Mendele Mojcher-Sforim

Ur.

2 stycznia 1836 w Kopyl

Zm.

8 grudnia 1917 w Odessa

Ur.

2 stycznia 1836 lub 20 grudnia 1835 (data urodzenia nie jest pewna) w Kopylu

Zm.

8 grudnia 1917

Najważniejsze dzieła:

Szkapa (1987, I wyd. polskie: 1886, przeł. Klemens Junosza); Podróże Benjamina Trzeciego (1875, wyd. polskie: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1990, przeł. Michał Friedman, książka dostępna jest także w postaci e-booka z serii Biblioteka pisarzy żydowskich Fundacji im. Michała Friedmana)

Właśc. Szolem Jakow Abramowicz.
Pisarz uważany za pierwszego klasyka literatury jidysz, przez znawców literatury żydowskiej nazwany jej „Dziadkiem” („Ojcem” nazywa się Icchoka Lejbusza Pereca, „Wnukiem” zaś Szolem Alejchema – choć pisarze ci żyli i pisali w tym samym czasie).
Urodził się w miasteczku Kopyl w okolicach Mińska. Jego ojciec był uczonym i aktywnym członkiem gminy, matka – kobieta wykształcona, miała istotny wpływ na wychowanie Abramowicza. Zaszczepiła w nim wrażliwość i poetyckość, które później wykorzystywał w swojej twórczości literackiej.
Otrzymał tradycyjne żydowskie wykształcenie, był przy tym doskonałym uczniem. Kiedy okazało się, że wyprzedził innych uczących się w chederze chłopców, porzucił lekcje zaczął pobierać nauki u swojego ojca, który przekazał mu dogłębną wiedzę na temat literatury rabinicznej.
Po śmierci ojca, Szolem opuścił rodzinny dom i wyruszył na poszukiwanie pracy. Zatrudniał się jako nauczyciel w mijanych sztetlach, po czym zatrzymał się na jakiś czas u krewnych w Wilnie. Pod wpływem obserwacji żydowskiego życia toczącego się poza rodzinnym miasteczkiem oraz nędzy i ubóstwa jakich on sam doświadczył w czasie swojej wędrówki, stał się żywo zaangażowany w sprawę polepszenia warunków bytowych Żydów. Wychowany w atmosferze szacunku do nauki, został zwolennikiem idei żydowskiego oświecenia. Krytykował Żydów za bierne życie, za ślepe, bezrefleksyjne czasem wypełnianie przykazów religijnych. Zadebiutował dlatego w roli publicysty, tekstem zamieszczonym na łamach czasopisma hebrajskiego „Hamagid”, w którym krytykował system wychowania żydowskich dzieci i propagował edukację w zakresie nauk świeckich (m.in. dziedzin przyrodniczych).
Punktem zwrotnym w jego twórczości był bez wątpienia rok 1864, w którym Szolem-Mendele opublikował swój pierwszy tekst literacki - było to opowiadanie Mały człowieczek napisane w języku jidysz. Dziś uważa się, że to właśnie ono dało początek epoce nowoczesnej literatury jidysz. Ponieważ publikowanie w tym języku było wtedy jeszcze wciąż kwestią problematyczną, Abramowicz zdecydował wydać opowiadanie pod pseudonimem Mendele Mojcher Sforim – Mendele Sprzedawca Książek, którym potem już zawsze podpisywał swoje książki. Prototypem literackiego alter ego Abramowicza był rzeczywisty obwoźny handlarz Senderl, który co jakiś czas przybywał do Kopyla z bagażem pełnym książek na sprzedaż.
Każdą swoją nową książkę Mendele rozpoczynał słynnymi już dziś słowami: „Powiadał Mendele Mojcher Sforim” (lub w innym tłumaczeniu: „Tako rzekł Mendele”), po których następowało wprowadzenie do treści książki.
Po pierwszej publikacji, w krótkim czasie nadeszły następne: opowiadanie Pierścionek zaręczynowy, w kolejnych latach także: Kulawy Fiszke, Taksa, a wreszcie Szkapa, albo opiekun zwierząt (1897) oraz Podróże Benjamina Trzeciego (1878).
Po pogromach w 1881 roku, Mendele Mojcher Sforim wyjechał do Odessy, tam objął stanowisko kierownika miejscowej szkoły Talmud Tora.
Nie sposób czytać jego książki bez wiedzy na temat kontrowersji, jakie wzbudzało wtedy literackie obrazowanie świata żydowskiego w prozie Mendelego - zarówno w kręgach tradycjonalistów jak i zwolenników Haskali, którzy odrzucali język jidysz, stanowiący według nich barierę dla integracji Żydów ze społecznością nie-żydowską. Mendelemu zarzucano, że uprawiając literaturę popularną, odbiera powagi żydowskiej tradycji słowa, nie zajmuje się sprawami ważnymi dla narodu, życie żydowskie przedstawia w zdeformowany sposób, w krzywym zwierciadle, a przez zastosowanie nowatorskich form językowych kaleczy jidysz. Przystępując więc do lektury książki „Dziadka” literatury jidysz, warto kierować się słowami pisarza Salomona Belis-Legisa, który we wstępie do Przygód Beniamina Trzeciego napisał: „Kiedy bierzemy do ręki książki Mendele Mojchera Sforima, wiemy, że namalowane przez niego płótno jest artystycznym dokumentem. Właśnie dokumentem, rodzimym albumem naszego narodu, fotografią, na której rozpoznamy naszych pradziadków”.