Bóg: 1 2
Imię: 1
Kłamstwo: 1
Koń: 1
Nauka: 1 2
Ojciec: 1
Pamięć: 1
Pieniądz: 1
Prawo: 1
Przemoc: 1 2
Samobójstwo: 1
Sąd: 1
Starość: 1
Syn: 1
Sztuka: 1
Żart: 1

Uwspółcześnienia:

Pisownia łączna/rozdzielna, np.: nakoniec -> na koniec, wogóle -> w ogóle, niema -> nie ma, niedowierzał -> nie dowierzał, to też -> to też, z pod -> spod, przedewszystkiem -> przede wszystkim, nowonarodzony -> nowo narodzony.

Pisownia wielką literą, np.: Helleński -> helleński, na igrzyskach Olimpijskich -> na Igrzyskach Olimpijskich, z portu Pirejskiego -> portu pirejskiego (w Pireusie), staw Meocki -> Staw Meocki, Pitagorejczycy -> pitagorejczycy

Pisownia joty, np.: komedya -> komedia, komedyi -> komedii, patryota -> patriota, materyi -> materii, dyskusyi -> dyskusji, kalokagatyi -> kalokagatii, banicyę -> banicję, komedyopisarz -> komediopisarz, entuzyazmuje -> entuzjazmuje swojemi -> swoimi.

Końcówki fleksyjne Msc. i N. lp i lm: -em, -emi, np.: tem -> tym, czem -> czym, którem -> którym, prywatnem -> prywatnym, miejscowemi -> miejscowymi, swojemi -> swoimi, przedewszystkiem -> przede wszystkim.

Pisownia spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych: z pod -> spod, nizki -> niski, wązką -> wąską, blizko -> blisko, censuralnej -> cenzuralnej, jeźli -> jeśli

Inne: i t. p. -> itp., p. t. -> pt., t. j. -> tj., m. -> m (skrót metra), tłómaczyć -> tłumaczyć, tłómacz, tłomacz -> tłumacz, Ajschylosofoklesowską -> Ajschylo-Sofoklesowską, pessymizmu -> pesymizmu, sabbaty -> sabaty, dzwięczne -> dźwięczne, srebna -> srebrna, Termopyle -> Termopile, Pytagoras -> Pitagoras, atyckie -> attyckie, Odysseja -> Odyseja; Dyon ->Dion, Dyonis -> Dionis, Dyonisejski -> Dionizejski, myt, mit -> mit (ujednolicenie)

Poprawione błędy źródła: pojęcia religijnie -> pojęcia religijne, bezwględną -> bezwzględną, Porównując tragedie Ajschylosofoklesowską -> Porównując tragedię Ajschylo-Sofoklesowską, pozozostanie -> pozostanie, Komedyę -> komedię, Afrodoty -> Afrodyty, Pozejdowa -> Posejdona, Wykręt -> Wykrętowic,

Rozwinięto występujące w didaskaliach i przypisach skróty: b. -> bardzo, W. -> Wykrętowic,

Rozwinięto skrót: t.j. -> to jest w wypowiedzi postaci.

Rozwinięto skróty tytułow dzieł

ArystofanesChmurytłum. Edmund Cięglewicz

I

„Czy przyda się mówić prawdę w żartobliwy i dowcipny sposób? Czy wyśmiewając i wyszydzając zdrożności ludzkie, można je z serc ludzi wyplenić?” Takie pytanie zadaje sobie I. van Leeuwen, pierwszorzędny dziś znawca Arystofanesa i wielki jego wielbiciel; rozchodzi się oczywiście o komedię, o jej ostateczne zadania i cele istotne, tj. o jej wychowawcze, życiochronne, kulturalne działanie, którym się zbliża do wielkiej swej siostrzycy tragedii, spełniać mającej, udoskonalenie człowieka na czele ogółu sztuk pięknych.

Pokąd geniusz Arystofanesa siał blaskami swej Muzy, a siał całe życie, potąd nie wątpił ani na chwilę ten po wszystkie czasy prawdziwie wielki Ateńczyk [1], że istnieją ludzie pod szczęśliwą gwiazdą urodzeni, którzy otrzymali taki przywilej z rąk swawolnej Muzy. A kiedy jego komedia, której grot przygwoździł do ziemi wszechpotężnego demagoga Kleona, jego przesławni Rycerze, zyskali frenetyczny poklask w teatrze i pierwszą nagrodę ze strony τῶν πέντε κριτῶν, wtedy uwierzył Arystofanes, że jego posłannictwem jest przez chłostę komedii sprowadzić poprawę i uzdrowienie społeczeństwa.

Ponieważ jednak mściwy Kleon oskarżył go przed sądem, iż jest cudzoziemcem, aby raz na zawsze zniszczyć Arystofanesa jako komediopisarza (było bowiem prawo, że o chór do komedii może prosić archonta tylko rodowity Ateńczyk [2], a skutki tej skargi były dla Arystofanesa fatalne, nigdy bowiem już nie występował z komedią pod swoim imieniem), przeto, aby nie drażnić rudego łupiskóry, postanowił Muzę swą odwrócić na jakiś czas od polityki w sfery społeczno-naukowe; zapuścił więc nóż operacyjny w mniej niebezpieczny, a jednak niesłychanie społecznie ważny element postępowców i pozytywistów ateńskich.

Bystry jego wzrok widział od dawna, że nie tylko w sprawach rzeczypospolitej i jej rządu, lecz i w życiu prywatnym — stary obyczaj i stare życia codziennego podwaliny i zasady tego pokolenia, które wydało „Marathonomachów”[3], bohaterów spod Artemisjon, Salaminy i Maratonu, że, jednym słowem, wielka puścizna ojców zaczyna się gwałtownie rysować, rozkładać, psuć: z dnia na dzień rośnie liczba ludzi, pragnących namiętnie odmiany i jakichś nowych kierunków, nowych haseł i poglądów, bryzgających ojcom zarzutem wstecznictwa dlatego, że bronili dawnych ideałów, nie ufając na ślepo nowinkom i wiedząc z doświadczenia, że nie zawsze gorączka rozwoju i ewolucyjnych przemian oznacza postęp; rozwój i wymiana materii odbywa się przecież na ogromną skalę i w przyspieszonym tempie w pewnych chorobach wszelakich żywych organizmów, ale ten rozwój, ta wymiana, ta ustawiczna odmiana, przyspiesza im przedwczesną śmierć. Postępem dla takich organizmów jest przywrócenie i utwierdzenie dawnego, pierwotnego, stanu za wszelką cenę, za cenę życia i przyszłości.

Tymczasem hasła rzekomego postępu rozbrzmiewały coraz szerzej i głośniej, porywając za sobą lud prosty i młodzież zapalną. Wszystkie dotąd niewzruszone prawdy, niewątpliwe, nie ulegające dyskusji, święte — zaczęto „wentylować”, omawiać, dowodzić, przeczyć.

Naraz zaczął się chwiać budynek wierzeń, przykazań, pojęć etycznych, estetycznych, prawno-społecznych, naukowych i politycznych — nad całą Helladą. Któż to uczynił?

Wielki patriota ateński, który kochał ojczyznę, jak mało kto w tej epoce, genialny poeta i myśliciel Arystofanes, zadał sobie to pytanie i odpowiedział na nie stanowczo, z siłą druzgocącą nieprzyjaciela, bez litości — i bez obsłonek: winowajcami byli sofiści.

Bogactwo, sława i potęga Aten, które w ciągu piątego wieku zdobyły sobie pierwszorzędne i naczelne miejsce wśród wszystkich miast Hellady, zwłaszcza ogromnie ludzkie i gościnne wobec cudzoziemców prawa ateńskie, pociągały i przywabiały aż z krańców świata helleńskiego roje ludzi utalentowanych, przedsiębiorczych, szukających sławy i fortuny. Stąd ta ogromna liczba uczonych przybyszów, wśród których głośne są imiona Protagorasa z Abdery w Tracji, Hippona ze Samos czy Metapontu, Prodikosa z wyspy Keos, Hippiasa z Elidy i Gorgiasa z Leontinoj na wyspie Sycylii: przytaczamy tylko imiona „mistrzów” przedstawicieli lub twórców pewnych kierunków filozoficznych, za którymi idą całe legie sił drugorzędnych. Wszystko to czyhało na bogatą młódź ateńską, która słono płaciła za modną wiedzę i oświatę. Toteż ludzie starszego pokolenia patrzyli krzywo na to, co się działo, sarkali i nieraz zapewne potępiali sofistów w czambuł, niepomni, że bądź co bądź, wielu z tych przybyszów siało ziarna prawdziwej nauki: chwalono i podziwiano energię Sparty, która wydała właśnie banicję na wszystkich obcych sofistów; gdybyż tak i w Atenach przeprowadzić ξενηλασίαν?

Arystofanes widział zło głębiej i rozróżniał doskonale to, co epoka nowa niosła dobrego, ale dla pewnych objawów „postępu” nie miał przebaczenia: toteż nie godził, jak współcześni komediopisarze [4] w szeregowców tego ruchu, lub też w pewne jego śmieszności, lecz zaczepił rzecz niesłychanie głęboko, trafiając w samo serce niszczyciela helleńskiej kultury tragicznej, opartej na mitach tragicznych.

Co więc rozumieć należy przez wyrazy: kultura tragiczna?

Jest pewne bardzo stare ludowe podanie helleńskie, które opowiada, że mityczny król Midas długi czas czyhał i polował wśród kniei frygijskich na mądrego Sylena [5], opiekuna i wychowawcę Dijonysa [6], nie mogąc go schwytać nijakim sposobem. Kiedy mu wreszcie wpadł w ręce, zapytał go, co jest dla człowieka ze wszystkiego najlepsze i najpożądańsze. Upornie, bez ruchu, milczał demon: aż na koniec, przez króla rozdrażniony, wybuchając przeraźliwym chichotem, tak przemówił:

„Och, wy nędzne twory jednodniowe, wy dzieci przypadku i cierpienia, wy ludzie! Czemuż zmuszacie mnie do wypowiedzenia tego, o czym nie słyszeć byłoby dla was najpożyteczniej? Najlepsza rzecz jest dla ciebie niedosięgalna: nie urodzić się, nie żyć, nie być, być niczym! Najlepszą dla ciebie po tej rzeczy jest — umrzeć natychmiast!”

Podanie to świadczy, że Hellen [7] znał i odczuwał świadomie wszystkie okropności i ohydy istnienia, życiem zwanego: aby w ogóle móc żyć, musiał pomiędzy sobą a tym strasznym losem człowieka ustawić świetlane bóstwa olimpijskie: musiał je wyśnić i artystycznie stworzyć, bo niesłychanie nie dowierzał owym tytanicznym mocom natury, które nazwał jednym strasznym wyrazem: Ananke[8], konieczność, przeznaczenie, osąd przyrody, prawo natury.

Tak bronił się umysł Hellena wobec owych sępów Prometeusa [9], wobec złowrogiej Sfinksy mądrego i zbożnego Edypa [10], wobec klątwy na ród Atrydów [11], co syna zmusiła zamordować matkę!

Tak ułatwiał sobie byt ziemski Hellen, wyłamawszy z głębin ducha świat pośredni bogów olimpijskich, które mu miały przesłaniać i zasłaniać ponurą prawdę leśnego demona. Aby móc żyć, musieli sobie Grecy wytworzyć takich bogów wprost z konieczności życiowej, a przedstawiamy sobie ten fakt w ten sposób, że z pierwotnego, tytanicznego, ustroju bogów strachu, mroku i grozy rozwinął się powoli ustrój bogów oporu, światła i radości pod wpływem kultu tegoż światła, w miarę posuwania się na południe, tj. pod wpływem rozwijających się popędów życia i popędów piękna: tak wśród ciernia i głogów wykwita róża.

Czyżby lud tak głęboko czujący, tak żywiołowo namiętny, tak wyjątkowo uzdolniony do odczucia i cierpienia, mógł inaczej znieść mękę życia, gdyby mu nie ukazano tego życia, opromienionego glorią wyższą żywych, wiecznie żyjących bogów? Ten sam popęd, który stworzył sztukę, jako uzupełnienie i przedłużenie ziemskiego życia, oraz udoskonalenie bytu, tchnął duszę w olimpijskie niebiany, w których się twórcza wola helleńska tak odbiła, jak się odbija w zwierciedle twarz ludzka lub w krynicznej wodzie niebiosa i nadbrzeżne skały.

Tak usprawiedliwiają, rozgrzeszają i błogosławią to ciężkie życie człowieka — bogowie, żyjąc tym samym żywobyciem i wiodąc je tak samo.

W ten sposób tylko z tego pierwotnego, beznadziejnego pesymizmu elementarnych sił przyrody doszedł Grek Homerowy do oceny wartości życia tak, że współczujemy cichej boleści Achillesa, który wie, że krótka jest nić żywota, jaką mu wydzieliły posępne Mojry: dla niego ponura prawda Sylena niemal nie istnieje; chciałby żyć, aby działać, jak bogowie, jak wielcy heroje; wie o niej, ale stoi ponad nią. Chce działać, tworzyć, żyć energicznie, a pięknie a sławnie; czynem, bohaterstwem, sztuką, arcydziełem — przedłużyć to życie w nieskończoność: takim w ogólnym zarysie jest każdy bohater helleński, bo taki jest mit tragiczny[12].

Otóż cały ten zbiór mitów tragicznych ułożył się w ogólną symfonię, grającą w duszy Hellena wieczną pobudką do czynu, do twórczości, do sztuki, do poezji, jako jedynych środków życiochronnych, jako owych leków czarodziejskich, które odwracały myśl od ponurej Mojry [13], a bujnym, młodością i życiem kipiącym naturom kazały się wznosić ponad Moc śmierci, gardzić lub z nią igrać: pokazać jej, że jest coś, co jest potężniejsze od niej, tj. sztuka i piękno: coś podobnego widzimy dzisiaj u Japończyków, których kulturę możemy również nazwać kulturą tragiczną.

Czymże się przede wszystkim objawiła ta kultura u Hellenów? W namiętnym, bezprzykładnym, powszechnym, umiłowaniu piękna i sztuki, dla których jedynie warto istnieć i znosić mękę życia i które na odwrót to życie upiększają, podnoszą i chronią.

Pojęcie to stało się wprost programem państwa i rządu w Atenach. Stąd troska tego rządu, aby każdy obywatel stał się jak najwięcej dostępnym tej kulturze, stąd obowiązek powszechnej nauki muzyki, śpiewu i gimnastyki oraz czytania i pisania; obowiązek pojęty niemal jako dogmat religijny. Dalszym środkiem kształcącym były przeliczne obchody na cześć bóstw, pod egidą rządu, stale połączone z popisami muzyczno-choralnymi, na które poeci i muzycy dostarczali utworów, zawsze nowych, systemem konkurencji płatnej przez rząd, względnie przez wyznaczonych lub chętnych obywateli: utwory te, zwane dytyrambami, śpiewali wolni mężczyźni i chłopcy. Od czasu Peryklesa [14] liczba tancerzy i śpiewaków, współdziałających co roku w uroczystościach państwa, wynosi mniej więcej 2000 osób. To są cyfry, dotyczące tylko maleńkiej Attyki, która w owej epoce miała całej ludności męskiej wolnej zaledwie 80.000 głów.

Najwyższym stopniem tej kultury i tego programu rządowego wychowawczego były kilkodniowe przedstawienia teatralne, odbywające się 3 razy do roku, w mieście w wielkim teatrze Dijonysa oraz w licznych pod i przedmiejskich teatrach. Chóry, występujące co roku w tragediach i komediach, złożone również z mężczyzn i chłopców, wymagały zastępu śpiewaków-tancerzy, wynoszącego najmniej kilkaset osób. To daje miarę, do jakiego stopnia miłował Hellen sztukę, zwłaszcza dramatyczną, której nie rozumiał bez muzyki, chóru, tańca i śpiewu. Muzyka chóralna, będąca głównym czynnikiem i tragedii i komedii, entuzjazmuje i fanatyzuje te tłumy, wytwarzając wspólny, szczepowy, święty, nastrój bakchiczny, który, jak prąd elektryczny, drga w każdym sercu świadomością i dumą, że się jest Hellenem, gdy tam poza ojczyzną są tylko βάρβαροι: dzicz! barbarzyńcy!

Dość przytoczyć, że od Klejstenesa [15], tj. od r. 506 do śmierci Eurypidesa [16] w 406 r., przedstawiono w Atenach 900 tragedii i 300 dramatów satyrowych a komedii, której początek przypada na r. 485 do tegoż czasu tj. do końca V wieku odegrano z górą 500! A wszystkie te utwory były dziełami miejscowymi, ateńskimi i przeważnie oryginalnymi!

Jakże odmienne są nasze stosunki! W naszych czasach grają w teatrach bardzo często i stale, lecz na ten stół, tak obficie zastawiony, pracują olbrzymie narody wszystkich części świata, a potrawy pomimo to pochodzą bardzo często z owych prastarych ogrodów Hellady: sztuk oryginalnych, wytworzonych przez jeden wyłącznie naród nowożytny, byłoby w porównaniu z twórczością Hellenów zbyt mało. Nie mówię już o tym, że od tego czasu nie wytworzyła ludzkość żadnego nowego typu sztuki teatralnej; tragedię, dramat, komedię, mimy, pantomimy, wszystko to stworzył geniusz kultury helleńskiej [17].

Widzimy z tego jasno, że państwo i rząd ateński działały w ten sposób celowo na kierunek wychowania publicznego, zapewniając i utrwalając w obywatelach zdrowie fizyczne i duchowe. Żywiąc tradycje piękna, budowano przyszłość.

Otóż w tym czasie i w tych Atenach, żyjących w całej pełni kulturą, której naczelnym znamieniem była cześć dla piękna, dla sztuki, dla muzyki, a hasłem dogmat równowagi ciała i duszy, dogmat helleńskiej kalokagatii [18], w tym czasie powstał w Atenach człowiek przedziwny, jakby jakiś nowo narodzony demon tej ziemi, mędrzec antyhelleński, mistrz i szermierz zimnej, stalowej logiki, który począł niszczyć tę najdroższą, najcenniejszą, rzecz Hellena, tę jego kulturę, pojęcia religijne, mityczne, etyczne i estetyczne.

Nauki Sokratesa, streszczające się w zdaniach: „cnota jest wiedzą, uświadomieniem”: „wszystko, co ma być piękne, musi być zrozumiałe, logiczne, prawdziwe”: „tylko człowiek uświadomiony może być cnotliwym” i tym podobne odkrycia etyki i estetyki racjonalistycznej, pozytywnej, zaczęły wstrząsać podwalinami duszy helleńskiej. Jego bóstwo, δαιμονιόν, które go ostrzega negatywnie zawsze i wszędzie, jego krytyczne zapatrywania na starych bogów, w których pozornie tylko wierzył, na święty mit tragiczny, jego sąd o sztuce, zwłaszcza o tragedii, która „nie mówi prawdy”, zatem ma wartość błahą, wszystko to było obce i przeciwne duchowi greckiemu. Sztukę tragiczną zaliczał tylko do sztuk bardzo zabawnych [19] „schlebiających”, jako taką, która ma na celu przyjemność, nie ścisłą wiedzę i pożytek. To, co mówi o poezji i poetach, jest tak charakterystyczne, że, jakkolwiek czytelnik zna Apologię[20] doskonale, muszę to miejsce przytoczyć jako dokument. Jak wiadomo, opowiada przed sądem Sokrates, iż przez całe swe życie obchodził polityków, sofistów, mówców itp. i wszystkim po kolei dowodził, że są niemądrzy, za co go „znienawidzili”, on zaś jeden jest od nich mędrszy, mniejsza przez co, dość, że jest σοφώτερος: wreszcie „od statystów i polityków poszedłem do poetów. tworzących tragedie i dytyramby i inne poematy, w przekonaniu, że okażę się mniej od nich mądrym. I biorąc do ręki ich utwory (tragedie), które były zdaniem moim dziełami ich najlepszymi, rozpytywałem ich o istotę i treść poematów, aby przy tej sposobności samemu także nauczyć się czegoś od nich: i wstyd mię wyznać przed wami prawdę, obywatele, ale wyznać ją muszę. Otóż, krótko mówiąc, prawie wszyscy obecni tam, lepiej mogliby rozmawiać od nich o tym, co oni sami napisali. Przekonałem się więc wkrótce i o poetach, że nie z mądrości tworzyli dzieła swoje, ale z wrodzonego jakiegoś tam popędu i w zachwycie, podobnie jak natchnieni wróżbiarze”. Platon Apol. 22. A więc i od nich, jak powiada, niczego się nie nauczył i odszedł z tym przekonaniem, że jest mędrszy[21].

Z jakąż ironią traktuje tu Sokrates ten stan duszy natchnionego poety, który tworzy! Jakżeż mało rozumiał owo „rozżarzenie mózgu aż do białości”, owo skupienie, naprężenie i napięcie wszystkich władz duszy w szczęśliwej chwili twórczej! „Poeta tworzy nie z mądrości” — tylko z tego, co jest poza mądrością, co nią nie jest, więc też nic dziwnego, że te twory są mało warte: to jest sens ironii Sokratesa. Dlatego żądał od swych uczniów wstrzymywania się od tego rodzaju niskich, niefilozoficznych podniet i to z tak dobrym skutkiem, że młodzieńczy Platon, piszący z wielkim zapałem tragedie, spalił wszystkie swe sceniczne utwory, aby stać się uczniem godnym Sokratesa. Jeżeli ten radykalny moralista żądał tego od Platona, to wymagania takie musiał mieć od początku wobec każdego, który miał aspiracje poetyczno-artystyczne, jak to sam zresztą przyznaje. Wszak sam porzucił rzeźbę, sztukę par excellence helleńską.

Proszę sobie teraz unaocznić konsekwencje tych tez Sokratesa: „cnota jest wiedzą”: „grzeszy się tylko z braku wiedzy”; „cnotliwy człowiek jest szczęśliwy”. W tych trzech formułach optymizmu czai się śmierć tragedii! Bo gdzie jest świadomość czynu, tam jest odpowiedzialność: „cnotliwy człowiek jest szczęśliwy” więc zły musi być nieszczęśliwy, zły czyn zatem sprowadza nieszczęście, karę.

A zatem jest wina i kara w pojęciu zwykłym p. prokuratora, tło mieszczańskiego dramatu, ale nie tragicznego.

Cóż winien Prometeus, co Edyp, co Orestes [22]? Oni, tacy szlachetni, za co cierpią? Kto i za co wplótł w koło tortury Elektrę [23]? Ona taka piękna, taka młoda, taka bolesna!

Jakaż to straszna skarga huczy z ust Antygony, niepokalanej brata pogrzebnicy:

„Anim zaznała miłości,

Ani mi zabrzmi żadna pieśń weselna,

Ale na zimne Acherontu [24] łoże

Ciało nieszczęsne me złożę!

(Sofokles Antygona — K. Morawski).

Czym zawiniła ta biała dusza helleńska, że głos jej płynie ku nam z głębi wieków, jako głos Wandy, która woła z mogiły do Chrystusa:

Skoczyłam do Wisły cała w zbroi.

Kiedy biła godzina rozpaczy!

Dziś na grobie moim Chrystus stoi:

Wspomni o mnie mój Pan i …przebaczy!

. . . . . . . . . . . . . . .

Leżę w hełmie u nóg — mego Pana:

Niech mnie wskrzesi w pancernej odzieży!

. . . . . . . . . . . . . . .

Niech mnie wskrzesi, ja piękna i młoda —

Niech mnie wskrzesi, niech rękę mi poda!

Czym zawiniła nasza Wanda? Czym zawinił Gustaw i Konrad? Czym król Lear? Ofelia i Hamlet? Romeo i Julia? Beatrix Cenci? Chyba tym, jak powiada Calderon, że się urodzili. Prawda leśnego demona!

Hellen wierzył, że Ananke, że to Mojry zdziałały i dlatego bohater jego był tragiczny: wiedział, że każdy syn ziemi zrodzony jest na ból, na mękę, ale ponadto wszystko trzeba żyć górnie, choć tam gdzieś biją pioruny w oszalałe bólem Prometeje, choć Achilles młodo wali się w Hades [25] ponury, choć ślepy Edyp krwawe łzy wylewa, choć Antygona żywcem w grób wepchnięta, ginie na pętlicy, ale wszyscy oni są za to wieczni, wiecznie piękni, tragicznie piękni, bo spełnili jak Heroje kielich goryczy: bo nie paktowali, bo się nie ugięli.

„Cnotliwy człowiek jest szczęśliwy”: więc cnotliwy bohater musi być teraz dialektykiem, bo pomiędzy cnotą a świadomością, pomiędzy wiarą a moralnością oraz ich zaprzeczeniami musi być teraz widoczny — przyczynowy związek i logiczny pomost. Owo wzniosie rozwiązanie tragedii przez transcendentalną sprawiedliwość Ajschylosa [26] obniża płaska i zuchwała zasada „poetyckiej” sprawiedliwości, wymierzanej przez usłużnego boga maszynerii teatralnej; deus ex machina Eurypidesa[27]!

Że pomiędzy Sokratesem a Eurypidesem istniał ścisły sojusz duchowy i wzajemny prąd ideowy, nie uszło to oka współczesnej starożytności: najwymowniejszym wyrazem tego trafnego sądu było podanie, krążące w Atenach, że Sokrates pomaga Eurypidesowi w twórczej pracy [28].

Zwolennicy i chwalcy staroświeckich „dobrych” czasów, wymawiali oba te nazwiska, jak się to dziś mówi, jednym tchem, tak bez zająknienia, jeżeli chodziło o to, aby wskazać uwodzicieli i gorszycieli społeczeństwa. „To są właśnie sprawcy, że dawna maratońska tężyzna duszy i ciała pada ofiarą jakiegoś podejrzanego postępu, jakiegoś uświadomienia, że się kurczy piękne ciało i piękna dusza Hellena przy świetle tych dwu złowrogich komet”.

W tym tonie, pół na pół z oburzeniem lub pogardą, mówi stale o tych dwu duchach czarodziejska Muza Arystofanesa, a słowa jej i sądy wywołują wśród ludzi nowożytnych zdumienie i przerażenie: łatwo nam poświęcić Eurypidesa i uwierzyć, że działał niefortunnie, ale potępić Sokratesa, uwierzyć, że działał jak sofista na szkodę sztuki, że Arystofanes genialnym wzrokiem dostrzegł w nim ognisko, focus, soczewkę, koncentrującą rozkładowe dążności epoki i… że dostrzegł trafnie…[29]

Ach, ileż to wymyślono teorii i teoryjek, mniej więcej dowcipnych, aby obronić Arystofanesa przed zarzutem, że oczernił Sokratesa! Mówiono i pisano, że komedia attycka, zwłaszcza starsza, jest spokrewniona z dzisiejszą karykaturą pism humorystycznych, że jak żaden, dajmy na to, rozumny minister nie gniewa się o to. że go w piśmie humorystycznym przedstawią w najśmieszniejszej karykaturze, bo to żart, który nie krzywdzi, tak samo Chmury… nie krzywdzą Sokratesa. Mówiono i pisano (Christ), że Arystofanes popełnił sobie taki żart „karnawałowy”; że mylnie poinformowany, uważał Sokratesa za sofistę, więc się pomylił co do osoby; że tylko dlatego wyśmiał Sokratesa, że inni sofiści byli cudzoziemcami, więc mało znanymi, a jemu chodziło o figurę popularną w Atenach. Z drugiej strony posądzano go nawet, że, przekupiony przez wrogów Sokratesa, napisał nań pamflet „za srebrniki”; że działał jako wróg wszelkiego postępu, jako wstecznik i konserwatysta, zaprzedaniec partii arystokratycznej. (Z racji tych przyczepiano do niego rozmaite „etykietki”, jakby do geniusza można przyczepić etykietę; exemplum [30]: proszę ją do Szekspira przyczepić: konserwatysta, arystokrata, demokrata, wstecznik, radykał, liberał, monarchista, republikanin i ile ich tam jest. Któraż się nada? Cóż to za rozpacz dla zwolenników etykiet! a Carducci?..!)

Nie: podziwiać należy głęboki instynkt, raczej genialną intuicję Arystofanesa, który przeczuł, jak nikt drugi, że robota tych dwu ludzi, Eurypidesa i Sokratesa, sprowadzi koniec wielkiej epoki Hellenów tj. koniec ich kultury tragicznej.

Duchowy związek Sokratesa z Eurypidesem zaznaczył się na zewnątrz tym ciekawym rysem, iż Sokrates, jako przeciwnik sztuk tragicznych, nie chodził na tragedie starego stylu, a pokazywał się ostentacyjnie tylko wtedy, kiedy dawano nową sztukę Eurypidesa.

Kanon estetycznego sokratyzmu: „wszystko musi być wyrozumowane, co ma być piękne”, oraz kanon etycznego sokratyzmu: „tylko człowiek uświadomiony może być cnotliwy”, był zarazem kanonem Eurypidesa, podług którego zmienił i przeobraził całą sztukę dramatyczną, zarówno jej zasadę, jak szczegóły: język, charaktery, budowę dramatyczną i, co najważniejsze: muzykę chóralną, której nawet sam nie tworzył, lecz którą zamawiał u drugich!

Porównując tragedię Ajschylo-Sofoklesowską z dramatami Eurypidesa, wykazują u niego esteci i krytycy brak poetyckiej fantazji, oraz jakby upadek — dekadencję: a to jest właśnie wynik owej z góry powziętej, zuchwałej zasady, że wszystko musi być jasne, zrozumiałe, wyrozumowane, logiczne. Prolog Eurypidesa jest typowym przykładem takiej twórczości podług racjonalistycznej recepty. Nic nie może być bardziej wstrętnym dla naszej scenicznej techniki, jak prolog w dramacie Eurypidesa: oto wychodzi jedna osoba przed zaczęciem sztuki na scenę i oznajmia, kim jest, co się dotychczas stało, co poprzedziło akcję dramatu, ba; nawet co się będzie działo podczas przebiegu sztuki; współczesny nam poeta, a nawet widz, musi to uważać jako lekkomyślne, niewybaczalne, zrzeknięcie się efektu napięcia uwagi i ciekawości. Już wiemy wszystko, co się będzie działo, po cóż tu czekać? Przecież to nie sen proroczy, który podnieca i drażni nasze nerwy, czy się spełni w rzeczywistości, na jawie?

Inaczej rozumuje Eurypides: dramat musi być doskonale zrozumiały; wrażenie polega nie na akcji, lecz na owych retoryczno-lirycznych dia- lub monologach, w których tkanka psychologiczna, „naga dusza” i dialektyka bohatera wytwarzają patos i nastroje; i tu także zaczyna się obca duchowi helleńskiemu przewaga duszy nad ciałem, początek zachwiania się tragicznej kalokagatii.

Jak się zapatruje ten nowy, sokratesowsko-eurypidyczny, świat na chór i muzyczno-bakchiczny podkład tragedii? Jako na coś podrzędnego, „byle było”, jako na reminiscencję początków sztuki teatralnej, podczas gdy wiemy dokładnie, że ten chór muzyczny jest źródłem, głównym nerwem tragedii, jej boskim elementem[31]; że państwo, rząd, wydzieliły działaniu muzyki pierwszorzędne, wychowawcze zadanie i że liczyły na to, że wraz z mitem tragicznym spełni nadzieje wyhodowania pokolenia dzielnego, duchem tragicznym wykarmionego [32].

Wpływ Sokratesa na młodzież był olbrzymi: mistrza naśladowano, jako ideał doskonałości, a że Sokrates małą wartość przywiązywał i do muzyki, wiemy to z pewnością: ta despotyczna, genialnie logiczna głowa, ceniła przede wszystkim wiedzę i filozofię, którą uważał za najznamienitszą Muz przedstawicielkę, mając się w ten mylny sposób za jakiegoś Apollinowego wybrańca! Zdaje się, że czuł jednak niekiedy jakby wyrzut, że sztuki pięknej nie docenił: przynajmniej w ostatnich chwilach życia, w więzieniu, jak to opowiada swym uczniom, miewał często sny; postać jakaś boska wołała nań: „Sokratesie, uprawiaj muzykę!” Zrazu oczywiście myślał, że jego filozofia jest tą najwyższą Muz sztuką, tą harmonią grającą na strunach jego spekulatywnej duszy, ale gdy się sen powtarzał, wziął się do tej sztuki, której tak zaniedbał: w więzieniu ułożył proojmion [33] do Apollina, jakby tego boga muzyki chciał przeprosić za to zaniedbanie całego życia.

Może wtedy poczuł ten „najmędrszy z ludzi” pierwszy raz wątpliwość, czy ta wiedza i ta chłodna, racjonalna logika, którą głosił jako jedyną mądrość, wystarcza człowiekowi, aby żyć?

Może wtedy pierwszy raz „najmędrszy z ludzi” zawahał się, czy prawdą jest jego naczelne z dziesięciorga: „tylko rzecz zrozumiała może być piękną”, może sam siebie zapytał: „czy rzecz, której ja nie rozumiem, musi być koniecznie niezrozumiała?” A może jest gdzie region takiej mądrości, gdzie się kończy i ustaje prostolinijny lot logika, nawet „najmędrszego”?

Może sztuka jest tą jemu zaklętą krainą, gdzie logika nie wystarcza, może ta sztuka jest równouprawnioną siostrą wiedzy, a może czymś wyższym?

Cóż mu głównie Arystofanes w Chmurach zarzuca?

Że podkopuje wiarę w bogów i że psuje młodzież. Oba zarzuty prawdziwe, tylko że psucie młodzieży polegało na odwodzeniu ich od sztuki, od chórów, od muzyki, od gimnastyki — do wiedzy, do filozofii.

W oczach Arystofanesa, który wiedział, do jak ważnych i świętych celów służyć ma ta sztuka tragiczna i te entuzjastyczne, błogosławione, chóry kultu apollińsko-bakchicznego, było to właśnie największą zbrodnią. Poeta wie i pamięta o tym całe życie: przez usta Ajschylosa w Żabach[34], gdy Eurypides uniewinnia się, że nie stworzył „zła”, bo „ono istniało”, wypowiada elementarną prawdę o posłannictwie poety i zadaniu wychowawczym poezji:

Zło istniało: lecz poeta winien zło omijać, kryć,

A nie szerzyć i zachwalać! Szkolarz uczy pacholęta,

Lecz mistrzem dorosłych ludzi jest poeta; więc my musim

Głosić zawsze ideały!

A w innym miejscu [35], w tych samych Żabach, powiada bóg Dionizos, że przybył do podziemia po wieszcza tragicznego, aby ratował ojczyznę i „aby miasto ocalone zaprzęgnął do chórów”: to starczy, by zrozumieć, czym miał być dla ojczyzny poeta tragiczny i czym były chóry tragiczne.

Oba te zarzuty podnieśli oskarżyciele Sokratesa w lat blisko 24 po ukazaniu się Chmur. Sokrates sam wypomina przed sądem nazwisko Arystofanesa, jako jednego z tych, którzy mu najbardziej zaszkodzili. (Plato, Apologia, 18, 19)[36]. Wprawdzie Platon opowiada w czarującej swej Biesiadzie, że tragik Agaton (w 7 lat po wystawie Chmur), święcąc tryumf swej sztuki, wyprawił dla swych przyjaciół ucztę; wśród zaproszonych godowników, sławiących po kolei boga miłości, wypowiadają zapatrywanie na sprawy Erosa Sokrates i Arystofanes najpiękniej, w zupełnej zgodzie: wtem wpada cała drużyna — a była to już późna noc — wesołych hulaków ateńskich, zaczyna się tęga pijatyka, która trwa do rana: jedni goście odchodzą do domu, drudzy śpią, powaleni napojem Bakcha [37]. Arystodemos, który nam o tej uczcie opowiada, budzi się nad ranem i widzi taki obraz: świt; wszyscy śpią, gdzie kto siedział, na ławach i na ziemi: tylko Sokrates, Agaton i Arystofanes rozprawiają z zapałem, pijąc z jednej ogromnej czary: właśnie zmusza Sokrates swą żelazną logiką obu poetów do przyznania, że istota poezji tragicznej i komicznej jest ta sama, że kto stworzy tęgą tragedię, ten potrafi napisać również dobrą komedię i na odwrót. (Miał rację: dowód, Szekspir!)

Skłonni jesteśmy wierzyć, że gdyby Platon na tej uczcie był osobiście i gdyby już wtedy znał Chmury, byłoby Symposyon inaczej wyglądało. Kiedy Chmury przedstawiano, miał Platon lat 4, a kiedy ucztę wyprawiał Agaton, lat 11. Biesiadę swą napisał w r. 384, tj. już po śmierci Sokratesa i Arystofanesa, kiedy mogiły, pokrywające obu zapaśników — nakazywały zapomnieć o jątrzącej, bolesnej bądź co bądź, sprawie. Z tego arcydzieła platońskiego wnosić, że Platon i Sokrates uważali Chmury za żart niewinny [38], pochodzący od człowieka, którego rzemiosłem miało być wytwarzanie śmiechu i służba bogu Dionisowi oraz bogini Afrodycie (ᾧ περὶ Διόνυσον καὶ Ἀφροδίτην πᾶσα ἡ διατριβή), jest rzecz bardziej niż problematyczna. Widzimy tylko, że stosunki towarzyskie i decorum [39] były zachowane, przynajmniej tak chce Platon, a w Symposyonie jest raczej hołd dla Arystofanesa, aniżeli jakikolwiek dowód, że zarzuty w Chmurach umieszczone, są nieświadomą, pełną gracji, igraszką: trzeba bowiem pamiętać, jakie uwielbienie żywił Platon dla Arystofanesa. Kiedy tyran Syrakuz, Dionysios, zapytał Platona, jak najłatwiej poznać ustrój społeczeństwa ateńskiego, posłał mu Platon przede wszystkim Chmury Arystofanesa, dodając w liście, że przez pilne wczytanie się w arcydzieła tego poety osięgnie cel najprędzej. (Th. Bergk, Prolog. de comoedia, XII, 9).

Jest też podanie, które przechował Olympiodoros [40], że po śmierci Platona znaleziono pod poduszką zmarłego komedie Arystofanesa, z którymi się nie rozstawał.

Tradycja przypisuje właśnie Platonowi głęboki, pełen sentymentu, epigram herooelegijny na śmierć Arystofanesa: przytaczam go w tłumaczeniu:

Chram [41] chciały mieć Charyty, co nigdy nie zginie:

Duch Arystofanesa wzięły za świątynię.

Nadto trzeba tu zaznaczyć, że niesłychanie podniosły obraz Sokratesa, jaki przebija z pism Platona, jest tylko idealnym portretem tego zagadkowego człowieka: jest stanowczo poetycznie przerysowany, bo przecież, mówmy otwarcie, Platon jest poetą, stokroć więcej poetą niż filozofem. Inny jest Sokrates Ksenofonta [42], tego żołnierza, zapatrzonego w dwa bożyszcza: Spartę i Sokratesa; obraz to więcej naturalny i do prawdy zbliżony. Trzeci obraz, na który za mało zwrócono uwagi, jako na obraz (widziano tam tylko karykaturę), to Sokrates Chmur Arystofanesa; jeżeli umiejętnie odrzucimy to, co jest w istocie karykaturą, pozostanie potężna wizja tego tajemniczego, zagadkowego, człowieka, który sam nie pozostawił nam od siebie literalnie nic, ani litery, bo nigdy nic nie pisał: wizja, oświecona jaskrawo słońcem najpiękniejszego z ginących światów, geniuszem Arystofanesa, który dwu ludzi swej epoki, Sokratesa i Eurypidesa, stale chwytał na arkan [43] szyderstwa i wlókł przed pręgierz. Że Arystofanes nie zmienił przekonań swych o Sokratesie, świadczy wspomniana już komedia Żaby, wystawiona w 18 lat po Chmurach, zawierająca bardzo ostry sąd na Sokratesa i te same zarzuty. Komedia ta, jak z dat widzimy, napisana była w 11 lat po owej uczcie u Agatona, gdzie to niby sprawę „zapito”.

Oto, co mu wytyka poeta:

w. 1491 i n.

Jakże pięknie, że młodziki.

Wyrwawszy się raz z pazurów,

Sokratesa nie obsiędą,

Żeby paplać, a muzyki

Lub tragicznych niechać chórów!

. . . . . . . . . . . . .

Wżdy [44] kto harde słowa miota —

O włos kozi — durno ścisły

Spór wywodząc, bając wszędzie,

Próżnująca to robota

Męża, co postradał zmysły.

Zresztą to wielkie poety serce, bijące tylko dla sztuki i ojczyzny, miało do potępienia Sokratesa jeszcze jeden powód niesłychanie ważny, na który nikt dotąd nie zwrócił uwagi. „Po owocach ich poznacie je”: uczniowie Sokratesa wybitniejsi byli, jak wiadomo, wszyscy przyjaciółmi i zwolennikami Sparty; nie w tym znaczeniu, jak poeta, który nie chciał z nią wojny i nawoływał do zgody, bo czuł, bo obawiał się, że Ateny w końcu ulegną, lecz Sokratycy byli z zasady Spartofilami i zwolennikami oligarchii oraz urządzeń społecznych spartańskich i to w czasie, kiedy trwał śmiertelny bój: wymienię tu przede wszystkim Krytyasa, Platona i Ksenofonta, który poszedł najdalej w tym kierunku; popełnił najnikczemniejszą zdradę, przeszedł na stronę Sparty, a nawet stał w szeregach wroga w krwawej bitwie pod Koroneją 394 przeciw własnym rodakom [45]. Czy mógł się rys, wspólny wszystkim Sokratykom wytworzyć bez wpływu mistrza?[46] Czy ulubieniec największy mistrza, Alkibiades [47], nie był zdrajcą? Czy ta filozofia nie była podszyta kosmopolityczno-dialektyczną podszewką? Czy nie rozluźniała najwidoczniej sumień?

Ale zwycięstwo w tym pojedynku pozostało przy Sokratesie, pomimo, że zarzuty, wypowiedziane w Chmurach Arystofanesa, a powtórzone w lat dwadzieścia kilka przez Meletosa, Anytosa i Likona, sprowadziły nań śmierć.

W tym straszliwym zmaganiu się dwu światów i dwu poglądów jest jedna rzecz niezwykła, mianowicie wyrok, wydany przez wielki sąd ateński: wszak jedyną formą skazania mogło tu być tylko wygnanie z ojczyzny, co byłoby Ateńczyków uchroniło od haniebnego i okrutnego czynu, a potomność wszystkich czasów od zgorszenia i oburzenia. Że jednak skazali go rodacy nie na wygnanie, lecz na śmierć, to zrobił sam Sokrates, dobrowolnie i świadomie, niesłychanie podrażniwszy łyków [48] ateńskich, nie czując owej przyrodzonej, naturalnej bojaźni przed śmiercią, na którą szedł z takim spokojem, z jakim wychodził, jak powiada Platon, z owej uczty nad samym ranem, jako ostatni biesiadnik — na trzeźwo, aby rozpocząć, jak zwykle, czynności dziennej nowy dzień, gdy tam w godowej komnacie pozostali oszołomieni winem, śpiący na ławach i na ziemi towarzysze, marząc zasłyszane w półśnie magnetyczne [49] dialogi Sokratesa, prawiącego o Erosie, co płodzi w głowach pięknych efebów [50] miłość mądrości — filozofię.

Konający w więzieniu Sokrates stał się nowym, dotychczas nigdy i nigdzie nie widzianym ideałem szlachetnej młodzieży greckiej: przede wszystkim ugina kolana przed tym nowym bóstwem typ efeba helleńskiego, Platon, czyniąc z płomiennego serca i duszy swej marzycielskiej ogromny, nieśmiertelny, wieczysty poemat dialogów, włożonych w usta mistrza.

Drugi ideał, poszukiwanie wiedzy i prawdy przedmiotowej, to sztandar nowego pokolenia, a nieśmiertelną zasługą Sokratesa jest właśnie to, że pierwszy dźwignął ten sztandar, chociaż co prawda zbyt jednostronnie.

Zwyciężył w tym boju Sokrates: kultura tragiczna upadła, a z nią i wielkość Aten; duch zyskał despotyczną przewagę nad ciałem, potomność wpływy te utrwaliła, zniszczywszy kult ciała zbyt jednostronnie, a jednak czy na zawsze?

Czy wróci Kalokagatia, sprawiedliwa równowaga tragicznej Hellady, prowadząca ludzkość w kult piękna, którego kwiatem i koroną jest wedle Goethego sztuka tragiczna, jako causa finalis [51] świata?

To też kończę te uwagi słowami największego myśliciela: „Ich habe es oft gesagt und werde noch oft wiederholen, die causa finalis der Welt — u. Menschenhändel ist die dramatische Dichtkunst”[52].

Niechaj teraz czytelnik zestawi niesłychanie lekceważący sąd Sokratesa o tragedii z sądem mędrca weimarskiego, rezultatem musi być hołd geniuszowi Arystofanesa i poklask Chmurom oddany.

Pogląd Arystofanesa na znaczenie i wartość sztuki tragicznej, na jej ostateczne, kulturalne cele, a pogląd Goethego, którym ją uważa za causa finalis świata i ludzkości, jest przedziwnym, prawdziwie klasycznym, przykładem tej boskiej prawdy, jaką wypowiedział Fr. Nietzsche [53]. „Olbrzym skrzykuje olbrzyma poprzez niezmierzone przestrzenie wieków i czasów, a chociaż plemię karłów, które się gdzieś dołem u stóp ich czołga, czyni wrzawę natrętnie i bezładnie, majestatyczna rozmowa duchów ciągnie się w górze nieprzerwanie”.

II

Chmury wystawiono czasu Wielkich Świąt Dionizejskich w miesiącu marcu r. 423 przed Chr. (Ol. 80.). Z przerzeczonych powodów nie prosił autor o chór pod swoim imieniem, lecz zgłosił się do archonta [54] Isarchosa przyjaciel poety, aktor-reżyser Filonides, który wystawiał sztuki Arystofanesa społeczno-literackiej treści np. przeciw Sokratesowi lub Eurypidesowi (Meineke Fragmenta comicorum graecorum, II, 914). podczas gdy politycznej treści utwory wystawiał inny druh poety, również aktor-reżyser, Kallistratos (Th. Bergk Prol., III, 12): czasami zastępował Arystofanesa syn jego ulubiony, Araros, również komediopisarz: podobno że „trzymał do chrztu” dwie komedie ojca, Pokój (wtóry!) i Plutosa, czyli Boga Skarbów, (I. Van Leeuwen Prol. ad „Pacem” et „Plutum”).

Równocześnie współubiegali się z Arystofanesem o pierwszeństwo sędziwy Kratinos (miał wtedy lat blisko 100!), który wystawił wyborną komedię pt. Pani Flasza (Πυτίνη) i Ameipsjas z komedią pt. Konnos, która miała treść i tendencję podobną do Arystofanesowskich Chmur: wyszydzała Sokratesa, a chór był złożony z sofistów: Arystofanes poniósł klęskę. Pani Flasza Kratinosa zyskała pierwszą nagrodę, wtórą Konnos Ameipsjasa, a trzecią dopiero Chmury, co oznaczało, że sztuka padła.

Dotkliwie odczuł tę porażkę poeta, to też nieraz uskarża się, że ta „najlepsza z jego komedii” przepadła. Mówi o tym wyraźnie w Osach[55]. Postanowił jednak ten utwór, który uważał za arcydzieło, poddać pod sąd całego społeczeństwa Hellenów: napisał więc nową parabasę tj. odezwę do wszystkich rodaków, której treścią jest obrona Chmur i krytyka kolegów po piórze oraz publiczności ateńskiej, wstawił ją przed pierwotną parabasę i tak okazawszy archontowi, jako władzy cenzuralnej, wydał jako książkę, jeśli się tak można wyrazić, tj. puścił w obieg księgarski, gdyż wierzył niezawodnie, że zawiera zbyt ważne idee i że czytająca publiczność pozna się na wartości arcydzieła.

Jest przekonanie wśród większości filologów, że Chmury istniały w dwu lub trzech wydaniach: pierwsze z r. 423, które zaginęło, którego nikt nigdy nie widział, nawet w starożytności, oraz drugie, przerobione i poprawione przez Arystofanesa, który „chciał” je powtórnie na scenę wprowadzić i to trzecie, które mamy, a które powstało przez pomięszanie tekstów dwu pierwszych wydań.

Nie wierzę, aby tak było: owszem, ufam wywodom I. van Leeuwena, który twierdzi, że nigdy żadnych drugich, ani trzecich Chmur nie było: że mamy pierwsze wydanie w tej formie, jak je napisał Arystofanes na r. 423, kiedy sztuka upadła: w jakiś czas dodał tylko ową odezwę i tak puścił w świat książkę, która doszła nas w formie niezmienionej pod względem zasadniczym. Tak samo zapatruje się na tę kwestię B. Heidhues [56], a stanowisko to przyjmuje również Karol v. Holzinger. Ostatecznie jest to pogląd, który wygłosił już 1823 Wilhelm Esser (De prima et altera quae fertur „Nubium” Aristophanis editione, Bonnae 1823).

Że tak jest, świadczy bardzo stanowczo jednolita budowa utworu, który sprawia wrażenie arcydzieła, ulanego z jednej bryły kruszcu: nigdzie najmniejszej rysy lub jakiegoś załamania się akcji, która ma wspaniałą linię ewolucyjną: każdy szczegół wypływa logicznie z poprzedzających okoliczności, każda scena jest logicznym, koniecznym następstwem ewolucji planu i myśli przewodniej, zakończenie perspektywicznie skrócone, skupione, zwarte, właściwe wielkim mistrzom, działa niespodzianką, jak błysk nagiej stali. Gdyby to był zlepek lub rzecz niewykończona, musiałyby istnieć sprzeczności lub luki. Tylko w głowach ciasnych, pojmujących filologię jako rzemiosło bezdusznej krytyki tekstu i dociekań gramatycznych, a nie wnikających w treść i ducha utworu, mogła powstać dziwaczna myśl, że mamy do czynienia ze zlepem dwu redakcji, lub jakim przerobionym, czy niedopoprawianym przez Arystofanesa powtórnym wydaniem.

Nikt rozumny nie może przypuścić, że poeta ten właśnie poemat, który uważa za arcydzieło swej twórczości, przerabiał i „poprawiał” dlatego, że się nie spodobał… komu? Pięciu urzędowym krytykom τοῖς πέντε κριταῖς! A nawet pewnej części P. T. publiczności!

Arystofanes, który w Chmurach zahaczył świadomie o najważniejsze kwestie epoki, miał przykrawać wielki swój utwór pod miarę gustów ateńskiego snoba? On, kapłan wielkiej sztuki?

Czy można przypuścić, żeby Mickiewicz przerabiał Dziady, a Goethe Fausta, pod miarę wymagań krytyki „sterującej”? I to w zasadniczych kwestiach?

Takie dygi i podskoki robią tylko miernoty: lew nie powtarza skoku; mówią, że jest za dumny.

Treść komedii jest następująca:

Wykrętowic (Strepsiades), stary, niegdyś zamożny, kmieć spod Aten, popadł w lichwiarskie długi, z powodu rozrzutności żony arystokratki i wybryków jedynaka Odrzykonia (Pheidippidesa), hołdującego wzorem złotej młodzieży ateńskiej sportowi końskiemu. Katastrofa finansowa zbliża się wraz z końcem miesiąca, terminem płatności; chcąc jej zapobiec, namawia syna, aby wstąpił do szkoły Sokratesa, „do tej pomysłowni”, gdzie wyuczy się tak wszelakiej mądrości, iż skręci kark wszystkim procesom. Odrzykoń odrzuca tę radę; wtedy Wykrętowic wstępuje sam do szkoły Sokratesa, lecz okazuje się z powodu starości do tego stopnia nieudolnym, iż go Sokrates wypędza.

W rozpaczy zwraca się „wykluczony” ze szkoły chłop do chóru Chmur o poradę. Arcychmura poleca, aby zmusił syna do wstąpienia na studia. Odrzykoń, któremu ojciec zagroził wypędzeniem z domu, zgadza się volens nolens [57] na wolę ojca. Występują dwaj rzecznicy, jako przedstawiciele, personifikacje, dwu kierunków wychowania staroświeckiego i modnego (sokratycznego): w szermierce słownej tj. w agonie, zwycięża modny „nieprawy” rzecznik, przedstawiciel szkoły Sokratesa. Odrzykoń oddaje się mu z przekonania, zostaje uczniem „pomysłowni” i czyni szybkie postępy w sofistyce. Tymczasem lichwiarze nachodzą Wykrętowica o pieniądze: zaufany w biegłość prawniczą syna, przepędza ich skąpy chłop batogiem. Nauka syna skończona: Sokrates oddaje ucznia „wyzwolonego” ojcu, który z uciechy wyprawia ucztę tak zdolnemu jedynakowi. Na tej uczcie powstaje między ojcem a synem sprzeczka o Eurypidesa, którego stary nienawidził: zuchwały synek używa jako argumentu… pięści i to tak skutecznie, że ojciec wypada z krzykiem o pomoc. Syn dowodzi bardzo umiejętnie, że ma prawo bić ojca, nawet matkę, i że dobrze uczynił, tak postąpiwszy. Wtedy nareszcie zrozumiał stary Wykrętowic, jaka ta nauka [58] Sokratesa. Rozżalony i oburzony skrzykuje pachołków i wraz z nimi rąbie i pali pomysłownię, z której zaledwie z życiem uchodzą mistrz i sokratycy.

Pomysł końcowy „wykurzenia” sofistów opiera się na fakcie, który zdarzył się w Krotonie około r. 435 w południowej Italii, zwanej Wielką Grecją. Tam rozwinęła się bujnie filozofia Pitagorejczyków, która miała liczne szkoły. Jedną z tych szkół podpalili wrogowie sekty. Pożar, zażegnięty ze wszystkich stron, zniszczył nie tylko dom Milona, lecz spowodował liczne ofiary w ludziach: zginęło w tym autodafé 40 uczniów Pitagorasa. uratowało się tylko dwu, Lysis i Archippos. (Zeller, Philosophie der Griechen I, 307).

Żadna z komedii Arystofanesa nie przysporzyła mu u potomności tyle sławy i uwielbienia, żadna tyle niesławy i oburzenia: bo żadna z nich nie podniosła imienia jego do takiej wyżyny, ale zarazem żadna nie rzuciła na charakter poety tyle dwuznacznego światła, żadna nie rzuciła takich „Chmur” podejrzeń na wartość etyczną jego poezji, na prawość tendencji i prawdę poglądów, zawarte w innych jego komediach.

Tę kwestię poruszano bardzo obszernie i wielostronnie: usiłowano w przeróżny, jak wspomniałem, sposób „uniewinnić” Arystofanesa z tego „głównego” grzechu, że śmiał potępić Sokratesa, którego uczą nas czcić niemal urzędownie na zasadzie tego, co pisze o nim Platon [59]: Platon wyznawca, Platon poeta, Platon optymista, z którego szydzi Byron nielitościwie:

Słuchaj Platonie! Twój szalony system

Sprawia, że wielu w grzechach ginie marnie:

Więcej tyś sprawił złego twojem mglistem

Mamidłem w serca nieskażonem ziarnie,

Niż wieszcze bardy łopotem szumistym

Swych skrzydeł… Głupcze, piejący bezkarnie,

Ty krasomędrku jakiś! Niech ci chórem

Pieśń zabrzmi: Jesteś ludzkości rajfurem!

Lawirowanie dalsze jest niemożliwe. Prawda idzie na przebój, Arystofanes stworzył z Chmur arcydzieło zarówno etyczne, jak estetyczne, przed którego światłem pierzchają wszystkie inne wątpliwości i podejrzenia co do wiarogodności poety: dziś najwięksi historycy liczą się z nim bardzo poważnie.

Najlepszą miarą wartości utworu jest jego niesłychana żywotność i aktualność: w każdym narodzie kulturalnym zbudzi ten utwór echo znanych swojskich analogii.

W roku bieżącym wystawiono w Paryżu w teatrze des Arts Chmury Arystofanesa z niesłychanym powodzeniem.

Znany krytyk dramatyczny A. Brisson pisze, że nazwisko poety ma zawsze „kredyt” u publiczności z racji swej wiecznej młodości i humoru; o samym przedstawieniu tak się wyraża:

„Nous avons eu la sensation d’un jeune faune folâtrant à travers les vignes plantureuses de Bacchus. Et ce fut charmant…

Strepsiade et Phidippide incarnent deux generations successives: l'une attachée aux règles du passé, l'autre deliée de ces règles, l'une inaccessible, l'autre accessible à la voix des sophistes, qui selon l'auteur des Nuées, pervertissaient, ruinaient Athènes. Et c'est l'éternel conflit des pères et des fils, qui n'ont plus même coeur, même cerveau et que sépare un irrémédiable malentendu. La lutte ressuscite à tous les moments de l’histoire oú l'on remue des idées. Elle existe aujourd'hui comme au siècle de Creon. Aristophane pourrait récrire, au commencement de notre vingtième siècle, sa comédie[60]”…

Może teraz zrozumiemy podziw dla Chmur pani Anny Dacier, uczonej francuskiej, pierwszej tłumaczki Arystofanesa na język ojczysty (1684)[61], która powiada, że czar, jaki rzuciły na nią te Chmury, był tak wielki, iż je przeczytała w oryginale 200 razy!

CHMURY

OSOBY:

Wykrętowic (Strepsiades), stary kmieć spod Aten
Odrzykoń (Pheidippides), syn Wykrętowica
Ksantias, pachołek Wykrętowica
Sokrates
Uczeń Sokratesa
Rzecznik prawy
Rzecznik nieprawy
PASJAS, lichwiarz ateński
AMYNIAS, lichwiarz ateński
Chajrefont, przyjaciel Sokratesa
Chorus Chmur składający się z 24 śpiewaków-tancerzy tj. choreutów
OSOBY NIEME: Uczniowie Sokratesa, Świadek przyprowadzony przez Pasjasa, Pachołcy Wykrętowica

Role: aktor pierwszy, protagonistes, grał Wykrętowica; aktor drugi, deuteragonistes, Sokratesa, Rzecznika Nieprawego i Pasjasa; trzeci, tritagonistes, Odrzykonia, ucznia Sokratesa, Amyniasa; czwarty, tetragonistes, Rzecznika Prawego i krótką rolę Ksantiasa. Nadto nieznaczną rolę Chajrefonta musiał objąć zapewne tritagonista, gdyż był wtedy wolny.

Rzecz dzieje się w Atenach pomiędzy domem Wykrętowica a uczelnią Sokratesa około r. 423 przed Chr.

Tłumaczenia dokonałem z greckiego oryginału podług tekstu Teod. Kocka, idąc w niektórych miejscach za Fryd. Blaydesem i J. ran Leeuwenem.

PROLOG

(1–262)

Scena przedstawia plac publiczny między sąsiednimi domami Sokratesa i Wykrętowica. Namienia już na świtanie, po czym robi się piękny, jasny, poranek. Wnętrze domu Wykrętowica na pierwszym planie otwarte, w głębi widać śpiącego Odrzykonia i pachołka; na progu staje Wykrętowic stary, siwy, ale krzepki jeszcze chłop, ubrany w biały chiton [62] i takąż chlajnę [63] czyli opończę, na nogach sandały: przeciąga się i ziewa, chodząc tu i tam przed domem. Posąg Hermesa z boku.

SCENA I

Wykrętowic, Ksantias, potem Odrzykoń.

WYKRĘTOWIC

Ziewa przeciągle, kilkakrotnie, pozierając na niebo.

Eh-eeeh-aaah!

O królu Zeusie

ziewa

czyż noc się nie skończy?

ziewa

Kiedyż oświtnie, kiedy się dzień zacznie?

Wżdy [64] kury piały, tak dawno słyszałem…

A czeladź [65] chrapie! Nie tak było drzewiej…

Sczeźnij, o wojno! Przez cię siła [66] złego,

100

Przez cię nie wolno chamów tknąć ni ręką![67]

pokazuje na wnętrze domu i widoczne łoże

A ten przezacny młokos, owinięty

Pięciu kołdrami, śpi, jak cztery dziewki…

I ani myśli wstawać, tylko… grzmoci!

Wżdy łeb obwinę i spróbuję chrapnąć.

Otula głowę opończą i usiłuje zasnąć na ławie przed domem.

105

Ach, spać nie mogę, nędzarz!

po chwili

Jak pchły, żrą mnie

Wybryki syna, koszta, owsy, cugi [68],

A on, kędziory bujne utrefiwszy [69],

Konno pojeżdża, dobiera i sprzęga

110

Do maści, nawet śpiąc frymarczy końmi [70],

Gdy ja tu ginę, termin z nowiem idzie

I procent rośnie!

Na pachołka — ku sieni

Pachoł, zapal lampę!

Wychodzi zaspany Ksantias z lampką oliwną

Przynieś rachunki, odczytamy sobie,

115

Com komu winien, by choć procent spłacić.

Pachoł podaje zwoje i tabliczki.

Poświeć, zobaczym…

Czyta przy świetle lampki oliwnej, którą trzyma pachołek.

Pasji min [71] dwanaście…

ze złością

Cóż to za Pasja? Pożyczyłem… na co?

przypomina

A… gdym kupował gniadosza. Przebogi!

120

Oby mi pierwej gnidy ślepie zżarły!

ODRZYKOŃ

woła przez sen

Filon, nie szachruj; nie lza [72], jedź swym torem…

WYKRĘTOWIC

Ten ci to kaduk [73], co mi łeb ukręca!

Śpi a pojeżdża, śpiąc ma szkapy w mózgu…

ODRZYKOŃ

przez sen

Ileż ty torów jeździsz na wyścigach?

WYKRĘTOWIC

125

Ścigasz ty ojca poprzez mnogie tory!…

Więc tyle Pasja: jakież inne dłużki?

Amynias żąda trzech min za rydwanik.

ODRZYKOŃ

przez sen

Konia mi wytrzeć a potem do stajni!

WYKRĘTOWIC

coraz gwałtowniej i głośniej

Już ty mój mieszek do gruntu wytarłeś:

130

Ot, wyrok na mnie, a insi grabieżą

Gratów mi grożą!

ODRZYKOŃ

zrywa się z łoża, wychodzi na próg i woła z gniewem

Więc jeszcze, mój ojcze,

Nie śpisz? Tłuczesz się całą noc, jak zmora?!

WYKRĘTOWIC

Woźny „Pluskiewka” wygryza mnie z łoża…

ODRZYKOŃ

135

Daj mi, narwańcze, zdrzymnąć [74] się choć chwilkę!

wchodzi do wnętrza i rzuca się na łoże.

SCENA II

Wykrętowic i Pachołek.

WYKRĘTOWIC

Lulajże, lulaj, lecz wiedz, że te długi

Spadną ci na łeb niezadługo… wszystkie.

Milknie i zamyśla się.

Lampka ciemnieje.

Aza [76], mnie chłopski żywot wieść najmilej

Było: legałem, gdziem chciał, w śmieciach, w brudzie,

140

Ale w bród miałem oliwek, pszczół, jagniąt!

Aliści żonę wziąłem — bratanicę

Megakla, rodu Megaklesów córę…[77]

Chłopski syn, wziąłem pannę z miasta; szumną,

Dumną, spieszczoną, słowem arcyksiężnę [78]!

145

Owa, po ślubie idziemy w łożnicę:

Ja cuchnę wełną, wędzarnią i kisem [79].

Ona wonieje szafranem i mirrą,

Lubieżnych pieszczot warg chce i całunków.

Pompy, smaczności, Afrodyty kunsztów…

śmieje się jakby na wspomnienie

150

Hej! Nie powiadam, by też leniem była…

Wżdy dziergła; ja jej tę starą opończę

Przed oczy kładę, mówiąc przez podobę:

Dziergaj, byś wnet nas w biedę nie zadziergła…!

Wśród ostatnich słów lampka gaśnie.

KSANTIAS

Oliwy w lampce nie ma ani kropli!

WYKRĘTOWIC

gwałtownie

155

Co za pijaczkę oliwy tyś zażegł [80]?

Sam do mnie! Weźmiesz w łeb!!

KSANTIAS

podchodząc ze strachem

Jegomość! Za co?

WYKRĘTOWIC

bijąc go w kark, mówi dobitnie i powoli

Za to, żeś wsadził za gruby knot w lampę!

Wrzeszcząc Ksantias ucieka — z lampą i tablicami.

Koń, ImięPotem nam synek — ten oto, się rodził,

160

Mnie i mej zacnej małżonce: więc zaraz

Jęliśmy [81] sądzić się o jego imię.

Ona coś zawsze zowie go od konia:

Dzierżykoń albo Miłokoń, Konisław,

A ja mu dzieję [82] po dziadku Odrzycu.

165

Tak się swarzymy, aż po długim czasie

Godzim się wspólnie zwać go Odrzykoniem [83]…

Synka na łono wziąwszy, tak pieściła:

„Kiedy urośniesz, jak Megakles, jadąc

W gród na rydwanie, płaszcz przewiesisz dumnie…”

170

Jam zaś powiadał: „Kiedy z tej uboczy

Barany pędząc, jak ociec w kożuchu”…

Przebóg, nie słuchał nawet mojej gwary!

No — i szkapiarnia zjadła wszytkie dudki [84]!

po chwilce milczenia

Noc dzisiaj całą suszę łeb, jak radzić…

175

Mam ci plan jeden przecudowny, śmiały;

Dali [85] się syn doń przekonać — to wygram.

Owo go zbudzić trza naprzód: ba, grzecznie:

Jakoż go zbudzić najgrzeczniej, najsłodziej?

wchodzi na próg i woła czule

Odrzykoń! Odryś, Odrzykoś!

SCENA III

Wykrętowic, Odrzykoń.

ODRZYKOŃ

Piękny efeb, mina butna, włosy w bujnych kędziorach, wąsy i broda zaledwo meszek i pierwszy puch. Okryty krótkim, wełnianym, białym chitonem, na nogach sandały: wychodzi na próg, ziewając.

180

Cóż, papo?

WYKRĘTOWIC

Ucałuj ojca, podaj rączkę prawą!

ODRZYKOŃ

podaje rękę, mówiąc z niechęcią

Dobrze, coć trzeba?

WYKRĘTOWIC

Mów, miłujesz ojca?

ODRZYKOŃ

Tak mi Władykoń [86] Posejdon dopomóż!

WYKRĘTOWIC

185

Pfe! Dajże pokój z twoim Władykoniem!

Ten ci twój bożek winien całej biedy!

Lecz jeśli szczerze, z serca mnie miłujesz,

Tam żyją męże, co cię przekonają,

Że nieb sklepienie jest jakby żużelnik,

Co wisi wokół nas… że my węgielki [87].

Oni nauczą, gdy płacisz, każdego,

Pobić, słusznieli [88], czy niesłusznie prawiąc.

ODRZYKOŃ

205

Cóż to za jedni?

WYKRĘTOWIC

Nie pomnę już nazwisk

Tych wolnodumców [89] pięknych a szlachetnych.

ODRZYKOŃ

z obrzydzeniem, bardzo głośno

Pfe! Znam tych łotrów, paliwody same,

Wymoczki, śledzie, bosonogie bractwo,

210

Wśród nich Sokrates, zły duch i Chajrefont [90]!

WYKRĘTOWIC

oglądając się trwożnie, zatyka mu usta

Ej — ej — milcz synu, nie mów takich bluźnierstw!

Pragnieszli, aby ociec miał chleb w zębach

Do nich się garnij, a pluń na koniarstwo!

ODRZYKOŃ

Na Bakcha, nigdy, choćbyś dawał nawet

215

Leogorasa w zamian bażantarnię [91]!

WYKRĘTOWIC

z wielką czułością

Idź, błagam ciebie, najmilejszy, złoty.

Idź, ucz się od nich!

ODRZYKOŃ

z oburzeniem

Mam się uczyć? Czego?

WYKRĘTOWIC

Słychać, że mają jakieś dwa wywody:

220

Lepszy, tak ci jest — i jakiś tam gorszy.

Ten drugi wywód, jak mówią, choć gorszy,

Zwycięża zawsze przez nieprawe środki,

Gdy pojmiesz dobrze ten nieprawy wywód,

To z długów owych, com winien za ciebie,

225

Ani szeląga nikomu nie płacę.

ODRZYKOŃ

Nie myślę słuchać! Nie śmiałbym rycerstwu

Spojrzeć do oczu z cerą tych wymoczków.

WYKRĘTOWIC

wybucha gniewem

Już, na Demetrę [92], ni ty, ni dyszlowy,

Ni ten twój bachmat, u mnie żreć nie będą:

230

Precz żenę wszytkich — precz, na cztery wiatry!

ODRZYKOŃ

z emfazą

Wujcio Megakles nie zgodzi się nigdy,

Bym żył bez koni. Idę, nie znam ciebie!

odchodzi

SCENA IV

Wykrętowic sam.

WYKRĘTOWIC

Po chwili milczenia, skupiwszy energię

Raz mną rzuciło, lecz nie pogromiło.

Z bożą pomocą sam się uczyć będę

235

W tej owo szkole, w tej tu pomysłowni…

zamyśla się

Jakoż ja — w leciech [93], bez pamięci, gnuśny [94],

Pojmę misternych mów cienkie trzaseczki?

Ej, śmiele stuknę!

idzie ku zagrodzie Sokratesa, wali gwałtownie we wrota

Hej! otwórz, młodzieńcze!

Wychodzi blady, rozczochrany, obszargany, bosonogi uczeń.

SCENA V

Przed domem Sokratesa. Wykrętowic i uczeń Sokratesa, pełniący obowiązek odźwiernego.

UCZEŃ

240

Wściekł się! To wali! Któż tam do pioruna!!

WYKRĘTOWIC

Ja, syn Odrzyców, Wykrętowic, z Kikin [95].

UCZEŃ

Gbur jesteś w rzeczy, bo walisz piętami

Tak bez systemu we wrota, żeś sprawił,

Iżem poronił myśl w łonie poczętą…[96]

WYKRĘTOWIC

245

Odpuść mi, jestem z wioszczyny zapadłej.

Lecz przebóg, cóżeś za dziwo poronił?

UCZEŃ

Zakon [97] nie każe mówić, li [98] współuczniom!

WYKRĘTOWIC

Mów zatem śmiało, toć ja, w mej osobie,

Idę na ucznia do tej pomysłowni.

UCZEŃ

250

Powiem, lecz to jest tajemnica święta.

Właśnie Sokrates spytał Chajrefonta,

Ile pchła własnych stóp uskoczyć zdoła,

Co jednym susem ze brwi Chajrefonta

Skoczyła sobie na mistrza łysinę.

WYKRĘTOWIC

z ogromnym zaciekawieniem

255

I on to zmierzył?

UCZEŃ

Najdokładniej w świecie.

Wosk roztopiwszy, pchłę sprawnie uchwycił

I obie łapki zanurzył w płyn lepki.

Wosk ostygł: pchła ma damskie, perskie buty.

Cóż mistrz powiedział o komarzym tonie?

UCZEŃ

Tak rzecz wyłuszczył: komar ma kiszeczkę

270

Wąską. Jelitem cienkim wiatr pomyka,

Przemocą party, wprost na dół do tyłka,

Który się kończy podwiniętym lejkiem.

Więc zadek śpiewa, gdy weń dmuchnie komar.

WYKRĘTOWIC

ze zdumieniem

To tak… to zadek u komarów trąbką…

275

O trzykroć szczęsny bądź, badaczu kiszek!

Jak snadnie [100] taki wykpi się z procesu,

Co na wskróś przeznał jelita komara!

UCZEŃ

Onegdaj pomysł świetny był postradał

Z winy jaszczurki.

WYKRĘTOWIC

bardzo zaciekawiony

280

Jako? Gadaj żywnie [101]!

UCZEŃ

Gdy badał drogi i zmiany księżyca

Z głową zadartą, gębę rozdziawiwszy,

Jaszczurka z dachu wprost siknęła do niej [102].

WYKRĘTOWIC

śmieje się do rozpuku

Jaszczurka twoja, sikająca w mistrza,

285

Jest, wiesz, ucieszna!

UCZEŃ

Do jeńców z Pylos, głodomorów Sparty [106].

WYKRĘTOWIC

z adoracją

Sokrates!?

Sokrates nie słyszy wołającego, przeto chłop zwraca się do ucznia.

Nuże, wołaj go, wołaj wielkim głosem!

UCZEŃ

udając ogromnie zajętego

320

Sam go zawołaj; nie mam chwilki czasu!

wybiega pędem.

SCENA VI

Wykrętowic, Sokrates.

WYKRĘTOWIC

woła coraz głośniej

Mości Sokrates, mości Sokratesku!

Sokrates, zawieszony w powietrzu, opuszcza się z wolna i, nie dotykając sceny, mówi z kosza.

SOKRATES

Po cóż mnie wzywasz, ty marna istoto?

WYKRĘTOWIC

Racz mnie nasamprzód [110] objaśnić, co robisz?

SOKRATES

W eterach bujam, słońce w myślach ważę.

WYKRĘTOWIC

325

Więc z góry patrzysz na bogów, jak z grzędy

Kogut na kury?

SOKRATES

Nie mógłbym inaczej

Nadziemskich tajni przeniknąć do głębi:

Muszę zawiesić jaźń, aby um [111] wiotki

330

Zmieszał się z równie powiewnym eterem [112],

Kto z ziemi, z dołu, bada górne zjawy,

Nic nie wykryje. Ziemia bowiem ciągnie

Swą siłą k'sobie mdłe [113] opary umu;

Tak ciągnie z ziemi opary rzeżucha.

WYKRĘTOWIC

do siebie

335

WYKRĘTOWIC

Tylko

350

Żelazną? Klniesz się, jako Bizantyńcy,

Na żeleziaki [116]?

SOKRATES

Nie rozumiesz tego.

Już siedzę.

Natychmiast siada na tapczanie: w tej chwili przybiega kilku uczniów, niosących przybory potrzebne do rytuału, jako to: wieńce, mąkę w koszyczku, kadzielnicę i żużelnik z ogniem. Wprawnie pomagają mistrzowi w ceremonii.

SOKRATES

z kapłańską powagą wkłada sobie wieniec mirtowy na głowę, a drugi podają chłopu.

360

Ten zaś wieniec włóż na skronie [118].

WYKRĘTOWIC

z trwogą

Po cóż to? Gwałtu! Chciałbyś mnie, Sokracie,

W ofierze bogom rznąć, jak Atamanta [119]?

SOKRATES

Nie. Obrzęd jednak od wtajemniczanych

Wymaga tego.

WYKRĘTOWIC

wkłada wieniec na głowę z pomocą chłopaków

365

Cóż ja zyskam na tym?

SOKRATES

Będziesz frant [120] gębą, będziesz mełł, jak pytel [121]: —

Ani truń teraz!

Sypie na głowę chłopa mąkę i sól z koszyczka.

WYKRĘTOWIC

zasłaniając się rękami przez zbyt grubymi kawałkami soli

Przebóg! Nie zełgałeś;

Wżdy łeb mój zbity zacznie wnet siać mąką!

PARODOS (WEJŚCIE CHÓRU)

(263–477)

SCENA VII

Ci sami.

SOKRATES

370

Pokornie, starcze, umilknij

I słuchaj duchem modlitwy:

rzuca uroczyście kadzidło na ołtarz i kadzielnicę, wznosi dłonie w modlącej posturze i mówi z emfazą

Władyko, Wietrze bezkreśny,

Co dzierżysz ziemię w zawiesi,

Eterze jasny, wy Chmury,

375

Boginie łun i piorunów.

Wstań, Trójca włastów [122] — i jaw się!

Nad głową ucznia zawiśnij!

Horyzont ciemnieje, słychać dalekie grzmoty.

WYKRĘTOWIC

z okrutnym strachem, dzwoniąc zębami, naciąga płaszcz na głowę

Nie teraz, jeszcze nie teraz,

Aż ściągnę kaptur, bo zmoknę.

380

Żem ja też z domu wychodząc,

Zapomniał czapy — psiajucha!

SOKRATES

kończąc modlitwę uroczystym tonem

Bywajcie, Chmury prześwięte!

Wyznawcy temu się jawcie,

Czy na Olimpu turnicach [123],

385

Zawianych śniegiem, siedzicie,

Czy w Okeana gdzieś sadach

Rej [124] święty Nimf spowijacie,

Czy wodę z Nilu limanów [125]

Konwiami [126] ssiecie złotymi,

390

Czy Staw Meocki [127] tulicie,

Czy łeb śnieżystą Mimanta [128],

Głos słyszcie, przyjmcie ofiarę

I obrzędowi folgujcie [129]!

SCENA VIII

Ci sami i Chorus chmur.

Z prawej strony od widzów widać krajobraz, zamknięty lesistym stokiem Parnetu. Nad nim ukazuje się ogromny obłok, z którego wśród grzmotu, piorunów i błyskawic dochodzi potężna melodia chóru, jeszcze niewidzialnego: akompaniament fletów i klarnetów.

CHÓR

Strofa (275–290)

Chmury, wieczności pławaczki!

395

Naszą rosistą i lotną urodę jawiące,

Lećmy z prałona rodzica naszego, hej Okeanosa

Gromko hucznego, na lasem włochate

Szczyty pagórów ateńskich!

Lećmy oglądać opoki widoczne z daleka,

400

Błogosławiony ten wyraj [130] rodzajny,

Dźwięczne siklawy [131] przeświętych strumieni,

Morze zwełnione i porykujące!

Właśnie też nieutrudzona źrenica Eteru

Blaski promienne zażegła,

405

Przeto strzepnąwszy deszczowe powłoki

Z naszych niemrących postaci, puszczajmy

Oko daleko po ziemskim okręgu!

SOKRATES

patrząc w stronę, skąd pieśń idzie

O Chmury arcyczcigodne,

Znać głos mój doszedł was skoro!

do Wykrętowica

410

Słyszałeś śpiewy i grzmoty.

Huczące społem z ust boskich?

WYKRĘTOWIC

przerażony zwraca się również ku śpiewającym

Choć kornie czczę was, o bóstwa,

Na grzmoty wasze niestety

Odwtórzyć muszę ze strachu,

415

Tak srodze dzwonię zębami:

Zakon zakonem — to prawda,

Popuszczam jednak — to druga.

SOKRATES

Figliki porzuć i nie czyń,

Jak czynią błazny w komediach,

420

Lecz zmilknij zbożnie i słuchaj!

Rój boskich pieśni już wzlata;

CHÓR

jeszcze niewidzialny, lecz bliżej

Antystrofa (299–313)

Deszczów piastunki, dziewice!

Lećmy pozierać na ziemię słoneczną Pallady [132],

Lećmy w krainę przekraśną

425

Kekropa urodnych młodzieńców,

Kędy [133] tajemnych obrzędów zakony,

Kędy się chrama [134] zaklęte

Wrota rozwodzą dla wiernych

Li w święto nad święta [135],

430

Kędy niebianom w ofierze stawiają

Szczytne świątynie i złote posągi,

Kędy orszaki pobożnych zielenią

Wieńczą ołtarze w kolejnych miesiącach,

Świątko po święcie godując —!

435

Wiosna zaczyna tam hołdem dla Bakcha,

Plęśba i gędźba [136] weselem ponosi,

Kiedy się fletów melodie rozjęczą!

WYKRĘTOWIC

Zaklinam ciebie na Zeusa.

Mów, kto są owe majaki,

440

Co ronią pieśni tak wdzięczne,

Czy jakie cne heroiny?

SOKRATES

Ależ to chmury niebieskie,

Wszechmocne bóstwa cyganów [137],

Które nam dają sąd trafny,

445

Wymowę, umysł przytomny,

Prawdopozorność i kruczki,

Dowcip i powab ułudny.

WYKRĘTOWIC

Toć moja duszka słuchała,

Że aż jej rosły skrzydełka,

450

Rada by słówka gryźć zaraz,

Rozprawiać ściśle o dymie,

I zdańkiem dzióbać po zdaniu

I palić dowód na dowód.

Ano raz chciałbym je widzieć

455

Naprawdę, jeśli to można.

SOKRATES

Spojrzyj tu w górę na Parnet [138]

Widać je bowiem, jak suną

W milczeniu.

WYKRĘTOWIC

patrzy na wszystkie strony

Gdzież są, nie widzę?

SOKRATES

pokazuje mu ręką

460

Zstępują w mnogim zastępie

Żlebem Parnetu, przez gaje,

Na przełaj.

WYKRĘTOWIC

wykręca się na wsze strony

Cóż to olsnąłem [139],

Że nic nie widzę?

SOKRATES

465

Patrz ku drzwiom!

WYKRĘTOWIC

Nareszcie! Niby coś widzę!

SCENA IX

Ci sami i Chór.

Na orchestrę wkracza orszak Chmur tj. 24 dziewic, ubranych w białe, powiewne, szaty, trzymających w ręku długie, przeźrocze zasłony, które przy tańcu wirują dokoła nich rytmicznie. Na głowach mają zielone wieńce. Obie przodownice czyli Arcychmury mają wieńce większe i berła w rękach.

SOKRATES

Jeśliś ich teraz nie dojrzał,

Masz, bratku, kurzą ślepotę.

WYKRĘTOWIC

A może.

ujrzał i woła z admiracją

470

O przenajświętsze!

Aliści pełno ich wszędzie.

SOKRATES

Wiedziałeś, że to boginie,

Czy nie wierzyłeś w ich boskość?

WYKRĘTOWIC

Gdzież tam! Myślałem, że chmury

475

To rosa, dymy i para.

SOKRATES

Kłamstwo, na Zeusa [140] to bóstwa,

Co żywią lud myślicieli,

Jako doktorków i wróżów,

Gogów pierścienio-pazurnych,

480

Pieśni choralnej rakarzy [141],

Budowy świata naprawców,

Lecz darmozjadów, cyganów

Tuczą, bo wierszem im kadzą.

WYKRĘTOWIC

puka palcem w czoło

Oni to kują te bzdury:

485

„Chmur mokrych orkan piorunny,

Stułebna trąba Tryfona,

Grzywacza; gwizdów huragan,

Mgliste otocze, roztęcze,

Otęcze chmurne i ćmawe,

505

Mów żwawo, o co ci chodzi!

SOKRATES

Czyś widział kiedy na niebie

Chmurę o kształtach Kentaura,

Pantery, byka lub wilka?

WYKRĘTOWIC

Na Zeusa, prawda; mów dalej!

SOKRATES

510

Czym zechcą, stają się zaraz.

Gdy ujrzą gdzie perukarza,

Strojnisia, chłopiąt lubowcę,

Jakim jest syn Ksenofanta [143],

Drwiąc z szału durnia takiego,

515

Ukażą zady Kentaurów.

WYKRĘTOWIC

Cóż gdy zobaczą złodzieja

Groszy publicznych, Symona [144]?

SOKRATES

By zdradzić łotra charakter,

W wilki przedziergną się zaraz.

WYKRĘTOWIC

520

Dlatego, kiedy ujrzały,

Jak puklerz prasnął Kleonim [145]

Tchórza nad tchórze piętnując,

Wczoraj sarnami się stały.

SOKRATES

Dzisiaj zaś, widząc Klejstena [146] —

525

Rozumiesz — wzięły kształt dziewek.

WYKRĘTOWIC

do chóru

Witajcie ninie [147], o Panny,

Jako dla innych łask pełne,

Mnie takoż w głos niebosiężny

Piejcie [148], Wszech światów Królowe!

CHOROS CHMUR

na tle fletów

ARCYCHMURA PIERWSZA

do Wykrętowica

530

Bądź pozdrowion, łowco wiedzy,

Siwy dziadu przedwiekowy!

ARCYCHMURA DRUGA

do Sokratesa

Ty zaś, gładkich słów proroku,

Mów! Słuchamy twej wymowy.

CHMURA A

Słuchać mędrków ani chcemy,

535

Bujających tych po niebie:

CHMURA B

Krom [149] Prodyka [150] dla mądrości

Jego wielkiej…

ARCYCHMURA PIERWSZA

przerywając

Kromia ciebie,

Co jak paw ulicą kroczysz,

540

Hardym okiem patrzysz z góry:

ARCYCHMURA DRUGA

I choć marzną bose pięty,

Ku nam czoło ślesz w lazury [151]!

WYKRĘTOWIC

Ziemio matko! Co za głosy,

Święte, cudne, niepowszednie!

SOKRATES

545

Boć jedyne to boginie,

Arcybóstwa: reszta brednie!

WYKRĘTOWIC

oburzony

Jako? Na tę świętą ziemię,

Olimpijski Zeus — to nie bóg?

SOKRATES

Zeus? A jaki? Cóż ty breszysz?

550

Zeusa nie ma.

WYKRĘTOWIC

ze zdumieniem

Co powiadasz?

Któż więc deszcze, kto posyła?

Wyjaśnij mi to przed wszytkim!

SOKRATES

Właśnie Chmury. Przed twe oczy

555

Dam dowody na to jawne:

Mów, czyś widział, by deszcz padał

Gdzie bez chmury, kiedykolwiek?

Tożby lało i w pogody,

Kiedy chmury za granicą!

WYKRĘTOWIC

560

Na Apolla [152]! Jak łopatą

Wsadziłeś mi w łeb tę mądrość,

A ja pierwej rozumiałem,

Że Zeus moczy, jak przez sito.

Ale któż tak łupie grzmotem,

565

Że aż drgają podkolanka?

SOKRATES

Chmury grzmią tak, gdy się toczą.

WYKRĘTOWIC

Jak, dlaczego, mów, ty śmiałku?

SOKRATES

Kiedy woda je przepełni,

Muszą z miejsca swego ruszyć,

570

A gdy zwisną ponad sobą,

Samą siłą swej ciężkości

Jedne waląc się na drugie,

Łamią się i łoskot ronią.

WYKRĘTOWIC

Ktoż więc zmusza je do ruchu,

575

Kto, powiadaj, czyż to nie Zeus?

SOKRATES

Nie on, ale wir powietrzny [153].

WYKRĘTOWIC

Wir? Ten — mówisz? Nie wiedziałem,

Że kopyta Zeus wyciągnął,

A za niego Wir jest królem.

580

Ale mimo to nic a nic

Nie pouczasz mnie, skąd grzmoty.

SOKRATES

Czyś nie słyszał, gdym wykładał,

Jak brzemienne wodą chmury,

Jedne waląc się na drugie,

585

Łoskot czynią, zagęszczone?

WYKRĘTOWIC

Mam ci wierzyć bez dowodów?

SOKRATES

Więc na tobie udowodnię:

Kiedy w Świątki Panateńskie

Żurem napchasz się po grdykę,

590

Czyć nie jeździ po żywocie [154],

Nagle czyż nie huknie z niego?

WYKRĘTOWIC

Na Apolla! Toć na wnątrzu

Strasznie burczy mi i kruczy:

Takie hań [155] wyrabia gwałty

595

Żur mizerny, nikiej [156] grzmoty;

Zrazu cicho: purli, purli,

Potem głośniej: purpur, purpur:

A gdy kucnę na usiadkę,

Grzmi jak piorun: pappaks, pappaks!

SOKRATES

600

Patrz! Z tyciusiej, ot, brzuszyny

Co za hejnał wypierdziałeś!

A dech wiatrów, niezmierzony,

Ten by nie miał czynić grzmotów?

WYKRĘTOWIC

Więc już nawet mówią ludzie:

605

„Zagrzmiał”, gdy kto puści dołem.

Ale skąd się piorun niesie,

Ogniem zionąc? To wytłumacz!

Piorun, który jednych spali,

Drugich zgłuszy i osmali?

610

Ja bo wierzę: Zeus nim razi

Tych, co krzywo przysięgają!

SOKRATES

Och ty głupcze, ty stańczyku [157],

Ty przedpotopowy baju!

Gdyby raził krzywokleńce,

615

Czyżby nie był Symon ubit

I Kleonim i Teoros [158]?

Toż to krzywokleńcze głowy!

On zaś własne razi chramy,

Sunion razi, Aten przyląd,

620

Oraz dęby święte! Za co?

Przedsię [159] krzywo dąb nie przysiągł [160]!

WYKRĘTOWIC

Nie wiem. Jednak prawisz [161] mądrze.

Czymże jest więc piorun Zeusa?

SOKRATES

Kiedy skwarny wiatr zawieje

625

I wciśnie się w łono chmury,

Jako pęcherz ją nadyma;

Wnet w następstwie praw przyrody

Starga obwłok i wypada

Pod ciśnienia siłą straszną,

630

Zapalając się sam z siebie,

Pośród tarcia, pośród zgrzytu.

WYKRĘTOWIC

Doświadczyłem, przebóg, tego

Sam na sobie, tak przypadkiem:

Dla krewniaków w świątko Zeusa

635

Kiszkę smażąc, zapomniałem

Naciąć szelmy. Gdy się wzdęła,

Rozpuczyło ją i nagle

W same ślepia mi siurnęła,

Wrzącym łojem parząc gębę!

CHÓR

ARCYCHMURA I

640

Zapragnąłeś od nas chłopie,

Na gwałt wiedzy wielkiej ceny;

ARCYCHMURA II

Toż cię będą zwać szczęśliwym

Ateńczycy i Helleny,

Jeśli pamięć masz i pomysł.

645

Jeśli duch twój nie zna znoju…

CHMURA A

przerywając na wyścigi jedna drugiej

Jeśli ciało nie omdleje,

Ni w pochodzie, ni w postoju,

CHMURA B

Jeśli mrozy krzepko znosisz,

Nie obzierasz się za miską,

CHMURA C

650

Winem gardzisz i hulanką…

CHMURA D

Odsię żeniesz [162] żądzę niską..

ARCYCHMURA I

A mądrości ten cel kładziesz,

W jaki praktyk winien mierzyć:

W sądach i na sejmach wygrać

655

I językiem pobój szerzyć!

WYKRĘTOWIC

Oto, czy duch mam jak rzemień,

Na bezsenne troski twardy,

Jechał je sęk… walne wnioski;

Dyć [164] nie oto was tu proszę:

Chcę wykręcić się spod prawa,

685

Z lichwy wymknąć się pazdurów!

ARCYCHMURA I

Gdy niewielkich pragniesz rzeczy,

Spełni się twe rozkazanie:

Ninie [165] naszym tu Świątnikom

Daj się, służ im, co sił stanie!

WYKRĘTOWIC

690

Wierzę wam i tak trza zrobić,

Bo mnie nędzi dola sroga

I ogiery, te rasowe,

I ta żonka, strasznie droga!

śpiewa:

Więc wam daję duszę, ciało;

695

Róbcie teraz, wydziwiajcie,

Co się będzie podobało!

Bijcie, głódźcie, pić nie dajcie,

Drzyjcie pasy, na mróz w budzie

Zawrzyjcie mnie!… Bych ze saka

700

Lichwy umknął, byle ludzie

Bali się mnie, jak junaka,

Śmiałka, zbója, kpa, urwisza,

Pieniacza, psa, lisa, łgarza,

Wygi, gada, gza, okpisza,

705

Hycla, kręta, łotra, wszarza

I piernikarza!

Choćby mi tak powiedał do oczu świat cały,

Niechaj mi robią, co chcą, niechaj drą w kawały,

Klnę się Demetrą:

710

Niech mnie już i posieką i na kiszkę zetrą

I zżrą mędrały!

CHÓR

Jakiż to w nim duch ogromny,

Na wsze gotów i przytomny!

Słysz więc, że niebosiężną okryjesz się chwałą

715

Wśród ludzi, kiedy pojmiesz tę naukę całą!

WYKRĘTOWIC

Cóż zyskam?

CHÓR

Po wiek wieków, łaskami naszemi

Darzon, zyskasz raj szczęścia śród ludzi na ziemi!

WYKRĘTOWIC

Czy ujźrą to me oczy naprawdę?

CHÓR

720

Tak będzie.

Podwoje twego domu wielki tłum obsiędzie,

Aby z tobą obcować i wejść w rozgowory [166]:

Będziesz im pisał pozwy, skargi i wiódł spory

Za tysiące dukatów, twego sprytu godne!

ARCYCHMURA I

do Sokratesa

725

Bierz się więc do tego starca,

Wstępne pocznij nauczanie,

Umysł dobrze mu pomieszaj,

Potem pytaj go o zdanie!

SCENA X

Ci sami. Chmury rozsiadają się na scenie w dwu grupach i słuchają.

SOKRATES

Nuże, sam opisz charakter swej duszy,

730

do Wykrętowica groźnie

Boję się, starcze, czy tu bat pomoże…

Spróbujmy. Jeśli cię biją, co czynisz?

WYKRĘTOWIC

Niech biją… czekam, za czas wzywam świadki,

A zasie za czas mały skargę wnoszę.

SOKRATES

750

755

Powiedz mnie to jeszcze:

Gdy się przyłożę setnie do nauki,

Do kogo z uczniów stanę się podobien?

SOKRATES

Do Chajrefonta, jak dwie krople wody.

WYKRĘTOWIC

A niech cię jasne!!!… Taki zdechlak będę!

SOKRATES

760

Przestań już bredzić, na koniec raz chodź już!

No prędzej; za mną!

WYKRĘTOWIC

Dajże ty mi w rękę

Placuszek z miodem; tak się bowiem stracham,

Jakbym lazł w czeluść wróża Trofoniosa [168].

SOKRATES

765

Jazda! Cóżeś tak ugrzązł przy tych dźwierzach [169]?

Wpycha Wykrętowica do pomysłowni. Uczniowie zabierają koszyk, kadzielnicę i żużelnik, wchodzą do pomysłowni i zamykają drzwi. Na scenie pozostaje tylko chór, który zwraca się uroczystym pochodem w kilku szeregach do widzów.

PARABASIS CHORI (ZWROT DO WIDZÓW)

510–626

Kommation, śpiew chóralny.

Starość, NaukaCHÓR

Dalejże śmiało naprzód z radosną odwagą,

Mężny człowieku!

Niechaj cię wiedzie szczęście, iże z tą powagą

Późnego wieku

770

Imasz się spraw młodzieńczych, barwami młodości

Starca niedolę

Krasząc: mądrości

Ucząc się w szkole!

POETA

Widzowie, do was ja teraz [170]

775

Prawdy słowami przemówię

Otwarcie, prze Dyjonysa,

Bożyca [171], co mnie hodował!

Obym zwycięstwo tak zyskał,

Obym tak przez was był uznan,

780

Jak was uważam za widzów

I sędziów sztuki wytwornych,

Jak wierzę, iż ta komedia

Jest pośród moich najlepsza

I najprzedniejsza. Dlatego

785

Jam się pokusił powtórnie

Rzecz tę zastawić przed wami,

Wszak pracy misternej to dzieło.

A jednak owym tam błaznom

Dank [172] przysądzono przede mną:

790

Jam był niegodzien! Że na to

Wyście zwolili, o znawcy!

Wprost wam przyganiam do oczu

Ja, co me trudy wam niosę!

Mimo to nigdy, z mej woli,

795

Nie rzucę was, sędzie wytworni!

Od chwili bowiem, gdy ludzie,

Co poją serca prawością,

Poklaski dali tu memu:

Skromnemu przeciw Porubcy [173],

800

— Wtedym był jeszcze wżdy dziewką,

Nijakoż było mi rodzić;

Toć podrzuciłem to dziecię;

Ktoś inny podjął miłościw,

Wyście zaś dali opiekę

805

I wychowali dostojnie! —

— Odtąd porękę mam świętą,

Że sąd wasz trafny, bezstronny.

Teraz więc sztuka ta moja,

Jakoby owa Elektra,

810

Przyszła tu patrząc, czy najdzie

Znawców tak samo życzliwych:

Jeśli ich ujrzy wśród widzów,

To pozna brata po włosach [174]!

Patrzcie zaś, jako jest skromna

815

Z urody: wszak nie przyszyła

Wisielca o łbie czerwonym,

Wałka ze skóry, by śmieszyć

Gawiedź uliczną i młodzież!

Wszakże nie szydzi z łysego,

820

Ni wodzi tańce błazeńskie.

Sztuka, Przemoc, ŻartNi żaden stary dziadyga,

Gdy wiersz wygłasza, nie bije

Palicą po łbie nikogo

Z aktorów, aby tą sztuczką

825

Zasłonić nicość dowcipu.

Nie skaczą w niej z pochodniami,

Nie wrzeszczą: oj, dadada!

W siebie i własną poezję

Dufna — stanęła przed wami!

830

Acz jestem takim poetą,

Kędziorów jednak nie trefię,

Nie oszukuję was, dając

To samo dwakroć lub trzykroć,

Lecz zawsze nowe idee

835

Wprowadzam pełne pomysłów,

Nic nie podobne do siebie,

Odrębne, zawsze dowcipne.

Jam to Kleona, gdy panem

Był bezgranicznym, w brzuch kopnął;

840

Nie byłem jednak tak czelnym,

By deptać powalonego.

Lecz tamci, kiedy raz jeden

Hyperbol kozła wywinął,

Już po nicponiu wciąż jeżdżą.

845

Ba — matkę jego kalają!

Oto nasamprzód Eupolis

Dał Marikasa na scenie,

Rycerzy moich małpując,

W sposób szelmowski, sam szelma;

850

Babsko pijane mu przydał

Dla sprośnych tanów: ten pomysł

Dawno już Frynich wprowadził,

Smok potem babę pożera.

Następnie na Hyperbola

855

Hermippos napadł ze sceny,

A teraz wszyscy już inni

Nań ujadają gromadą,

Każdy zaś musi tam wsadzić

Mą o węgorzach przypowieść [175].

860

Kto się więc śmieje z tych błazeństw,

Tego ma sztuka zawiedzie,

Lecz jeśli szczerze was cieszą

Pomysły moje i duch mój,

Dacie tym dowód na przyszłość,

865

Na zawsze — żeście rozsądni!

CHÓR

Strofa (Śpiew)

Niebem władnący bogów bóg,

Zeusie gospodnie [176] znijdź w ten próg,

Ciebie pierwszego zwę w mój chór!

I ciebie, o mocarny trozębu piastunie,

870

Ziem i fal słonych groźny opiekunie,

Wzywam w chór!

I ciebie, o chodzący w sławie ojcze mój,

Eterze święty,

Co wszystkim nam zesyłasz życiodajny zdrój.

875

Wzywam w chór!

I ciebie, rumaków słonecznych właście,

Co w ognia promieniach

Trzymasz niebios i ziem przepaście,

Wielki w bożych i w ludzkich wielki pokoleniach,

880

Wzywam w chór!

EPIRRHEMA (POBUDKA)

ARCYCHMURA PIERWSZA

O słuchacze cni, wytworni,

Raczcie skłonić ku nam uszy,

Wżdy o nasze ciężkie krzywdy

Żalim się przed wami z duszy.

885

Acz najwięcej z wszystkich bogów

Miastu temu dobra dajem,

Palnych ani płynnych ofiar

My, jedyne, nie dostajem.

My, co was, jak oczka, strzeżem!

890

Bo gdy wojnę — na agorze

Ot — tak z bzika — uchwalacie,

Grzmimy, lejem w tejże porze [177].

Owa, gdyście bogów wroga,

Paflagona, łupiskórę,

895

Wojewodą obierali,

Brwi zmarszczywszy — złe, ponure,

Zaczęłyśmy jawić wróżbę:

W blaskach ryczał grom po gromie.

Miesiąc [178] zboczył ze swych torów,

900

Nawet słońce swoje płomię [179]

Przydusiło [180], zaraz w siebie

Knot wciągnąwszy, i orzekło,

Że nie świeci, jeśli Kleon —

Wódz — i zaćmą się oblekło!

905

Wyście go i tak wybrali…!

Mądrzy mówią, że w tym grodzie

Rej bezgłowie cięgiem wiedzie,

Lecz bogowie w miłej zgodzie

Błędy i przecherstwa wasze

910

Pchną na gładsze tory snadnie [181];

Aby się i dziś powiodło,

Taka rada od nas padnie:

Gdyby tak Kleona kruka

Na kradzieży schwycić; gdyby

915

Dopaść nawet na łapówce

I zagłobić mu kark w dyby —

To znów, jako w dawne czasy,

Choćbyście co pobroili,

Łaska bogów szczęścia szalę

920

Ku nam zwróci i przechyli.

CHÓR

Antystrofa (Odśpiew)

Febie [182] mój, który dzierżysz łuk,

Kintu, podniebnej skały, róg,

Książę Delijski, rzuć — zejdź w chór!

I ty, szczęsna bogini, co złotą świątnicę

925

Rządzisz w Efezie, gdzieć Lidów dziewice

Dają cześć!

I ty, o boska ksieni nasza, przybądź w lud,

Pallas Ateno!

O pawęży [183] strażniczko, ty, co dzierżysz gród,

930

Aten gród!

Ty Bakchu, bożycu, książę parnaski,

Co łuną smolaków

Pośród Bakchantek siejesz blaski,

Wodząc delfickie pląsy przeświętych orszaków,

935

Przybądź w chór!

ANTEPIRRHEMA (OD-ZEW)

ARCYCHMURA DRUGA

Kiedyśmy się w drogę ku wam

Tutaj właśnie puszczać miały,

Księżyc spotkał nas w przestworach,

Dając do was odkaz [184] mały:

940

„Ateńczyków mi pozdrówcie

I Związkowych” — tak powiada —

„Lecz niech wiedzą, że się wściekam,

Bo dojedli mi nie lada,

Acz ich wszystkich nie słowami,

945

Ale czynem wspieram godnie,

Każdy bowiem mniej o drachmę,

Już co miesiąc na pochodnie

Daje tak, że idąc wieczór

Na swą czeladź woła: »Dzieci,

950

Nie kupować mi pochodni,

Wżdy miesiączek cudnie świeci«” —

Wypominał inne łaski,

Lecz wy nawet dni się jego

Nie trzymacie po dawnemu,

955

Nieład wnosząc do wszystkiego.

Mówił, że mu każdym razem

Grożą bogi już obuszkiem,

Kiedy minie ich biesiada

I w dom idą z pustym brzuszkiem,

960

Rozminąwszy się ze świątkiem

Wedle kalendarza daty [185],

Bo po sądach się włóczycie,

Gdy im trzeba bić obiaty!

A tymczasem, gdy my, bóstwa,

965

Posty suszym w pewne doby,

Sarpedona czy Memnona

Opłakując dni żałoby,

U was kielich i śmiech dzwoni!

Za to, na ten rok mianowan

970

Arcyksiędzem wasz Hiperbol,

Został z wieńca obrabowan

Przez nas, bogów! Niechże sobie

Zapamięta ten niecnota,

Jak to trzeba po księżycu

975

Naprawować dni żywota!

SCENA XI

Sokrates, Wykrętowic, Chór.

SOKRATES

wychodząc z uczelni

Klnę się na Oddech, na Chaos, na Wiatry,

Że nie widziałem tak dzikiego chama,

Takiej ciemięgi, tumana i gapia,

Co, nim się kilku drobiazgów wyuczył,

980

Ostatnią, bo też nie ma jako garniec.

SOKRATES

Człowieku, bredzisz!

WYKRĘTOWIC

995

Tak? Załóż się ze mną,

SOKRATES

z obrzydzeniem

Jesteś cham, tuman!

WYKRĘTOWIC

w pasji

1010

A tyś co? Dziad, żebrak!

Tych bredni nie chcę się uczyć.

SOKRATES

Więc czegóż?

WYKRĘTOWIC

WYKRĘTOWIC

Gawronka?

uradowany

1025

Dobrze, pięknie, klnę się Wiatrem![191]

Wiesz co? Już za tę jednę twoją lekcję

Sypnę ci mąki jęczmiennej w dzież hojnie.

SOKRATES

Patrz! Tu błąd znowu. „Dzież” mówisz, toć żeńskie

Odmieniasz, jako męskie!

WYKRĘTOWIC

1030

Chcesz wiedzieć?

1040

Mówi się „dzieża” tak, jako „Sostrata”.

WYKRĘTOWIC

Dzieża jak baba?

SOKRATES

Teraz dobrze mówisz!

WYKRĘTOWIC

do publiczności obrócony, mówi do siebie, jakby sobie wbijał w pamięć

Widzisz, ty drabie, wszak ci to nie męskie!

WYKRĘTOWIC

Te wam nie męskie?

SOKRATES

Nigdy w świecie. Jakże

1055

Wołasz, spotkawszy, gdziekolwiek Amynię?

WYKRĘTOWIC

Jak bym miał wołać: „Hej, bywaj Amynio!”[193]

SOKRATES

Widzisz… wołałeś na babę Amynię!

WYKRĘTOWIC

Czyż on nie baba, co się boi wojny?

Uczysz wżdy tego, o czym wszyscy wiemy.

SOKRATES

pokazując na tapczan

1060

Nie przebóg! Teraz połóż się tu.

WYKRĘTOWIC

Po co?

SOKRATES

Masz tu wymyślić coś sam, samodzielnie!

WYKRĘTOWIC

ze wstrętem i strachem

Błagam cię, nie tu. Mam-li co wymyśleć,

To już na ziemi legnę, byle nie tu.

SOKRATES

1065

Taki mój rozkaz!

usadza Wykrętowica przemocą na tapczanie, odstępuje na bok i staje w pozie ogromnie zamyślonej.

SCENA XII

Wykrętowic, Chór.

WYKRĘTOWIC

To ci los nieszczęsny!

Dziś mnie pchły, pluskwy, prusaki zagryzą!

podczas następującego śpiewu rzuca się Wykrętowic na tapczanie, tocząc wojnę z pluskwami.

CHÓR

Strofa

Teraz podumaj i wiercąc się w kółko, nieboże.

Skupiaj twe zmysły,

1070

A skoro wpadniesz w dociekań bezdroże,

Na inne przeskocz pomysły,

A sen przesłodki niech krąży, daleki

Od twej powieki!

WYKRĘTOWIC

Rety! Ratuj mnie w niedoli!

ARCYCHMURA

bardzo poważnie

1075

Co cię dręczy, co cię boli?

WYKRĘTOWIC

Ginę, nieszczęsny! Z tego pielecha

Wyłazi, żre mię

To pruskie plemię!

Obgryzują żywcem boki,

1080

Wysysają z cielska soki,

Wywlekają mądze z miecha,

Zadek rąbią:

Na śmierć trąbią!

ARCYCHMURA

Nie przesadzaj zbyt w lamentach!

WYKRĘTOWIC

1085

Jak nie biadać, gdy duch w piętach!

Poszły grosze, poszło zdrowie,

Siły poszły i chodaki,

A tu spać mi nie da mrowie,

Nie pieść się, ale łeb tu zaraz nakryj

I wynajdź pomysł jaki okpiszowski,

1100

Jakowyś wykręt!

obwija mu głowę baranicą i wchodzi do uczelni, aby dać pozór [194] na innych uczniów.

WYKRĘTOWIC

gdy tylko Sokrates zniknął — wysunął głowę spod baranicy.

Kroćset…! Któż wydębi

Z tych tu run owczych jaką myśl frantowską?

SOKRATES

wychodząc od siebie

Trzeba popatrzyć, co on tam porabia?

do Wykrętowica, który głowę schował w tejże chwili

Hola! — śpisz znowu?

SOKRATES

Sam naprzód wymyśl, co chcesz, samodzielnie!

WYKRĘTOWIC

zniecierpliwiony

Tysiąc już razy słyszałeś, co ja chcę,

Żeby nie oddać procentów nikomu!

SOKRATES

1115

Dalej, nakryj się; swą lotną jaźń szczypaj

I punkt po punkcie rozważaj zadanie

Podług systemu, punkt za punktem!

WYKRĘTOWIC

nakrywając głowę

Losie!

SOKRATES

Ani truń teraz! Gdy się myśl twa zwikła,

1120

Rzuć ją na razie; po chwili wróć, natrzyj

Myślą w to samo: taksuj [196], kładź na wagę!

Milcząc czeka chwilkę.

WYKRĘTOWIC

Drogi, mój złoty Sokratku!

SOKRATES

Cóż dziaduś?

WYKRĘTOWIC

Mam, mam już pomysł okpiprocentowy!

SOKRATES

1125

Wyjaw go!

WYKRĘTOWIC

Powiedz, dobrodzieju…

SOKRATES

Cóż tam?

WYKRĘTOWIC

Gdybym tak wiedmę tessalską podkupił

I nocką ukradł miesiączek, a potem

1130

SOKRATES

Nie kręć się wokół jednego systemu,

Lecz puszczaj w loty myśl w przestwór powietrza,

Jak chrząszcza dzierżąc za nitkę u nogi!

SOKRATES

Na wdzięki Charyt [199], nieźle!

WYKRĘTOWIC

Jak się cieszę

Żem skręcił skargę pięciotalentową!

SOKRATES

Dzielnie! Więc raźno rozwiąż mi…

WYKRĘTOWIC

lekceważąco

1160

No — cóż ta?

Sąd, SamobójstwoSOKRATES

Jakbyś zniweczył skargę i powoda,

Mając już przegrać wobec braku świadków?

WYKRĘTOWIC

Wróble już piszczą o tym.

SOKRATES

Gadaj!

WYKRĘTOWIC

drwiąco

1165

Owszem!

Gdy przedostatnią sprawę sądzą, zanim

Mnie wywołają, w te pędy się wieszam!

SOKRATES

To brednie!

WYKRĘTOWIC

Klnę się na bogi, to prawda!

1170

Wżdy nikt, gdy zdechnę, na sąd mnie nie pozwie!

SOKRATES

z gniewem

Drwisz sobie?! Precz stąd! Nie uczę cię więcej!

WYKRĘTOWIC

zrywa się z tapczana i przypada do kolan Sokratesa

Za co? Błagam cię, Sokratesie, daruj!

SOKRATES

Toć zapominasz zaraz, czego uczę:

Mów, czegoś tu się najpierwej nauczył?

WYKRĘTOWIC

1175

Już… zaraz mówię: najpierw… najpierw… było,

Co najpierw?… Aha! W czym się ciasto miesi…

Nie! Cóż to było?

SOKRATES

1190

Krew to po matce pańska, ba, książęca!

Ale poń pójdę: nie zechce mnie słuchać,

Wyścigam z domu, dalibóg, na zawsze!

Do Sokratesa

Zaczekaj chwilkę na mnie, tu w tym miejscu.

Wykrętowic wbiega do swego domu.

SCENA XV

Sokrates, Chór.

CHÓR

Antystrofa [200] (Śpiew)

Czy ty uznajesz, że przez nas, jedyne boginie,

1195

Zdrój łask ci płynie?

Ten człowiek gotów na twe skinienie

Oddać swe całe imienie.

Widzisz, jako stumaniał i nos zadarł w górę?

Więc teraz do woli drzyj skórę,

1200

A spiesz się, bo taki narodek jest zmienny,

Jak wiatr wiosenny!

Sokrates wchodzi do swego domu.

SCENA XVI

Wykrętowic, Odrzykoń, Chór.

WYKRĘTOWIC

popychając przed sobą syna i gwałtownie fukając.

Klnę się na Mgliska, dłużej cię nie trzymam,

Idź precz, precz lizać słupy Megaklesa [201]!

ODRZYKOŃ

Narwaniec! Jaki szał nosi cię, ojcze?

1205

Tak, papo!

WYKRĘTOWIC

Widzisz, co znaczy nauka?

tajemniczo, na ucho

Zeusa już nie ma.

ODRZYKOŃ

zdumiony

Któż zań jest na niebie?

WYKRĘTOWIC

1220

Więc już do tegoś stopnia zbziczał, papo,

Że tym szaleńcom wierzysz?

WYKRĘTOWIC

bardzo gwałtownie, oglądając się z trwogą

Jak pies, breszysz [203]:

Złych słów nie miotaj na tych cwanych ludzi,

1230

Pełnych rozumu. Z nich dla oszczędności

Żaden się nigdy nie strzyże, nie goli,

Oliwą nie trze, po łaźniach nie myje!

Tyś mnie jak trupa obmył już za życia

Z dudków: więc zaraz idź mi tam w naukę!

ODRZYKOŃ

1235

Któż się co od nich nauczył dobrego?

WYKRĘTOWIC

Wątpisz? Co tylko mądrym świat nazywa,

U nich jest. Poznasz, jakiś sam gbur, głuptas.

Ba! Czekaj tutaj na mnie małą chwilkę!

wbiega do domu Sokratesa.

Odrzykoń, Chór.

ODRZYKOŃ

pokazuje palcem na czoło i puka

Bieda! Wszak papa zbzikował! Co robić?

1240

Czy skarżyć, by go sąd uznał za bzika,

Czy bzik ten leczyć trzeba u trumniarza?

wbiega Wykrętowic z gawronami w ręku.

Wykrętowic, Odrzykoń, Chmury.

WYKRĘTOWIC

pokazując jednego gawrona

Zobaczym teraz: jak go zwiesz, mój synku?

ODRZYKOŃ

To? Gawron.

WYKRĘTOWIC

pokazując drugiego

Ślicznie. No, a to, jak się zwie?

ODRZYKOŃ

1245

Gawron.

WYKRĘTOWIC

Tak samo? Oba? Jesteś śmieszny!

Otóż od dzisiaj masz tu ją nazywać

Gawronką, samca zaś tylko gawronem [204].

ODRZYKOŃ

WYKRĘTOWIC

Ładnie, że słuchasz!

krzycząc w kierunku pomysłowni

Bywaj Sokratesie!

Sokrates wychodzi

1265

Wychodź, przywiodłem właśnie do cię syna,

Choć się przeciwił!

SCENA XVII

Wykrętowic, Odrzykoń, Sokrates, Chór.

SOKRATES

protekcjonalnie

Boć to mleczak jeszcze:

Nie zna zagadnień, w powietrzu wiszących.

ODRZYKOŃ

opryskliwie

Ty je sam poznasz, gdy cię wiszać przyjdą.

WYKRĘTOWIC

1270

A do stu katów! Tu będziesz kląć mistrza!?

SOKRATES

z godnością

Patrzcie go: „wiszać” — paskudna wymowa:

Wargi masz chyba opuchłe? Mów: „wieszać”!

Jak taki zdoła przed sądem wykręcać

Skargi lub pozwy, jak sędziów tumanić?

1275

Choć i Hyperbol pojął, płacąc hojnie!

WYKRĘTOWIC

Moja rzecz płacić. Ucz go, ma on dowcip

Wrodzony. Gdy był tycim jeszcze bębnem,

Doma chałupki klecił, łódki strugał,

Ze skóry wózki grzeczne [208] szył: co powiesz?

1280

Z łupin granatu żaby nawet robił!

Niech się więc uczy obu tych wywodów,

Tego prawego i tego nieprawa,

Co nieprawością swą bije prawego;

Nie da się obu — to wszelkim sposobem

1285

Wyucz go tego nieprawa przynajmniej!

SOKRATES

Będzie się uczył od nich samych, od tych

Obu wywodów. Żegnam cię.

Odchodzi do siebie.

WYKRĘTOWIC

wołając za nim

Pamiętaj,

By prawić umiał wbrew prawu wszelkiemu!

PROAGON (PRZED-TURNIEJ)

SCENA XVIII

Wykrętowic, Odrzykoń, Rzecznik Prawy, Rzecznik Nieprawy, uczniowie.

Rzecznik prawy, ubrany po staroświecku: włos długi, upięty opaską z agraf w kształcie złotych świerszczy, strój na nim z czasów maratońskich, tj. purpurowa chlajna. Rzecznik nieprawy, elegant, podług ostatniej mody, utrefiony, uróżowany, pachnący, wygolony, krótka biała chlajna, w ręku laseczka.

RZECZNIK PRAWY

1290

Wejdź tu — na scenę, stań widzom śmiele

wskazując na widzów

Wszak już zakwitła ta mądrość nowa

Przez pysk tych głupców!

RZECZNIK NIEPRAWY

Przez mądrych słowa.

RZECZNIK PRAWY

Ja ciebie tutaj zgniotę na miazgę!

RZECZNIK NIEPRAWY

1305

Mnie zgnieciesz, proszę, czym, w jaki sposób?

RZECZNIK PRAWY

RZECZNIK PRAWY

Ty, samcołożnik, bezwstydny łotr!

RZECZNIK NIEPRAWY

Różami dźwięczysz!

RZECZNIK PRAWY

1320

RZECZNIK PRAWY

Jesteś zbyt czelny!

RZECZNIK NIEPRAWY

Tyś dziad spróchniały!

RZECZNIK PRAWY

Przez cię już wcale do szkół porządnych

Iść nie chcą nasi młodzieńcy:

1330

Poznają kiedyś Ateńcy,

Czegoś nauczył tych nierozsądnych!

RZECZNIK NIEPRAWY

Łachami trzęsiesz!

RZECZNIK PRAWY

Tyś obrósł w piórka!

Niedawnoś łaził z torbą, w podwórka.

1335

Telef, król Mydów z wszemi tytuły,

Gryząc, by [210] kości, mędrków formuły

Pandeletejskie [211]!

RZECZNIK NIEPRAWY

ironicznie

Mądrości popis!

RZECZNIK PRAWY

Popis narwaństwa!

RZECZNIK NIEPRAWY

1340

Twego własnego.

RZECZNIK PRAWY

Twego i państwa,

Które cię żywi chlebem sowicie,

Byś młodzież naszą plugawił skrycie!

RZECZNIK NIEPRAWY

wskazując na Odrzykonia

Tego mi chłopca nie ucz — mamucie!

RZECZNIK PRAWY

1345

Właśnie go trzeba chronić twej chucie,

Nie samej uczyć szermierki słowa!

RZECZNIK NIEPRAWY

Do mnie pójdź, chłopcze, rzuć wartogłowa [212]!

RZECZNIK PRAWY

Tkniesz go li [213] ręką, pysk zbiję waści!

rzucają się na siebie zajadle, lecz rozdzielają ich Arcychmury.

SCENA XIX

Ci sami i Chór.

ARCYCHMURA I

Dość tych swarów, dość napaści!

1350

Ty wskaż, jakoś nam pradziady

Uczył; a ty swe zasady

Ukaż nowe, aby młody,

Słysząc wasze tu wywody,

Szkołę wybrał sądem własnym!

RZECZNIK PRAWY

1355

Zgoda na to.

RZECZNIK NIEPRAWY

Chętna zgoda.

CHÓR

Któryż pierwszy prawić będzie?

RZECZNIK NIEPRAWY

Przodem puszczę go z dworności.

A potem zerżnę mu jego orędzie,

1360

Nowokute wyrazy i ostre dogryzki

Puszczając, jako strzały, prosto w jegomości:

W końcu, jeżeli piśnie, to mu oba pyski

I ślepie tak pokłuję umem, jak szerszenie,

Że zdechnie — biedne stworzenie!

AGON (TURNIEJ)

(949–1104)[214]

SCENA XX

Ci sami.

CHÓR

Strofa (Śpiew)

1365

Teraz pokażcie, wy dwaj zuchwalce,

Pomysłów kunsztem, słowy trafnymi,

Przypowieściami nowokutymi,

Kto z was dzielniejszym w tej słownej walce!

Oto na ostro godzą na się szyki,

1370

Walcząc o dank [215] mądrości:

Turniej tu walny stoczą zawodniki

Wobec tak miłych gości.

ARCYCHMURA I

Lecz ty, który oplatałeś

cnoty kwieciem przodków skroń,

1375

Śmiało puszczaj głos spod serca,

własnej duszy dzieje dzwoń!

EPIRRHEMA (POBUDKA)

RZECZNIK PRAWY

Więc opowiem, jak chowano,

synów drzewiej, z dawnych lat

Gdy ceniono skromność, prawość;

1380

kto je głosił, był jak kwiat.

Naprzód nikt tam nie usłyszał,

aby chłopak krnąbrnie klął:

Szli rówieśni ulicami

do muzycznych razem szkół [216]

1385

Rzędem w szyku, z jednej gminy,

w jednej szatce, choć śnieg dął.

W szkole siedząc nóg nie spletli;

zaśpiewali prostą pieśń:

„Hej Pallado, miast zagłado!”,

1390

lub: „O lutnio, w dal głos nieś!”[217]

Pod melodii wtór prastary,

jako piali ojce ich!

Niechby który był zapiskał

lub wył nosem jako dziad,

1395

Lub jak teraz uczy Frynis

puszczać gardłem cienki trel,[218]

Byłby dostał zaraz baty,

aby nie plugawił Muz.

W zapaśniczej szkole siedząc,

1400

młodziankowie nogi wprost

Wyciągali, by nie dojrzał

nieskromności żaden widz:

Gdy zaś wstali, każdy zatarł

dołek w piasku, bo się strzegł,

1405

Żeby nawet kształt urody

rozpustnikom z piasku zwiać.

Niżej pępka oliwą się

nie namaszczał z chłopców nikt,

Iż przyrodę [219] całą porósł,

1410

by brzoskwinię, rośny puch.

Ni pieszczonym on głosikiem,

ani oczkiem, jako dziś,

Do kochańców się umizgał,

rajfurując własny wstyd!

1415

Nie lza [220] było przy obiedzie

łebki li od rzodkwie brać,

Ni porywać przed starszymi

anyż albo seler z mis,

Ni łasować, ni grymasić,

1420

ni na krzyż zakładać nóg!

RZECZNIK NIEPRAWY

Wszystko śmierdzi starym sadłem,

kiedy złotych świerszczy strój,

Pieśń Kekejda i byk święty [221]

władły nami!

RZECZNIK PRAWY

1425

Lecz ten mój

Wychowania system wydał

Maratońskich wojów pułk!

Ty zaś ninie uczysz dziatwę

zawijać się w ciepły płaszcz;

1430

Ach, mnie dusi gniew, bo młodzież

podczas Panateńskich Świąt

Tańcząc, dzierży tarcz na brzuchu,

czyniąc tym Palladzie srom!

do Odrzykonia

Ufaj-że mi, o pacholę!

1435

jam jest prawy rzecznik twój;

Gardzić rynkiem cię nauczę,

łaźni się gorących strzec,

Rozmów sromać się [222] haniebnych,

na obelgę zemstą wrzeć.

1440

Wstawać z ław przed siwą głową,

swe rodzice zawsze czcić

Przede wszystkim; nigdy zasię

nie popełniać czynów złych,

Które mogą Wstydu obraz

1445

skalać snadnie w duszy twej:

Więc nie wpadać w próg tancerek,

byś rozdziawił z dziwu pysk

I utracił dobrą sławę,

gdy w cię jabłkiem rzuci [223] drań.

1450

Ani z ojcem się nie swarzyć,

ani go Japetem zwać;

Nie klnij starca; wżdy cię żywił,

jako żywi pisklę ptak!

RZECZNIK NIEPRAWY

Jemu gdy zawierzysz, chłopcze,

1455

w Dyjonysa ci się klnę.

Zgasisz synków Hipokrata;

będą cię gagatkiem zwać [224]!

RZECZNIK PRAWY

Lecz zakwitniesz krasą, zdrowiem,

na boiskach tężąc pierś,

1460

A nie mieląc wciąż językiem

po agorze, jako dziś,

Ani włócząc się po sądach

dla matacko brudnych spraw!

Za to w cieniu drzew oliwnych,

1465

w Akadema pędząc gaj,

Z druhem skromnym się wybiegasz,

wieńcząc w śnieżny łabuź [225] skroń.

Bluszczem i lelują pachnąc,

srebrnych topol siejąc woń;

1470

Szczęśliw wiosną, gdy miłośnie

ze sokorą szemrze klon!

. . . . . . . . . . . .

Gdy tak postąpisz, jako radzę,

Ku cnocie dążąc duszą całą,

1475

Mieć będziesz pierś, jak lew wspaniałą,

Kwitnące lica, bark niezłomny,

Języczek cienki, zad ogromny,

Pręcik maleńki!

Wżdy za tym dążąc, co dziś w modzie,

1480

Będziesz miał lica trupio-zbladłe,

Barki szczuplutkie, piersi wpadłe,

Ozór na łokieć, zad mizerny,

Bindas dostały — wór niezmierny

Wniosków bez końca!

1485

. . . . . . . . . . . .

KłamstwoNakłoni ciebie ten twój obrońca,

Abyś brzydotę jak piękno czcił,

Piękno na odwrót, jako srom, lżył!

A na dobitek wszczepi w młode ciało

1490

Antymachową — chuć zwyrodniałą!

SCENA XXI

Ci sami.

CHÓR

Antystrofa

Półobrót ku Prawemu Rzecznikowi

Z tej najpiękniejszej baszty mądrości [226],

Którą hetmanisz najsławniej,

Głos się twój niesie po ziemi:

Z echa wyrasta cudny kwiat skromności.

1495

O, szczęśni wszyscy ci, co żyli dawniej

Wraz z praojcami naszymi!

półobrót ku Nieprawemu Rzecznikowi

Teraz, czcicielu Muzy giętkomodnej,

Masz błysnąć nowym orężem,

By podjąć bój z owym mężem,

1500

Co wieniec sławy zyskał mędrca godnej:

Chceszli go przemóc,

Mocnych ci trzeba zażyć nań forteli,

By cię zbyt skoro za błazna nie mieli!

ANTEPIRRHEMA (OD-ZEW)

RZECZNIK NIEPRAWY

Kiszki się skręcały we mnie,

1505

tak już dawno żądzą płonę,

Rozbić w puch te jego bzdury,

głosząc prawdy odwrócone.

Mnie to bowiem myśliciele

mówcą wręcz nieprawym zową

1510

Dzięki temu, żem ja pierwszy

odkrył tę metodę nową:

Z góry przeczyć praw zasadzie

wśród sądowych procederów!

Czyż to nie jest więcej warte

1515

niźli tysiąckroć staterów [227],

Jąwszy się przepadłej sprawy,

wygrać ją na łeb, na szyję?

do Odrzykonia

Patrz więc, jak mu wychowanie,

które sławił, w niwecz zbiję:

1520

Oto naprzód wzbrania tobie

wprost używać ciepłej łaźnie.

do Prawego Rzecznika

Czemuż, w jakiej myśli, ganisz

ciepłą kąpiel? Mów wyraźnie!

RZECZNIK PRAWY

Nałóg ten najgorszy — wierę —

1525

z męża czyni zniewieściucha.

RZECZNIK NIEPRAWY

Dość! Natychmiast w pół cię schwycę,

iż nie ujdziesz spod obucha.

Powiedz mi też — z Zeusa synów,

który najdzielniejszy w boju?

1530

Który zmógł największe moce

i najwięcej strzymał znoju?

RZECZNIK PRAWY

Nie masz woja nad Herakla!

takie moje zdanie, błaźnie!

RZECZNIK NIEPRAWY

Gdzieś więc widział, gdzie i kiedy,

1535

zimne Heraklesa łaźnie?[228]

A kto większy witeź [229] nadeń?

RZECZNIK PRAWY

Owo, starą piosnkę dzwoni,

Którą młódź bezmyślnie papląc,

całe dnie po parniach trwoni.

1540

Tak, iż łaźnie zawsze pełne,

a boiska puste wcale [230]!

RZECZNIK NIEPRAWY

Takoż sejmowanie w rynku —

ty zniesławiasz, a ja chwalę!

Gdyby ono czymś złem było,

1545

byłżeby Nestora [231] z Pylu,

Mówcę, wielbił kiedy Homer,

oraz innych mędrców tylu?

Teraz przejdę do języka,

w którym, wedle ciebie, młodzi

1550

Nie powinni się wyćwiczyć:

na to duch mój się nie godzi.

„Powinni zaś być skromnymi”:

oto dwa największe błędy!

Bo jeżeliś widział może,

1555

że przez skromność już się kędy

Coś dobrego stało komu,

mów, przekonaj mnie, mój skromny!

RZECZNIK PRAWY

Niejednemu. Oto Peleus

dostał za nią miecz niezłomny [232].

RZECZNIK NIEPRAWY

śmieje się

1560

Miecz?! ha-ha-ha! Ani słowa,

prezent dostał nad prezenty!

Toć Hyperbol — ten nasz lampiarz,

wziął krociowe już talenty

Za bezczelność, a nie jakiś

1565

tam śpikulec, przebóg święty!

RZECZNIK PRAWY

Że Tetydę [233] wziął za żony

przez tę skromność, toś niepomny?

RZECZNIK NIEPRAWY

Lecz puściła go i zbiegła.

że był dla niej nadto skromny

1570

I nie umiał na pościeli

całą noc trwać z nią w zapałach:

Baba na to jak na lato…

A waść — jesteś stary wałach!

Patrz, pacholę, ile straty

1575

taka skromność tobie niesie,

A rozkoszy ilu zbawi

i to jakich; oblicz że się:

Chłopców, dziewek, gry i wina,

smakołyków, śmiechu, żartów;

1580

A czyż warto żyć na świecie,

Bez tych uciech, do stu czartów?!

Kończąc wywód, przejdę teraz

do koniecznych praw przyrody:

Pobroiłeś z cudzą żonką…

1585

ona młoda i tyś młody…

Złapali was. Zginiesz, bratku,

bo nie umiesz gadać. Ze mną

Hulaj dusza bez kontusza!

Żadnej rzeczy za nikczemną

1590

Nie miej! Gdy cię w cudzym łożu

schwycą, mów do męża śmiele

Że to nie grzech i na Zeusa

odwoływaj się fortele:

Wszak się dostał on-bóg mocny,

1595

w kobiet i Erosa kleszcze.

Jakoż chciałbyś ty, śmiertelny,

być od boga lepszym jeszcze?

RZECZNIK PRAWY

Lecz gdy w zad mu wbiją rzodkiew

i popiołem natrą wrzącym [234],

1600

Jakiż fortel najdzie wtedy,

by nie zostać wielką rurą?

RZECZNIK NIEPRAWY

Chociaż będzie wielką rurą,

cóż to złego, cóż się stanie?

RZECZNIK PRAWY

Czyż go może co gorszego

1605

spotkać jeszcze, miły panie?

RZECZNIK NIEPRAWY

Co powiesz, gdy w tym cię zmogę?

RZECZNIK PRAWY

Będę milczał, lub dam nogę.

RZECZNIK NIEPRAWY

Mów więc, z kogo biorą, bratku,

Mecenasów?

RZECZNIK PRAWY

1610

Z wielkich w zadku [235].

RZECZNIK NIEPRAWY

Znam i tego — kędziornego…!

RZECZNIK NIEPRAWY

z tryumfem

Cóż więc teraz, kto z nas górą?

RZECZNIK PRAWY

z głębokim ukłonem

Składam broń… przed… wielką rurą!

Rzuca chlajnę ze sceny ku uczelni Sokratesa, po czym daje susa i znika między uczniami Sokratesa.

O, na bogi; płaszcz wam daję,

Potrzymajcież go, hultaje,

1630

Bym stąd łacniej mógł wyskoczyć,

Do was przystać, z wami kroczyć!

Nieprawy Rzecznik odchodzi tryumfalnie na prawo, Sokrates wychodzi równocześnie z uczelni.

SCENA XXII

Chór, Odrzykoń, Wykrętowic i Sokrates.

SOKRATES

Cóż więc, czy syna chcesz zabrać do domu,

Czy mam go ćwiczyć dalej w słów szermierce?

WYKRĘTOWIC

Ucz go, ćwicz, smagaj, pamiętaj li o tym

1635

Dobrze mu ozór nastalić; pysk lewy

Na drobne skargi: za to prawą szczękę

Naostrz, by mogła wielkie gryźć procesy!

SOKRATES

Nie troszcz się! Praktyk zeń będzie, sofista.

ODRZYKOŃ

do widzów — półgłosem, odchodząc za Sokratesem do pomysłowni

Zdechlak, już widzę, i łapserdak marny!

Wykrętowic wchodzi do swego domu.

PARABASA WTÓRA

CHÓR

Do odchodzących: Sokratesa i Wykrętowica

1640

Więc idziecie?

do Wykrętowica

Lecz my sądzim,

że na ciebie przyjdzie żal!

Zwrot do widzów. Chór ustawia się w półkole frontem do widzów: Arcychmura I deklamuje przy wtórze fletów.

EPIRRHEMA WTÓREJ PARABASY

ARCYCHMURA I

Co sędziowie uzyskają,

jeśli raczą ten nasz chór

1645

Poprzeć, jak to słuszna zresztą,

chce wam wskazać orszak Chmur.

Oto naprzód, gdy pokładać

role trzeba w orby [236] czas,

Będziem dżdżyły wam najpierwej,

1650

innym później gwoli was [237].

Potem bacznie winnic waszych

i zasiewów będziem strzec,

Że ich nie zaleje woda,

ani susza będzie żec [238].

1655

Gdyby zaś kto z was śmiertelnych

nas, boginie, zelżyć chciał,

Niech pomyśli, ile od nas

w darze złego będzie miał,

Gdy nie zwiezie wina, zboża,

1660

nic, nic wcale, ze swych grzęd;

Bo gdy zaczną winogrady

i oliwy puszczać pęd,

Wyrypiemy wszystko gradem!

będziem prały, jako z proc!

1665

Gdy dachówki będzie suszył,

dżdżymy w szopę całą noc

Tak, że glinę mu w proch zetrzem,

sypiąc strumieniami grad!

Gdy zaś będzie chciał ślub zawrzeć,

1670

on lub krewny, druh lub brat,

Będziem chlapać przez noc całą. —

tak, że lepiej pono wraz

Wynieść się aż do Egiptu,

niż źle tutaj sądzić nas!

SCENA XXIII

Wykrętowic wychodzi ze swego dworu, dźwigając na plecach duży wór mąki.

WYKRĘTOWIC

licząc na palcach

1675

Dwudziesty szósty, siódmy, ósmy, po nim

Zasie dziewiąty, a tuż zaraz za nim

Dzień ten, przed którym drżę od strachu, wstrętu

Ścierwa; ostatni, czyli „stary, młody”[239].

spluwa

Każdy przysięga, komum ta co winien,

1680

Że zastaw złoży, że mnie zniszczy, zmarni,

Z torbami puści, choć go kornie błagam:

„Tej cząstki długu nie bierz, serce, teraz;

„Tę płatę odłóż, tę zaś, duszko, daruj”

„Nie mogę, tak bych wszytko stracił” — fuczą.

1685

Klnąc, iżem cygan i grożą mi sądem.

Teraz — niech skarżą, gwizdam na te sądy,

Gdy mój Odrzykoń umie mleć ozorem.

Lecz trza oń pytać, w tej hań [240] pomysłowni.

stuka do bramki Sokratesa

Hej, bywaj, bratku!

SCENA XXIV

Poprzedni i Sokrates.

Wychodzi Sokrates, witając na widok prezentu bardzo grzecznie.

SOKRATES

1690

Czołem, mości Wykręt!

WYKRĘTOWIC

Czołem, niechże ta, lecz przyjmij to naprzód!

Trza bowiem uczcić pana profesora.

Sokrates odstawia na bok wór [241].

Teraz gadajcie, czy syn mój, co u was

W szkole się uczy, pojął te praktyki?

SOKRATES

1695

Pojął.

WYKRĘTOWIC

westchnąwszy z ulgą — do Arcychmury

Chwałaż ci, Królowo krętaczy!

SOKRATES

Tak, że się wyłżesz snadnie z każdej sprawki.

WYKRĘTOWIC

Choćby i świadki byli, żem pożyczył?

SOKRATES

Tym snadniej, choćby ich było tysiące!

WYKRĘTOWIC

tańczy i śpiewa solo

1700

Hurra, Hurra! Krzyk podnoszę,

Z pełnej piersi, niech drży wróg!

Rońcie łzy, o ważygrosze,

Wy, kapitał, proces, dług,

I procenty od procentów!

1705

Już wy mi teraz nie zrobicie psoty:

Taki mi synek roście szczerozłoty

W domu tych krętów!

Dwusiecznym ozorem łyskający w skos,

Rycerz na kresach [242], gazdostwa zbawca, na wrogi knut [243],

1710

W gorzkich opałach ojcu słodki miód!

Dalejże raźno do mnie go pozywaj!

„Dzieciątko moje, synu, przybywaj [244],

Słysz ojca głos!”

SCENA XXV

Ci sami i Odrzykoń.

Wychodzi Odrzykoń brudny, chudy, boso, obdarty; ojciec go zrazu nie poznaje.

SOKRATES

Ten mąż, toć syn twój!

WYKRĘTOWIC

1715

O synu miły, o synu drogi!

SOKRATES

Zabierz go sobie w domowe progi!

Sokrates odchodzi do swego dworu.

SCENA XXVI

Wykrętowic, Odrzykoń, Chór.

WYKRĘTOWIC

podrygując z radości

Hejże synku, hejże hop!

Jakże się cieszę, widząc, żeś tak pożółkł!

Teraz to poznać po tobie od razu

1720

Zaprzańca, sprzekę; nasze czelne, swojskie

Kście porzekadło w tobie, to: „Co pleciesz!”

Znać też, że umiesz, choć łotr, udać jagnię!

Na czole twoim lśni attycka buta!

„Teraz więc ratuj, gdyś to ty mnie zgubił!”[245]

ODRZYKOŃ

1725

Cóż cię tak trwoży?

WYKRĘTOWIC

Co? Stary i młody.

WYKRĘTOWIC

Cóż to ma do rzeczy?

ODRZYKOŃ

Przeto rozłożył nam na dwa dni pozwy;

Ostatni „stary” i na „młody” pierwszy,

Aby pierwszego wszcząć kroki sądowe.

WYKRĘTOWIC

1745

To po cóż dodał „stary”?

ODRZYKOŃ

Po to, dudku,

By oskarżeni dobrowolnie, sami[246]

W dniu tym ze sobą pogodzić się mogli:

Nie — to pierwszego masz, skoro świt lament [247]!

WYKRĘTOWIC

1750

Przecz [248] bierze władza nie pierwszego zastaw,

Lecz ostatniego to jest w stary-młody?

ODRZYKOŃ

By jak najprędzej wziąć pieniądze w łapy,

Zdaje się, robią, jak probiercy ofiar:

Dniem wprzód ofiarę liżą, jaki smak ma.

WYKRĘTOWIC

1755

Prawda!

do widzów, jakby tam byli sami lichwiarze

Psie syny; po cóż tam siedzicie

Wy, dla nas mędrców pastwa, ślepcy, głazy,

Banda, barany, wy… szczerbate dzbany!

Ja wam tu pieśnię pochwalną wraz utnę

1760

Z radości — na cześć własną i cześć syna!

WYKRĘTOWIC

śpiewa i tańczy w szale orgiastycznym

Hej! Wykrętowic szczęścia lubieniec!

Jakiej mądrości zdobył on wieniec,

A jaki syn mu się chowa!

Taka tam pośród przyjaciół mowa…!

1765

Widzę, jak zazdrość pali kumy i sąsiady,

Kiedy po sądach zwyciężą twe rady!

przestaje tańczyć i mówi

Lecz pójdźma do dom, chcę wyprawić bankiet!

wchodzą do domu Wykrętowica.

SCENA XXVII

przed domem Sokratesa.

Pasjas, Świadek później Sokrates.

Wchodzi na scenę od strony lewej Pasjas, lichwiarz, niski, pękaty, czerwony: sapie. Świadek chudy kościsty, długi, ubogo odmiany. Wchodząc Pasjas rozmawia i gestykuluje żywo.

PASJAS

do świadka

…Po wtóre, po cóż ma człek grosz swój marnić?

Przenigdy. Lepiej było zaraz wtedy

1770

Pokazać figę, niż mieć tyle biedy…

Ot… ciebie muszę, dla własnego grosza

Na świadka włóczyć, a do tego zadrzeć

Z człowiekiem wspólnej gminy; lecz przenigdy

Nie zadam hańby, pókim żyw, ojczyźnie!

bardzo głośno

1775

Przeto pozywam cię, Wykręcie!

SCENA XXVIII

Ci sami, Wykrętowic.

WYKRĘTOWIC

wychodząc z domu

Ktoś ty?

PASJAS

Ja: na dzień stary i młody!

WYKRĘTOWIC

do widzów

Wy świadki,

Że mówi o dwu dniach!

do Pasjasa

1780

O cóż pozywasz?

PASJAS

O min dwanaście, któreś wziął, by kupić

Gniadego konia.

WYKRĘTOWIC

do publiczności

Konia! Czy słyszycie?

Wy wszyscy wiecie, jak nie cierpię koni!

PASJAS

1785

Przez Zeusa, oddać przysłałeś na bogi!

WYKRĘTOWIC

Prze Zeusa, wtedy mój Odrzyk nie umiał

Jeszcze — tej mowy niczym nie pobitej!

PASJAS

PASJAS

Byś tu padł trupem, żeś taki bezbożny!

WYKRĘTOWIC

klepie go po brzuchu

Tak go wyprawić ługiem… byłby bukłak!

PASJAS

w złości poczerwieniał jak burak

Psiakrew!!! Drwisz jeszcze?

WYKRĘTOWIC

Wlazłoby sześć garncy…

PASJAS

1800

Czekaj! Przez Zeusa wszechmoc i przez bogi,

Nie ujdziesz ty mi!

WYKRĘTOWIC

wzrusza ramionami

Bawią mnie te bogi!

Ten Zeus przysiężny — dla uświadomionych

Jest śmieszny!

PASJAS

1805

Jeszcze on cię kiedyś skarze!

Lecz dasz pieniądze teraz, czy nie oddasz?

Mów zaraz, czasu nie mam!

WYKRĘTOWIC

Bądź spokojny!

Zaraz ci tutaj powiem dokumentnie.

wpada do domu pędem.

PASJAS

do swego świadka

1810

Jak ci się zdaje, odda, czy nie odda?

zanim ten zdołał odpowiedzieć, wpada Wykrętowic z dzieżą.

WYKRĘTOWIC

Gdzież ten, co woła o pieniądze? Gadaj,

Co to takiego?

PASJAS

biegnie i ciekawie zagląda w dzież

To tutaj? Dzież przecie.

WYKRĘTOWIC

Ty śmiesz pieniędzy żądać? Ty fujaro!

1815

Przenigdy grosza nie oddam takiemu,

Co zamiast „dzieża” mówi „dzież”. Rozumiesz?

PASJAS

Więc mi nie oddasz?

WYKRĘTOWIC

Nic, ile wiem o tym.

Przeć raz się wynoś! No — dymaj czym prędzej

1820

Spod moich dźwierzy!

PASJAS

Idę, lecz pamiętaj,

Że zastaw złożę, choćbym paść miał trupem!

Rozsierdzony wychodzi ze świadkiem.

WYKRĘTOWIC

do odchodzących

Dołożysz go więc do tych min dwunastu!

gdy znikli do siebie

Chociaż mi trochę żal ciebie, ty kundlu,

1825

Boś tak ucieszcie dzieżę nazwał dzieżem!

SCENA XXIX

Wykrętowic, Amynias, Chór.

Słychać jęki za sceną. Równocześnie wsuwa się lichwiarz Amynias[249]), długi, kościsty, mówi poetycznym patosem.

AMYNIAS

Och, ach, o biada!

WYKRĘTOWIC

A tam, co takiego?

Któż to tak jęczy? Może który z owych

Tam nieboraków Karkina [250] tak jęknął?!

AMYNIAS

tragiczny patos

1830

Och! Kim ja jestem, chcecież wiedzieć prawdę?

Jam nieszczęśliwiec!

WYKRĘTOWIC

Opamiętajże się!

AMYNIAS

„O srogie bóstwa! O rydwanołomny

„Losie mych koni! O Pallas, ma zgubo!”[251]

WYKRĘTOWIC

1835

Cóż ci Tlepolem mógł złego wyrządzić?

AMYNIAS

Nie szydź, o druże! Lecz rozkaż synowi

Oddać srebrniki, które był pożyczył —

Dla przyczyn wiela, zwłaszcza, iżem w biedzie.

WYKRĘTOWIC

Jakie srebrniki?

AMYNIAS

1840

AMYNIAS

Skoro nic nie wiesz o nadziemskich sprawach?

AMYNIAS

A możeś w biedzie z synem, więc choć procent

Oddajcie!

WYKRĘTOWIC

Procent? A to co za bydlę?

AMYNIAS

czule

1860

Cóż by, jak to że, gdy czas cicho płynie,

Dzionek po dzionku, miesiąc po miesiącu,

Coraz to więcej pieniążków przybywa?

WYKRĘTOWIC

Ślicznie. A morze, jak sądzisz, jest teraz

Pełniejsze niż wpierw?

AMYNIAS

1865

Przebóg, zawsze równe:

Nie śmie przenigdy być pełniejsze!

WYKRĘTOWIC

Jak to,

Morze, wisielcze, choć do niego wpada

Rzek mnóstwo, nigdy nie staje się większe [254]?

1870

Ty zaś chcesz, by twój kapitał się zwiększał?

Może byś nura stąd dał: precz mi z oczu!

Dawać tu oścień!

Wybiega pachoł z ościeniem — i daje go Wykrętowicowi.

AMYNIAS

do widzów

Was wzywam na świadki!

WYKRĘTOWIC

grozi mu ościeniem

Jazda! Jeszcześ tu? Wiśta, wio! Rysaku!

AMYNIAS

ustępując z trwogą, krzyczy

1875

To gwałt publiczny!

WYKRĘTOWIC

coraz gwałtowniej, dźgając

Nastąp! Bo cię kolnę

Ościeniem w zadek — no, bo dźgnę, licowy!

kole go raz wraz ościeniem i ściga

Zmykaj!

Amynias uciekł na prawo. Wykrętowic z tryumfem do siebie

No wreszcie… udało się ruszyć

1880

Z miejsca te twoje kolce i rydwany!

Amynias ucieka. Wykrętowic idzie na ucztę do siebie.

CHÓR

Strofa

Cóż to za miłość wszego łajdactwa!

Starzec ten, w pysze zuchwały,

Chce za pomocy matactwa

Skręcić dług cały!

1885

Lecz zaprawdę, dzisiaj jeszcze

Łbem o coś twardego wytnie;

Choć mądrala działa sprytnie,

Hultaj, popadnie zaraz sam w hultajskie kleszcze!

Antystrofa

Sądzę, że znajdzie to w okamgnieniu,

1890

Czego pożądał i szukał zawdy [255],

By syn miał moc w dowodzeniu

Każdej nieprawdy!

I bił wszystkich swą wymową,

Kogo spotka, tym sromotniej,

1895

Im rzecz wywodzi przewrotniej:

Aliści wnet zapragnie, by został niemową!

Ojciec, Syn, PrawoWypada z krzykiem z domu swego Wykrętowic, za nim syn Odrzykoń, bijąc ojca.

SCENA XXX

Wykrętowic, Odrzykoń, Chór.

WYKRĘTOWIC

Ratunku, gwałtu!

Sąsiedzi, krewni i wy jednogmińce,

Brońcie mnie! Bije, wali mnie, morduje!

1900

Och! Jakże boli, czaszka, głowa, szczęki.

Ty zbrodniu! Ojca śmiesz bić?

ODRZYKOŃ

Biję ojca![256]

WYKRĘTOWIC

Widzicie, przyznał, że bije mnie.

ODRZYKOŃ

Owszem.

WYKRĘTOWIC

1905

Ty ojcobójco, łotrze, włamywaczu!

ODRZYKOŃ

Powtórz to samo jeszcze raz i więcej:

Wiesz, iż mi lubo słuchać różnych obelg!

WYKRĘTOWIC

Ty wiercignoju!

ODRZYKOŃ

Różami mnie wieńczysz!

WYKRĘTOWIC

1910

Ty ojca bijesz!

ODRZYKOŃ

Wnet ci udowodnię,

Przebóg, że słusznie biję cię!

WYKRĘTOWIC

Ty łotrze!

1925

Myślę więc, że cię przekonam tak snadnie,

Że wysłuchawszy, słowem nie odrzekniesz!

WYKRĘTOWIC

Bardzom też ciekaw, co mi będziesz prawił.

CHÓR

Strofa

Teraz twym dziełem, starcze, obmyślić fortele,

Jak skarcić tego młokosa.

1930

Gdyby w tę mądrość swoją nie dufał zbyt śmiele,

Nie byłby zadarł tak nosa!

Lecz inna jeszcze pychy musi być przyczyna:

Tamtego[257] widać w tym wina!

AGON WTÓRY

1353–1452

SCENA XXXI

Ci sami.

ARCYCHMURA I

Jednakże z czego wśród was ta bójka się pocznie,

1935

Trzeba wiedzieć chórowi; opowiedz bezzwłocznie!

WYKRĘTOWIC

O co właśnie my nasamprzód

zaczęliśma lżyć się wzajem,

Toć słuchajcie! Jako wiecie,

siedzieliśma przy biesiedzie;

1940

Więc ja jemu wziąć kazałem

naprzód lutnię i zaśpiewać

Symonida [258] pieśń tę starą,

jako Krijos [259] w sławie chodził:

Ten zaś mówi, że na lutni

1945

grać i śpiewać w czasie uczty

Rzecz niemodna, że tak baby

pieją, mieląc pęcak w żarnach.

ODRZYKOŃ

I już wtedy trzeba było

pana ojca prać i kopać,

1950

Gdyś mi tylko kazał śpiewać,

jakbym świerszczem był na uczcie!

WYKRĘTOWIC

Takie brednie mówił doma,

jako teraz tu przed wami:

Śmiał Symonidesa nadto

1955

marnym nazwać wierszokletą.

Zrazu z trudem, lecz tam jakoś

wstrzymywałem wybuch gniewu;

Potem mówię mu, niech weźmie

na skroń swoją kiść wawrzynu

1960

niech coś z Ajschyla głosi,

a ten na to zaraz breszy:

„To sękaty pysk, ryczywół,

huku pełen odmigęba!”

A wtedy mi, wżdy czujecie,

1965

jak nie zedrga serce w piersi.

Ajschylosa [260] bowiem mam ja

za hetmana wszech poetów:

Pomimo to wargi zgryzłem

i powiadam: to z tych nowszych

1970

Wieszczów coś mi tu zaśpiewaj,

jako to tam mądre głowy.

Ten w tej chwili śpiewa rytmy

Eurypida [261], jako przespał

Brat rodzoną siostrę swoją [262]!

1975

Chrońże nas od złego, Febie!

Wtedy już nie mogłem zdzierżyć.

Plunąłem weń zamaszyście

Prawdą mnogich brzydkich wyzwisk:

stąd zaczęła się, jak bywa,

1980

Kłótnia, ząb za ząb zażarta.

Potem wyród skoczył na mnie,

Zwalił na ziem, skolankował,

dusił, gniótł, do żywa dobił!

ODRZYKOŃ

Czyż nie słusznie? Nie uznajesz

1985

przecież Eurypida księciem

Wszystkich mędrców?

WYKRĘTOWIC

Księciem mędrców?

Jego? O ty, ty, jak zwać cię!!?

Cóż, kiedy mnie bić znów poczniesz!

ODRZYKOŃ

1990

Klnę się Zeusem, zbiję słusznie.

WYKRĘTOWIC

Jak to słusznie? Bić mnie, drabie,

który wyżywiłem ciebie?

Gdyś dzieciątkiem zaczął paplać,

jam zgadywał twoje cbęci:

1995

Ledwieś zaszczebiotał mlimli,

jam już mleczko ci podawał,

Kiedyś krzyknął tylko papu,

biegłem wraz [263] i bułkę niosłem.

Jeszcześ wżdy nie uśpiał pisnąć

2000

ę, ę, już cię w ręku miałem,

I na dwór wyniósłszy, strzegłem!

Tyś mnie dziś pod gardło chwycił!

śpiewa

Wrzeszczącego w niebogłosy,

Iże mnie nagli, na dwór nie puściłeś

2005

Tylko dzierżąc mnie za włosy,

Łotrze, tak długo na ziemi dusiłeś.

Aż trzasła błona:

Zwolniał zamek u łona!

SCENA XXXII

Ci sami.

CHÓR

Myślę, że biją żywo serduszka młodzików,

2010

Co powie synal, ciekawe:

Dopuściwszy się takich na ojcu figlików,

Gdy wygra słowną rozprawę,

Wtedy za skórę ojców nie wydamy z miecha

Ni dziurawego orzecha!

2015

Więc do dzieła, ty nowych zasad krzewicielu,

Znajdź rację, by choć pozór był słusznego celu!

ODRZYKOŃ

Jakże miło poznać nowe

i dowcipne owe prawdy

I ze wzgardą patrzeć z góry

2020

na społecznych praw przesądy!

Gdy się przedtem zajmowałem

całą duszą li [264] koniarstwem,

Nie umiałem wypowiedzieć

ni trzech zdań bez błędów mnóstwa:

2025

Teraz zaś, gdy mnie powstrzymał

ten mój stary, sam, od błazeństw,

Zająłem się wiedzą wyższą,

praktykami i studiami.

Sądzę więc, że udowodnię,

2030

iż się godzi bić rodzica.

WYKRĘTOWIC

Toć, prze Zeusa, jedź, pojeżdżaj!

Dla mnie lepiej jest z pewnością

Ogierów ci karmić czwórkę

niż raz wraz brać basarunek [265]!

ODRZYKOŃ

2035

Otóż gdzieś mi przerwał mowę,

wracam do przedmiotu mego;

PrzemocI pytanie pierwsze zadam:

czy mnie biłeś, gdym był dzieckiem?

WYKRĘTOWIC

Oczywiście, lecz przez miłość

2040

i przezorność…

ODRZYKOŃ

Więc mów zaraz,

Czy nie słuszna, bym ja ciebie

obił również przez tę miłość,

Skoro bicie już dowodem

2045

jest miłości — wedle ciebie?

Czyliż ma być wolne może

od plag chłosty ciało twoje,

Moje zasie nie? A jednak

jam się również wolnym zrodził!

2050

Płaczą dziatki, biorąc chłostę:

czemu nie ma płakać ojciec?

Powiesz mi, że podług ciebie,

taki jest przywilej dzieci.

Ja zaś twierdzę, że staruszek,

2055

przebóg, to podwójne dziecko!

Przeto rzecz słuszniejsza karcić

starych ostrzej niźli młodych,

Zwłaszcza, że w podeszłym wieku

wcale nie przystoi grzeszyć!

WYKRĘTOWIC

2060

Lecz na całym świecie nie ma

takich praw, by ojców bito!

ODRZYKOŃ

Czyż to nie był człowiek taki,

jakoś ty jest, jakom ja jest,

Który prawa nadał ongi,

2065

przodków słowem przekonawszy?

Czyż nie wolno i mnie nadać

praw najnowszych, by w przyszłości

Mogli w odwet bić do woli

rodzicieli swych synowie?

2070

Jednak, ile batów wzięlim,

nim to nowe prawo stanie,

Odpuścimy ojcom z łaski

i skwitujem porachunki.

Patrzaj acan [266] na koguty

2075

i na inną wszechżywiznę,

Jak ścigają, bijąc ojców!

Aza różnią się czym od nas?

Przebóg, chyba tym, że ustaw

na tablicach nie gryzmolą!

WYKRĘTOWIC

2080

Czemuż tedy, gdy koguty

naśladujesz w każdej sprawie,

Nie żresz z nimi na gnoisku

i na płocie nie śpisz, siedząc?

ODRZYKOŃ

To nie jedno, panie miły!

2085

Tak Sokrates nie powiada.

WYKRĘTOWIC

Wobec tego nie bij ojca,

bo sam na się bicz ukręcisz!

ODRZYKOŃ

Jak to mniemasz?

WYKRĘTOWIC

Skoro ciebie,

2090

jako ojciec prawnie karcę,

Tak ty, gdy mieć będziesz syna…

ODRZYKOŃ

szydersko

Jeśli go zaś mieć nie będę,

To te baty darmo wezmę,

ty zaś umrzesz, drwiący ze mnie!

WYKRĘTOWIC

2095

Mnie się zdaje, o rówieśni,

że syn słuszne rzeczy prawi!

Przeto mniemam, że się godzi

wręcz ustąpić po słuszności!

Gdy bezprawie bowiem czynim,

2100

słuszna — byśmy brali cięgi.

ODRZYKOŃ

Poznaj inną mą zasadę!

WYKRĘTOWIC

Chcesz mnie chyba życia zbawić?

ODRZYKOŃ

Nie — i owszem: chcę ci ulżyć,

Wtedy tobie mogę dać

Jednę radę: bez obawy

2115

Z Sokratesem, tym wyrodem

I z nieprawym twym wywodem

Prosto w otchłań na łeb skacz!

zwracając się do chóru

Przez was, o Chmury, jam to wszystko wyznał,

Wam powierzywszy całe szczęście moje!

OBIE ARCYCHMURY

2120

Sam sobie służysz za sprawcę i kata,

Gdyś tak „wykręcił” na zdrożny tor świata!

WYKRĘTOWIC

Przecz [267] tego pierwej wyście mi nie rzekły,

Lecz starca, gbura, jeszcze bardziej wzdęły?

OBIE ARCYCHMURY

Zawsze tak czynim, ile razy widzim

2125

Człeka, co w sercu złe skłonności pieści:

Wtrącim go na dno nieszczęścia i szydzim,

By się nauczył dobrze bożej cześci [268]!

WYKRĘTOWIC

Wszystko to boli, o Chmury, lecz słusznie,

Bo grzechem było wyprzeć się bezczelnie,

2130

Com gdzie pożyczył! Teraz, synu miły,

Pójdziem bić na śmierć łotra Chajrefonta

Ech! Już go nie ma!

Wir tam króluje, wypędziwszy Zeusa!

WYKRĘTOWIC

2140

Oj, to nieprawda, tylkom ja tak poplótł

Na wiarę tego mędrka. Och, ja nędznik!!

gesty rozpaczliwe

ODRZYKOŃ

Sam tutaj szalej i sam bredź do siebie!

odchodzi spiesznie.

SCENA XXXIII

Wykrętowic, Chór.

WYKRĘTOWIC

Och, to szaleństwo! Jakżem mógł tak zgłupieć,

Żem chciał wypędzać bogów dla Sokrata!

podchodzi do posągu Hermesa przed domem, obejmuje go pieszczotliwie

2145

Drogi Hermesie, nie gniewaj się na mnie,

Nie gub do reszty, daruj: już nie będę!…

Wybacz, żem bzika dostał przez warcholstwo!

Teraz poradź mi, czy mam ich zaskarżyć

Przed sądem, czy też co innego każesz…

przykłada ucho do ust boga, nasłuchując

2150

Dowcipnie radzisz… nie włóczyć się w sądach,

Lecz w okamgnieniu podpalić to gniazdo

Owych warchołów…

woła donośnie na służbę, która wypada z osękami i toporkami.

Hej! Do mnie, Rudasie!

Dawaj drabinę a przynieś osękę!

2155

Wychodź mi zaraz na tę wymyślnicę,

Rwij dach, rozwalaj, pokaż, iż mnie kochasz!

Żywo! Tę szopę na łeb trza im zwalić!

Przynieś tam który zapaloną żagiew!

Już ja tu dzisiaj komuś sprawię łaźnię!

2160

Ja wam tu… łotry… ja wam… paliwody!…

Niewolnicy szybko wypełniają rozkazy, rąbią i rwą dach. Wykrętowic z głownią i oskardem wchodzi po drabinie na dach, rąbie i podpala. Dym i ogień. Oknami wyglądają przerażeni uczniowie.

EXODOS (ZAKOŃCZENIE)

SCENA XXXIV

Wykrętowic, Uczniowie, Chajrefont, Sokrates.

Z uczelni wybiegają w popłochu uczniowie.

UCZEŃ PIERWSZY

Rety, ratunku!

WYKRĘTOWIC

na dachu, podpalając

Hej, smolna szczapo, rób swoje, żeż ogniem!

UCZEŃ PIERWSZY

Człeku, co robisz?!!

WYKRĘTOWIC

rąbiąc

Co robię, czyś ślepy?

2165

Z krokwiami budy wiodę cięte spory.

CHAJREFONT

innym oknem

Rety! A któż tam podpalił nam szkołę?

WYKRĘTOWIC

Ten właśnie, komu skradliście opończę.

CHAJREFONT

Ty chcesz nas zabić!

WYKRĘTOWIC

Zgadłeś, kotku: chciałbym,

zachwiał się, potknąwszy o coś

2170

Jeśli mnie tylko nie zawiedzie osęk

I na łeb lecąc, nie skręcę gdzie karku!

Sokrates wytyka głowę przez jakiś otwór.

SOKRATES

Hej! Co ty robisz — tam na moim dachu?

WYKRĘTOWIC

„W eterach bujam, słońca w myślach ważę”.

SOKRATES

Ratunku! W dymie duszę się, nieszczęśnik!

CHAJREFONT

2175

A ja, nieborak, upiekę się żywcem!

WYKRĘTOWIC

Co was napadło, na bogi się zrywać??

Seleny [269] stolce podpatrywać, łotry!!?

Sokrates i uczniowie wyrywają się z płonącego domu i uciekają. Wykrętowic i służba jego pędzi ich bijąc i wrzeszcząc.

Bij ich, kol, morduj, dla wielu powodów,

Lecz przede wszystkim, że bogom bluźnili!

W tej gonitwie wszyscy wypadają za scenę — na lewo.

CHÓR

2180

Ninie [270] do domów odchodźcie:

na dzisiaj wystarczy wam tańca i śpiewu!

Przypisy

[1]

geniusz Arystofanesa (…) prawdziwie wielki Ateńczyk — G. Hogarth, angielski filolog i tłumacz Arystofanesa, nazywa go pierwszym poetą Aten i największym komediopisarzem wszystkich czasów. The „Frogs” of Aristophanes… Englisch version by S. Hogarth and Godley, Oxford 1892 (Przedmowa). [przypis tłumacza]

[2]

o chór do komedii może prosić archonta tylko rodowity Ateńczyk — ojciec poety był jak się zdaje Ajginetą [red. WL: pochodził z podbitej przez Ateńczyków wyspy o nazwie Ajgina, Egina], chociaż sam poeta rodził się i wychował w Atenach z matki Zenodory, rodowitej Atenki. [przypis tłumacza]

[3]

Marathonomachowie (z gr.) — walczący pod Maratonem. [przypis edytorski]

[4]

współcześni komediopisarze [godzili] w szeregowców tego ruchu — Kratinos w komedii Pan-optai, „Wszech-widzący”, wyszydził filozofa Hippona, Ameipsias w komedii Konnos — ogół sofistów i Sokratesa stronę zewnętrzną, Eupolis w Kolakes, „Pasożyci”, przyjaciół Kalliasa, patrona sofistów. [przypis tłumacza]

[5]

Sylen (mit. gr.) — towarzysz boga Dionizosa, przedstawiany jako tłustawy mężczyzna z końskimi uszami, nogami i ogonem. [przypis edytorski]

[6]

Dijonys (mit. gr.) — Dionizos, bóg wina i odradzającej się przyrody; jego rzymskim odpowiednikiem jest Bachus. [przypis edytorski]

[7]

Hellen — Grek starożytny. [przypis edytorski]

[8]

Ananke (mit. gr.) — bogini konieczności, nieuchronności. [przypis edytorski]

[9]

Prometeusz (mit. gr.) — bohater, który stworzył człowieka, lepiąc go z gliny zmieszanej ze łzami, a następnie, wbrew woli bogów, obawiających się buntu ludzi podobnego do wcześniejszego buntu Tytanów, podarował ludziom ogień. Za karę został przykuty do skał Kaukazu, gdzie sęp wyjadał mu codziennie odrastającą wątrobę. [przypis edytorski]

[10]

Edyp (mit. gr.) — król Teb, jako niemowlę pozostawiony przez rodziców na śmierć za sprawą przepowiedni; przeżył jednak i wyrokiem przeznaczenia zabił ojca i nieświadom, co czyni, poślubił własną matkę. [przypis edytorski]

[11]

Atrydzi — potomkowie Atreusa, w tym Agamemnon, który poświęcił swoją córkę Ifigenię, by uzyskać przychylność bogów dla greckiej wyprawy przeciw Troi. Czyn ten rozpoczął serię dokonywanych z zemsty zabójstw w obrębie rodziny. [przypis edytorski]

[12]

taki jest mit tragiczny — Jakob Burckhardt Griechische Kulturgeschichte III, str. 378 wyraża się tak: Die wahre, unerreichbare Grösse des Griechen ist sein Mythus; etwas wie seine Philosophie (Platon, Arystoteles itd.) hätten Neuere auch zu Stande gebracht, den Mythus nicht. Ten mit tragiczny jest zatem alfą i omegą wielkości Hellady! [przypis tłumacza]

[13]

Mojry (mit. gr.) — trzy boginie losu, które znały przyszłość i nie podlegały rozkazom bogów olimpijskich, wyobrażane jako prządki przędące i przecinające nić ludzkiego żywota. [przypis edytorski]

[14]

Perykles (ok. 495–429 p.n.e.) — polityk i mówca ateński. [przypis edytorski]

[15]

Klejstenes — polityk i reformator ateński z przełomu VI i V w. p.n.e. [przypis edytorski]

[16]

Eurypides (ok. 480–406 p.n.e.) — dramaturg grecki, autor tragedii, uznawany za reformatora gatunku. [przypis edytorski]

[17]

od tego czasu nie wytworzyła ludzkość żadnego nowego typu sztuki teatralnej (…) wszystko to stworzył geniusz kultury helleńskiej — opera i operetka jest tylko odmianą tragedii, dramatu satyrowego lub komedii greckiej. [przypis tłumacza]

[18]

kalokagatia — staroż. gr. idea połączenia dobra i fizycznego piękna. [przypis edytorski]

[19]

Sztukę tragiczną zaliczał tylko do sztuk bardzo zabawnych — Τὸ δημοτερπεστάτου τῆς ποιήσεως τὸ δρᾶμα. [przypis tłumacza]

[20]

Apologia — dialog Platona, bardziej znany pod tytułem Obrona Sokratesa. [przypis edytorski]

[21]

odszedł z tym przekonaniem, że jest mędrszy — Jakob Burckbardt Griechische Kulturgeschichte III, str. 380–384. Tą nieustanną krytyką, zawsze bezwzględną, często brutalną (Laches), uprawianą z artystami, uczonymi lub zwykłymi śmiertelnikami, z ojcami rodzin wobec synów, młodzików zuchwałych, których „uświadamia” — a którzy przy lada okazji wybuchają śmiechem na widok zakłopotania starszych osób, sprawił Sokrates, że „wszystko, co żyło, uciekało na cztery strony świata, gdy go tylko ujrzano gdzieś na rogu ulicy; ostatecznie oburzył wszystkich: uczonych, artystów, kapłanów, prawdziwych demokratów, którzy mu nie mogli przebaczyć, że na czele oligarchii stali jego uczniowie, wreszcie patriotów starego pokroju, zaciekłych nieprzyjaciół sofistyki”. Chmury powstały właśnie w czasie, kiedy ta nienawiść była powszechna. Zaznaczyć tu należy, że Hellenowie byli niezmiernie ambitni i wrażliwi na formę dyskusji, były wypadki, że sofista, pokonany i zawstydzony wobec publiczności, szedł do domu, pisał odpowiedź i obronę swej tezy i… popełniał samobójstwo. Już jeden z uczniów Pitagorasa, urażony surowym słowem mistrza, odebrał sobie życie. Diogenes Laertios, II, 11, 1; Plutarch, De adulatione et amico c. 32. [przypis tłumacza]

[22]

Orestes (mit. gr.) — syn Agamemnona i Klitajmestry, który pomścił ojca, zabijając jego morderczynię a swoją matkę. [przypis edytorski]

[23]

Elektra (mit. gr.) — córka Agamemnona i Klitajmestry, wspólnie z bratem zabiła matkę, mszcząc się za śmierć ojca. [przypis edytorski]

[24]

Acheront (mit. gr.) — rzeka w podziemnej krainie umarłych, jej nazwa oznacza „płynący cierpieniem”. [przypis edytorski]

[25]

Hades (mit. gr.) — podziemna kraina umarłych. [przypis edytorski]

[26]

Ajschylos (525–456 p.n.e) — dramaturg grecki, uważany za twórcę tragedii jako gatunku literackiego. [przypis edytorski]

[27]

Eurypides (ok. 480–406 p.n.e.) — dramaturg grecki, autor tragedii, uznawany za reformatora gatunku. [przypis edytorski]

[28]

podanie, krążące w Atenach, że Sokrates pomaga Eurypidesowi w twórczej pracy — krytyczni historycy zaprzeczają w ogóle temu, żeby Eurypides pisał pod wpływem Sokratesa, gdyż — risum teneatis — był o całych 15 lat starszym od Sokratesa; zapewne wtedy, gdy Eurypides miał lat 20, a Sokrates 5, wpływu tego nie było, ale różnica pojęć znikła, gdy pierwszy miał lat 45, a drugi 30. [przypis tłumacza]

[29]

ale potępić Sokratesa, uwierzyć, że działał jak sofista, że Arystofanes genialnym wzrokiem (….) dostrzegł trafnie… — Jakob Burckhardt Gr. Kulturgeschichte III, str. 381 nazywa go również sofistą. [przypis tłumacza]

[30]

exemplum (łac.) — przykład. [przypis edytorski]

[31]

[zapatruje się na chór] jako na coś podrzędnego, „byle było” (…) — klasycznym przykładem takiego „byle było” — jest chór w jego Hippolitosie. Niewiasty opowiadają publiczności, że ich przyjaciółka była przy studni, aby wyprać bieliznę i tam słyszała od innych praczek, że Fedra zachorowała! [przypis tłumacza]

[32]

państwo, rząd wydzieliły działaniu muzyki pierwszorzędne, wychowawcze zadanie (…) liczyły na to, że (…) spełni nadzieje wyhodowania pokolenia dzielnego… — Burckhardt III, str. 155–157. [przypis tłumacza]

[33]

proojmion (gr.) — wstęp a. modlitewny utwór poetycki. [przypis edytorski]

[34]

przez usta Ajschylosa w „Żabach” — Żaby w. 1419. [przypis tłumacza]

[35]

w innym miejscu powiada bóg Dionizos — Żaby 1053–1056. [przypis tłumacza]

[36]

Sokrates sam wypomina przed sądem nazwisko Arystofanesa (..) (Plato…) — Jakob Burckhardt, Griechische Kulturgeschichte III, str. 288. [przypis tłumacza]

[37]

Bakchos (mit. gr.) — bóg wina, znany też jako Dionizos; w mit. rzym.: Bachus (Bacchus). [przypis edytorski]

[38]

Z tego arcydzieła platońskiego wnosić, że Platon i Sokrates uważali „Chmury” za żart niewinny — A. Couat, Aristophanes et l'ancienne comédie attique, Paris 1899, str. 311, 312. Edward Meyer, IV. str. 440 i nast. uw. [przypis tłumacza]

[39]

decorum (łac.) — powaga bądź styl stosowny do tematu. [przypis edytorski]

[40]

podanie, które przechował Olympiodoros — Olympiodoros tak pisze: „Kochał (Platon) szczególniej komediopisarza Arystofanesa i mimografa Sofrona, z których brał wzór stwarzania charakterystycznych postaci w dialogach; kochał ich tak bardzo, że po śmierci znaleziono na łożu Platona ich utwory”. [przypis tłumacza]

[41]

chram (daw.) — świątynia. [przypis edytorski]

[42]

Ksenofont (ok. 430–ok. 355 p.n.e.) — pisarz, historyk i żołnierz grecki. [przypis edytorski]

[43]

arkan — sznur z petlą na końcu, podobny do lassa. [przypis edytorski]

[44]

wżdy (daw.) — przecież, jednak. [przypis edytorski]

[45]

Ksenofont (…) nawet stał w szeregach wroga w krwawej bitwie (…) przeciw własnym rodakom — zupełnie słusznie nazwał go Niebuhr (Kleine Schriften, I. B. str. 467) „najnędzniejszym wyrodkiem, jakiego kiedykolwiek jakie państwo wydało”, gdyż zdradę popełnił bez powodu. Alkibiadesa tłumaczy po części krzywda, jaka go spotkała ze strony rządu; tego nic! [przypis tłumacza]

[46]

Czy mógł się rys, wspólny wszystkim Sokratykom wytworzyć bez wpływu mistrza? — Arystofanes Ptaki w. 1282 powiada wyraźnie, że kto tylko w Atenach był Spartofilem, ten „sokratesował”. [przypis tłumacza]

[47]

Alkibiades a. Alcybiades (450–404 p.n.e.) — ateński polityk i wódz, w młodości uczeń Sokratesa; przed wyruszeniem na wyprawę na Sycylię obwiniony o świętokradztwo; po niepowodzeniu wyprawy w obawie przed procesem zbiegł do Sparty, której oddał znaczne usługi w wojnie przeciw Atenom. [przypis edytorski]

[48]

łyk (pogardl.) — mieszczanin. [przypis edytorski]

[49]

magnetyczne dialogi Sokratesa — o tej demonicznej, magnetyzującej sile Sokratesa, którą Nietzsche nazywa „fascinierend”, przytacza Burckhardt w tomie III str. 382. uw. 1 taki np. szczegół, że uczeń Sokratesa Menon przyrównywał działanie wymowy Sokratesa do owego bezwładu skutkiem uderzenia drętwy elektrycznej (Menon). [przypis tłumacza]

[50]

efeb (gr.) — pot. piękny młodzieniec; w staroż. Grecji młodzieniec u progu dorosłości, 18–20 letni, przechodzący obowiązkowe szkolenie wojskowe (efebię), które poprzedzało uzyskanie pełnego obywatelstwa. [przypis edytorski]

[51]

causa finalis (łac.) — ostateczna przyczyna. [przypis edytorski]

[52]

Ich habe es oft gesagt und werde noch oft wiederholen, die causa finalis der Welt — u. Menschenhändel ist die dramatische Dichtkunst (niem.) — Często mówiłem i równie często będę jeszcze powtarzał, że ostateczna przyczyna świata i ludzkości — to poezja tragiczna. [przypis edytorski]

[53]

wypowiedział Fr. Nietzsche. „Olbrzym skrzykuje olbrzyma…” — Fryderyk Nietzsche: Unzeitgemässe Betrachtungen, II Stück: Vom Nutzen und Nachtheil der Historie für dan Leben, Lipsk 1903. [przypis tłumacza]

[54]

archont — jeden z 10 wysokich urzędników ateńskich, zajmujących się m. in. sądownictwem. [przypis edytorski]

[55]

Mówi o tym wyraźnie w „Osach” — w. 1044–1048. [przypis tłumacza]

[56]

Tak samo zapatruje się na tę kwestię B. Heidhues — B. Heidhues, Über die Wolken des Aristophanes, Progr. des kk. Friedrich Wilhelm-Gymnasiums zu Köln 1897. [przypis tłumacza]

[57]

volens nolens (łac.) — chcąc nie chcąc. [przypis edytorski]

[58]

Syn dowodzi (…), że ma prawo bić ojca, nawet matkę (…) Wtedy nareszcie zrozumiał stary Wykrętowic, jaka ta nauka — czy to nie analogiczne zjawisko nasze warszawskie, uświadamiające wiece pedagogiczne? [przypis tłumacza]

[59]

Sokratesa, którego uczą nas czcić (…) na zasadzie tego, co pisze o nim Platon — Burckhardt nazywa go utopistą i optymistą III str. 393 i 394. [przypis tłumacza]

[60]

Nous avons eu la sensation… (fr.) — Mieliśmy wrażenie, jakby młody faun hasał w winnicach Bachusa. I to było piękne… Strepsiades i Phidippides uosabiają dwa kolejne pokolenia: jedno przywiązane do zasad z przeszłości, drugie uwolnione od tych zasad, jedno niedostępne, drugie otwarte na głos sofistów, który według autora Chmur psuł społeczeństwo Aten. I to jest wieczny konflikt ojca i syna, którzy nie są jednego serca ani jednej myśli, a nawet rozdziela ich nieodwracalne nieporozumienie. Walka zrodzona z każdego momentu w historii, w którym mieszają się różne idee, dzieje się dziś tak samo, jak w wieku Kreona. Arystofanes mógłby ponownie napisać swoją komedię na początku XX wieku. [przypis edytorski]

[61]

Anna Dacier — małżonka sławnego francuskiego filologa, André Dacier, córka wielkiego uczonego Lefebre'a, żyła pod koniec XVII w. Wydała Kallimacha, Florusa, Aureliusa Victora, Eutropiusa, Dictysa z Krety; przetłumaczyła Anakreonta i Safonę, kilka komedii Plauta i Terentiusa, Iliadę i Odyseję; nadto pierwsza we Francji przetłumaczyła 1684 r. Arystofanesa. A zatem Francuzi mieli już w 1684 Arystofanesa w ojczystym języku: my go dotąd w całości nie mamy… [przypis tłumacza]

[62]

chiton — starożytny strój grecki, prostokąt płótna spinany na ramionach i z boku. [przypis edytorski]

[63]

chlajna (staroż.) — męski płaszcz z grubej wełny. [przypis edytorski]

[64]

wżdy (daw.) — przecież, jednak. [przypis edytorski]

[65]

czeladź (daw.) — służba. [przypis edytorski]

[66]

siła (daw.) — wiele. [przypis edytorski]

[67]

Zczeźnij, o wojno! (…) Przez cię nie wolno chamów tknąć ni ręką! — z powodu wojny ze Spartą musiano się bardzo grzecznie obchodzić z niewolnikami. Obie strony wojujące liczyły na zbiegów, przyjmowały ich i zbroiły. Ateńczycy podburzali i zbroili helotów, Spartanie odpłacali im pięknym za nadobne. W r. 413, a wiec w 10 lat później, gdy król Agis zajął Dekeleję, uciekło 20.000 niewolników ateńskich do Spartan, co stanowiło samo przez się poważną klęskę. Tukidydes, VII. 24. [przypis tłumacza]

[68]

cug (daw.) — cztero- bądź sześciokonny zaprzęg. [przypis edytorski]

[69]

on, kędziory bujne utrefiwszy — jako rycerz: trefienie włosów oznaczało szyk i elegancję stanu rycerskiego. Wolny Hellen zapuszczał długie włosy, wąsy i brodę, niewolnik miał boże poszycie krótko strzyżone, twarz wygoloną. To była moda piątego wieku, ale przyjaciele polityczni Sparty wprowadzali zwyczaj spartański golenia zarostu coraz bardziej. [przypis tłumacza]

[70]

Konno pojeżdża, dobiera (…) nawet śpiąc frymarczy końmi — wyścigi i sport koński kwitnęły w Atenach bujniej, aniżeli u nas. [przypis tłumacza]

[71]

mina — 1 mina, około 100 koron, a zatem ów gniadosz kosztował mniej więcej 1200 koron. [przypis tłumacza]

[72]

nie lza (daw.) — nie należy. [przypis edytorski]

[73]

kaduk (reg.) — diabeł. [przypis edytorski]

[74]

zdrzymnąć — dziś popr.: zdrzemnąć. [przypis edytorski]

[75]

rajfura — rajfurka, tj. stręczycielka. [przypis edytorski]

[76]

aza (daw.) — czy. [przypis edytorski]

[77]

żonę wziąłem (…) rodu Megaklesów córę — był to potężny, arystokratyczny ród Alkmeonidów, zajmujący pierwsze stanowisko w Atenach. Praszczur tego rodu, Alkmeonida Megakles, odniósł pierwszy z Ateńczyków zwycięstwo czwórką rumaków na Igrzyskach Olimpijskich w 632. Dziadek Alkibiadesa, Megakles, syn prawodawcy Klejstenesa, był opiewany przez poetę Pindara z powodu pięciokrotnego zwycięstwa czwórką na Igrzyskach Olimpijskich. Perykles zaliczał się również do tego rodu po matce. Małżeństwo córki takiego rodu z chłopem świadczy o wielkim zrównaniu towarzyskim wolnych Ateńczyków. [przypis tłumacza]

[78]

słowem arcyksiężnę — w oryginale: wcieloną Kojsyrę; była to córka Megaklesa, wydana za Pizystrata, więc króla, tyrana, udzielnego księcia na Atenach. [przypis tłumacza]

[79]

kis — kiszonka. [przypis edytorski]

[80]

zażec (daw.) — zapalić. [przypis edytorski]

[81]

jąć (daw.) — zacząć. [przypis edytorski]

[82]

dziać (daw.) — nazywać, nadawać imię. [przypis edytorski]

[83]

Odrzykoń — w oryginale imię oznaczało mniej więcej „ten, kto oszczędza na koniach”, co jest dokładną odwrotnością postępowania bohatera. [przypis edytorski]

[84]

dudki (reg.) — pieniądze. [przypis edytorski]

[85]

dali — da z partykułą pytajną -li. [przypis edytorski]

[86]

Władykoń Posejdon — Odrzykoń, namiętny sportsmen, jak wszyscy z rodu Alkmeonidów Megaklesi, klnie się na Posejdona z przydomkiem Hippios tj. Władykoń, który jako stwórca konia był opiekunem wyścigów; sławna była jedna z jego licznych świątyń, stojąca na wzgórzu Kolonos, tuż obok Aten. Na scenie widać posąg Posejdona. [przypis tłumacza]

[87]

męże, co cię przekonają, Że nieb sklepienie jest jakby żużelnik (…) że my węgielki — poeta wyśmiewa poglądy filozoficzno-przyrodnicze Metona i Hippona, którzy twierdzili, że powietrze jest żywiołem ognistym. Meton wyraził się nie bardzo szczęśliwie, że powietrze i niebiosa są jakby piecem, żużelnikiem na jarzące węgle (πνιγεύς): stąd powszechne drwinki na ten temat. [przypis tłumacza]

[88]

słusznieli — czy słusznie (czasownik z partykułą). [przypis edytorski]

[89]

wolnodumca (neol.) — wolnomyśliciel. [przypis edytorski]

[90]

Chajrefont — przyjaciel Sokratesa od młodości, znany w Atenach jako zaciekły szperacz, mól książkowy, zawsze pod względem powierzchowności zaniedbany. Jemu to wyrocznia delficka miała odpowiedzieć, że Sokrates jest najmędrszy z ludzi. [przypis tłumacza]

[91]

Leogorasa bażantarnia — czasu wojny peloponeskiej były w Attyce znane i chowane bażanty, jak u nas. Leogoras, jeden z najbogatszych arystokratów, znany z procesu Hermokopidów, w r. 415 wtrącony wraz ze synem Andokidesem do więzienia, ocalał dzięki sprytowi syna, który zwalił winę na pewien arystokratyczny klub, ponieważ wiedział, że członkowie jego uciekli na czas za granicę. [przypis tłumacza]

[92]

Demeter (mit. gr.) — bogini urodzaju, rolnictwa i płodności; w Rzymie jej odpowiednikiem była Ceres. [przypis edytorski]

[93]

w leciech (daw.) — stary. [przypis edytorski]

[94]

gnuśny (daw.) — leniwy, pozbawiony energii. [przypis edytorski]

[95]

Kikinny — gmina przedateńska. Attyka dzieliła się wtedy na 10 okręgów (phylaj), czyli na 174 gmin (demoj). [przypis tłumacza]

[96]

Iżem poronił myśl w łonie poczętą… — uczeń wyraża się w myśl mistrza Sokratesa: wiadomo, że Sokrates, którego matka, Fajnarete, była położną, porównywał swą metodę katechetyczną do sztuki położniczej; on tak samo dobywał ideę, tkwiącą półświadomie w duszy ucznia na świat, tj. do życia w uświadomieniu, jak położna dziecię. [przypis tłumacza]

[97]

zakon (daw.) — prawo. [przypis edytorski]

[98]

li (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[99]

Sfetejski — Sfeteja, jedna z gmin attyckich. [przypis tłumacza]

[100]

snadnie (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[101]

żywnie (daw.) — żywo, tj. szybko. [przypis edytorski]

[102]

Jaszczurka z dachu (…) siknęła… — w oryginale άσκαλαβώτης iγαλεώτες, południowo-europejska jaszczurka z bardzo wydatnymi przylgami palców, łażąca zwinnie po murach, a nawet po sufitach. Prof. dr. Wł. Kulczyński sądzi, że to jest stellio, po polsku mierzienica albo gek, znienawidzona przez gospodynie, gdyż bardzo często, wałęsając się po murach, wpada im do naczyń z mlekiem i do garnków. Lud nasz opowiada, że ropucha do gniewu pobudzona, czyni ten sam nieprzyzwoity gest, co jaszczurka Arystofanesa, i że można wskutek tego oślepnąć. [przypis tłumacza]

[103]

by (daw.) — jak. [przypis edytorski]

[104]

Tales z Miletu — filozof i matematyk grecki z VII/VI w. p.n.e., przedstawiciel jońskiej szkoły filozofii przyrody. [przypis edytorski]

[105]

gnomon — zegar słoneczny. [przypis edytorski]

[106]

jeńców z Pylos, głodomorów Sparty — mowa o jeńcach spartańskich, wziętych na Sfakterii do niewoli przez Kleona i Demostenesa r. 425, tj. na 19 miesięcy przed datą komedii. W miesiącu sierpniu r. 425 przywiozły okręty wojenne ateńskie kilkuset bohaterskich Spartan, którzy z powodu głodu i ran musieli się poddać. Wyglądali strasznie, gdy ich pędzono z portu pirejskiego obdartych, w kajdanach, krwią i brudem pokrytych, do więzienia, w którym dotąd pozostawali. Wypuszczono ich dopiero po zawarciu pokoju Nikiasa 421 r. [przypis tłumacza]

[107]

Ereb (mit. gr.) — najciemniejsza część Hadesu, podziemnej krainy zmarłych. [przypis edytorski]

[108]

wnijść — dziś popr.: wejść. [przypis edytorski]

[109]

kaduk (reg.) — diabeł. [przypis edytorski]

[110]

nasamprzód — najpierw. [przypis edytorski]

[111]

um (daw.) — rozum. [przypis edytorski]

[112]

eter — wg daw. nauki niedostrzegalna substancja wypełniająca kosmos. [przypis edytorski]

[113]

mdły (daw.) — słaby. [przypis edytorski]

[114]

lichwa — kredyt, procent. [przypis edytorski]

[115]

nosacizna — zaraźliwa choroba końska. [przypis edytorski]

[116]

jako Bizantyńcy, na żeleziaki — Byzantion było osadą dorycką: stąd używano tam niegdyś żelaznej, spartańskiej monety, czyli żeleziaków, gdy w Atenach, jako moneta drobna, kursowały chalkusy czyli miedziaki. [przypis tłumacza]

[117]

święty trój… tapczan — Sokrates chce powiedzieć „święty trójnóg” — ale ponieważ ma tylko tapczan w swym ubogim domostwie, więc zaprasza na święty trój-tapczan. [przypis tłumacza]

[118]

wieniec włóż na skronie — przyjęcie ucznia do szkoły odbywało się z ceremoniałem i tajemniczymi obrzędami, zupełnie tak, jak np. dzisiaj przystąpienie do loży wolnomularskiej. Nawet wielki filozof Pitagoras ujął swą szkołę w pewne sekretne formuły, jakoby zakonu: inne szkoły filozoficzne, jak widzimy z tego ustępu, musiały mieć również pewien rytuał dla nowicjuszów. Cały następny ceremoniał przypomina pokątne obrzędy bóstw azjatyckich, jak Sabaziosa (frygijski Bakchos), oraz innych, zawlekanych do Aten przez niewolników, a zwłaszcza przez niewolnice. Zaklęcia, na które pojawiają się Chmury, to jakby późniejsze średniowieczne sabaty i czary, oraz praktyki, przez moc których zjawiał się na usługi zły duch. [przypis tłumacza]

[119]

W ofierze bogom rznąć, jak Atamanta — chłop wspomina Atamanta, którego widział niedawno w teatrze: Sofoklesa tragedia pt. Atamas. Ino, zazdrosna macocha, chce zabić na ofiarę pasierba Fryksosa i Helle, a nawet ich ojca, Atamanta, a swego męża — lecz gdy przybrani, jak ofiary na rzeź prowadzone, w kwiaty i wieńce, zjawiają się na scenie, uratowała ich matka Nefele (Chmura), posławszy na pomoc złotorunego barana. [przypis tłumacza]

[120]

frant (daw.) — spryciarz. [przypis edytorski]

[121]

pytel — urządzenie do odsiewania mąki. [przypis edytorski]

[122]

włast (daw.) — władca. [przypis edytorski]

[123]

turnice (reg.) — turnie, tj. szczyty górskie. [przypis edytorski]

[124]

rej (daw.) — korowód. [przypis edytorski]

[125]

liman — płytkie słone jezioro w pobliżu morza. [przypis edytorski]

[126]

konew (daw.) — dzban. [przypis edytorski]

[127]

Staw Meocki — Jezioro Meockie, staroż. nazwa Morza Azowskiego, od zamieszkujących jego wybrzeża plemion Meotów. [przypis edytorski]

[128]

Mimant — obecnie Karaburun, szczyt górski na wschodnim wybrzeżu Azji Mniejszej, w pobliżu wyspy Chios. Staroż. nazwa pochodzi od imienia jednego z mitycznych gigantów. [przypis edytorski]

[129]

na Olimpu turnicach (….) wodę z Nilu (…) w Okeana gdzieś sadach (…) Staw Meocki (…) łeb śnieżystą Mimanta (…) przyjmcie ofiarę… — Sokrates wzywa Chmury z czterech stron świata: z północy, zachodu, południa i wschodu. Olimp na północnej granicy Tracji, dziś Elembo, szczyt blisko 3000 m wysoki, „niebieski dwór” olimpijskich bogów; sady Okeanosa na zachodzie — to święty gaj Hesperyd i złotych jabłek, gdzie nimfy, osłonione przed ludzkim okiem parawanem Chmur, pląsają święty rej (dziś Gibraltar) — staw Meocki i Mimas, szczyt w Jonii azjatyckiej, więc na wschodzie, Nil na południu. [przypis tłumacza]

[130]

wyraj — miejsce, gdzie ptaki odlatują na zimę. [przypis edytorski]

[131]

siklawa (reg.) — wodospad na górskim strumieniu. [przypis edytorski]

[132]

Pallada (mit. gr.) — przydomek Ateny, bogini mądrości i sprawiedliwej wojny. [przypis edytorski]

[133]

kędy (daw.) — gdzie. [przypis edytorski]

[134]

chram (daw.) — świątynia. [przypis edytorski]

[135]

święto nad święta — Święto Demetry i Kory w Eleusis i mysterie eleusyńskie: „wierni” to wtajemniczeni tj. mystowie, zakon najbardziej czczony, najbogobojniejszy; procesja z Aten do Eleusis należała do największych uroczystości w Helladzie. [przypis tłumacza]

[136]

gędźba (daw.) — muzyka. [przypis edytorski]

[137]

cyganów — wyraz ten użyty w znaczeniu cyganerii: nowomodnych literatów. [przypis tłumacza]

[138]

Parnet — wzgórza na północ od Aten. [przypis tłumacza]

[139]

olsnąć (daw.) — oślepnąć. [przypis edytorski]

[140]

Zeus (mit. gr.) — najważniejszy z bogów, władca Olimpu, brat Posejdona i Hadesa, syn Kronosa, patronujący zjawiskom na niebie, zwłaszcza piorunom. [przypis edytorski]

[141]

rakarz (daw.) — hycel. [przypis edytorski]

[142]

Chmurno zamgliste osmędy — parodia młodopolskich neologizmów. [przypis edytorski]

[143]

perukarza, strojnisia, (…) jakim jest syn Ksenofanta— tym synem Ksenofantesa był Hieronym, poeta liryczny, z którego drwi Arystofanes w Chamach Acharnejskich [ob. tłum. jako: Acharnejczycy; red. WL] 389, że ma tak olbrzymie włosy, iż staje się niewidoczny, jak pod czapką Plutona „Niewidką”. [przypis tłumacza]

[144]

Symon — jakaś marna figura, sofista z Heraklei, osławiony krzywoprzysięzca i lichwiarz. [przypis tłumacza]

[145]

jak puklerz prasnął Kleonim — Kleonymos, Falstaff Arystofanesa, brzuchata, żarłok, pieczeniarz i tchórz: przed wyprawą wojenną usiłował się nadaremno wykręcić, podczas bitwy rzucił tarczę — stracić tarczę uchodziło za hańbę — i uciekł: groził mu wskutek tego proces o tchórzostwo, δειλίας γραφή, karane atimią, tj. odjęciem praw obywatelskich bez konfiskaty mienia. [przypis tłumacza]

[146]

Klejsten — znany hulaka i rozpustnik. [przypis tłumacza]

[147]

ninie (daw.) — teraz. [przypis edytorski]

[148]

piać (daw.) — śpiewać. [przypis edytorski]

[149]

krom (daw.) — prócz. [przypis edytorski]

[150]

Prodyk — Prodikos z wyspy Keos, sofista współczesny, znany z wykładów o właściwym użyciu i znaczeniu wyrazów; sławna jest jego opowieść o Heraklesie na rozstajnych drogach. [przypis tłumacza]

[151]

choć marzną bose pięty, ku nam czoło ślesz… — Sokrates był ubogi, miał tam gdzieś w Atenach mały domek i kawałeczek gruntu, jako zeugita, lecz to zaledwie starczyło na utrzymanie żony i dzieci. Śmiano się, że chodzi boso, a co do hardego wzroku, to nawet Platon pisze, że mając wypukłe oczy, patrzał groźnie, „na kształt tura” (ταυρηδόν, Fajdon). Postać jego nadawała się do kpinek: potężne cielsko, krótki gruby kark, rysy twarzy grube, nos spłaszczony i ten wzrok „na kształt tura”. [przypis tłumacza]

[152]

Apollo (mit. gr.) — bóg słońca, sztuki, wróżbiarstwa i gwałtownej śmierci, przewodnik dziewięciu muz. [przypis edytorski]

[153]

wir powietrzny [powoduje ruch] — Arystofanos wydrwiwa poglądy Demokryta, Anaksagorasa i Protagorasa, głoszących filozofie monistyczną; świat powstał z wirujących atomów. Wir atomów, δίνη v. δῖνος — to świat cały. Chłop zrozumiał dosłownie, zwłaszcza, że Dios i Dinos brzmiało mu podobnie. [przypis tłumacza]

[154]

żywot (daw.) — tu: brzuch. [przypis edytorski]

[155]

hań (reg.) — tam. [przypis edytorski]

[156]

nikiej (reg.) — jak. [przypis edytorski]

[157]

stańczyk — tu: błazen. [przypis edytorski]

[158]

Teoros — totumfacki Kleona, wyśmiany przez Arystofanesa w Acharnach i Osach. [przypis tłumacza]

[159]

przedsię (daw.) — przecież, jednak. [przypis edytorski]

[160]

krzywo dąb nie przysiągł — dąb był właśnie Zeusowi poświęcony. [przypis tłumacza]

[161]

prawić (daw.) — mówić. [przypis edytorski]

[162]

żenąć (daw.) — gnać. [przypis edytorski]

[163]

żertwa (daw.) — ofiara. [przypis edytorski]

[164]

dyć (reg.) — przecież. [przypis edytorski]

[165]

ninie (daw.) — teraz. [przypis edytorski]

[166]

rozgowor (daw., reg.) — rozmowa. [przypis edytorski]

[167]

Przeć tam nie idę szukać, co mi skradli — jeśli Ateńczyk miał na kogo podejrzenie o kradzież, mógł zrobić rewizję w domu podejrzanego, lecz musiał odzież zwierzchnią zdjąć, by nie powiedziano, że podrzucił. [przypis tłumacza]

[168]

czeluść wróża Trofoniosa — jaskinia Trofoniosa w Lebadei w Beocji, dokąd się udawano po wyrocznię i wróżbę. Była to ciemna, ponura grota, pełna wyziewów kwasu węglowego, które odurzały i doprowadzały ludzi do halucynacji. Placek z miodem jako ofiara dla smoków i wężów, które strzegły zaklętej jaskini. Trofonios, za życia budowniczy, po śmierci czczony jako półbóg, był panem tej wyroczni. Opowiadano sobie straszne rzeczy o widmach i okropnościach, jakie się tam ukazywały. Poeta Kratinos wyśmiał ten zabobon w komedii Trofonios. Patrz Lukian, Rozmowy Umarłych, III, str. 239 i 240, tłum. M. Bogucki, Wyd. Ak. Um. Biblioteka Przekładów z literatury starożytnej, T. I, Kraków 1906. [przypis tłumacza]

[169]

dźwierze (daw.) — drzwi. [przypis edytorski]

[170]

POETA [do widzów] — tę przemowę wpisał tutaj poeta w kilka lat po wystawieniu sztuki. Patrz Wstęp. [przypis tłumacza]

[171]

bożyc (daw.) — syn boga. [przypis edytorski]

[172]

dank (daw.) — pierwszeństwo. [przypis edytorski]

[173]

ludzie (…) Poklaski dali tu memu: Skromnemu przeciw Porubcy — poeta przypomina tryumf swej pierwszej sztuki pt. Dajtales, Biesiadnicy, której myśl przewodnia — to przeciwstawienie wychowania tragicznego do wychowania nowomodnego w osobach dwu braci: Skromnego i Porubcy. Sztukę tę napisał poeta, będąc jeszcze tak młodym, że mu wiek nie pozwalał zgłosić się z nią do archonta, więc jej „kto inny ojcował” (Filonides). [przypis tłumacza]

[174]

pozna brata po włosach — Orestes, który przybył z Pyladesem potajemnie do dworca ojcowskiego, aby się pomścić za śmierć ojca Agamemnona na wiarołomnej matce i Aigistosie, zostawia na grobowcu ojca kosmyk swych pięknych kędziorów, będąc przekonany, że siostra Elektra, zobaczywszy te włosy, domyśli się, że przybył brat i mściciel. Jak więc Elektra poznała brata po włosach, tak i widzowie, którzy poznali się na wartości pierwszej komedii Arystofanesa (Biesiadników) darząc ją oklaskami — również i teraz Chmury jego po tych samych zaletach poznają i obdarzą oklaskami, widząc w nich rodzonego brata owej pierwszej komedii. [przypis tłumacza]

[175]

Mą o węgorzach przypowieść — Rycerze, w. 864 i nast. [przypis tłumacza]

[176]

gospodyn a. gospodzin (daw.) — pan. [przypis edytorski]

[177]

gdy wojnę (…) uchwalacie, grzmimy, lejem… — Ateńczyk był religijnie zabobonny i w ogóle przesądny. Już przy pierwszej kropli deszczu, przy pierwszym grzmocie lub błyskawicy, rozpuszczano zgromadzenie dla złej wróżby. (Acharny [ob. tłum. jako: Acharnejczycy; red. WL] 171: „Zakazuję — veto — dalszych obrad, gdyż oto kropla dżdżu — znak Zeusa — spadła mi na nos”). [przypis tłumacza]

[178]

miesiąc (daw.) — księżyc. [przypis edytorski]

[179]

płomię — dziś popr.: płomień. [przypis edytorski]

[180]

słońce swoje płomię przydusiło… — najwidoczniej mowa o ówczesnym zaćmieniu słońca. [przypis tłumacza]

[181]

snadnie (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[182]

Feb (mit. gr.) — przydomek Apolla, boga słońca i muzyki. [przypis edytorski]

[183]

pawęż (daw.) — tarcza. [przypis edytorski]

[184]

odkaz (daw.) — odpowiedź. [przypis edytorski]

[185]

Rozminąwszy się ze świątkiem wedle kalendarza daty — właśnie w tym czasie, około 424 r., zmieniono kalendarz za radą matematyka Metona. [przypis tłumacza]

[186]

dwie kwarcie — daw. forma liczby podwójnej; dziś powinno być: dwie kwarty. [przypis edytorski]

[187]

Lecz którą z miar za najpiękniejszą Mniemasz: potrójną czy poczwórną miarę — mowa o proporcjach. [przypis edytorski]

[188]

takt — tu: rytm. [przypis edytorski]

[189]

pokazuje mu tak zwaną „figę”: Gdym był chłopięciem, to brano za daktyl — pokazać komu daktyl, tj. palec średni: σκιμαλίσαι oznaczało wielką obelgę: podobnie gniewają się i u nas o tzw. „figę”. Stąd nagła złość i obraza u mistrza. [przypis tłumacza]

[190]

Byk, cap i baran, pies, kogut i gawron — kogut i gawron zaliczone do czwórnogich, ale to nie razi „mistrza”, który zważa tylko na formy gramatyczne. [przypis tłumacza]

[191]

klnę się Wiatrem! — Wykrętowic robi postępy, już nawet klnie się na bogi Sokratesa. [przypis tłumacza]

[192]

Lilia, Filinna, Klejgora, Demetria — imiona znane ówczesnego ateńskiego półświatka. [przypis tłumacza]

[193]

Jak bym miał wołać…— cała ta nauka Sokratesa przypomina Sawantki [ob. bardziej znane jako Uczone białogłowy; red. WL] Moliera: Akt II, Scena VI, str. 35 i nast. Tłumaczenie L. Rydla, Kraków 1906: Filaminta i Beliza, pouczające kucharkę Marcynę. Podobieństwo niesłychane: znany krytyk, A. Brisson, pisze: „Molière etait imprégné des Grecs et des Latins: a chaque ligne de ses comédies se retrouvent des réminiscencens d'Aristophane et de Plaute”. Ale właściwiej byłoby powiedzieć, że bez nich nie byłoby Moliera. [przypis tłumacza]

[194]

dać pozór (daw.) — spojrzeć. [przypis edytorski]

[195]

kuś (daw.) — penis. [przypis edytorski]

[196]

taksować — patrzeć oceniając. [przypis edytorski]

[197]

gdybych (reg.) — gdybym. [przypis edytorski]

[198]

pismo do cna wysmalił ze skargi — pisano, czyli raczej ryto rylcem na drewnianych tabliczkach, powleczonych woskiem. Alkibiades zniszczył skargę Hegemona przed sądem, zwilżonym palcem zdrapawszy wosk z tabliczek oskarżyciela: nim drugą napisano, termin zapadł. [przypis tłumacza]

[199]

Charyty (mit. gr.) — boginie wdzięku i piękna. [przypis edytorski]

[200]

Antystrofa — tu antystrofa nie odpowiada dokładnie strofie, zawartej w wierszach 700–706; tłumacz nie zawinił, lecz tekst oryginału, który ma strofę (700–706) prawdopodobnie uszkodzoną. Brak w niej dwu wierszy; stąd różnice i w rytmice i w objętości. [przypis tłumacza]

[201]

Idź precz (…) lizać słupy Megaklesa — tj. do pałacu wuja, któremu z tych wielkich bogactw i z tego państwa — został się pałac z pięknymi kolumnami — ale jeść tam nie ma co, chyba musisz lizać owe stylowe słupy. [przypis tłumacza]

[202]

Sokrates z Niedowiar — w oryginale melijski, z wyspy Melos, ponieważ stamtąd był ów Diagoras ateista, wypędzony niedawno z Aten za bezbożność. [przypis tłumacza]

[203]

breszyć (daw., reg.) — mówić głupoty. [przypis edytorski]

[204]

masz tu ją nazywać gawronką, samca zaś tylko gawronem— jak tu Wykrętowic ośmiesza się przed synem swą dopiero co nabytą mądrością, której strawić nie miał czasu, tak samo czyni to w Moliére'a Le bourgeois gentilhomme [Mieszczanin szlachcicem; red. WL] (3, 3) M. Jourdain przed swa żoną i pokojówką. [przypis tłumacza]

[205]

zabaczyć (daw.) — zapomnieć. [przypis edytorski]

[206]

„Na cel konieczny” dałem, jak Perykles — w r. 446 wpadł młodziutki król spartański Plejstoanaks do Attyki i stanął już pod Eleusis, grożąc Atenom, które nie były wcale przygotowane na ten napad. Perykles, widząc groźne niebezpieczeństwo, przekupił doradcę i właściwego wodza wyprawy spartańskiej, Kleandridasa, oraz młodego króla Plejstoanaksa sumą 20 talentów. Spartanie odstąpili. Perykles, zmuszony zdać liczbę przed sądem z owych 20 talentów, oświadczył krótko: dałem je na rzecz konieczną. Lud mu uwierzył. Kleandridas i Plejstoanaks poszli pod sąd. Ale pomimo dyskrecji Peryklesa, rzecz się w Sparcie wykryła. Kleaudridasa skazali Spartanie na śmierć, a młodziutkiemu królowi spartańskiemu wymierzono ze względu na wiek karę łagodniejszą grzywny 15 talentów. [przypis tłumacza]

[207]

świątko Diasjów — Diasia (Διάσια), wielkie święto obchodzone w Atenach na cześć Zeusa Meilichiosa (Opiekuńczego). [przypis edytorski]

[208]

grzeczny (daw.) — porządny („do rzeczy”). [przypis edytorski]

[209]

miednia — miednica. [przypis edytorski]

[210]

by (daw.) — jak. [przypis edytorski]

[211]

Telef, król Mydów (…) gryząc (…) formuły pandeletejskie — aluzja do tragedii Eurypidesa Telephos. Telef, król Myzji, zraniony w bitwie przez Achillesa, nie mogąc wygoić rany, udał się po radę do wyroczni delfickiej. Wyrocznia orzekła, że ranę uleczy tylko ten, kto ją zadał. Aby nie być poznanym przez Greków, przebrał się Telef za żebraka i tak zbliżył się do Achillesa, który mu ranę opatrzył, zasypawszy ją rdzą, zeskrobaną ze swej peliońskiej włóczni. Czym były „pandeletejskie formuły”, nie wiemy. [przypis tłumacza]

[212]

wartogłów (daw.) — narwaniec. [przypis edytorski]

[213]

li (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[214]

wersy 949–1104 — podług dzieła dr. T. Zielińskiego, Gliederung der altattischen Komödie. [przypis tłumacza]

[215]

dank (daw.) — pierwszeństwo. [przypis edytorski]

[216]

szli rówieśni (…) do muzycznych (…) szkół — obowiązkowe wychowanie młodzieży zaczynało się w dziesiątym roku życia; żacy (μειράκια) uczyli się pisać, czytać i deklamować wiersze (przeważnie Homera) u bakałarza (γραμματιστής). Nauka ta trwała 3 lata. Od trzynastego do szesnastego roku życia trwał wyższy kurs, który obejmował naukę gry na cytrze i śpiewu znanych lub poznawanych poematów, przy wtórze cytry u nauczyciela muzyki (κιθαριστής); równocześnie kształcono ciało u nauczyciela gimnastyki (παιδοτρίβης) w zapaśnictwie, na boiskach (παλαίστρα). Pierwszy stopień wychowania, γράμματα, pomija poeta, jako niezmieniony: postęp nie dotarł widać do ateńskich żaczków. [przypis tłumacza]

[217]

„Hej Pallado, miast zagłado!”, „O lutnio, w dal głos nieś!” — przykłady starych patriotycznych pieśni: pierwsza Lamproklesa (około 476 r.), druga jeszcze starszego Kekejdesa. [przypis tłumacza]

[218]

jak teraz uczy Frynis puszczać gardłem cienki trel — koloratura. Frynis, cytrzysta z Mytilene, który w tych czasach odniósł zwycięstwo muzyczne i założył modną szkołę śpiewu i gry na cytrze. [przypis tłumacza]

[219]

przyroda — tu: przyrodzenie, genitalia. [przypis edytorski]

[220]

nie lza (daw.) — nie należy. [przypis edytorski]

[221]

byk święty — wzmianka o świątkach „Dipolia” — na cześć Zeusa — które w dawnych czasach obchodzono, a w stuleciu oświaty wydawały się czymś dziecinnie śmiesznym. Podprowadzano byczka od pługa do ołtarza Zeusa, aby się pokusił jeść leżące tam jarzyny: za to zabijał go kapłan siekierą — i uciekał — jakby zbrodnię popełnił, gdyż nie wolno było zabijać bydła roboczego; nad siekierą odbywano sąd i rzucano na nią klątwę. [przypis tłumacza]

[222]

sromać się (daw.) — wstydzić się. [przypis edytorski]

[223]

gdy w cię jabłkiem rzuci… — jabłko dać, rzucić lub jeść z kimś — było symbolem oświadczeń miłosnych. [przypis tłumacza]

[224]

Zgasisz synków Hipokrata; będą cię gagatkiem zwać — Hipokrates, bratanek Peryklesa, wódz ateński, który poległ w r. 424 w bitwie pod Delion, miał dwu synów, z których śmiały się całe Ateny: nazywano ich prosiakami. [przypis tłumacza]

[225]

łabuź (reg.) — tatarak. [przypis edytorski]

[226]

Najpiękniejsza baszta mądrości — to właśnie sztuka wychowania. [przypis tłumacza]

[227]

stater — moneta srebrna, równa czterem, albo złota, równa dwudziestu drachmom, czyli koronom. [przypis tłumacza]

[228]

Gdzieś (…) widział (…) zimne Heraklesa łaźnie? — ciepłe lub gorące źródła nazywano łaźniami Heraklesa na pamiątkę, że Atena, chcąc orzeźwić strudzonego Heraklesa, stworzyła takie źródła w Termopilach. [przypis tłumacza]

[229]

witeź — chwat. [przypis edytorski]

[230]

wcale (daw.) — całkiem. [przypis edytorski]

[231]

Nestor — bohater Iliady i Odysei, ojciec Antylocha, król Pylos, najstarszy uczestnik wojny trojańskiej, symbol wieku i związanego z nim doświadczenia. [przypis edytorski]

[232]

Peleus dostał za nią [za skromność] miecz… — druga Putyfarowa i drugi Józef. Piękna a namiętna Hippolita, żona króla z Jolku, Akastosa, nie mogąc ślicznego a skromnego Peleusa uwieść, oczerniła go przed mężem, że ją napastuje miłością. Akastos zwabił go na polowanie: bezbronny byłby musiał zginąć, ale bogowie za skromność podają mu cudowny „niezłomny” miecz roboty Hefajsta. W ten sposób uniknął śmierci, a nawet pokonał Kentaurów. [przypis tłumacza]

[233]

Tetyda (mit. gr.) — boginka morska, matka Achillesa. [przypis edytorski]

[234]

gdy w zad mu wbiją rzodkiew i popiołem natrą wrzącym — tak w Atenach karano cudzołożników. [przypis tłumacza]

[235]

z wielkich w zadku — w oryginale mowa o homoseksualistach. [przypis edytorski]

[236]

orba — orka. [przypis edytorski]

[237]

gwoli was (daw.) — ze względu na was. [przypis edytorski]

[238]

żec (daw.) — palić. [przypis edytorski]

[239]

stary-młody — tj. stary i młody księżyc, czyli zazwyczaj ostatni dzień starego miesiąca, gdy za pierwszy dzień (νουμηνία) nowego miesiąca uważano ten dzień, a raczej wieczór, kiedy ukazał się o zmroku rożek księżyca po nowiu. A zatem astronomiczny pierwszy nie zgadzał się z praktyką: na pograniczu był pewien okres czasu niestały (od jednego do trzech dni), który nazywano stary-młody, postrach dla dłużników, jako termin płatności. Zastaw złożyć musiał wierzyciel z góry, przeniósłszy do sądu w tymże okresie na koszta wyroku i egzekucji pewną sumę (maksimum 3%), którą strona wygrywająca odbierała od przeciwnika. [przypis tłumacza]

[240]

hań (reg.) — tam. [przypis edytorski]

[241]

Sokrates odstawia na bok wór — powszechnie twierdzą, że Sokrates nie brał żadnego wynagrodzenia od swych uczniów: Arystofanes każe mu brać zapłatę. W każdym razie mamy pewno poszlaki, że Arystofanes i tego zarzutu na wiatr nie wypowiadał, gdyż są tradycje, iż Sokrates korzystał z usług pieniężnych swych uczniów. Plutarch opowiada, że Kryton pożyczył mu 70 min, tj. 7000 koron (Arist., I [red. WL: Plutarch, Żywoty sławnych mężów. Arystydes]). Podług Aristoksenosa (Diogenes Laertios, II, 20) żył Sokrates ze składek „które sam na swą korzyść zarządzał pomiędzy uczniami”. Sokrates był biedny, obarczony rodziną, na wyżywienie której trzeba było w czasach niesłychanej drożyzny łożyć niemało: datki rządu nie wystarczały. (Ed. Meyer IV, 3, 440 Geschichte des Altertums). Stąd owe składki. [przypis tłumacza]

[242]

kresy — granica. [przypis edytorski]

[243]

knut — rodzaj bata. [przypis edytorski]

[244]

„Dzieciątko moje, synu, przybywaj…” — prawie dosłowna parodia z Hekaby Eurypidesa w. 172. [przypis tłumacza]

[245]

„Teraz więc ratuj, gdyś to ty mnie zgubił!” — cytat z Telefa Eurypidesa. [przypis tłumacza]

[246]

oskarżeni dobrowolnie, sami — tj. bez sądu, prywatnie. Odrzykoń zaczepia wyrażenie „stary-młody”, dowodząc, że oznacza dwa osobne dni, a zatem skarga ma błąd formalny, gdyż termin sądowy musi być ściśle określony. Rozumowanie całkiem trafne i typowo sofistyczne: trudność leży tylko w dowodzie, że „stary-młody” to dwa dni, nie jeden: w każdym razie ojca przekonał w zupełności. [przypis tłumacza]

[247]

pierwszego masz (…) lament — tj. egzekucje i grabież. [przypis tłumacza]

[248]

przecz (daw.) — dlaczego. [przypis edytorski]

[249]

lichwiarz Amynias — Leeuwen przedstawia Amyniasa jako efeba i przyjaciela Odrzykonia, wbrew temu idę za Kockiem, Teufflem i Blaydesem (1890 r. Nubes) i zachowuję Amyniasowi charakter lichwiarza, jak go niewątpliwie pomyślał i stworzył Arystofanes. [przypis tłumacza]

[250]

Któż to tak jęczy? Może który z (…) nieboraków Karkina… — Karkinos, stary poeta tragiczny sprzed Ajschylosa, chwalony przez helleńskich dramaturgów; nie pozostało jednak nic z jego dzieł. Miał trzech synów, również tragików, ale bardzo lichych, których współczesna komedia często wyszydza: są to Ksenokles, Ksenotinos i Ksenarchos. Poetyczny lichwiarz Amynias szpikuje swe zdania frazesami z dramatu Ksenoklesa Alkmena. [przypis tłumacza]

[251]

„O srogie bóstwa! (…) Losie mych koni! O Pallas, ma zgubo!” — Z napuszonego dramatu Ksenoklesa pt. Alkmena. Lykymnios, brat Alkmeny, przyjaciel Heraklesa, zginął wskutek nieostrożnej jazdy na rydwanie Tlepolema, syna Heraklesa. [przypis tłumacza]

[252]

Hermes (mit. gr.) — bóg kupców i złodziei, posłaniec bogów. [przypis edytorski]

[253]

czy Zeus zawsze każdym razem nowy deszcz zsyła, czy też (…) wodę tę samą z powrotem? — jedna z kwestii, które roztrząsali sofiści. [przypis tłumacza]

[254]

Morze (…) choć do niego wpada rzek mnóstwo, nigdy nie staje się większe — również jedno z powszechnie omawianych zagadnień: p. Lucretius [red. WL: Lukrecjusz, O naturze wszechrzeczy (De rerum natura)], VI, 607. [przypis tłumacza]

[255]

zawdy (daw.) — zawsze. [przypis edytorski]

[256]

Biję ojca! — podług praw attyckich za pobicie ojca groziła banicja mniejsza: w każdym razie kara bardzo surowa. [przypis tłumacza]

[257]

Tamtego (…) w tym wina — Sokratesa. [przypis tłumacza]

[258]

Symonides z Keos (ok. 556–468 p.n.e.) — poeta grecki, znany jako autor trenów i smutnych elegii. [przypis edytorski]

[259]

Krijos z Eginy — bohater z wojen perskich, opiewany przez Symonidesa. [przypis edytorski]

[260]

Ajschylos (525–456 p.n.e) — dramaturg grecki, uważany za twórcę tragedii jako gatunku literackiego. [przypis edytorski]

[261]

Eurypides (ok. 480–406 p.n.e.) — dramaturg grecki, autor tragedii, uznawany za reformatora gatunku. [przypis edytorski]

[262]

rytmy Eurypida, jako przespał brat rodzoną siostrę swoją — dramat Eurypidesa, Ajolos: treścią jego jest miłość kazirodcza pomiędzy rodzeństwem, Kanachą i Makareusem. [przypis tłumacza]

[263]

wraz (daw.) — zaraz. [przypis edytorski]

[264]

li (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[265]

basarunek (daw.) — baty. [przypis edytorski]

[266]

acan (daw.) — waćpan. [przypis edytorski]

[267]

przecz (daw.) — dlaczego. [przypis edytorski]

[268]

cześci — dziś popr. forma D.lp: czci. [przypis edytorski]

[269]

Selene — bogini księżyca. [przypis tłumacza]

[270]

ninie (daw.) — teraz. [przypis edytorski]

Jednorazowo Miesięcznie

15 zł

tyle kosztują 2 minuty nagrania audiobooka

35 zł

tyle kosztuje redakcja jednego krótkiego wiersza

55 zł

tyle kosztuje przetłumaczenie 1 strony z jęz. angielskiego na jęz. polski

200 zł

tyle kosztuje redakcja 20 stron książki

500 zł

Dziękujemy za Twoje wsparcie! Uzyskujesz roczny dostęp do przedpremierowych publikacji.

20 zł /mies.

Dziękujemy, że jesteś z nami!

35 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na opłacenie jednego miesiąca utrzymania serwera, na którym udostępniamy lektury szkolne.

55 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na nagranie audiobooka, np. z baśnią Andersena lub innego o podobnej długości.

100 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na zredagowanie i publikację książki o długości 150 stron.

Inna kwota

Bezpieczne płatności zapewniają: PayU Visa MasterCard

Dane do przelewu tradycyjnego:

nazwa odbiorcy

Fundacja Wolne Lektury

adres odbiorcy

ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125, 00-514 Warszawa

numer konta

75 1090 2851 0000 0001 4324 3317

tytuł przelewu

Darowizna na Wolne Lektury + twoja nazwa użytkownika lub e-mail

wpłaty w EUR

PL88 1090 2851 0000 0001 4324 3374

Wpłaty w USD

PL82 1090 2851 0000 0001 4324 3385

SWIFT

WBKPPLPP

Zamknij

Proszę czekać...

Czytaj w przypisie dolnym

Zaloguj się / Załóż konto

Słuchaj od tego miejsca

Bez pomocy czytelników biblioteka przestanie się rozwijać. Wesprzyj Wolne Lektury 1,5% podatku!

KRS: 0000070056
Nazwa organizacji: Wolne Lektury

Chcemy, aby każde dziecko w Polsce miało wygodny i bezpłatny dostęp do lektur szkolnych - zróbmy to razem! Wspieraj Wolne Lektury stałą wpłatą!
Kliknij, by dowiedzieć się więcej >>>

Warto wspierać czytanie w każdej formie, możliwie dostępne dla wszystkich. I takich książek, po które warto sięgnąć

Sylwia Chutnik

Znajdź nasze książki na Legimi! Za każdym razem, kiedy czytasz lub słuchasz Wolnych Lektur w księgarni Legimi, wspierasz naszą bibliotekę - DZIĘKUJEMY!

Co nowego na Wolnych Lekturach? Dowiesz się z naszego newslettera. Kliknij, by się zapisać.

Przyjaciele Wolnych Lektur jako pierwsi mają dostęp do premierowych publikacji. Zadeklaruj stałą wpłatę i dołącz >>>

Audiobooki Wolnych lektur znajdziesz też na naszym kanale na YouTube.
Czy wiesz, że jeśli włączysz subskrypcję, to pomożesz uwolnić kolejną książkę?

Kliknij obrazek, by subskrybować!

Jesteś pewien, że przeczytałeś już wszystkie pozycje, które znajdują się w naszej bibliotece? Pomóż nam sprawić, żeby nie zabrakło Ci nowych lektur. Wesprzyj Wolne Lektury! Kliknij i dorzuć się!

Książka, którą czytasz, powstała dzięki darowiznom i dotacjom. Biblioteka potrzebuje stałego wsparcia. Tylko czytelnicy, tacy jak Ty, mogą uratować Wolne Lektury. Kliknij i dorzuć się!

Dlaczego warto pamiętać o Kochanowskim, w jaki sposób zmiana akcentu może symbolizować bunt, jak rymować, aby prawie nikt nie zauważył, że rymujecie - wszystkiego dowiesz się słuchając Mistrzowskiej Szkoły Poezji.

Urke Nachalnik Rozpruwacze

Spis treści

ArystofanesChmurytłum. Edmund Cięglewicz

I

II

CHMURY

OSOBY:

PROLOG

SCENA I

WYKRĘTOWIC

ODRZYKOŃ

WYKRĘTOWIC

ODRZYKOŃ

WYKRĘTOWIC

ODRZYKOŃ

WYKRĘTOWIC

ODRZYKOŃ

WYKRĘTOWIC

ODRZYKOŃ

SCENA II

WYKRĘTOWIC

KSANTIAS

WYKRĘTOWIC

KSANTIAS

WYKRĘTOWIC

SCENA III

ODRZYKOŃ

WYKRĘTOWIC

ODRZYKOŃ

WYKRĘTOWIC

ODRZYKOŃ

WYKRĘTOWIC

ODRZYKOŃ

WYKRĘTOWIC

ODRZYKOŃ

WYKRĘTOWIC

ODRZYKOŃ

WYKRĘTOWIC

ODRZYKOŃ

WYKRĘTOWIC

ODRZYKOŃ

WYKRĘTOWIC

ODRZYKOŃ

WYKRĘTOWIC

ODRZYKOŃ

WYKRĘTOWIC

ODRZYKOŃ

WYKRĘTOWIC

ODRZYKOŃ

WYKRĘTOWIC

ODRZYKOŃ

SCENA IV

WYKRĘTOWIC

SCENA V

UCZEŃ

WYKRĘTOWIC

UCZEŃ

WYKRĘTOWIC

UCZEŃ

WYKRĘTOWIC

UCZEŃ

WYKRĘTOWIC

UCZEŃ

WYKRĘTOWIC

UCZEŃ

WYKRĘTOWIC

UCZEŃ

WYKRĘTOWIC

UCZEŃ

WYKRĘTOWIC

UCZEŃ

WYKRĘTOWIC

UCZEŃ

WYKRĘTOWIC

UCZEŃ

WYKRĘTOWIC

UCZEŃ

WYKRĘTOWIC

WYKRĘTOWIC

UCZEŃ