Boska komedia, Czyściec → ← Boska komedia, Wstęp

Ambicja: 1
Anioł: 1
Bieda: 1
Błądzenie: 1
Błoto: 1 2
Bogactwo: 1
Bóg: 1
Burza: 1
Ciało: 1
Cierpienie: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Cmentarz: 1
Czary: 1 2 3
Deszcz: 1
Diabeł: 1 2 3
Drzewo: 1 2
Duch: 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Dusza: 1 2 3
Dźwięk: 1
Filozof: 1
Głód: 1
Gniew: 1
Grób: 1
Grzech: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
Kara: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
Kłamstwo: 1 2 3 4
Kłótnia: 1
Kobieta: 1
Konflikt wewnętrzny: 1
Korzyść: 1
Kradzież: 1 2
Krew: 1
Krzywda: 1
Las: 1
Lenistwo: 1
Los: 1 2
Mądrość: 1
Miasto: 1
Miłosierdzie: 1
Miłość: 1 2 3 4
Miłość silniejsza niż śmierć: 1
Miłość tragiczna: 1 2
Morderstwo: 1 2
Nienawiść: 1
Obraz świata: 1
Ogień: 1 2
Okręt: 1
Olbrzym: 1
Piekło: 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Podróż: 1 2
Poeta: 1 2 3
Poezja: 1 2
Potwór: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
Pożądanie: 1
Praca: 1
Proroctwo: 1
Przekupstwo: 1 2
Przemiana: 1 2
Przywódca: 1
Pycha: 1 2
Religia: 1
Robak: 1
Rzeka: 1 2
Samobójstwo: 1
Samolubstwo: 1
Skąpiec: 1
Sława: 1
Słońce: 1
Słowo: 1 2 3
Sprawiedliwość: 1
Strach: 1 2 3 4 5 6
Sumienie: 1
Szatan: 1 2 3 4
Śmierć: 1 2 3 4 5
Ucieczka: 1 2
Upiór: 1
Wąż: 1 2 3
Wiadomość: 1
Wiatr: 1 2
Wina: 1
Wiosna: 1
Wojna: 1
Wspomnienia: 1
Współczucie: 1
Wstyd: 1
Zaświaty: 1 2
Zbrodnia: 1
Zdrada: 1 2 3
Zima: 1
Zło: 1
Zwierzę: 1

Informacja o dokonanych zmianach

Uwspółcześnienia tekstu:

Fleksja (wyłącznie tam, gdzie zmiany nie powodują deformacji brzmieniowej i rytmicznej wiersza oraz w przypisach źródła) np.: niem -> nim; różnemi -> różnymi; lekkiemi -> lekkimi ; niepodobnem -> niepodobnym; czyścowe -> czyśćcowe; mojem -> moim, mem -> mym itp.; gwiaździe -> gwieździe; epopeę -> epopeję; potworu -> potwora; bydle -> bydlę, zwierze -> zwierzę; snać -> snadź; orlem- orlim; krańcu -> krańca (forma D. lp), statuta -> statuty; Delfi -> Delfy; przejrzyć -> przejrzeć; podejrzywają -> podejrzewają; punkta-> punkty; symbola -> symbole; Danta -> Dantego; męk -> mąk; wobec ich -> wobec nich; na Merkurze -> na Merkurym (tekst poboczny).

Pisownia małą/wielką literą, np. bliźnięta -> Bliźnięta (konstelacja); Boży -> boży; Boski -> boski; ewangelia -> Ewangelia; Sakramenty -> sakramenty; Epikurejczyk -> epikurejczyk; Pan -> pan (nie o bożku Panie ani o Bogu); żyd -> Żyd (tam, gdzie wypowiedź dotyczy członka narodu, a nie wyznawcy judaizmu).

Pisownia joty: w tekście głównym niekiedy zastosowano formę wymuszoną ilością sylab w wersie (dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca) np.: zodyak -> zodyjak, Marya -> Maryja; podobnie: Owidyjusz; Syon -> Syjon; dyament -> dyjament; melodyę -> melodyję itp. Decyzję o przyjęciu takich form podjęto po porównaniu z innymi wydaniami, por. np. „Nazywam się Milijon - bo za milijony / Kocham i cierpię katusze” (Adam Mickiewicz, Dziady, [w:] Utwory dramatyczne, Czytelnik, Warszawa 1982, ISBN 83-07-00486-1, ISBN 83-07-00483-7). Natomiast w przypisach źródła i tekście pobocznym uwspółcześniono pisownię joty w zwykły sposób, np. Florencyę -> Florencję, inwokacya -> inwokacja; komedyi -> komedii.

Pisownia łączna/rozdzielna, np. zblizka -> z bliska; do koła -> dokoła; w tem -> wtem; zwolna -> z wolna; odemnie -> ode mnie; gdzieindziej -> gdzie indziej; jakiejbądź -> jakiej bądź; jeszczeby -> jeszcze by; jabym -> ja bym; któraby -> która by; dziśby -> dziś by; w okół -> wokół; do koła -> dokoła; w koło -> wkoło; w zwyż -> wzwyż; w obec -> wobec; dla tego -> dlatego; niewolno (nam) -> nie wolno; nie spory -> niespory; półwidny - pół widny; po nad -> ponad; nie znaczony -> nieznaczony; północny półdzienny -> pół nocny, pół dzienny.

Ubezdźwięcznienia, np. zczerwieniały -> sczerwieniały; zciosana -> ściosana; zfrasowany -> sfrasowany; zamęźcie -> zamęście; blizki -> bliski; papiezkiej -> papieskiej; Hozanna-> Hosanna; paznogciami -> paznokciami; zwycięzko -> zwycięsko; ustrzedz -> ustrzec; Zkąd -> Skąd.

Zmiany leksykalne, w tym ortograficzne: Prowancyi -> Prowansji; Oryjako -> Oriaco (nazwa miasta w przypisie); Marokko -> Maroko; Floreńczyków -> florentczyków; Arragonii -> Aragonii; Assyryjczyk -> Asyryjczyk; Nawara -> Nawarra; Kadyxem -> Kadyksem; Montekkich -> Montekich; Xerxesem -> Kserksesem, Melchisedekiem -> Melchizedekiem, Jezajasz -> Izajasz; Hippokratesa -> Hipokratesa ; Nebukadnezar -> Nabuchodonozor; Timeuszu -> w Timajosie (przyp.); sieńskiego -> sieneńskiego; Beatrycy, Beatryce -> Beatrycze (tam, gdzie nie kłóci się to z rymami); Kimabue -> Cimabue; Dżiotto -> Giotto; prowanckich -> prowansalskich (w przypisach); maurytańskiej -> mauretańskiej; stopniowie -> stopniowo; Kozorożca -> Koziorożca; konstellacyę -> konstelację (przypisy źródła); allegorya -> alegoria; nótą -> nutą; nóci -> nuci; dłóta -> dłuta; chrósty -> chrusty; tłómaczyć -> tłumaczyć; uledz -> ulec; wymódz -> wymóc; giest -> gest; ewangielicznego -> ewangelicznego; wziąść -> wziąć; chróstem -> chrustem; znaleść -> znaleźć; Ewangielia -> Ewangelia; wybrzerzów -> wybrzeży; giest -> gest, nie pobudzona -> niepobudzona; nie nalezące -> nienależące; trupio-blady -> trupio blady; spółtowarzyszów -> współtowarzyszy (w przyp.); podejrzywaj -> podejrzewaj; akkordy -> akordy; płaneta -> planeta; zemknąwszy -> zamknąwszy.

Inne, np: Prowencal -> Prowensal (neol. na określenie Karola I, władcy Prowansji); roz., r. -> rozdz. (w przypisach); biało-pióry -> białopióry; myślej -> myślij (ze względu na rym z „przyszli”: w źródle powinno być zapewne e pochylone); i. -> inni; Syeńczyk -> Syjeneńczyk (ze względu na rytm wiersza; w przypisach: Sieneńczyk).

Składnia: obywatela na imię Bostati -> obywatela imieniem Bostati; zamordowanym był -> zamordowany był (w przypisie tłumacza); inaczej jak wszystkie ziemskie zdroje -> inaczej niż wszystkie ziemskie zdroje (przyp.); grzechów głównych przeciwne są siedmiu darom -> grzechów głównych przeciwnych jest siedmiu darom (przyp.); od pięci ksiąg -> od pięciu ksiąg; Siedmiu ostatnich mają -> Siedmiu ostatnich ma (przyp.); Te siedmioro głów zwierząt, symbolem są -> Tych siedmioro (…) jest (przyp), wyobraża (…) dwadzieścia cztery pism -> wyobraża (…) dwadzieścia cztery pisma; świat w złem opływa -> świat w zło opływa (przyp); w złym, co was okala -> w złu (…) (tekst główny); Biegli Centaury -> biegły centaury; Centaury mieli -> Centaury miały (przyp); oszukujący siebie nawzajem dwa diabły -> oszukujące siebie nawzajem dwa diabły.

Tron Jego twierdza tam na wysokości -> Tron Jego twierdzą (…)

Interpunkcję dostosowano do współczesnych zasad (wyznaczanych przez związki znaczeniowo logiczne, a nie wymogi retoryczne, jak w XIX w.), zachowując jednak w wielu miejscach charakterystyczną dla epoki manierę stosowania znaku zapytania lub wykrzyknika zamiast przecinka (tekst po znaku interpunkcyjny pisany jest małą literą, a oba człony stanowią ścisłą całość odpowiadającą jednemu zdaniu), np.: „Którą, niestety! słynęłam na ziemi”.

Ponadto

Przypis do fragmentu: „Światło nam schodzi oknami różnymi (…) Wyraźniej na nim swą pieczęć wyciska” (część „Raj”), o treści: „Poeta wyraźniej tu swoje zdanie przedstawia, o czym już wiele razy w pierwszych dwóch częściach Boskiej Komedii napomknął: gwiazdy wielki wpływ na ziemię i jej mieszkańców wywierają. Stąd znak zodiaku, w którym słońce zachodzi i wschodzi, ma wpływ największy. Na początku i w ciągu tej pozaświatowej pielgrzymki poety słońce stało w znaku Barana. Teraz podczas wiosennej równonocy, przecinają się nawzajem: horyzont, zodiak, ekwator i kolurus równonocny, w taki sposób, że w przecięciu tworzą krzyż” został usunięty z powodu niepoprawialnej niejasności wyjaśnienia.

Zlikwidowano przypis o treści: „Porównanie piękne i dziwnie plastyczne”.

Tymczasowo usunięto przypis o treści: „Patrz Eneidę, księga I.”, ponieważ nie jest jasne, do czego się przypis ten odnosi (w części: „Raj”). Przypis można będzie przywrócić po sprawdzeniu z treścią Eneidy.

Zlikwidowano podwójne wyróżnienia cudzysłowem i kursywą tj. „słowo obce”, pozostawiając jedno, to ostatnie.

Błędy źródła:

nadworna trzcina ->nadwodna trzcina (w przypisie źródła)

Pychą zginąłem ja i wszyscy moi./Za grzech też ciężar zgina barki moje -> (…) Za grzech ten ciężar zgina barki moje

Wołałem, Chciałem -> wołałam, Chciałam pieśń XIII Czyściec

ruina sędziowa -> ruina sędziwa

«Jestem» «śpiewała»: ta syrena słodka… «Jestem» śpiewała: «ta syrena słodka

myśli oderwać nie mogę. -> myśli oderwać nie mogę». (domknięcie cudzysłowu zamykającego partię dialogową)

wielki po nich krąg słoneczny. -> wielki po nich krąg słoneczny». (domknięcie cudzysłowu zamykającego partię dialogową)

wziął do swojej chwały. -> wziął do swojej chwały». (domknięcie cudzysłowu zamykającego partię dialogową) przej -> przez; osobistez -> osobistej (przyp.)

skarbów łakomeo niesyty -> skarbów łakomych niesyty…

Kiedy cię zatrzyma -> «Kiedy cię zatrzyma (otwarcie cudzysłowu)

„a ciągną je na utrzymanie swojego — życia, ale dla powiększenia swoich bogactw, -> „a ciągną je nie na utrzymanie swojego życia, ale dla powiększenia swoich bogactw”.

„Serce Henryka sprowadzone z wielką czcią do Anglii i tam pogrzebiono” -> „Serce Henryka sprowadzono (…)”.

niebo chcę na twoją trwogę, Abym jednemu wskazywał tu drogę -> niebo chce na twoją trwogę (…).

A matka, myśl tę snadź rozpacz natchnęła.

Z drugim ciężarem swoim utonęła. -> A matka, myśl tę snadź rozpacz natchnęła,

Z drugim ciężarem swoim utonęła. [zmiana kropki na przecinek]

kelów -> celów (w przypisach)

z piątą połączą się tama -> (…) tamą

Cień, co cię zbliżył do sędziego Nina -> Cień, co się zbliżył do sędziego Nina

Pogardę bogactw i znoszeniem trudów -> Pogardą bogactw (…).

Uwaga

Krótkie wyjaśnienia wprowadzone przez Redakcję WL do przypisów źródła umieszczono w nawiasach kwadratowych.

Dante AlighieriBoska komediaPiekłotłum. Julian Korsak

Pieśń I

(Wstęp: Las. Zwierzęta. Wirgiliusz.)

Z prostego toru w naszych dni połowie [1]

Podróż, BłądzenieWszedłem w las ciemny [2]; jaka gęstwa dzika,

Jakie w tym lesie okropne pustkowie,

Żyjący język tego nie wypowie;

Wspomnienie gorzkie i zgrozą przenika,

Śmierć odeń gorzką nie więcej być może.

Lecz o pomocach mówiąc dobroczynnych,

Jakie spotkałem, zszedłszy w to rozdroże,

Powiem, com widział, wiele rzeczy innych.

Jak w ten las wszedłem, przypomnieć nie mogę.

Senny, prawdziwą opuściłem drogę.

Ledwo mnie dzika przywiodła drożyna

Pod górę, gdzie się kończyła dolina,

W której mi serce zakrzepło od trwogi.

SłońcePodniosłem oczy, wierzch góry wschodzące

W promienie złote ubierało słońce [3]:

Pewny przewodnik nasz na wszystkie drogi.

Wtenczas uciszył strach mój, choć niesporo,

Wzburzone serca mojego jezioro,

Gdy w tę noc straszną ziębiły mnie dreszcze.

I jak tonący, gdy z morza wyskoczy,

Dysząc piersiami rozbit [4] nieszczęśliwy,

Ku niebezpiecznym wodom zwraca oczy,

Podobnie duch mój w ten spacer złowrogi,

Skąd nigdy człowiek nie wychodzi żywy [5],

Spojrzał za siebie, choć uciekał jeszcze.

Wytchnąwszy trochę zmordowanym ciałem,

Ruszyłem kroku, ale jeszcze stałem

Silnie tą stopą, co była najniżej [6].

I oto w chwili, gdym postąpił wyżej,

ZwierzęPantera z góry, pochyłą jej ścianą,

Biegła okryta skórą cętkowaną [7];

Zwinna i rącza, ile pomnieć mogę,

Tak mi stanowczo zastąpiła drogę,

Że nieraz cofać wstecz [8] musiałem nogę.

Był ranek, słońce wschodziło na niebie,

Mając też same gwiazdy wkoło siebie,

Gdy boża miłość te tak piękne twory

Nowymi pchnęła po raz pierwszy tory.

Poranek, wiosna rzeźwiąca naturę,

Budziły we mnie nadzieję różową,

Że świetną zwierza upoluję skórę,

Choć nie bez trwogi. Gdy przeszła pantera,

Lew szedł naprzeciw i z zadartą głową

Głodowym rykiem grzmiał na paszczę całą,

Zda się powietrze od przestrachu drżało.

W ślad szła wilczyca z wpadłymi bokami [9],

Jakby żądz wszystkich wyschła suchotami,

Dla której nędzą część świata przymiera.

Przez strach, co na mnie spoglądał z jej oczu,

Czułem się w jakimś bezwładnym omroczu,

Wstąpić na górę straciłem nadzieję.

Jak Korzyśćten, co w zysku z nałogu podoba [10],

Gdy przyjdzie strata, los i siebie wini,

Płacze, wszystkimi myślami boleje,

W takiej wilczyca stawiła mnie doli;

Pchnąc [11] mnie przed sobą, powoli, powoli,

W końcu zepchnęła tam, gdzie milczy słońce.

Kiedym w dolinę cofał kroki drżące,

Patrzę, aż jakaś przede mną osoba

Długim milczeniem ochrypiała [12] stoi [13].

Ledwiem ją zoczył [14] na wielkiej pustyni,

Krzyknąłem: «Błagam, bądź mi litościwym,

Kto jesteś, marą, czy człowiekiem żywym?»

PoetaGłos rzekł: «człowiekiem nie jestem, lecz byłem,

Mantuańczycy są rodzice moi,

Pod Julijuszem [15] wszedłem na próg świata,

Późno, ostatnie gdy doliczał lata.

W Rzymie wesoło pod Augustem żyłem,

Gdy bogom fałszu stawiano ołtarze.

Byłem poetą i śpiewałem męża

Z krwi Anchizesa, który przybył z Troi,

Gród Ilijonu [16], gdy dymił w pożarze.

Lecz ty, czy dawna troska cię zwycięża,

Czemu dojść nie chcesz tej pięknej wyżyny,

Pełnego szczęścia źródła i przyczyny?»

Odrzekłem, wstydem czerwieniąc me czoło:

«Tyżeś Wirgili? Zdroju, co daleko

Tryskasz szeroką poezyi rzeką,

Zaszczycie, światło spółpoetów [17] tylu,

Jam pieśń twą zbadał jak nikt może drugi,

Z wielką miłością i długim mozołem,

Policz to teraz na karb mej zasługi!

Mistrzu! Od ciebie wziąłem piękno stylu,

Co mnie tak wielkim honorem zaszczyca.

Patrz, oto za mną w ślad pędzi wilczyca,

Broń mnie! Patrz, chudą jak wyciąga szyję,

Drżą we mnie żyły, krew pulsami bije».

Widząc mnie we łzach mędrzec tak powiada:

«Inną idź drogą, taka moja rada,

Jeśli chcesz umknąć z tej dzikiej ustroni;

Zwierzę to często podróżnych napada,

Zachodzi w drogę, pożre, gdy dogoni.

Zwierzę to niczym chuci nie ostudza [18],

W nim nowy pokarm nowy głód rozbudza.

Wiele jest zwierząt, z którymi się para,

I więcej będzie; lecz wilczyca stara

W paszczę brytana [19] gdy przyjdzie, zachrzęści.

100

Na koniec skona w mękach i boleści.

Ziemia i kruszec głodu w nim nie wzmaga,

Żywi go miłość, mądrość i odwaga;

On między Feltro a Feltrem się zjawi [20],

Upokorzoną Italiję [21] zbawi,

105

Dla której prócz tych, co rym nie wylicza,

Umarli Turnus, Kamilla dziewicza [22].

Podłą wilczycę, jej plemię wszeteczne,

Przepędzi z grodów jego ręka chrobra [23],

W końcu w triumfie strąci ją do piekła,

110

Skąd pierwsza zazdrość na świat ją wywlekła.

Teraz ci radzę dla twojego dobra,

Idź za mną, będę twoim przewodnikiem [24]

I przeprowadzę przez królestwo wieczne.

Tam płacz posłyszysz z rozpaczy wykrzykiem,

115

Tam starożytne ujrzysz potępieńce,

Co o śmierć drugą wołają w swej męce [25],

I tych, co radzi w płomieniu goreją

Z cichym wytrwaniem, bo żyją nadzieją

Spółobcowania z błogosławionymi;

120

Chcesz dojść aż do nich i pogościć z nimi;

Tam duch godniejszy wprowadzi już ciebie [26].

Bo królujący na wysokim niebie

Nie chce, by tacy, co ufają we mnie,

W królestwo Jego wchodzili przeze mnie,

125

Nieposłusznego Jego wierze świętej.

On świat ma u stóp swojej wielmożności,

Tron Jego twierdzą tam na wysokości,

Błogi, kto w poczet Jego sług przyjęty».

«Poeto!» rzekłem, «wzywam cię na Boga,

130

Któregoś nie znał, jeśli chcesz, bym zdrowo

Miejsc tych uniknął według twojej rady,

Albo, co gorsze, wilczycy paszczęki:

Prowadź, gdzieś mówił! Moją twoja droga,

Abym oglądać mógł bramę Piotrową

135

I tych, co cierpią wiekuiste męki».

Duch ruszył naprzód, jam szedł w jego ślady.

Pieśń II

137

(Dalszy ciąg wstępu: Beatrycze. Łucja.)

Dzień gasnął [27], wszystko, co żyje na ziemi,

Ukołysane trudy i niewczasy [28]

140

W czarniawe nocy topiło wezgłowie;

Jam się uzbrajał jeden iść w zapasy

Z drogą, z rzeczami litości godnymi,

Co pamięć moja bez błędu opowie.

O genijuszu [29], bądź po mojej chęci!

145

Ty, co pisałeś, com widział, pamięci!

Tu się pokaże twoje uszlachcenie.

«Poeto!» rzekłem, «wprzód osądź, czy mogę

O własnej sile iść w tak wielką drogę?

Ty opowiadasz, jak pomiędzy cienie

150

Z ciałem, co czułe, mdłe i skazitelne,

Zstąpił Eneasz w państwo nieśmiertelne [30].

Jeśli wróg złego był nań tak łaskawy,

Myśląc o wielkich skutkach, jakiej sławy

Krew jego będzie w bohatery płodna;

155

Rzecz ta uwagi wszystkich mędrców godna,

Bo był wybrany w empirejskim niebie

Na ojca Romy i państwa dla siebie.

Wprawdzie zrąb jednej i drugiej budowy

Miastu świętemu za fundament służy [31],

160

Gdzie w kolej siedzi następca Piotrowy.

W sławnej przez ciebie tej jego podróży

Już przepowiednie wróżyły prorocze,

Że on zwycięży i płaszcz papieżowy.

Na koniec Paweł, ta urna wyboru,

165

Był w zachwyceniu ducha wniebowzięty,

Gdzie duch swój ogniem wiary zapłomienia,

Która zasadą jest drogi zbawienia.

Lecz ja dlaczego i po co tu kroczę?

Jam nie Eneasz, jam nie Paweł święty,

170

Nie jestem godzien takiego honoru,

Straszy mnie zamiar nieroztropnej drogi.

Ty jako mędrzec przyczynę mej trwogi

Lepiej pojmujesz, niż się ja wysłowię».

Jak ten, co w niechęć odpada ze chcenia,

175

Dla nowej myśli nagle zdanie zmienia

I rzuca zamysł dojrzały w połowie,

Ważąc się w myślach, nagle ostudzałem

Zamiar poczęty z tak wielkim zapałem.

A cień szlachetny: «Zgaduję z twej mowy,

180

Że ciebie przestrach opanował [32] nowy.

Często gdy trwoga ogarnie człowieka,

Człowiek od czynu wielkiego ucieka.

Jak zwierzę cofa cień widma kłamany.

Aby ci koniec położyć tej trwodze,

185

Powiem, com słyszał, dlaczego przychodzę,

Co moją litość wzbudziło dla ciebie.

Wśród tych, co nie są ni w piekle, ni w niebie,

Kobieta, Miłość silniejsza niż śmierć, MiłośćByłem rozkazem niewiasty wezwany,

A ona była tak piękna i święta,

190

Że ją sam o jej prosiłem rozkazy.

Więcej jak gwiazdy błyszczały jej oczy,

Z ust jej szły pełne słodyczy wyrazy,

Głos jej anielski, dźwięk mowy uroczy:

»Duszo na chlubę Mantui poczęta,

195

O! której sława przez tak długie lata

Trwa i trwać będzie aż do końca świata!

Wiedz, mój przyjaciel zabłąkał się nocą,

W strachu z pół drogi cofa kroki swoje;

Z wieści powziętych w niebie, ja się boję,

200

By za daleko nie zbłądził w pustkowie,

Abym za późno nie przyszła z pomocą.

Idź, śpiesz i twojej wymowy ozdobą,

Czym tylko możesz zbawić, całym sobą,

Dopomóż jemu, uspokój mnie w trwodze;

205

Jam Beatrycze, która, byś szedł, mówię.

Z miejsca, gdzie żądam powrócić, przychodzę,

Miłość aż tutaj przywiodła mnie rada,

Miłość te słowa w moje usta wkłada.

Przed moim Panem gdy stanę na niebie,

210

Nieraz mi przyjdzie chwalić za to ciebie«.

Ona umilkła, jam począł na nowo:

»Przez ciebie, pani i wszech cnót królowo [33],

Wyżej w godności człowieczeństwo sięga

Od wszystkich istot w kole niebokręga;

215

Twój rozkaz taką ma moc, że w tej chwili

Słuchać i spełnić będzie mi najmilej,

Więcej twej chęci otwierać nie trzeba.

Lecz powiedz, czemu schodzisz nieostrożnie,

Bez żadnej trwogi na dno tego środka,

220

Aż z wysokości bezmiernego nieba,

Gdzie wrócić sercem tęsknisz tak pobożnie«.

»Gdy chcesz do tyla wiedzieć, przyjacielu,«

Rzekła, »opowiem ci w słowach niewielu.

Schodzę tu śmiało, bo mnie zło nie spotka,

225

Lękać się rzeczy, która drugim szkodzi,

Słuszna, lecz innych lękać się nie godzi.

Ja tak stworzona jestem z łaski Boga,

Mnie nie doścignie waszej nędzy trwoga,

Waszej otchłani płomień i pożoga.

230

Jest w niebie pełna miłosierdzia Pani [34]

Ona boleje tak nad przeszkodami,

Które usunąć dziś twój trud i praca,

Że niebo łamie sprawiedliwość dla niej.

Ona do Łucji [35] z prośbą się obraca

235

I mówi do niej: — Twój wierny cię wzywa,

Ratuj, polecam jego twej opiece!

Łucyja [36] czuła na ten głos, ze łzami

Przychodzi do mnie, gdzie duchem szczęśliwa

Przy starożytnej siedziałam Racheli [37],

240

I mówi: — Boga pochwało prawdziwa!

Idź, ratuj tego, który cię tak kochał,

Wzniósł się przez ciebie, po tobie tak szlochał:

Czy cię nie wzrusza jego skarga tkliwa?

Nie widzisz śmierci, z jaką on na rzece

245

Walczy burzliwszej od morskiej topieli?

O! Nie tak szybko pędzi myśl człowieka

Za swoim zyskiem lub od strat ucieka,

Jak ja, gdy ścichła ta strzelista mowa,

Schodzę tu z mego błogiego siedzenia,

250

Pełna ufności w mądrość twego słowa,

Które zaszczyca ciebie, a słuchacza

Odbitym blaskiem zaszczytu otacza«.

Gdy mówić do mnie w te słowa kończyła,

Błyszczące łzami oczy obróciła,

255

Przez co chęć skorszą [38] poczułem do drogi.

Oto przychodzę do ciebie z jej woli.

Jam cię zachował od wilczycy srogiej,

Co z pięknej góry cofnęła twe nogi.

Co ci jest? Ochłoń z przestrachu powoli!

260

Gdzie twoja śmiałość, twoja wola chrobra [39]?

Kiedy w niebiosach twym losem zajęte

Troszczą się tobą trzy niewiasty święte,

Gdy ja ci tyle obiecuję dobra [40]?»

Jak chłodem nocy kwiatki pochylone,

265

Gdy ranek słońcem zaświta wesołym,

Ze słońcem swoją podnoszą koronę,

Tak i odwaga do mojego łona

Wstąpiła rzeźwo z strachu otrzeźwiona.

Aż odważony w sobie wykrzyknąłem:

270

«O litościwa, troszcząca się o mnie!

O dobroczynna dusza twa bez skazy,

Co spełnia świętej tak szybko rozkazy.

Czuję, jak we mnie od słów twoich żaru

Iskrzy się zapał pierwszego zamiaru.

275

Wspólna chęć nasza, w niej dotrwam niezłomnie.

Pójdę za tobą z sercem niezachwianem,

Tyś moim wodzem i mistrzem, i panem!»

To rzekłszy, w ślady szedłem przewodnika,

A ścieżka była głęboka i dzika.

Pieśń III

280

(Brama piekielna. Przedpiekle. Tchórze. Celestyn V. Charon.)

Piekło«Przeze mnie droga w gród łez niezliczonych.

Przeze mnie droga w boleść wiekuistą,

Przeze mnie droga w naród zatraconych.

Mój budowniczy był wzniosłym artystą,

285

Sprawiedliwości dna grunt mój dosięga.

Mnie zbudowała wszechmocna potęga,

Mądrość najwyższa, miłość samodzielna.

Przede mną rzeczy nie było stworzonych

Prócz nieśmiertelnych — i jam nieśmiertelna!

290

Wchodzący we mnie, zostawcie nadzieję [41]!»

W tych słowach napis na bramie czernieje.

«Dla mnie, o mistrzu, straszna treść jej godła».

Mistrz mówił, jakby świadomy tej strony:

«Tutaj lękliwość wszelka, słabość podła,

295

Niech zamrą w tobie, tu zbyć je przystoi.

Piekło, CierpieniePrzyszliśmy w miejsce, gdzie oglądać mamy

Lud nędzny, światła prawdy pozbawiony [42]».

Rzekł i z wesołą twarzą w dłoni mojej

Dłoń swoją złożył, czym ja pocieszony,

300

Wstąpiłem w progi tajemniczej bramy.

Stamtąd wzdychania, żale i okrzyki

Brzmiały pod niebem bez gwiazd osamiałem [43];

Słysząc jęk ludzki, zrazu zapłakałem.

Okropne mowy, zmieszane języki

305

Bólu i gniewu, klask dłoń w dłonie dziki,

Głosy na przemian ostre, to chrypiące

Tworzyły hałas starciem się wzajemnym,

Który złamany na wrzasków tysiące

Wił się w powietrzu nieśmiertelnie ciemnym,

310

Jak tuman piasku, gdy nim wicher dysze.

Ja, mając zgrozą opasaną głowę,

Mówiłem: «Mistrzu, ach, co ja tu słyszę?

Co za lud cierpi męki tak surowe?»

A SamolubstwoMistrz: «Los nędzny widzisz tych, co cały

315

Żywot przeżyli bez hańby i chwały [44].

Ni źli, ni dobrzy, zmieszani wespoły,

Z obojętnymi wśród buntu anioły,

Gdy Bóg zuchwałych strącił w przepaść zguby;

Ni wierni, zdrajcy, tylko samoluby.

320

Żeby mniej pięknym nie być, tych nędzników

Jako zakały niebo się wyrzekło;

Ich i głębokie nie przyjmuje piekło,

By przez nich dumy nie podnieść grzeszników».

A ja: «Mój mistrzu, powiedz, niech się dowiem,

325

Jakiej boleści robak ich tak wierci?»

Mistrz mówił: «Krótko na to ci odpowiem:

Dla nich nadziei nie ma drugiej śmierci,

Życie ich ślepe z treści jest tak gminnej,

Że tu zazdroszczą każdej doli innej.

330

Świat ich zapomniał, gdy zeszli ze świata,

Prawo i łaska takimi pomiata;

Słów o nich szkoda, idź, patrz mimochodem».

Patrzę: chorągiew wciąż kręci się młynkiem,

Snadź, że niegodna odetchnąć spoczynkiem;

335

Lud za nią długim ciągnie korowodem,

Iżby śmierć mogła, nigdy bym nie sądził,

Zebrać zarazem tylu nieboszczyków:

Poznałem wielu i ów cień, co zbłądził

Wielkim ustępstwem [45]. Pojąłem w tej chwili

340

Obrzydłych niebu i piekłu grzeszników.

Ci nieszczęśliwi, co żyjąc, nie żyli,

Szli nadzy, szpetnie obnażone ciało

Bez przerwy mnóstwo much i os kąsało [46].

Krew z ich policzków tryskała kroplami;

345

Krew spadającą, zmieszaną ze łzami,

U stóp ich głodne robactwo chwytało.

Patrzałem dalej: przybyły lud świeży,

Nad wielką rzeką snuł się wzdłuż wybrzeży.

Więc rzekłem: «Mistrzu, zapytać cię muszę,

350

Racz mnie oświecić, jakie to są dusze?

I jakie prawo, ile dojrzeć mogę,

Nagli je w dalszą przez tę rzekę drogę?

Po co tak śpieszą, gdzie ich cel podróży?»

A on: «Rzecz cała jasno się wyłoży

355

Nie wprzód, aż przyjdziem nad brzeg Acheronu [47]».

Odgadłszy z mistrza surowego tonu

Snadź niewczesnego pytania przyganę,

Szedłem, spuściwszy oczy zasromane [48],

Z silną milczenia wolą aż do brzegu.

360

Wtem starzec biały w pełnym łódki biegu

Przypłynął do nas i z łodzi wysiada,

I krzyczy: «Biada wam, nędzniki, biada!

Drzwi nieba dla was zamknięte na wieki.

Przybywam, aby na drugi brzeg rzeki

365

Przewieźć was, duchy, w kraj ognia i mrozu.

A ty, żyjący, co tu zrobisz z nimi?

Tobie nie płynąć między umarłymi».

Widząc, że stoję, rzekł słowy groźnymi:

«W innej przystani idź szukać przewozu,

370

Do której wcale nie dojdziesz tą drogą.

Aby cię przewieźć, trzeba lżejszej łodzi [49]».

Przewodnik mój rzekł: «Hamuj gniew, Charonie,

Bo tam chcą tego, gdzie, czego chcą, mogą;

Nie pytaj więcej». Na te krótkie słowa,

375

Gęsto zarosła włosem i surowa

Twarz przewoźnika wnet się wypogadza,

Tylko oczyma wybuch gniewu zdradza,

Które płomienną obrączką obwodzi.

Lecz duchy nagie, stojące na stronie,

380

Tak okropnymi wylękłe słowami,

Zbladły i dziko zgrzytały zębami;

Bluźniły Bogu i klęły poczęty

Swój żywot, miejsce i czas urodzenia,

Klęły nasienie swojego nasienia;

385

Potem szlochając, szły na brzeg przeklęty,

Który każdego w progu swej ostoi

Czeka, kto tylko Boga się nie boi!

Grzech, ŚmierćCharon jak żarem zaognił powieki,

Znak daje, duchów tłoczy się gromada,

390

Leniwych wiosłem zapędza do rzeki.

Kiedy jesienny wiatr powietrze chłodzi,

Z drzewa pożółkły liść za liściem spada,

Aż nim ostatni liść spadnie na ziemię:

Tak adamowe znikczemniałe plemię,

395

Jeden za drugim, na znak przewoźnika,

Z stromego brzegu rzuca się do łodzi,

Jak ptak znęcony wołaniem ptasznika.

Po mętnych falach idzie łódź leniwa,

A już, nim jeszcze dojdzie ku brzegowi,

400

Czekają na nią współwędrowcy nowi.

«Synu mój!» — mistrz się łagodnie odzywa:

«Sumienie, ZaświatyCo w gniewie bożym skończyli swe lata,

Wszyscy tu biegną z wszystkich krańców świata [50].

Pilno im przebyć Acheronu wody

405

I tak ich silnie bodzie głos sumienia,

Że tu ich trwoga w żądzę się zamienia.

Duch czysty nigdy nie przechodził tędy;

Jeśliś Charona doznał cierpkiej zrzędy [51],

Teraz wiesz, jakie miał do niej powody».

410

Zamilkł, a ciemna błoń drżała wokoło,

Gdy wspomnę, zimny zlewa mi pot czoło.

Wstał wiatr, jaskrawe burzy błyskawice

Wskroś oświeciły tę łez okolicę.

Tracąc przytomność bolałem i bladłem,

415

I jak zmorzony człowiek snem upadłem [52].

Pieśń IV

416

(Krąg I. Niechrzczeni. Bohaterowie, poeci, filozofowie pogańscy.)

Huk tak potężny sen mi spłoszył z powiek,

Chwiałem się cały z wrażeniem niemiłem,

Jak nagle ze snu przebudzony człowiek.

420

Wstałem i we śnie wypoczętym okiem

Wodziłem wkoło, badając, gdzie byłem.

Byłem nad brzegiem otchłani boleści,

Z której bez końca zgiełk zmieszanej treści

Huczał jękami, westchnieniem głębokiem,

425

Jako huk grzmotów daleki i długi.

Spojrzałem w otchłań: mglista i głęboka,

Straszliwie ciemna jak ślepota oka.

Strach«Wstąpmy w świat ciemny», przewodnik mój blady

Rzekł do mnie: «Wstąpmy, ja pierwszy, ty drugi».

430

A ja spostrzegłszy jego twarz zmienioną,

Mówiłem: «Mistrzu! Głowo do porady,

Pocieszycielu, ty, moja obrono,

Gdy ty się boisz, kto się iść odważy?».

A on: «Otchłani męczarnie i bole,

435

Jęk nieszczęśliwych, co tam jęczą w dole,

Litością w mojej malują się twarzy,

A którą w błędzie ty bierzesz za trwogę;

Idźmy, bo mamy jeszcze długą drogę».

I mnie wprowadził, a sam naprzód kroczył,

440

W krąg pierwszy, który tę otchłań otoczył [53].

Tam, ilem słyszał, ile pomnieć mogę,

Nie były skargi, lecz tylko westchnienia,

Od których wieczne powietrze wciąż drżało:

Był to głos jakiś smutku bez cierpienia,

445

Głos mnóstwa mężów i niewiast, i dzieci.

GrzechMistrz dobry mówił: «Czemu mnie nie pytasz,

Co są za duchy, które okiem witasz?

Chcę, żebyś wiedział, nim pójdziemy dalej.

Grzech i występek tych duchów nie szpeci,

450

Ale na cnotach choć im nie zbywało,

Chrzest cnót nie święcił, ta brama twej wiary!

A chociaż przyszli na ziemię przed chrzestem [54].

Oni, jak trzeba, Boga nie kochali.

Z liczby tych duchów oto ja sam jestem!

455

Za to nieszczęście, nie za grzech, z kolei

Spadła kaźń na nas, a treścią tej kary,

Że pożądamy wiecznie bez nadziei».

Słysząc to, boleść uczułem tajemną,

Bom poznał wielu obecnych przede mną,

460

Co byli ludźmi wznioślejszego rzędu,

Dziś w sieni piekieł jakby w zawieszeniu.

«Mów», zawołałem: «Mistrzu mój i panie!

Abyś mnie w moim umocnił wierzeniu,

Które zwycięża moc wszelkiego błędu:

465

Czy nikt z tych duchów o własnej zasłudze

Lub za przyczyną przez zasługi cudze

Nie wstąpił kiedy w niebios pomieszkanie?»

On, który pojął skrytą myśl tej mowy,

Tak odpowiedział: «Byłem tu gość nowy,

470

Kiedy widziałem, jak wszedł Pan nad pany,

Znakiem zwycięstwa ukoronowany!

On stąd cień wyrwał naszego praojca

I Abla, jego syna, i Noego,

Mojżesza, sługę zakonu bożego;

475

Abraham, Dawid, Izrael, Rachela

Z potomstwem swoim, w triumfie wesela

Wstąpili za nim do chwały ogrojca [55]!

Wiedz, że przed nimi w tę otchłań z wtrąconych

Zgoła dusz ludzkich nie było zbawionych».

480

Tak idąc, rzucał mi słowo po słowie,

A szliśmy lasem, lasem duchów, mówię.

Jeszcze byliśmy przy otchłani blisko,

Gdy zmrok tłumiące ujrzałem ognisko,

A idąc dalej, przy blasku płomienia

485

Spostrzegłem duchy szlachetne z wejrzenia.

«O ty, wszech nauk i sztuki zaszczycie!

Mów, kto są oni i jaka to chwała

Od drugich miejsce osobne im dała?»

A on mi na to: «Gdzie ty pędzisz życie,

490

Tam o nich dobra sława pozostała;

Przez wzgląd na blask jej, jakim ich otacza,

Łaska ich nieba od drugich odznacza».

Wtem: «Oto jego cień!» głos mnie doleci,

«Wraca, uczcijcie poetę, poeci!»

495

Na ten głos zamilkł, a od światła strony,

Wprost do nas cztery szły cienie olbrzymie,

Twarz ich ni smutna była, ni wesoła;

Poeta«Patrz no na tego», mistrz na mnie zawoła,

«Co z mieczem w ręku idący na przedzie,

500

Drugich za sobą niby król ich wiedzie.

To Homer, wieszczów książę urodzony!

Za nim Horacy, Owidyjusz [56] trzeci,

Ostatni Lukan; każdy z nich na imię

Jak ja zasłużył, które niegdyś brzmiało.

505

Patrz, cześć mi niosą: to i dla nich chwałą».

I tak się zeszła księcia piękna szkoła [57],

Który nad nimi lot pieśni wysokiej

Jeden jak orzeł wznosił pod obłoki.

Zwróciwszy twarze po chwili rozmowy,

510

Mnie pozdrowili pochyleniem głowy;

Mistrz się uśmiechnął na mój zaszczyt nowy.

Jeszcze doznałem większego honoru,

Bo mnie przyjęli do swojego koła

I byłem szósty z genijuszów [58] chóru.

515

Tak do ogniska szliśmy gronem całem.

Mówiąc o rzeczach niejednych z zapałem,

O których milczeć tak pięknie w tej chwili,

Jak było pięknie mówić, gdzieśmy byli.

Stał świetny zamek z darniowym tarasem,

520

Mur siedmiorakim otoczył go pasem [59],

Strumień okrążał falami bystremi,

Przeszliśmy po nim jak po twardej ziemi:

I przez bram siedem, i z siedmiu mędrcami

Wszedłem na łąkę usłaną kwiatami.

525

Tam inne cienie snuły się przed nami,

Poważne, z wzrokiem stałym i pogodnym,

Twarze myślące, spokojne ich ruchy,

Mówiły rzadko i głosem łagodnym.

I na tej łące zeszliśmy na stronę,

530

W miejsce otwarte, trochę podniesione,

Skąd mogłem widzieć wszystkie piękne duchy.

Na trawach świeżej i wonnej zieleni

Stoją i siedzą mężowie wsławieni;

Drżałem z radości, dumny ich widzeniem!

535

Wkoło Elektry [60] mnóstwo mężów stoi:

Hektor, Eneasz, bohatery Troi,

I Cezar zbrojny sokolim spojrzeniem.

Widziałem z drugiej strony od pagórka,

Pentezyleę i króla Latyna,

540

Przy nim Lawinia siedzi, jego córka.

Widziałem Bruta, pogromcę Tarkwina,

Lukrecję, Julię [61], chlubę płci niewieściej;

Jeden Saladyn siedział na uboczy.

Potem widziałem, podniósłszy me oczy,

545

Mistrza uczonych [62] z powagą na czole.

Siedział w rodzinnym filozofów kole,

Powszechnej hołdem otoczony cześci [63].

Sokrates, Platon, poważni z wejrzenia,

Najbliższe przy nim zajęli siedzenia.

550

To liczne grono Demokryt pomnożył,

Podług którego świat przypadek stworzył.

Tales, Empedokl, Heraklit z Zenonem,

Siedzieli głębiej w tym kole uczonem:

Tam był Orfeusz i Dijoskoryda [64],

555

Cyceron, Liwiusz, badacze człowieka,

I moralista znajomy, Seneka.

Tam geometrę widziałem Euklida,

Ptolomeusza i Awicenesa,

I Hipokrata, i Aweroesa,

560

Który napisał komentarz nie lada [65].

Wszystkich nie zliczę, bo wielkość przedmiotu

Od nich myśl moją porywa do lotu,

A słowa zdążyć za myślą nie mogą.

Wkrótce o dwóch nas zmniejszyła gromada:

565

Inną mnie powiódł mój przewodnik drogą

Z ciszy powietrza w kraj burz i zamieci

I idziem [66], idziem, kędy nic nie świeci.

Pieśń V

568

(Krąg II. Minos. Grzesznicy z miłości. Franczeska z Rimini.)

PotwórWszedłem w krąg drugi, ciaśniejszy, gdzie krzyki

570

I jęki boleść zaostrza w ton dziki.

Tam straszny Minos z czołem nasrożonym [67]

Patrząc ponuro i zgrzytając wściekle,

Bada i sądzi wchodzące grzeszniki,

Wyroków swoich znak dając ogonem.

575

Dusza, na której cięży grzechu plama,

Gdy przed nim staje, spowiada się sama.

A on, głęboki znawca wagi grzechów,

Widząc, gdzie miejsce zasłużyła w piekle,

Ile się razy ogonem obwinie,

580

O tyle szczebli wśród szatańskich śmiechów

Dusza w dół spada w piekielne głębinie [68].

Wciąż przed nim stoi wielka dusz gromada,

Jedna po drugiej na wyrok pośpiesza,

Mówi i słucha — i wnet w głąb zapada.

585

Minos, postrzegłszy, że z mym mistrzem wchodzę,

Na chwilę straszne swe sądy zawiesza

I krzyknie ku mnie: «Zuchwały, nim wejdziesz,

Obacz, gdzie wchodzisz, zważ, na kogo liczysz,

Wchód tu szeroki, lecz wstecz nie odejdziesz».

590

A mistrz ofuknął wzajem: «Co tak krzyczysz?

Nie tobie naszej sprzeciwić się drodze;

Ten mu ją wskazał, który wszystko może,

Co chce. — Dość na tym! Nie wstrzymuj nas dłużej».

Wtem usłyszałem łkania i jęczenia

595

I wszedłem w miejsce, gdzie mrok nieprzejrzany,

Noc bez żadnego światła i promienia,

A w głębi jego ryczy jakby morze,

Kiedy nim wiatry przeciwne śród burzy

Szamocą, tłuką, aż do białej piany.

600

Wicher piekielny ciągle się tam sroży,

Porywa duchy, unosi i ciska

O potrzaskanej skały rumowiska,

Gdzie jęcząc, płacząc, bluźnią mocy bożej.

Grzesznicy owi te cierpią katusze [69],

605

Co swe zmysłami ścieleśnili dusze.

Wiatr, Grzech, Miłość, Pożądanie, Grzech, KaraA jako w jesień, w czas odlotu ptaków,

Gęstymi pułki [70] lecą stada szpaków,

Tak owe duchy wiatr prądem zawiei

Gnał tu i owdzie: i znać z ich wejrzenia,

610

Że już na wieki pozbyły nadziei

Nie tylko kresu, lecz ulgi cierpienia.

I jak żurawie w powietrznej przestrzeni

Lecą i nucą żałośnie: tak ku mnie,

Jęcząc, gromady nieszczęśliwych cieni

615

Pędzone wiatrem zbliżały się tłumnie.

«O! Mistrzu!» rzekłem, «I któż są te dusze,

Tak udręczone w ciągłej zawierusze?»

A mistrz: — «Ta pierwsza, co widzisz, po przedzie

Rej chóru duchów na powietrzu wiedzie,

620

Przed wieki była wielu ziem królową

I wielu ludów różnych krwią i mową,

Lecz oszalała krewkością namiętną,

Prawem zatarła kazirodztwa piętno,

By hańbą w dziejach nie ciężyło na niej.

625

To Semiramis [71], dziedziczka i pani

Krajów azyjskich [72], gdzie dziś Turczyn broi.

Ta druga [73] z sercem miłością zranionem,

Dni swe przecięła dobrowolnym zgonem,

Łamiąc przysięgę cieniom Sycheusza.

630

To Kleopatra na chuć rozpasana.

Helena, Parys, sprawcy nieszczęść Troi;

Achilles, można, ale krewka dusza,

Obok błędnego rycerza Tristana [74]».

I tłum dusz innych wskazał mi Wirgili,

635

Co żądz gorączką życie przetrawili;

A ja, gdym słyszał zwane po imieniu

Starego świata niewiasty i męże,

Litość, myślałem, zmysły mi rozprzęże,

I jak wpół martwy stałem w osłupieniu.

640

I mówię: «Mistrzu! kto są te dwa duchy,

Które wiatr lekko unosi jak puchy?

Chcę mówić z nimi». — «Czekaj», mistrz powiada

«Aż je tu ku nam wiatr przywieje bliżej

Zaklnij na miłość, która nimi włada,

645

A zlecą ku nam». — Gdy lecieli niżej,

Rzekłem — «Pomówcie z nami, nieszczęśliwi!

Przez miłość, którą pałaliście żywi».

A jak gołębi para szybko leci

Z rozpiętym skrzydłem do gniazda swych dzieci

650

Tak one spośród orszaku Dydony,

Przez prąd wichrowy, w powietrznym zamęcie

Ku nam zwróciły swój lot przyśpieszony:

Taką moc miało miłosne zaklęcie.

«O! czuła», rzekły, «i szlachetna duszo!

655

Co nas odwiedzić szedłeś w te otchłanie

I masz snadź [75] litość nad naszą katuszą!

Gdybyśmy śmieli wznieść nasze wołanie

Ku Panu świata i gdyby On w niebie

Przyjąć je raczył, wnet byśmy oboje

660

Prosili Jego o pokój dla ciebie,

Tak nam jest miłe to współczucie twoje.

Pytać lub o czym chcesz rozmawiać z nami?

Mów, będziem słuchać albo odpowiemy,

Póki wiatr będzie, jak w tej chwili, niemy».

665

«Kto wy?» im rzekłem, «powiedźcie to sami».

Miłość, Miłość tragicznaJeden z nich na to: «Ziemia ma rodzima [76]

Leży nad morzem, gdzie doń swoje wody

Rzeka powiedzie z towarzyszki swymi [77].

Miłość, co łatwo tkliwe serca ima [78],

670

Ujęła jego wdziękiem mej urody,

Którą, niestety! słynęłam na ziemi,

Nim śmierć ją nagle zniszczyła sposobem,

Co mnie przeraża nawet poza grobem.

Miłość, co prawem tajemniczym skłania

675

Serca kochanych wzajem do kochania,

Tak mnie ku niemu nakłania nawzajem,

Że się, jak widzisz, nigdy nie rozstajem.

Miłość nas o śmierć przyprawiła wspólną,

Kaina [79] czeka naszego mordercę».

680

Gdy duch to mówił, głos jego za serce

Tak mnie ujmował, że z łzą mimowolną

Schyliwszy czoło, stałem, aż po chwili:

«O czym tak myślisz?» spytał mnie Wirgili.

«O mistrzu!» rzekłem, «ileż słodkich myśli,

685

Ile żądz wrzało w ich sercu i głowie,

Nim do upadku i do zguby przyszli!»

Potem się do nich zwróciłem i mówię:

«Franczesko! widzisz, że mi słowa twoje

Łzy wyciskają; ale pozwól spytać,

690

Jak was snadź [80] miłość przywiodła oboje

Tajoną wzajem głąb serc waszych czytać?»

A ona na to: «Miłość, Miłość tragicznaAch, nic tak nie boli,

Jak chwile szczęścia wspominać w niedoli [81]!

Lecz gdy ty, gościu, chcesz wiedzieć początek

695

Miłości naszej, na mój ból nie baczę;

Powiem, jak pierwszy zawiązał się wątek,

Podobna temu, co mówi i płacze.

Raz dla zabawy wzięła nas ochota

Czytać w głos dzieje przygód Lancelota, [82]

700

Jako go miłość przemogła swą siłą.

Byliśmy sami, bez żadnej złej myśli.

Oko się nasze nieraz łzą zaćmiło,

Nieraz twarz zbladła, aż w końcuśmy przyszli

Do tego miejsca, co nas zwyciężyło:

705

Gdyśmy czytali, ile jest uroku,

Ile rozkoszy w pocałunku lubej —

Oczy się nasze nawzajem spotkały.

Ten, co już odtąd wiecznie przy mym boku,

Powstał niepomny na me cudze śluby

710

I pocałował mnie w usta drżąc cały.

Pisarz tej księgi był nam Galeotą [83]

Już żeśmy więcej w tym dniu nie czytali».

Gdy jeden mówił, duch drugi zgryzotą

Zdjęty, tak płakał, żem zwątpił, azali [84]

715

Zniosę tę boleść, i czułem, że bladłem.

Straciłem siły i jak martwy padłem.

Pieśń VI

717

(Krąg III. Żarłocy. Cerber. Ciacco.)

Kiedym odzyskał zabłąkane zmysły,

Co się nad losem dwojga moich krewnych

720

W żalu, w litości i smutku rozprysły,

Nowy się obraz przede mną rozrzucił:

Gdziem tylko spojrzał, kędym się obrócił,

Widziałem inne męki i męczonych.

DeszczBył to krąg trzeci [85], krąg deszczów ulewnych,

725

Deszcz jak z upustów spadał otworzonych

Ciężki i chłodny; śnieg zmieszany z gradem

W ciemnym powietrzu szumiał wodospadem,

Ziemia deszcz chłonąc, oddychała czadem.

Potwór BłotoCerber tam szczekał swą paszczą troistą

730

Na duchy, które w ziemię ugrzęzły bagnistą,

A oczy jego świeciły czerwono;

Wełna nań czarna, sam szerokobrzuchy,

Łapy niejedną uzbrojone szponą,

Nimi darł w pasy potępione duchy.

735

Jak psy pod deszczem potępieńcy wyją,

Zmokłą za siebie obracając szyją,

Kręcą się ciągle w tę i ową stronę,

Tworząc nawzajem z swych boków zasłonę.

Cerber, ów robak wielki [86], gdy nas zoczył [87],

740

Troista jego paszcza się rozwarła,

A gniew członkami konwulsyjnie miota;

Wirgili dłońmi po ziemi zatoczył

I w nie nabrawszy, co tylko mógł, błota,

Cisnął oburącz w łakome trzy gardła.

745

Jak pies drży cały, kiedy oszczekuje,

Lecz gdy mu spadnie kawał chleba z ręki,

Przylega cichy i chleb, milcząc, żuje;

Tak szatan Cerber plugawe paszczęki

Zamknął, którymi tak zagłuszał duchy,

750

Że każdy raczej wolałby być głuchy!

BłotoSzliśmy płaszczyzną bagna ruchomego.

Gdy stopa nasza po cieniach deptała,

Zdało się, żeśmy deptali ich ciała.

Cienie leżały w bagnie prócz jednego,

755

Który wstał szybko i siadł, właśnie w chwili,

Około niego gdyśmy przechodzili.

«O! Kto bądź ciebie w te piekła prowadzi,

Poznaj mnie», mówił, «wprzód nim się rozstałem

Z mą klatką, jeszcze byłeś obleczony ciałem».

760

Ja na to: «Zda się, że ciebie widziałem,

Ale mi za to ma pamięć nie ręczy,

Może to boleść, co ciebie tak męczy,

W niej tak dalece rysy twoje gładzi.

Kto taki jesteś, zaspokój pielgrzyma,

765

Wtrącony tutaj i na karę taką?

Jeśli jest większa, równie przykrej nie ma».

A on: «W twym mieście, gdzie zawiść tak płuży [88],

Wesół przeżyłem czas ziemskiej podróży,

Przez ziomków twoich przezwany Ciakko [89].

770

Za chuć obżarstwa niską i nikczemną,

Jak widzisz, leje wieczny deszcz nade mną.

Tu ja niejeden, wszystkie cierpią dusze

Za grzech ten samy też same katusze».

I zamilkł, snadź [90] się nagadał do woli.

775

— «Ciakko», rzekłem «twa kara mnie boli,

Lecz powiedz, proszę, do jak smutnej doli

Dojść może naszych byt obywateli,

Gdy ich do tyla duch stronnictwa dzieli?

Czy sprawiedliwy jest mąż między nimi?

780

Skąd się tam pożar zapalił niezgody?»

ProroctwoA on: «Znużeni sporami długimi,

Krwią chyba zgaszą te żagwie pożarne.

Stronnictwo Białe przecz wypędzi Czarne [91].

O, któż obliczy ich klęski i szkody!

785

Nim słońce trzeci swój obrót dokona,

Upadną Biali; strona zwyciężona

Znów się podniesie za pomocą męża,

Który w spoczynku ostrzy żądło węża,

I harde czoło podniesie na długo,

790

I w ciężkie jarzmo wprzęże stronę drugą;

Nad nimi płaczę i za nich się wstydzę.

Dwóch między nimi sprawiedliwych widzę [92],

Nikt ich nie słucha w ślepym żądz zapale,

Duma, łakomstwo i zawiść, trzy głownie,

795

Serca ich pieką swym żarem gwałtownie».

Na tym Ciakko zakończył swe żale.

«O! nie przerywaj» rzekłem doń «rozmowy,

Obdarz mnie jeszcze choć niewielu słowy.

Mów: Tedżiajo, Moska, Farinata [93],

800

Gdzie Rustikuci, Arigo i inni,

Pragnący dobra ziomków, dobroczynni,

W niebo czy w piekło zstąpili ze świata?»

On: «Grzechy inne, z żalem wyznać muszę,

Między czarniejsze strąciły je dusze,

805

W krąg głębszy; gdy śmiesz zstąpić tak głęboko,

Wszystkich ich społem tam ujrzysz na oko.

Gdy cię świat słodki do powrotu znęci,

Przypomnij, proszę, mnie ziomków pamięci.

Dłużej nie mówię, ucinam rozmowę».

810

Wtenczas utkwione we mnie prosto oczy

Wykrzywił zezem i trochę z uboczy

Popatrzał na mnie, potem schylił głowę

I zapadł w błoto. Przewodnik mój rzecze:

«On już nie wstanie, aż prochy człowiecze

815

Wstaną budzone trąbą Archanioła,

Aż nieprzyjaciel grzechu nań zawoła [94].

Wtenczas z nich każdy znajdzie swą mogiłę.

W niej ciało z kością, z żyłą zwiąże żyłę.

Wstanie i sądu wiecznego wysłucha».

820

Tak szliśmy z wolna brudną mieszaniną

Z deszczów i cieni, jak grząską drożyną,

O przyszłym życiu rozmawiając ducha.

«Mistrzu», spytałem, «ból, co im dokucza,

Po wielkim sądzie, który ich potępi,

825

Żądło swe więcej zaostrzy czy stępi?»

A mistrz: «Nauka twoja cię poucza,

Im doskonalszej jaka rzecz jest treści,

Tym żywiej czuje rozkosze, boleści.

Lud ten przeklęty nigdy, jako krzywy,

830

Doskonałości nie dojdzie prawdziwej;

Ale po sądzie, takie ma ufanie [95]

Że do niej trochę zbliżonym zostanie».

Idąc po kręgu przez błoto ogromne

I mówiąc wiele, czego tu nie wspomnę,

835

Doszliśmy kresu, gdzie na schyłku drogi

Stał Plutus, ludzi wróg nad wszystkie wrogi.

Pieśń VII

837

(Plutus. Krąg IV. Skąpcy i marnotrawcy. Krąg V. Popędliwi.)

Potwór«Ojcze szatanie! Patrz no, jakie dziwy [96]!»

Tak Plutus krzyczał głosem ochrypiałym [97].

840

Mądry przewodnik rzekł do mnie: «Bądź śmiałym,

Pokrzepmy w sobie umysł bojaźliwy;

Jaką bądź władzę mieć może ten potwór,

Nie wzbroni wejść nam w tych skał ciemny otwór».

Potem w potwora policzek nadęty

845

Spojrzał i mówił: «Milcz, wilku przeklęty![98]

Niechaj cię strawi własny wybuch gniewu.

Podróży naszej nie wstrzyma zawada:

Tam, tam chcą tego, gdzie hardy łeb smoka

Michał Archanioł zdeptał w mgnieniu oka».

850

Jak żagiel wzdęty od wiatrów powiewu,

Gdy maszt się łamie, zwija się, upada,

Równie jak długi legł potwór zażarty,

My schodziliśmy powoli w krąg czwarty [99],

Bliżej zważając to miejsce boleści,

855

Kędy złe świata całego się mieści.

Sprawiedliwości boża! Kto ogarnie

Nowe, com widział, kary i męczarnie,

Nagotowane tam przez twoje rządy?

Dlaczego błędy nasze tak nas toczą?

860

Jak gdy Charybdy dwa przeciwne prądy

Zetrą się z sobą, od siebie odskoczą,

Tak się ścierają tam duchy z duchami [100]

SkąpiecA potępieńcy, widziałem, bez liku,

Jako dwa wojska szły w bojowym szyku,

865

Tocząc ogromne ciężary piersiami.

W pierwszym natarciu zwarli się, a potem

Nagle bezładnym pierzchnęli odwrotem,

Krzycząc: Precz, skąpcy! Precz, marnotrawniki! —

Tak z obu krańców po tym kręgu czarnym

870

Lud bieżąc tłumem niezgodnym i gwarnym,

Miotał bez przerwy obelgi i krzyki:

Każdy od kręgu swojego połowy

Powracał, turniej rozpoczynać nowy.

Patrzając [101] na nich z żalem nad ich biedą,

875

Rzekłem: «Mów, mistrzu, co to za gmin lichy?

Ci postrzyżeni, co na lewo idą,

Czy byli świeccy za życia, czy mnichy?»

A mistrz: «Ci wszyscy, co na siebie godzą,

Miary pojęciem nie dostrzegli płytkiem.

880

Jedni zgrzeszyli skąpstwem, drudzy zbytkiem.

Głos ich wyraźnie brzmi w dwoistym echu,

Gdy się z dwóch krańców tego kręgu schodzą

Gdzie ich rozdziela przeciwieństwo grzechu.

Ci, co bez włosów nagą czaszką świecą,

885

Są to łakomcy, mnich, papież, kardynał,

Co ducha w jarzmo łakomstwa uginał [102]».

«Mistrzu», mówiłem, «jakoś mi się roi,

Że wśród tej ciżby, którą brudy szpecą,

Brudy tych piekieł, są znajomi moi».

890

Kara, CierpienieA mistrz mi na to: «Tak, proszę, nie myślij,

Oni już tutaj z brudem życia przyszli.

Tu wiecznie będą tłuc się jak obecnie,

Tak skąpcy, jak ci, co tracili mienie;

Ci wstaną na sąd z głową pozbawioną

895

Włosów, a tamci z pięścią zacieśnioną [103].

Ci, co skąpili, i ci, co trwonili,

Za grzech ten piękny świat nieba stracili;

Patrz na ich karę, ta więcej ci powie,

Niżbym w wymownym wypowiedział słowie.

900

Teraz, mój synu, możesz widzieć jasno,

Jak szybko bańki pękają i gasną

Dóbr powierzonych Fortunie, a człowiek

Goni za nimi do zawarcia powiek!

Ile jest w ziemi, ile było złota,

905

Żaden z tych duchów znużonych widocznie,

Gdyby je posiadł, na chwilę nie spocznie».

«Mistrzu, mów, kto jest dóbr ziemskich królowa

Bogactwo, Bieda, LosKto ta Fortuna, o której tu mowa [104]?

Kto ona, co tak wszechmocnie bogata,

910

W swych szponach trzyma wszystkie dobra świata?»

Mistrz: «Jaka waszej niewiedzy ślepota!

Jak mały rozum, co światła nie szuka!

Niechże cię moja objaśni nauka:

ON, nieścigniony [105] myślą śmiertelnika,

915

Stworzył niebiosa, dał im przewodnika,

By wszystkie części środkowe i skrajne,

Pooświecało światło jednostajne.

ON, co tak niebo światłością przyodział,

Jej blaski także i ziemi dał w podział

920

I przewodniczkę, która rządząc niemi,

Wiedzie, kiedy chce, koleją po ziemi

Marne bogactwa od rodu do rodu,

Z ludu do ludu, pomimo zachodu

I wszech zabiegów ludzkiej roztropności.

925

Stąd naród, który rozkazywał długo,

Słabnie, zostaje niewolnikiem, sługą,

Jako wyrzecze tej potęgi prawo,

Co jej nie widać jak węża pod trawą.

Z Fortuną próżny spór waszej mądrości,

930

Jej ulegają i morza, i lądy;

Jak inne bóstwa sprawuje swe rządy,

Ciągle obmyśla zjawiska przewrotu,

Sama konieczność nagli ją do lotu,

Stąd często zmienia obrót kołowrotu.

935

Ludzie w swych sądach wciąż ją na krzyż wleką,

Zamiast ją chwalić, obelgami sieką;

Ona tych obelg nie słyszy, przebywa

Wśród pierworodnych duchów i szczęśliwa

Własną błogością, swoje koło toczy.

940

Tu w krąg kar większych nasza stopa wkroczy;

Gwiazdy wschodzące, gdym wychodził w drogę,

Już się zniżają po nocnym obiegu [106],

Idźmy, tak długo ja czekać nie mogę».

RzekaI szliśmy przez krąg do drugiego brzegu [107]

945

Tuż przy kipiącym źródle, skąd wynika

Głębsze i szersze koryto strumyka;

Wodę pleśń jakaś kryła starożytna,

Fala jej więcej ciemna jak błękitna.

Szliśmy przez nowe, coraz niższe schody,

950

Ponad wybrzeżem tej czarniawej wody.

Strumień ten smutny, spływając pod ścianę

Brzegów ziejących nadgniłym wyziewem,

Z wód ścieku tworzył bagno Styksem zwane.

Gdy wszystko nowe wzrok oglądać pragnie,

955

Spostrzegłem duchy zagrzęzłe w tym bagnie,

Nagie, a twarz ich rozjątrzona gniewem.

Tłukły się w gniewie nie tylko pięściami,

Lecz głową, piersią, splecione barkami,

Nawzajem siebie szarpały zębami».

960

A mistrz rzekł do mnie: «Uważaj, mój miły,

Oto są duchy, które się złościły,

A prócz nich zgraja potępieńców licha,

Co pod tą wodą kryje się, tak wzdycha,

Że aż od westchnień woda się odyma,

965

Jak to własnymi oglądasz oczyma». —

«Smutno dni życia zeszły nam do końca!

Tam, gdzie powietrze weselił blask słońca,

Który w nas gniewu ciemniły wybuchy:

A teraz smutno nam w tym czarnym bagnie,

970

Tu muł połyka, kto powietrza pragnie».

Taki hymn gardłem bełkotały duchy,

Jak zajękliwi [108]; a my szliśmy dalej,

Obchodząc łukiem błotniste wybrzeże:

Z tych, co ustami bagno połykali,

975

Nie zdjąwszy wzroku, przyszliśmy pod wieżę.

Pieśń VIII

976

(Przeprawa. Argenti. Ku kręgowi VI. Walka o wstęp do miasta Dis. )

Tak postępując wzdłuż błotnych wybrzeży,

Wpierw nim przyszedłem pod wieżę wysoką [109],

W szczyt jej z powodu dwóch małych płomieni

980

Utkwiłem oczy; sygnał z drugiej wieży

Jej odpowiadał, lecz w takiej przestrzeni,

Że ledwo dobrze wytężone oko

Mogło odróżnić jeden od drugiego.

Więc się zwracając do mędrca mojego,

985

Pytam: «Co znaczą te hasła ogniowe,

Kto ich znakami prowadzi rozmowę?».

A on: «Co ujrzeć pożąda twa dusza,

Już na tych wodach bagnistych wpław rusza,

Patrz, gdy ci oczu tuman nie zaprósza».

990

Nikt szybszej strzały w powietrzu nie spotka,

Jak mała ku nam szybowała łódka;

Ten, co wioślarzem jej był i sternikiem,

Wykrzyknął: «Sam tu [110], zła duszo, tyś nasza!».

Mistrz mój z powagą rzekł do Flegijasza [111]:

995

«O Flegijaszu [112]! krzyk twój próżnym krzykiem

Tym razem; nasze przyjście tu chwilowe,

Nim się przez bagno przeprawim styksowe».

Jak człowiek, gdy się omylonym widzi [113],

Gniew swój hamuje, omyłki się wstydzi,

1000

Tak i Flegijasz swój wybuch łagodzi.

Wtem mnie Wirgili zawezwał do łodzi,

Ta nie wprzód wagę uczuwać się zdała,

Aż ciężar mego unosiła ciała.

Gdyśmy płynęli przez te martwe brody,

1005

Gniew, Piekło, Miłosierdzie, KaraCień obłocony wynurzył się z wody,

Staje przede mną i pyta z hałasem:

«Ktoś ty jest, co tu przychodzisz przed czasem?»

«A tyś kto?» rzekłem. Cień na to z rozpaczą:

«Widzisz, że jestem jeden z tych, co płaczą».

1010

A ja: «Żyj w płaczu, w wiekuistej męce!

Choć tak zbrukało twe policzki błoto,

Poznaję ciebie, przeklęta istoto».

Wtenczas ku łodzi cień wyciągnął ręce,

Lecz mistrz roztropny odepchnął natręta,

1015

Mówiąc: «Z psią zgrają precz, duszo przeklęta!»

Potem rękoma objął mnie za szyję [114],

W twarz mnie całował i rzekł: «Słusznie, duszo,

Tak się oburzasz, niechaj będzie w niebie

Błogosławiona, co rodziła ciebie!

1020

PychaOn był nadęty próżnością i pychą,

Żadna go w życiu nie zdobiła cnota

I tu gniew za to bez przerwy nim miota.

Iluż na waszej ziemi dotąd żyje

Książąt i królów, co się dmą i puszą,

1025

Każdy uchodzić za wielkiego pragnie,

Co będą leżeć jak wieprze w tym bagnie,

Sławę po sobie zostawiwszy lichą».

«Mistrzu», mówiłem, «łódź szybko pomyka,

Chciałbym zobaczyć tego tam grzesznika».

1030

Mistrz: «Nim ta łódka drugi brzeg powita,

Takiej uciechy użyjesz do syta».

Patrzę, aż za nim po tej mętnej toni

Błotniste duchy pędziły w pogoni;

Za co niech jeszcze będzie Bogu chwała

1035

I pochwalone jego imię święte!

Wszyscy krzyczeli: «Hejże na Argentę [115]!»

I duchów zgraja w skok za nim bieżała:

Gnany floreńczyk [116], jakby szczuty psami,

Ze złości szarpał, gryzł siebie zębami

1040

I legł znużony pod naciskiem zgrai,

Jak pies gdy w sobie dech życia przyczai.

Dość mówić o nim! Nowy jęk z uboczy

Wpadł w ucho moje, wytężyłem oczy.

Mistrz mówił: «Synu, patrz mury olbrzymie,

1045

MiastoUjrzysz za chwilę miasto, Dis na imię,

Mieszkańcy żyją tam w ogniu i dymie».

A ja: «W dolinie postrzegam zaiste

Miasto meczetów [117], ich mur się czerwieni,

Jakby się wyrwał dopiero z płomieni».

1050

Mistrz odpowiedział: «Ognie wiekuiste,

Które w ich wnętrzach żarzą się i płoną,

Dają im barwę, jak widzisz, czerwoną».

Weszliśmy w końcu do fosy głębokiej,

Okopującej w krąg ziemię spaloną,

1055

Pustą, jak gdyby szła po niej zaraza,

Mury na pozór zdały się z żelaza.

Łódź kołująca wbiegła w kąt zatoki,

Gdzie sternik wiosło otrząsając z błota,

Krzyknął: «Wychodźcie z łodzi, oto wrota [118]!».

1060

Duchy widziałem jak deszcz z nieba spadłe,

Osiadły wrota, a gniewem zajadłe,

Mówiły w zgiełku: «Jak śmie, kto on taki?

Iść przez królestwo zmarłych, nieumarły?»

Lecz mądry wódz mój dał im znać przez znaki,

1065

Że pod sekretem chce pomówić z niemi;

Natenczas w sobie wielki gniew zawarły,

Mówiąc: «Chodź jeden, lecz on, precz z tej ziemi!

Żywy niech wraca znów żyć z żyjącymi.

Ty zostań z nami, on, jeżeli może,

1070

Niech sam powraca przez błędne bezdroże».

Sądź, czytelniku, jak mnie zgiełk zasmucił

Tych słów przeklętych; dziś jeszcze truchleję,

Na świat mój wrócić straciłem nadzieję.

«Wodzu mój drogi, o ty, coś odwrócił

1075

Ode mnie przygód, niebezpieczeństw tyle,»

Rzekłem, «nie rzucaj mnie o własnej sile!

Jeśli mi z tobą nie wolno iść dalej,

Wracajmy ścieżką, którąśmy deptali».

Mistrz, co troskliwie dotąd mnie prowadził:

1080

«Nie bój się», mówił, «te piekielne tłuszcze

Nie mogą zamknąć drogi nam wskazanej;

Mocniejszy od nich tę podróż uradził!

Tu czekaj na mnie; umysł twój stroskany

Umacniaj wolą, pocieszaj nadzieją,

1085

Bo ja tu w piekle ciebie nie opuszczę».

Wtem mnie zostawił mistrz mój dobrotliwy,

Konflikt wewnętrznyA ja się chwiejąc w myślach, jak się chwieją

Młodziuchne trawki, stałem na pół żywy;

Tak i Nie walkę toczyły w mej głowie.

1090

Nie mogłem słyszeć, co im rzekł w rozmowie,

Dość, że nie został z nimi, bo wnet sami

W miasto jak gnani pobiegli co żywo,

Bramę zamknąwszy przed mistrza piersiami,

Który od bramy szedł do mnie leniwo,

1095

W ziemię miał oczy głęboko spuszczone,

Zwykłej śmiałości wzroku pozbawione

I te wyjąkał słowa przez wzdychania:

«W miasto boleści kto mi iść zabrania?»

A do mnie mówił: «Jeślim obrażony,

1100

Nie troszcz się o to, ja próbę zwyciężę;

Darmo gromadzą lud swój do obrony,

Jacy bądź są tam, szatany czy męże.

Tu ich zuchwałość szalała tak samo,

Przed mniej ukrytą, znajomą ci bramą,

1105

Która bez zamku aż do dzisiaj stoi [119].

Czarny jej napis tkwi w pamięci twojej:

Lecz oto idzie, patrz! sam schodzi z góry

Ten, co nam bramę otworzy w te mury».

Pieśń IX

1109

(Anioł. Krąg VI. Ateusze i kacerze.)

1110

Wódz mój, gdy wracał od bramy piekielnej,

Spostrzegłszy twarz mą bladości śmiertelnej,

Skrył własną bladość w głębi swego ducha

I stanął w kroku, jak człowiek, gdy słucha,

Bo wzrok nie sięgał dalekich widoków

1115

W powietrzu czarnym od dymu obłoków.

«Zwycięstwo przy nas w tej walce być może,»

Tak począł mówić, «gdy nie — On pomoże…

Ach! tu na niego jak mi czekać długo [120]!»

Gdym zauważał, jak swych myśli wątek

1120

Mistrz plącząc, pierwszą myśl maskował drugą,

Jak sprzeczny słów był koniec a początek;

Strwożony byłem tą uciętą mową,

Rojąc myśl gorszą niż mogło mieć słowo,

I zapytałem: «Czy kiedy duch jaki

1125

Na dno tej smutnej konchy [121] szedł w te szlaki,

Z pierwszego kręgu, gdzie zeszłym ze świata

Jedyną karą jest nadziei strata [122]?»

A on: «Tą drogą chodził arcyrzadki

Duch, tej mieszkaniec, gdzie ja mieszkam, klatki.

1130

Zaiste niegdyś zwiedziłem te strony,

Dzikiej Erychty zaklęciem zmuszony,

Co zmarłych dusze do ich ciał wzywała [123]:

Duch mój zaledwo rozebrał się z ciała,

Rzekła mi: «Zejdź tu!» czarodziejka nasza:

1135

«PiekłoWydobyć jeden cień z kręgu Judasza».

Krąg ten najniższy i najwięcej ciemny,

Najdalszy nieba, co wszystko otacza.

Bądź więc spokojnym, znam ten szlak podziemny.

Bagno dyszące zgnilizną wyziewu

1140

Wokoło grodzi to miasto boleści,

Gdzie odtąd wstąpić nie możem bez gniewu».

I mówił jeszcze rzeczy różnej treści,

Które zwietrzały z pamięci słuchacza.

Bo cały byłem duszą i spojrzeniem

1145

Na szczycie wieży świecącej płomieniem.

Tam trzy piekielne widziałem Furyje [124],

Stały przy ogniu; z niewiasty postawą,

Z hyder [125] zielonych okolone pasem,

A zamiast włosów drobne węże, żmije

1150

Na szpetne czoła spadały i szyje.

On, który poznał znajome służebne

Królowej piekieł: «Patrz», mówił, «to ona,

Stoi na lewo Megera, na prawo

Stoi Alekto, w środku Tyzyfona».

1155

To rzekłszy, zamilkł. Furyje tymczasem

Tłukły swe piersi, wszystkie ciała części

Krwawiły znakiem paznokcia lub pięści.

Krzyk ich tak straszny bił w gwiazdy podniebne,

Żem do poety tulił się jak dziecko,

1160

Podejrzewając [126] ich wściekłość zdradziecką.

«Sam tu [127], Meduzo! a przemień go w kamień!»

Krzyknęła pierwsza; w kolej «Zamień, zamień!»

Krzyczały wszystkie, patrząc na dół z wieży:

«My niepomszczone, zemścić się należy

1165

Za tak zuchwałe zejście Tezeusza [128]!»

A mistrz tak mówił: «Ten widok zbyt wzrusza!

Przymknij twe oczy i stój odwrócony;

Gdybyś tu spojrzał twarzą w twarz Gorgony.

Na świat słoneczny już byś stąd nie wrócił».

1170

I sam do wieży mnie tyłem obrócił;

Wątpiąc, czy dobrze me dłonie zasłonią.

Jeszcze mi oczy zasłonił swą dłonią.

O wy! co macie zmysł pojęcia zdrowy,

Chciejcie naukę odkryć utajoną

1175

W tych dziwnych wierszach pod słowa zasłoną [129].

Trzęsąc aż do dna cały nurt styksowy,

Po mętnych wodach szumiał huk daleki,

Obu brzegami potrząsając rzeki.

BurzaTak burza huczy w czasie niepogodnym,

1180

Kiedy wiatr dysząc tchem ciepłym, to chłodnym,

Szturmuje lasy; jak lniane paździerze

Łamie gałęzie, rwąc kwiaty i trawy,

Toczy się z pychą po kłębach kurzawy,

A z pól pierzchają trzody i pasterze.

1185

Mistrz dłoń z mych oczu zdjął i rzekł: «Patrz w stronę,

Gdzie najzjadliwszy dym jak czad błękitny,

Bucha ze środka pleśni starożytnej».

Jak żaby wodnym wężem wystraszone,

Płyną samopas przez wodne powierzchnie,

1190

Aż gdzieś pod wodę każda w bagno pierzchnie;

Tak potępieńców gromada ladaco,

Przed kimś, widziałem, uciekała z trwogą,

Który przechodził przez Styks suchą nogą.

On z twarzy swojej dym ręką odtrąca,

1195

Zda się, tą jedną mordował się pracą;

AniołPoznałem zaraz niebieskiego gońca,

Zwróciłem oczy w świętym przerażeniu

Do mistrza; chęć swą mistrz znakiem odsłonił,

Bym stał spokojnie i przed nim się skłonił.

1200

Ileż ten anioł miał wzgardy w spojrzeniu!

Poszedł pode drzwi, laską trącił w bramę,

Drzwi bez oporu rozwarły się same.

«Strącone duchy i obrzydłe Bogu!»

Do przelęknionych zawołał na progu,

1205

«Jak wasza hardość dojrzała z cierpieniem!

Daremnie ona z tą wolą się spiera,

Co nigdy swego nie chybiała celu,

Co was karała w boleściach tak wielu!

Daremna wasza walka z przeznaczeniem.

1210

Wspomnijcie swego przygodę Cerbera [130],

Co z pyska, z szyi obdarty ze szczeci,

Wpół wyleniały jeszcze skórą świeci».

I szedł na powrót po bagnie styksowym,

Słowa nam nie rzekł ani rzucił okiem,

1215

Innym zajęty myśleniem głębokiem.

My ośmieleni świętym jego słowem

Zwracamy stopy nasze w gród Plutona,

Brama na ścieżaj stała otworzona.

Pragnąc utworzyć sąd z miejsc tych przeklętych

1220

O losie duchów w tej twierdzy zamkniętych,

Ledwo tam wszedłem, źrenicą ciekawą

CmentarzWodziłem wkoło, na lewo, na prawo

I tylko wielkie wkrąg widziałem pole,

Gdzie rosły same męczeństwa i bole.

1225

Jako przy Ronie, pod Arią, przy Pola,

Kędy Kwarnero wodami okola

Od ziem niemieckich italskie wybrzeża,

Tysiące mogił płaszczyznę najeża:

Tak tam sterczały groby i mogiły,

1230

A grób od grobu płomienie dzieliły;

Żelazo w ogniu nie świeci czerwieniej,

Jak tam świeciły groby wśród płomieni [131].

Grobów i trumien podniesione wieka,

Z nich jęk na zewnątrz pobrzmiewał z daleka,

1235

W przeciągłych, to w pół urwanych westchnieniach.

A ja: «Mów, mistrzu, jacy w tych sklepieniach

Leżą grzesznicy, którzy pokój w grobie

Jękiem, westchnieniem kłócą sami sobie?».

A mistrz mi na to: «To groby kacerzy

1240

I tych, co udział w sektach wszelkich biorą:

Tutaj podobny przy podobnym leży,

A groby słabiej albo mocniej gorą».

I szliśmy w prawo, pomiędzy ścianami

Wysokich murów i męczennikami.

Pieśń X

1245

(Krąg VI. Ciąg dalszy: Farinata, Kawalkante, Fryderyk II.)

Między cmentarzem, przez ścieżki bezdrożne,

A miejskim murem, idziemy powoli:

«Wysoka cnoto! Co według swej woli

Wodzisz mnie», rzekłem, «przez kręgi bezbożne,

1250

Powiedz: (któż lepiej chęć mą zaspokoi?)

Można li widzieć tych, co w grobach leżą?

Grobowe wieka snadź [132] podjęte świeżo,

A nikt wkoło nich na straży nie stoi».

Filozof, Dusza, Ciało, Zaświaty, Piekło, KaraMistrz na to: «Wszystkie zamkną się mogiły:

1255

Gdy tu powrócą z Jozefatu dusze

Z ciałami, które na ziemi rzuciły [133].

Tu z Epikurem cmentarz po tej stronie

Mają ci wszyscy, co szerzyli zdanie,

Że dusza z ciałem zamiera przy skonie.

1260

Odpowiadając na twoje pytanie

Chęć, jaką skrywasz, zaspokoić, muszę [134]».

A ja mu na to: «Wodzu! chęć niecałą

Odkrywam tobie, bo chcę mówić mało,

Jak żąda twoja przestroga nienowa».

1265

«Ty, co za życia idziesz, Toskańczyku,

Przez cmentarz ognia i mówisz tak skromnie,

Jeśli twa łaska, wstrzymaj się koło mnie.

Szlachetny kraj nasz zdradza twoja mowa,

Który klął może fatalność mej chwały».

1270

Głos z grobu do mnie przemówił w te słowa [135].

Do mego wodza podszedłem, drżąc cały,

A on rzekł do mnie: «Zwróć oczy, co tobie?

GróbPatrz, Farinata siedzi w swoim grobie,

Możesz go widzieć od pasa do głowy».

1275

Utkwiłem oczy w jego wzrok grobowy,

On piersią, czołem prostował się w trumnie,

Jak gdyby piekłu urągał się dumnie.

Mistrz mnie pełnego zgrozy i żałoby

Porwał co żywo i pchnął między groby,

1280

I rzekł: «Bądź jasnym i otwartym w mowie!».

Gdym stanął przed nim, on na mnie ukosem

Popatrzał trochę i wyniosłym głosem,

Zapytał: «Jacy są twoi przodkowie?».

Chcąc być posłusznym, nic nie zataiłem.

1285

On spojrzał na wpół przymkniętą powieką

I rzekł: «Z twoimi w ciągłej wojnie żyłem,

Onychże z kraju wygnałem dwa razy».

«Wygnani», rzekłem z uczuciem obrazy,

«Byli dwa razy, wracali dwa razy;

1290

To była sztuka, której nie spostrzegli

Twoi stronnicy jako w niej niebiegli».

Cień drugi wzniósł się ponad trumny wieko [136].

Tylko po brodę, z zdziwieniem nas obu,

Widać, że wstawał na kolanach z grobu.

1295

Wodząc oczyma, mnie wkoło oglądał,

Jak gdyby kogoś przy mnie widzieć żądał;

Lecz gdy na koniec spostrzegł, że się mami

Próżną nadzieją, przemówił ze łzami:

«Jeżeli własna genijuszu [137] siła

1300

To ci więzienie ciemne otworzyła,

Powiedz, gdzie syn mój, czemu on nie z tobą?»

A ja: «Nie wchodzę tu jedną osobą,

W ślad tego mędrca stopy moje idą,

Który tam czeka. Być może, twój Gwido

1305

Zanadto mało oddawał mu cześci!»

Z jego słów, z jego wyrazu boleści

Odgadłem łatwo, kto ten cień był nowy,

Więc mu odrzekłem stosownymi słowy.

A cień się porwał na nogi i krzyknął:

1310

«On był [138]! Czy jeszcze spośród was nie zniknął?

Czy mu się jeszcze jak w jasnej krynicy

Łagodne światło odbija w źrenicy?»

Na co nie mając mojej odpowiedzi,

Padł w grób na powrót. A tamten cień siedzi

1315

Nieporuszony jak popiersie z miedzi

I swą rozmowę ciągnie ze mną dalej:

«Jeśli źle moi tę sztukę poznali,

To więcej boli niż ten żar, co pali,

Lecz nim królowej piekieł światłość cudna [139]

1320

Błyśnie na niebie po raz pięćdziesiąty [140],

Doznasz na sobie, jak ta sztuka trudna!

Lecz mów, nim wrócisz w swe rodzinne kąty,

Co moi temu zrobili ludowi,

Że na nich prawa tak dzikie stanowi?[141]?»

1325

Ja na to: «Od krwi wielkiego rozlewu,

Zaczerwieniona Arbia [142] posoką,

Ten lud pobudza do zemsty i gniewu».

Tu potrząsł [143] głową, westchnąwszy głęboko:

«Nie jeden», mówił, «przy Arbii byłem,

1330

Nie bez powodu jej wody skrwawiłem.

Lecz jeden byłem na radzie, gdzie społem

Lud wołał: Niechaj Florencyja zginie!

Jam się sprzeciwił jeden tej ruinie,

Broniąc ją śmiało z podniesionym czołem».

1335

Na to ja rzekłem: «Niech Bóg twej rodzinie

Da, by wygnani znów w to miasta przyszli!

Teraz mi rozwiąż węzeł moich myśli:

Bo ja tak mniemam, jeśli się nie mylę,

Że łatwo przyszłe przenikacie skutki,

1340

Lecz wam obecne zakryte są chwile».

«My», mówił, «Jak ci, co mają wzrok krótki,

Widzimy tylko dalekie przedmioty,

Taki dar mamy od Bożej Istoty.

Gdy rzecz się zbliża, wzrok nasz się zaciemnia

1345

I nic nie wiemy, co się z wami dzieje,

Chyba od zmarłych, których tam śle ziemia,

O was tam żywych wieść do nas zawieje.

Wiedz, że pojętność nasza dla nas zgaśnie

W dzień, gdy przyszłości drzwi sam czas zatrzaśnie».

1350

WiadomośćSkruszony żalem i wstydząc się błędu [144],

Czyniąc zeń wyrzut sam sobie dotkliwy,

Rzekłem mu: «Pociesz, powiedz wieść przyjemną

Tamtemu, co się skrył szybko przede mną,

Że jeszcze jego syn jest zdrów i żywy.

1355

Jeślim na czułość ojcowską bez względu,

Serce mu zranił za długim milczeniem,

Powiedz, że byłem zajęty wątpieniem,

Któreś objaśnił teraz, jak życzyłem».

Już mistrz mnie wołał, więc ducha prosiłem,

1360

By jeszcze jedną ciekawość umorzył:

Przy czyim grobie sam się w grób położył?

On rzekł: «Tu leży nas więcej tysiąca,

Tu jest Fryderyk drugi, tam Kardynał [145]

Dalej, a innych nie będę wspominał».

1365

I w grób się schował: jam szedł do poety,

Ważąc rozmowę, której treść, niestety!

Wyraźnie była dla mnie źle wróżąca.

I szliśmy dalej, mój wódz ukochany

Rzekł mi po drodze: «Czegoś tak zmieszany?»

1370

Opowiedziałem wszystko najswobodniej.

Mędrzec zalecał: «Niech twa pamięć chowa

Te smutne, może i prorocze słowa,

Lecz na tę chwilę zwróć uwagę godniej».

I podniósł palec [146]. «Kiedy cię zatrzyma

1375

Ta, co wszechwidzi swoimi oczyma [147]

O twojej drodze będziesz wiedział od niej».

Rzekł i z cmentarza, gdy w myślach mych ginę,

W środek na lewą bierzemy się ukośnie,

Idziem wąwozem, co schodzi w dolinę,

1380

Dolina dymi i swędzi [148] nieznośnie.

Pieśń XI

1381

(Papież Anastazy. Podział dalszych kręgów.)

Przyszliśmy jakby nad stromy brzeg lądu,

Co skał gruzami wokół się najeża,

Nad przepaść dzikszej męczarni i chłosty.

1385

Tam chcąc uniknąć straszliwego swądu [149],

Jaki z otchłani głębokiej wynika,

Wespół z mym wodzem stanąłem ukryty

Pod jedną ścianą wielkiego pomnika,

Gdzie taki napis w kamieniu był ryty:

1390

«Anastazego strzegą proch papieża [150],

Którego Fotyn ściągnął z drogi prostej». —

Tutaj na chwilę krok zwolnić wypada,

By zmysł do swądu pierwszego wrażenia

Przywyknął trochę. Tak mistrz mój powiada:

1395

«Potem nie będziem nań dawać baczenia». —

Jam rzekł: «Znajdź sposób i rozważ go ściśle,

Żeby zwłóczony czas nie szedł daremnie».

A on: «Ty widzisz, że ja o tym myślę.

Są w środku skał tych» — mówił mistrz rad ze mnie [151],

1400

«Trzy kręgi, co się zwężają stopniami

Jako te, cośmy rzucili za nami.

Mnóstwo tam duchów, a wszystkie ladaco.

Grzech, Kradzież, MorderstwoWprzód nim je poznasz, wiedzieć tobie trzeba,

Jak są w tych kręgach zamknięci i za co.

1405

Wszelkie zło, które pobudza gniew nieba,

Ma swój kres w krzywdzie, bo grzechu każdego

Celem jest działać na krzywdę drugiego.

Fałsz jako swojski grzech w człeka nałogu

Od gwałtu więcej obrzydły jest Bogu;

1410

Przeto szalbierze w głębszej siedzą jamie,

A duch ich z większą boleścią się łamie.

Dla gwałtowników jest pierwszy krąg cały,

Tak zbudowany, że ma trzy oddziały,

Bo trzem osobom szkodzi gwałt zuchwały:

1415

Bogu, bliźniemu i samemu sobie,

Który czynimy bądź wprost na osobie,

Bądź na jej dobru; a co moja mowa

Objaśni tobie przez następne słowa.

Gwałt się dopełnia naprzeciw bliźniemu,

1420

Gdy śmierć lub rany zadaje się jemu,

Albo przez kradzież, łupież, podpalenie

Gwałtownie jego rujnuje się mienie.

Więc mężobójce, co śmierć zadawali,

Co podpalali, łupili, kradali [152],

1425

W pierwszy są oddział strąceni w płomienie.

Ten, co na siebie lub na własne mienie

Podnosi rękę, za takie szaleństwo

Idzie w dział drugi na wieczne męczeństwo.

A tak tam cierpi duch, co z tego świata

1430

Został wygnańcem dobrowolną wolą,

Kto na grze trawi swe mienie i lata

I ten, co zamiast cieszyć się swą dolą,

Płacze i skarży na wszystko z nałogu.

GrzechGwałt jeszcze można czynić przeciw Bogu,

1435

Przecząc go w sercu, miłując bluźnierstwa

I klnąc przyrodę i jej dobrodziejstwa.

A przeto oddział pomieszcza najmniejszy

Nacechowanych pieczęcią Sodomy,

Piętnem Kahorsu i ten tam zamknięty [153],

1440

Co sercem, słowy, przeciw Bogu grzeszy.

Fałsz, ten sumienia prześladowca wieczny,

Człowiek go może użyć przeciw temu,

Kto mu nie ufa i kto ufa jemu.

Drugi ten rodzaj fałszu niebezpieczny,

1445

Rozrywa węzeł miłości społecznej;

Dlatego w drugim oddziale zamknięto

Graczów, świętoszków, pochlebców z kolei,

Symonijaków, fałszerzy, złodziei

I wszystkich brudem skalanych podobnym!

1450

Pierwszy fałsz zasię niszczy miłość świętą,

Wszczepioną w serca pociągiem osobnym;

Niszczy uczucie jej pokrewne, wiarę,

A z której ufność wzajemna wynika.

Dlatego w kręgu najmniejszym za karę,

1455

W tym środku światów, którego dno ciasno

Razem jest gruntem pod miasto ogniste,

Kto zdradził, cierpi męki wiekuiste».

A ja: «Twe słowa, mistrzu, są dość jasne.

Staje mi w oczach cała otchłań dzika,

1460

Jej lud, mieszkanie każdego grzesznika.

Lecz powiedz, ci, co wtrąceni do błota,

Których deszcz chłoszcze, ci, których wiatr miota,

I ci łający i wzajem łajani,

Dlaczego w mieście ognia niekarani,

1465

Jeśli jak drudzy są u Boga w gniewie?»

A on: «Przez ciebie szał, co mówi, nie wie.

Czy twoje myśli, wirem tego szału

Z tych miejsc porwane, gdzie indziej się kręcą?

GrzechPrzypomnij księgę znajomą morału [154],

1470

która trzy krewkie skłonności rozważa:

Niepowściągliwość, gniew i złość zwierzęcą.

Pierwsza z nich, jako mniej Boga obraża,

Lżejsze od drugich ponosi karanie.

Jeśli przypomnisz, zważywszy to zdanie,

1475

Jakie tam dusze, choć grzechem zatrute,

Poza obrębem tym czynią pokutę;

Zrozumiesz lepiej, dlaczego ich grono

Od tych niewiernych w piekle oddzielono

I Bóg dlaczego w słusznym kar wymiarze

1480

Mniej obrażony, łagodniej ich karze».

«O, słońce!» rzekłem, «co leczysz wzrok chory,

Wracając rzeczom właściwe kolory,

Gdy myśl wyłuszczasz z jasnością i siłą,

Równie mi wątpić jak i wiedzieć miło!

1485

Jeszcze raz powtórz i węzeł ostatni

Rozetnij! Powiedz: czym lichwa znieważa

Dobroć Najwyższą?» Mistrz mi odpowiada:

«Filozofija [155] uczy najdostatniej,

Kto tylko zgłębia tajnie [156] tej nauki,

1490

Że byt natura na początku wzięła

Z mądrości bożej i jej arcysztuki;

Twoja fizyka toż samo powiada.

Nie przewracając długo kart jej dzieła,

Znajdziesz, że sztuka dąży, ile zdoła

1495

W ślad za naturą, jak za mistrzem szkoła,

Że sztuka ludzka jest jak boża wnuka [157]!

Gdy z tych dwóch zasad: natura i sztuka,

Stanie ci w myśli Genezis zasada [158],

Uznasz, że daje nam natura życie,

1500

A sztuka pomoc i życia użycie.

Lichwiarz gdy serce łakomstwem zatwardzi,

Zarazem sztuką i naturą gardzi;

On w drodze życia inne ma koleje,

On na czym innym buduje nadzieje.

1505

Teraz idź za mną, bo iść dalej trzeba,

Bo na widnokrąg już wstąpił w tej chwili

Znak Ryb, Wóz także już stoczył się z nieba [159],

A dalej ścieżka skalista się chyli».

Pieśń XII

1509

(Krąg VII. Koło I. Zbrodniarze przeciw innym; centaurowie, Chiron, Attyla i inni tyrani i mordercy.)

1510

Miejsce przechodu [160], brzeg ze ścianą ściętą

I to, co jeszcze na przechodzie było [161],

Ze wstrętem wszelki wzrok by odwróciło.

Taki jest widok zwaliska przy Trento [162],

Co na Adygę stoczyło się z góry,

1515

Trzęsieniem ziemi lub z braku podpory

Brzeg spadający środkiem skał wyłomu

PotwórZ wierzchu zejść na dół nie radził nikomu,

Tak był okropnie stromy i wysoki;

A na wierzchołku rozwartej opoki,

1520

Sromota Krety, leżał rozciągnięty

Potwór z kłamanej cielicy poczęty [163].

A gdy nas ujrzał, to sam siebie kąsał,

Jak ten, co gniewem wściekle się rozdąsał.

Mędrzec doń krzyknął: «Może ci się roi,

1525

Że tu przed tobą wódz ateński stoi,

Który tam wyżej strzaskał ci paszczękę?

Patrz, on nie idzie za radą twej siostry,

Tylko przychodzi widzieć twoją mękę».

Jak byk, gdy postrzał uwięźnie w nim ostry,

1530

Skacze, unosząc żelazo utkwione,

Tak Minotaurus uskoczył na stronę.

A mistrz zakrzyknął: «Nim tego potworu

Gniew się wytrawi, wejdź w szyję otworu».

I drogę sami robiąc gardłem jaru,

1535

Szliśmy przez głazy, kamienie i progi;

Głazy naciskiem nowego ciężaru

Z trzaskiem spod mojej toczyły się nogi.

A mistrz tak mówił, gdy idąc, marzyłem:

«Ty może marzysz o tych skał ruinie,

1540

Strzeżonej przez złość gorszą niż w gadzinie,

A którą gromem słów moich zgłuszyłem.

Chcę, abyś wiedział, gdy ostatnim razem

Zszedłem do piekieł za wróżki rozkazem,

Skała ta jeszcze w jednej była bryle;

1545

Niewiele przedtem (jeśli się nie mylę).

Gdy zstąpił z nieba ten, który Disowi

Wziął wielką zdobycz [164]! Strach był w piekle całem,

Trzęsła się do dna ta otchłań głęboka;

Czy świat miłością zadrżał, pomyślałem,

1550

Przez którą, jeśli wierzyć, co Grek gadał [165],

Po wiele razy świat w chaos odpadał?

Wtenczas runęła ta stara opoka!

Spójrz, oto rzeka krwi!» Mistrz dalej mówi:

«W której się warzy wrzucony w jej brody [166],

1555

Kto przez gwałt drugim przyczyną był szkody».

Ślepa chciwości! bezrozumny gniewie [167]!

Krótkie nam życie paląc jak zarzewie,

W takie na wieki rzucacie nas wody!

Widziałem fosę, jak łuk zakrzywiona

1560

Dolinę w krzywe objęła ramiona;

A między fosą i pomiędzy skałą,

Jeden za drugim uzbrojony strzałą,

Biegły centaury jak niegdyś na łowy.

Gdy nas zobaczył ten orszak myśliwy,

1565

Wstrzymał się, patrzym, aż wprost ku nam leci,

Z łukiem napiętym jeden, drugi, trzeci;

Jeden z nich z dala krzyczał tymi słowy:

Na jakie wasze skazane tu życie

Cierpienia? mówcie, bo jeśli milczycie,

1570

Wypuszczę strzałę na was». A mistrz mówi:

«Naszą odpowiedź damy Chironowi:

Na twe nieszczęście zawsześ był zbyt żywy«

Potem mnie trącił i rzekł słodkim tonem:

«Oto jest Nessus, doradca nieszczery [168],

1575

Który dla pięknej umarł Dejaniry

I sam swej śmierci pomścił się [169] przed zgonem.

Pośrodku z czołem na pierś pochylonem,

Patrz, stoi wielki Chiron, mistrz Achilla [170],

Trzeci, to Folus, co był zły jak żmija [171]

1580

Mnóstwo ich biega wokoło tej fosy,

A każdy strzałą w lot ducha przebija,

Jeśli z krwi który więcej się wychyla,

Niż grzech pozwala wypłynąć z tej wody».

Gdy nasze kroki do nich się zbliżały,

1585

Chiron ująwszy za głownię od strzały

I przyłożywszy do kudłatej brody,

W takim sposobie rozczesał jej włosy,

Że odkrył wargi wielkiej gęby swojej

I rzekł: «Widzicież, towarzysze moi?

1590

Ten drugi z tyłu, czego tknie, porusza,

Tak ciężkiej stopy nie ma zmarłych dusza!».

Mistrz do potwora zbliżywszy się rączo,

Ku piersiom, gdzie się dwie natury łączą [172],

Tak rzekł: «On żyje, przez daną mi władzę

1595

Po ciemnych kręgach ja go sam prowadzę.

Wkładając na mnie obowiązek nowy,

Wodzić żywego przez świat zagrobowy,

Święta przestała śpiewać Alleluja [173]!

On nie rozbójnik, jam dusza niepodła;

1600

W imię tej siły, co nas tu przywiodła,

Daj przewodnika, niech nas zaprowadzi

Do przejścia; tego niech na grzbiet swój wsadzi,

On nie duch, skrzydłem w powietrzu nie buja!».

Chiron na prawo zawróciwszy nogę,

1605

Rzekł do Nessusa: «Idź i wskaż im drogę.

A jeśli drogę zaskoczą łuczniki,

Powiedz im, niech się ich tykać nie ważą».

I szliśmy dalej pod tą wierną strażą

Wzdłuż ponad brzegiem kałuży czerwonej,

1610

W której topieni wydają krzyk dziki,

A z nich niejeden po brwi zanurzony.

A Centaur mówił: «To tyrani sami,

Którzy krwią bliźnich żyli i łupami.

Patrz, Aleksander [174], Dionizy okrutny [175],

1615

Plaga na długo Sycyliji [176] smutnej,

Tu oni wiecznym pokutują płaczem.

Ten z czarną skórą, patrz, to Ezzelino [177],

Co umarł z głodu, skarżąc na swe losy.

Ten jest Obezzo d'Este, jasnowłosy [178],

1620

Który, co dziwną zdało się nowiną,

Zgon swój był winien swemu pasierbowi».

Ja na poetę spojrzałem, on mówi:

«Ja drugim, pierwszym tu Nessus tłumaczem».

Dalej w tym krwawym i wrzącym potoku

1625

Topielce głowy wznosili nad tonie;

Przewodnik Centaur, zatrzymując kroku,

Rzekł i cień wskazał stojący na stronie [179]:

«On przebił serce jak drapieżne zwierzę,

W przybytku pańskim, przy świętej ofierze,

1630

Serce dziś jeszcze czczone u Anglików».

Potem spostrzegłem innych topielników [180]

Sterczących głową, to popiersiem całem,

Wśród których wielu znajomych poznałem.

Coraz to w rzece krew się tak zniżała,

1635

Że potępionym ledwie tyle ciała

Kryła, iż stopy nurzały się bose.

Właśnie w tym miejscu przeszliśmy przez fosę,

Krew, KaraA Centaur mówił: «Oto jak z tej strony

Strumień krwi widzisz wyraźnie zniżony,

1640

Z drugiej natomiast więcej cięży do dna,

Aż tam do miejsca, gdzie karania godna

Cierpi tyrania. Do tego to łoża

Pchnęła na wieczność sprawiedliwość boża

Attylę, co był jej biczem na ziemi,

1645

Pirrusa, Seksta [181] i tamże wraz z niemi,

Za każdym tego kipieniem łożyska,

Renierom obu z Pazzi i z Korneto [182],

Którzy to niegdyś w ziemskim życiu swoim

Po wielkich drogach słynęli rozbojem,

1650

Na wieczne czasy łzy gorzkie wyciska».

Rzekł i wstecz potem szedł tym samym brodem.

Pieśń XIII

1652

(Krąg VII. Koło drugie: samobójcy, Piotr a Vineis, gracze.)

LasJeszcze przechodził Nessus bród czerwony,

Gdyśmy wchodzili w las dalszym pochodem,

1655

W las pusty, żadną ścieżką nieznaczony.

Tam liść na drzewach czarny, nie zielony,

Gałęzie krzywe, zwikłane niezmiernie,

Zamiast owoców trucizna i ciernie.

W gęstszej zarośli nie mieszka zwierz dziki,

1660

Co się kłem znęca nad żyzną doliną,

Między Korneto a rzeką Cecyną [183].

Tam gniazda mają harpije [184], straszydła,

Które ze Strofad przegnały Trojanów

Na nieznajome wody oceanów,

1665

Smutnym proroctwem trwożąc wędrowniki [185];

Szyja, twarz ludzkie, a szerokie skrzydła,

Brzuch pierzem kryty, nogi ze szponami,

A napełniają cały las żalami.

Mistrz tak się ozwał po milczeniu długim;

1670

«Wiedz, że iść będziesz wciąż obwodem drugim [186]

Póty, aż wstąpisz w step okropnych piasków.

Dlatego dobrze wytężaj tu oko.

A rzeczy ujrzysz tak dziwne jak mary,

Co z ust mych słysząc, nie dałbyś mi wiary».

1675

Już las jękami pobrzmiewał szeroko;

Nie widząc, co jest przyczyną tych wrzasków,

Stanąłem jak słup i tak żem się zdumiał,

Że mistrz mój sądził, jakobym rozumiał,

Iż te jęczenia wyszły z piersi żywych

1680

Jakichś zakrytych dla nas nieszczęśliwych!

I mistrz rzekł do mnie: «DrzewoOt złam gałąź krzywą,

A błąd swój poznasz». Jam wnet niecierpliwą

Wyciągnął rękę i gałąź uszczyknął [187].

«Po co mnie łamiesz?» nagle pień zakrzyknął;

1685

Krwią cały sczerniał i znów mówił z krzykiem:

«Dlaczego szarpiesz mnie z sercem tak dzikiem?

Byliśmy ludźmi, jesteśmy drzewami,

Więcej litości mógłbyś mieć nad nami,

Choćbyśmy byli robactwa duszami».

1690

Jak jednym końcem gore zapalona,

A drugim syczy, skrzy głownia zielona.

Ziejąc powietrze, co się w niej zagrzewa,

Tak krew i słowa szły z pnia tego drzewa.

I upuściłem gałązkę pod nogi,

1695

Stając jak człowiek potruchlały z trwogi.

«Zraniona duszo!» mistrz mój odpowiedział:

«Gdyby on wierzył w to, co jednak wiedział,

Czytając moje na ziemi poema [188],

Nigdy by ręki nie podniósł na ciebie.

1700

Widząc, że pełnej w tę rzecz wiary nie ma,

Uszczknąć twą gałąź poradziłem jemu,

Co, wierz mi, sobie wyrzucam samemu.

Lecz chciej, kim byłeś, powiedzieć poecie,

On z niepamięci twe imię odgrzebie,

1705

On twoją pamięć odświeży na świecie,

Gdzie ma powrócić i żyć tam na nowo».

A drzewo: «Nęcisz mnie tak słodką mową,

Milczeć nie mogę, lecz ostrzeżcie sami,

Jeśli za długo mówić będę z wami.

1710

Jestem ten, który rządził Fryderykiem [189],

Od jego serca dwa klucze trzymałem,

Pierwszy zamykał, drugi je otwierał

Jak własny zamek; w jego państwie całem

Byłem jedynym jego powiernikiem,

1715

On mnie podnosił i na mnie się wspierał;

Ja tak gorliwy byłem w tym zaszczycie,

Że przezeń sen mój straciłem i życie.

Lecz nierządnica [190], co w dworzan nacisku

Bezwstydnym okiem strzelała dla zysku,

1720

Powszednia klęska i dworów zakała,

Zażegła wszystkie przeciw mnie umysły.

I tak zawistni iskrą po iskierce

Na mnie Augusta [191] zapalili serce,

Że z dwojga słońc-ócz noc dla mnie się stała,

1725

Jak wodne bańki mi źrenice prysły.

A dusza moja, możem był zbyt hardy,

Wierząc, że śmiercią zetrze piętno wzgardy,

Mnie uczyniła przeciw mnie samego

Niesprawiedliwym ze sprawiedliwego.

1730

Klnę się na świeży korzeń tego drzewa,

Żem nigdy wiary przez mój wstręt przyrodny [192]

Nie zdradził pana, co był jej tak godny!

Gdy w świat z was który wrócić się spodziewa,

Podnieś mą pamięć, która ugodzona

1735

Grotem zawiści leży tam i kona».

Po krótkiej przerwie mówił mi Wirgili:

«Kiedy on milczy, nie trać drogiej chwili,

Mów, pytaj jego, chcąc coś więcej wiedzieć».

A ja: «Ty, w myślach umiejący czytać,

1740

Wiesz lepiej, o co i jak go zapytać,

A co by dało mojej chęci sytość:

Bo ja bym jemu nie mógł nic powiedzieć,

Tak mnie w tej chwili przytłoczyła litość».

Mistrz mówił za mnie: «Jeżeli skłoniony

1745

Ten oto człowiek prośbami twojemi,

Wiernie, jak pragniesz, spełni je na ziemi;

Powiedz mi jeszcze, duchu uwięziony,

Jako się dusza w tych węzłach zamyka?

Mów, czy choć jedną kiedy jaka siła

1750

Z jej tak twardego ciała wyzwoliła?»

Pień silnym wiatrem świsnął mi nad głową,

A wiatr ten w takie zamienił się słowo:

«Krótko odpowiem [193]. Drzewo, Kara, SamobójstwoKiedy dusza dzika

Samochcąc z swojej klatki się wymyka,

1755

Zaraz w krąg siódmy Minos ją odsyła.

I bez wyboru jej miejsca w tym lesie

Los ją tam rzuca, gdzie ją wiatr zaniesie.

Tam i kiełkuje jako z ziarnem plewa,

Puszcza latorośl, staje się pniem drzewa;

1760

Harpije drzewa karmiąc się liściami.

Robią mu boleść; ząb, co go bezcześci,

Otwiera przejście dla tejże boleści.

Jak innym duszom i nam by się chciało

Zebrać swe prochy rozwiane wiatrami;

1765

Lecz nie nam w swoje ubierać się ciało,

Bo chcieć niesłusznie za życia, czy w grobie.

Mieć to, co sami odejmujem sobie.

My je przywleczem w tę puszczę żałobną,

A każde ciało zawiśnie osobno

1770

Na drzewie swego cierpiącego cienia».

Jeszcześmy pilne dawali baczenia,

Sądząc, że pień chce mówić jakieś słowa,

Kiedy nas wrzawa zadziwiła nowa,

Jak łowca, który posłyszy trąb wrzawę,

1775

Gdy dzik na przesmyk swój ściąga obławę

I wystrzał broni, i łowców hałasy.

Gdy zwierza [194] ryczą, a ich rykiem lasy.

Oto na lewo, snadź [195] dwaj nieszczęśliwi [196]

Nadzy, podarci, zda się na pół żywi,

1780

Tak szybko wbiegli w lasu przesmyk wąski,

Że idąc drobne łamali gałązki.

«Chodź sam tu, śmierci! będziesz pożądaną!»

Rzekł pierwszy, drugi z tyłu krzyczał: «Lano [197]!

Pewno tak rączą nie pędziłeś stopą

1785

Gdyś biegł do boju pod Pieve del Topo».

Rzekł i w krzak zapadł, snadź [198] tchu w nim nie stało,

On i krzak, zda się, jedno tworzył ciało,

Psy czarne lasem, bez tropu i szlaku,

Biegły samopas, snadź głodne krwi duchów

1790

Jako brytany spuszczone z łańcuchów

I potępieńca, który skrył się w krzaku,

Zwietrzywszy pyskiem gryzły i szarpały;

A potem ciało podarte w kawały

Rozniosły, mając pełną ich paszczękę.

1795

Wtenczas przewodnik mój wziął mnie za rękę

I pod krzak przywiódł przez psy rozczochrany,

Który daremnie skarżył na swe rany [199].

«Jakubie!» wołał. «O myśli szalone,

Co ci radziły mieć ze mnie ochronę,

1800

Czyż moja wina, żeś grzechem zbrukany!»

Mistrz mój, podszedłszy, tak mówił do krzaka:

«Mów, kim ty byłeś, ty ranami skłuty,

Co ziejesz ze krwią skargi i wyrzuty».

Krzak mówił, mowa jego była taka:

1805

«Wy, coście przyszli widzieć rzeczywiście

Mój stan po moim zniszczeniu okrutnym,

W którym straciłem wszystkie moje liście,

Zbierzcie je, złóżcie pod tym krzakiem smutnym.

Ja jestem z miasta, co pierwszego pana [200]

1810

Rade rzuciło dla Chrzciciela Jana.

Straszną swą sztuką pan od nich wzgardzony

Będzie ich dręczył przez czas nieskończony;

Gdyby nie posąg jego, jaki stoi

Na moście Arna, współziomkowie moi

1815

Jeszcze by dotąd miasta nie dźwignęli

Z gruzów, co w spadku po Attyli wzięli.

Tam uciekając od mych wierzycieli,

Z własnego domu, sądź, jak zda się tobie,

Głupi, zrobiłem szubienicę sobie».

Pieśń XIV

1820

(Krąg VII. Koło 3. Bluźniercy, lichwiarze, sodomici. Piasek rozpalony. Kapaneus. Starzec kreteński. Trzecia rzeka piekielna.)

Miłość rodzinnej skłoniła mnie strony,

Zebrać i oddać rozmiecione liście

Temu, co chrypiał jękiem wysilony.

I stamtąd nasze zwróciliśmy iście [201]

1825

Pod trzeci obwód [202], punkt, gdzie się odkrywa

Sprawiedliwości bożej moc straszliwa.

Chcąc wiernie rzeczy opowiedzieć nowe,

Weszliśmy, mówię, na błonia stepowe,

Bez żadnych roślin, puste i jałowe.

1830

Step ten opasan bolejącym lasem,

Jak ten las, fosy grodzi się opasem [203].

Tam krok wstrzymałem; jak martwego morza

Powierzchnia piasku martwa i spalona;

Po takim stopa deptała Katona [204].

1835

Jakże powinnaś być, o zemsto boża,

Przerażająca dla tego, kto czyta

To, co mojemu objawia się oku!

Widziałem trzodę nagich dusz w natłoku,

A wszystkie płaczą, lamenty zawodzą.

1840

Snadź [205] według sądu kaźń ich rozmaita:

Jedni wznak leżą, drudzy jak nić zwita

W kłąb się zwinęli członkami wszystkiemi,

Inni po stepie nieustannie chodzą.

Ci najliczniejsi; leżących na ziemi

1845

Było niewielu, ale przez ich wargi

Największe żale jęczały i skargi.

Szeroką kiścią dżdżył żar na pustkowie,

Jak śnieg bez wiatru w alpejskim parowie.

Jak Aleksander pod indyjskie słońce

1850

Prowadząc lud swój, widział spadające

Ognie na wojsko w piasku niegasnące [206],

Po całym wojsku rozkazał z baczeniem

Deptać nogami iskrę, gdy upadnie,

Bo jedna iskra da się zgasić snadnie [207];

1855

Tak spadał ogień wieczny, a płomieniem

Zapalał piasek jak proch pod krzemieniem.

Płomienia piasek w lot chwytał się suchy,

Dręczyć boleścią podwojoną duchy;

Ich nieszczęśliwe w ciągłym ruchu ręce

1860

I w nieustannym jak wachlarz powiewie,

Do ich ciał lgnące strząsały zarzewie.

«Mistrzu,» mówiłem, «coś wszystkie przeszkody

Usunął, prócz tej, jaką potępieńce

Stawili hardo w progu Disa bramy:

1865

Kto ten cień, powiedz, olbrzymiej urody,

Co leżąc w piasku tak dziko spoziera,

Zda się, że jemu ogień nie doskwiera?

Czy hardy własnej urąga się męce?»

A cień spostrzegłszy, że o nim rozmowa

1870

Toczy się z mistrzem, zakrzyknął w te słowa:

«Jak byłem żywy, jam zmarły ten samy!

Gdyby sam Jowisz, gdy gniew go zapala,

Choć raz zmordował swojego kowala,

Co jemu ukuł strzałę piorunową,

1875

Pod której ostrzem jam legł na skonanie;

Gdyby był czarnych robotników Etny

Wszystkich zmordował, stojąc nad ich głową,

Krzycząc: »Dopomóż mi, dobry Wulkanie!«

Wprzód nim pod Flegrą [208] zdobył triumf świetny;

1880

I gdyby wszystkie we mnie utkwił strzały,

Jeszcze z swej zemsty nie miałby dość chwały».

A mistrz doń mówił z gniewem i zapałem,

Tak mówiącego nigdy nie słyszałem:

«Kapaneusie [209]! Czyliż twojej dumie

1885

Twa kara granic położyć nie umie?

Żadna nie może równać się męczarnia

Z taką wściekłością, jaka cię ogarnia».

A potem do mnie twarzą obrócony,

Słodkimi usty przemówił najczulej:

1890

«On był z tych siedmiu szturmujących króli

Stubramne [210] Teby; pychą zaślepiony,

Pogardził Bogiem, tak wieść o nim głosi,

I wątpię teraz, czy go o co prosi.

Lecz męka dumy, jak mówiłem jemu,

1895

Bodaj największą karą jest dumnemu.

Idź za mną, tylko strzeż się, abyś czasem

Gorącym piaskiem nie obraził nogi,

Przeto ostrożnie idź tuż poza lasem».

Milcząc, przyszliśmy, ja i wódz mój drogi,

1900

Nad brzeg krynicy, co z lasu wynika;

Rażąca tego czerwoność strumyka

Jeszcze mi dzisiaj włos na głowie jeży.

A jak przejrzysty strumień z Bulikamy [211],

Którym tak rade grzesznice się dzielą,

1905

Znęcone jego chłodzącą kąpielą,

Tak dnem piaszczystym ta krynica bieży [212].

Oba jej brzegi wysłane granitem,

Trzeba, myślałem, iść wzdłuż jej korytem.

«Wśród mnóstwa rzeczy, co ci, mój kochany,

1910

Już pokazałem po wyjściu z tej bramy,

Której nikomu próg niezakazany,

Jeszcześ nie widział tak ciekawej pono.

Patrz, wody w siebie wszystkie ognie chłoną!»

Mistrz mój tak mówił; więc prosiłem jego,

1915

Aby mi podał pokarm, do którego

Sam wpierw podrażnił chęć mą wygłodzoną.

«Pośrodku morza jest kraj lądu pusty,

Na imię Kreta,» rzekł mistrz złotousty,

«A miał on króla, pod którego rządem

1920

Świat nasz był czysty; nad morzem i lądem

Podnosi garb swój góra, Idą zwana,

Niegdyś gajami, wodą szachowana,

A dzisiaj pusta, jak każda rzecz stara!

Tam Rea syna powiła w połogu;

1925

Chcąc go skryć lepiej, gdy płakało dziecię,

Płacz wrzawą surmy głuszyła i rogu.

Wśród góry stoi starzec jak jej mara [213],

Plecami stoi on ku Damijecie [214],

Wzrok utkwił w Romę jak w swoje zwierciadła,

1930

Głowę ma złotą, barki, pierś ze srebra,

A z miedzi członki, począwszy od żebra,

Aż gdzie się biodro na widły rozpadło;

Niżej do pięty, jakby z jednej szyny,

Kształty tworzyły spławione żelazo,

1935

Prócz prawej nogi, ta z palonej gliny,

Dlatego więcej opiera się na niej.

Prócz złota, kruszce bruzdowane skazą,

Kropleją [215] łzami, te, gdy nad brzeg wzbiorą,

Przez grotę płyną w głąb do tej otchłani:

1940

I z łez tych rzeka tworzy się osobna,

Jako Acheron i Styks z Flegetonem [216];

Potem korytem zstępują zwężonem

W punkt, skąd już niżej zstąpić niepodobna,

Tam tworzą Kocyt; ujrzysz to jezioro,

1945

Dlatego o nim nie śpieszę tu z mową».

Rzekłem: «Gdy płynie ta krynica krwawa

Z naszego świata, dlaczego na skraju

Już jest widzialną tylko tego gaju?»

A on: «Ta otchłań, wiesz, jest okrągława;

1950

Choć długą drogą twe stopy znużone

Zstępują ciągle w głąb na lewą stronę,

Jeszcześ nie obszedł jej całego koła.

Snadź [217] krąg jej tobie zda się rzeczą nową,

Jednak sam przyznasz, że jako poetę,

1955

On cię zadziwiać nie powinien zgoła».

Jeszcze ja: «Gdzie jest Flegeton i Lete [218]?

O jednej milczysz, o drugim, mój wieszczu,

Powiadasz, że on powstaje z łez deszczu».

«Z radością,» mówił, «słyszę niepowszednią

1960

Te dwa pytania powiązane społem;

Jednakże wrzenie tej wody czerwonej

Mogłoby z dwóch ci rozwiązać choć jedno.

Zobaczysz Letę, lecz poza tym kołem,

Tam, gdzie się czyścić idzie duch skażony,

1965

Kiedy przez skruchę ma grzech przebaczony».

A potem mówił: «Czas odejść od lasa,

Brzegiem tej wody idź za mną pomału!

Tu mniej duszącym jest oddech upału,

Tutaj żar każdy, nim spadnie, zagasa».

Pieśń XV

1970

(Krąg VII. Koło 3. Sodomici. Brunetto, nauczyciel Dantego.)

Teraz idziemy wybrzeżem kamiennym,

Mgła powstająca z dymiących wód łoża,

Strzeże od ognia wodę i jej brzegi.

Jak zatrwożony potopem wiosennym

1975

Flamand swe groble podnosi od morza

Lub jak Padwanie wzdłuż wybrzeża Brenty,

Broniąc swych zamków, wodom czynią wstręty,

Chiarentana nim rozciepli śniegi [219]:

Na mniejszą skalę, lecz na wzór ten samy,

1980

Zdrój ten zamknęła pomiędzy dwie tamy

Nieznajomego ręka budownika.

Jużem za sobą las daleko rzucił [220],

Gdzie był, nie zgadłbym, gdybym się obrócił.

I oto trzodę duchów spotykamy,

1985

Duchy idące wzdłuż tego strumyka.

Patrzały na nas i oczyma strzygły,

Jak jedni w drugich wpatrujem się lica

Zmrokiem, przy blasku nowego księżyca;

Duchy te pilno utkwiły w nas oczy,

1990

Jak stary krawiec w ucho swojej igły [221].

Z gromady duchów, co tak patrząc kroczy,

Jeden mnie poznał, ułapił co żywo

Połę mej sukni i krzyknął: «O dziwo!»

W chwili, gdy do mnie wyciągał ramiona,

1995

Spojrzałem, chociaż twarz ogniem spalona

Łatwom ją poznał, nie była zmieniona.

Podając jemu rękę, rzekłem: «Gdzie to?

Azali jesteś tu, panie Brunetto [222]?».

A on: «Mój synu! I któż mię obwini,

2000

Jeśli dla ciebie Brunetto Latini

Pozostał w tyle od swoich szeregu?».

«Jeśli chcesz,» rzekłem, «nad brzegiem tej wody

Przysiądę z tobą; co mogę, to zrobię,

Spędzim chwil kilka naszym sercom gwoli [223],

2005

Ten, z którym idę, gdy na to przyzwoli».

«Synu mój,» mówił, «wiedz, że z naszej trzody

Na jedną chwilę kto wstrzyma się w biegu [224],

Sto lat pod ogniem przestoi w otchłani,

Nie mogąc strząsnąć żaru, co go rani.

2010

Idź, krok za krokiem iść będę przy tobie.

Potem dogonię braci nierozdzielnych,

Co idą, płacząc swych mąk nieśmiertelnych».

Nie śmiałem zstąpić, aby z nim iść społem.

Lecz szedłem ze czcią, z pochylonym czołem.

2015

On mówił: «Losu czy wyroku władza

Ciebie przed czasem w tę otchłań sprowadza?

Kto jest wódz twoją kierujący drogą?»

«Tam wyżej żyjąc wesoło i błogo,»

Odpowiedziałem, «zbłądziłem w dolinę,

2020

Przed kresem dni mych myślałem, że zginę;

Lecz zbłąkanego, drżącego od trwogi,

Wódz mnie wprowadził na tor mojej drogi».

A on: «Szczęśliwa twa gwiazda, licz na niej,

Dojdziesz do kresu twej świetnej przystani,

2025

Jeślim się dobrze twej przyszłości radził [225].

Gdyby śmierć wcześnie ócz mych nie zamknęła.

Wiary twej we mnie pewnie bym nie zdradził,

Widząc nad tobą niebo tak życzliwe,

Sam bym ci zagrzał twe serce do dzieła!

2030

Lecz to niewdzięczne plemię i złośliwe,

Lud, który wyszedł z Fijesoli z dawna [226],

Dziki jak skała jego nieuprawna,

Za czyn twój dobry stanie się twym wrogiem;

I słusznie, nie dziw, że cię klątwa ściga,

2035

Bo nie przystoi, między cierpkim głogiem

Ażeby słodka dojrzewała figa.

Wieść stara ślepym nazywa go ludem [227].

Plemię zawistne, dumne i łakome:

Obyś ich nigdy nie kalał się brudem!

2040

Łaski Fortuny tak w tobie widome,

Twój przyszły zaszczyt, że stronnictwa oba,

Gdy swej zawiści stępią ostrze grotu,

Głodne zapragną twojego powrotu.

Lecz bądź, roślino, z dala od ich dzioba [228],

2045

Zwierz z Fijesoli drapieżnym nałogiem

Niech się podściela ze swych ciał barłogiem;

Lecz niech roślinę zostawi w pokoju,

Gdy jeszcze jaka wyrasta z ich gnoju,

W której odżywa to święte nasienie

2050

Rzymian, co przyszli w tę stronę nie w gości,

Lecz zamieszkali gniazdo takiej złości».

Odpowiedziałem: «Gdyby me życzenie,

Gdyby me chęci wysłuchano z góry,

Nie byłbyś pozwan przed sąd twej natury.

2055

Wierzaj mi, zawsze w pamięci mej stoi

Drogi ojcowski obraz twarzy twojej,

Gdy mnie uczyłeś, jak dzieły wielkiemi

Unieśmiertelnia człek imię na ziemi.

Za to ci wdzięczność serce me przechowa,

2060

Rad, póki żyję, wyznam ją przez słowa.

Co o mej gwieździe mówisz, będę baczył,

Abym tekst drugi o niej wytłumaczył [229]

LosSłowami pani, która mi odsłoni

Całą mą przyszłość, jeśli dojdę do niej.

2065

Tylko ja chciałbym, byś wiedział, żem gotów

Znieść cios Fortuny, pociski jej grotów,

Abym w sumieniu był czystym aniołem.

Treść wróżb nienowa dla mojego ucha;

Niech więc Fortuna, jak chce, toczy kołem!»

2070

Wtenczas na prawo zwrócił się Wirgili,

Popatrzał na mnie i mówił po chwili:

«Kto w swej pamięci bez błędu zapisze

Rzecz raz słyszaną, taki dobrze słucha [230]».

Idąc i mówiąc wciąż z panem Brunetto,

2075

Pytałem, jacy jego towarzysze

Znajomsi byli jakim czynem, chwałą,

Blaskiem nauki czy własną zaletą.

A on: «Niektórzy poznania są godni,

O drugich będzie zamilczeć wygodniej,

2080

Mówić tak długo czasu by nie stało.

Wiedz: słowem, wszyscy byli to klerycy [231],

A literaci wielcy, piśmiennicy,

A wszyscy grzechem tym samym zbrukani.

Prawnik z Akorso [232] i mistrz Pryscyjani [233],

2085

Idą pospołu w tym nikczemnym tłoku.

Gdybyś pożądał szpetnego widoku,

Mógłby twojemu przedstawić się oku

Ów Andrzej z Mozzi [234], którego sług sługa [235]

Przeniósł znad Arna do Bakiglijony,

2090

Gdzie zmarł rozwięzią cały wykrzywiony.

Mówiłbym o nim dłużej, lecz nie mogę,

Dym bucha, idzie trzoda duchów druga,

Z którą mi w jedną nie wolno iść drogę.

Skarbiec mój [236] czasem otwórz i przeczytaj,

2095

W nim tylko żyję; więcej mnie nie pytaj».

Potem zawrócił stopy w inną stronę.

Jak szybkobiegacz bawiący Weronę

Bieży do mety po sukno zielone [237],

Podobnym krokiem dopędzał swych braci,

2100

Jak ten, co w biegu wygrywa, nie traci.

Pieśń XVI

2101

(Krąg VII. Koło III. Ciąg dalszy. Gwidogwera. Rusticuci).

Już byłem w miejscu, gdzie słychać szum wody,

Która spadała w drugi krąg piekielny [238]

Szumiąc podobnie jak w ulach gwar pszczelny.

2105

Trzy cienie od tej oderwane trzody,

Co przechodziła pod ognistym deszczem,

Podbiegły do nas, krzycząc w uniesieniu:

«O stój, poznajem po twoim odzieniu,

Żeś dziecko naszej występnej ojczyzny».

2110

Widziałem na ich ciałach od płomienia

Świeże i stare wypalone blizny;

Niestety! Jeszcze wspominam je z dreszczem,

Choć czas na poły zatarł ślad wrażenia.

Na krzyk ich brzegiem idący porzecznym

2115

Mistrz stanął; do mnie obrócił się twarzą

I rzekł: «Stań, jeśli chcesz być dla nich grzecznym:

Gdyby nie ognie, co te piaski skwarzą,

Rzekłbym, że witać z skwapliwością całą,

Więcej by tobie niźli im przystało».

2120

Dusza, DuchGdyśmy stanęli, starą pieśń okrzyków

Cienie zawyły z boleści wyrazem,

Kręcąc się w kółko wszyscy trzej zarazem [239]

I obyczajem nagich zapaśników

Już namaszczonych, co się okiem mierzą,

2125

Nim w szrankach na się piersią w pierś uderzą,

Cienie wprost do mnie obracając twarze,

W krąg się kręciły po stepu obszarze,

W sposób, że szyja skrzywiona z ich nogą,

Ciągle jak w sporze, przeciwną szły drogą.

2130

Jeden tak mówił: «Chociaż pełen groźby

Step ten ruchomy, smutny i spalony,

Podał w pogardę nas i nasze prośby,

Mów, naszej sławy odgłosem skłoniony,

Kto jesteś, co tu stopami żywemi

2135

Stąpasz po piekle śmiało jak po ziemi?

Patrz, ten, którego ja zacieram ślady,

Nagi, żarami obdarty ze skóry,

Był dobrze większym, jak ty mniemasz mężem;

Był wnukiem skromnej i pięknej Gwalrady [240]

2140

Nazwisko jego było Gwidogwera,

Mąż zawołany radą i orężem.

Drugi, co ze mną, smutny i ponury,

Gorące żwiry stopami rozciera,

Wpatruj się dobrze, to Aldobrandini [241],

2145

Wieszcz bez słuchacza wśród swojej krainy!

Ich współmęczennik w tej ognia pustyni

Jam Rustikuci [242]; zaiste zła żona

Więcej jak wszystko, wwiodła mnie do winy».

Gdybym był pewny od ognia zachrony,

2150

Skoczyłbym na dół objąć ich w ramiona,

Wierzę, nie byłby mistrz tym zasmucony;

Lecz myśl, że będę na żarach spieczony,

Strach w końcu we mnie dobry zamiar przemógł,

Żem ich uściskiem lubować się nie mógł.

2155

Potem na takie zdobyłem się słowa:

«Nie jest to wzgarda, lecz boleść serdeczna,

Jaką mi sprawia wasza męka wieczna.

Mnie o was mistrza uprzedziła mowa,

Według słów jego pomyślałem wreszcie,

2160

Jacyście przyszli, takimi jesteście,

Jestem wasz ziomek i zawsze z zapałem

O waszych czynach szlachetnych słuchałem.

Żółć porzuciłem [243], cel mej drogi główny

Dojść do owoców, których treść tak słodka!

2165

Co mi obiecał mój wódz prawdomówny;

Lecz tu wpierw muszę zstąpić aż do środka [244]».

Cień rzekł: «Niech dusza twoimi członkami

Kieruje długo, sława niech obleci

Zakres dni twoich i po tobie świeci.

2170

Mów, czy waleczność i uczucia szczere

Żyją jak niegdyś pomiędzy ziomkami,

Czy już wygnane są u nich w bezcześci?

Bo gość niedawny Wilhelm Borsijere [245],

Który tu przybył społem jęczeć z nami,

2175

Przerażające opowiada wieści».

«Zatyli [246] na twym, Florencyjo, chlebie

Przybysze nowi (zysk nagły a lichy),

Zrodzili tyle swawoli i pychy,

Że już złem własnym skarżysz sama siebie [247]».

2180

Tak wykrzyknąłem z podniesioną twarzą:

Słysząc to, cienie po sobie spojrzały,

Jak ci, co głosem prawdy się przerażą.

Potem samotrzeć tak odpowiedziały:

«Jeżeli zawsze, najskąpszy z gadaczy!

2185

Tak małym kosztem zbywasz twych słuchaczy,

Szczęśliwie mierzysz miarą słów twe chęci:

Przecież gdy zdołasz wyjść z tych miejsc rozpaczy

I ujrzysz świat twój z gwiazd światłem tak miłym,

Jeśli ci zda się mówić: ja tam byłem —

2190

Chciej nas przypomnieć żyjących pamięci!»

Wtem rozerwały koło i uciekły

Szybko, jak gdyby skrzydłami wiatr siekły;

I nikt tak prędko Amen nie wymówi,

Jak znikły w stepie, pędząc w ślad swej trzody.

2195

Przeto iść dalej zdało się mistrzowi,

Ja szedłem za nim, wtem — o dziwo nowe!

RzekaTak blisko łoskot zagłuszył nas wody,

Że szumem naszą przerywał rozmowę.

Jak z własnym ujściem zapieniona rzeka [248]

2200

Na wschód od Wizo do morza przecieka,

Z gór Apeninu, zwana Aquachetą,

Nim zstąpi w głębsze na dolinach łoże;

Przy Forli traci to imię, a potem,

Jak z gór kaskada spadając z łoskotem,

2205

Grzmi wód hałasem przy San Benedetto[249],

Gdzie z tysiąc ludzi pomieścić się może:

Z takim łoskotem ze stromej skał ściany [250],

Staczał się strumień krwią zafarbowany,

Ażem ogłuchnął na oboje ucho.

2210

A byłem w pasie sznurkiem przepasany,

Jakim tuszyłem — daremna otucho! —

Złowić panterę z skórą cętkowaną [251].

Sznur odpasawszy, jak mi rozkazano,

Zwinięty w kłębek oddałem mistrzowi,

2215

Mistrz się na prawo zwrócił ku brzegowi

I z brzegu, stojąc nad stromą opoką,

Cisnął go w otchłań strumienia głęboką.

Rzekłem więc w sobie: Pewnie coś nowego

Na ten znak nowy odpowie, jak wróżę,

2220

Gdy mistrz uwagi nie zdejmuje z niego. —

Jak ludzie przy tym powinni być baczni,

Który najskrytszą myśl w nich zbadać może!

Mistrz mówił: «Teraz pilno patrzeć zacznij,

To, na co czekam, zaraz się objawi,

2225

O czym ty marzysz, wnet ujrzysz oczyma».

Niech człowiek prawdę za ustami trzyma,

Jeśli choć pozór z niej kłamstwa wynika,

Bo sam bez winy na wstyd się wystawi.

Lecz tu zatrzymać nie mogę języka:

2230

Na te poemy, czytelniku, tobie,

Klnę się, jak chcę mieć twą łaskę po sobie,

Że przez mgły gęste widziałem i mżące

Jakieś w powietrzu widmo pływające

W postaci nurka, gdy tonie w wód łono,

2235

Aby odwiązać kotew [252] zaczepioną

O głaz podwodny lub wynieść z wód łona

Jakiś tam przedmiot morzem pochłonięty,

W chwili, gdy przed się wyciąga ramiona,

A cały sobą przysiada na pięty.

Pieśń XVII

2240

(Gerion. Ostatni z koła III: lichwiarze. Odjazd.)

Potwór«Zarażająca świat tchem jadowitym,

Oto z ogonem stalowym bestyja [253].

Którym broń łamie i mury przebija!»

Tak mówił wódz mój, a na zwierza skinął,

2245

Aby z powietrza do nas lot swój zwinął,

Na brzeg, gdzie szliśmy nadrzecznym granitem.

I oszukaństwa spadł obraz obrzydły;

Wysunął głowę, pierś pod stopy nasze,

Lecz nie położył ogona na tamie.

2250

Ten latający dziwoląg, nie kłamię,

Sprawiedliwego miał oblicze męża,

A skóra na nim błyszcząca i miękka,

Resztą był ciała podobny do węża.

A miał dwie łapy zakrzywione w widły,

2255

Podszyte puchem pod samo podpasze;

Pierś, grzbiet i boki jak hieroglif jaki

Były pisane w kółka i gzygzaki:

Piękniej Arachny nie dzierzgała ręka,

Tkań, jaką snuje piękna odaliska,

2260

Większym bogactwem barwy nie połyska.

Jak czasem stoją w brzegach rzeki łodzie,

Na pół na ziemi, a na poły w wodzie,

Jak bóbr do walki po pas wynurzony,

W kraju, gdzie żyją żarłoczne Teutony [254],

2265

Tak zajmowała ta bestyja dzika

Brzeg, co step piasków granitem zamyka.

Całym ogonem potwór na wiatr miotał,

Jak skorpion żądłem zatrutym migotał,

A wódz mi mówił: «Teraz nam z wybrzeży

2270

Zstąpić przystoi, gdzie ten potwór leży».

I schodząc w prawo (któż ostrożność zgani?),

Jeszcze dwa dałem kroki tym wybrzeżem

Z myślą, że w stepie ognia się ustrzeżem.

Gdyśmy stanęli przed tym ptako-zwierzem,

2275

Nieco opodal, u progu otchłani,

Duchy, widziałem, na piasku siedziały [255].

A mistrz: «Ażebyś poznał krąg ten cały,

Idź, poznaj bliżej ich stan i katusze,

Lecz z nimi długą nie baw się rozmową:

2280

Nim wrócisz, spytać tej bestyi muszę,

Czy nam do jazdy grzbietu nie użyczy».

I sam poszedłem w dolinę stepową,

Gdzie krańcem siódmy krąg z ósmym graniczy,

Dusza, Kara, CierpienieTam gdzie siedziały nieszczęśliwe duchy.

2285

Boleść tryskała przez oczy ich łzami,

Podnosząc ręce od ruchu mdlejące,

Żar odsuwały, to piaski gorące;

Jak psy w skwar letni pyskiem, to łapami

Ich kąsające opędzają muchy.

2290

Próżno oczyma przeglądałem twarze

Okaleczałe w tym bolesnym żarze.

Nikogo w takiem zebraniu niemałem,

Nie mogłem poznać, lecz zauważałem,

Z każdego szyi zwisała kaleta,

2295

Godłem i barwą każda rozmaita;

Ich oczy, zda się, że pasły się nimi.

Podszedłszy bliżej, oczyma własnymi

Widziałem, jak na błękitnej kalecie

Siedział lew bury i tonął w błękicie:

2300

Tak robiąc przegląd, postrzegłem z daleka

Drugą kaletę jak w krwi farbowaną,

A na tle krwawym gęś bielszą od mleka;

Jeden, któremu tło białego wora

Zdobiła świnia, błękitna maciora,

2305

Przemówił do mnie: «Co tu robisz żywy?

Wiedz, że mój były sąsiad Witaliano [256]

Siądzie tu przy mnie, po mej lewej stronie:

Padwianin jestem w florentynów gronie,

Często mnie głuszy ich okrzyk wrzaskliwy:

2310

»Oby mąż nadszedł krokiem uroczystym,

Który ma worek o dziobie troistym [257]«».

A potem dziko żar oczyma wskrzesił,

Wykrzywił wargę i język wywiesił

Jako wół, kiedy swoje nozdrza liże.

2315

A ja z bojaźni, czy nie zabawiłem

Dłużej nad zakres według słów przestrogi,

Grzbiet do tych nędznych duchów obróciłem.

Patrzę, zwierz dziki już oczyma strzyże,

Na grzbiecie jego siedział mój wódz drogi

2320

I mówił: «Teraz bądź krzepki i śmiały!

Ktokolwiek tutaj chce zstąpić z tej skały,

Musi drabiną schodzić tylko taką.

Siądź z przodu, moje do ogona siodło,

Aby cię jego ostrze nie ubodło».

2325

Jak chory febrą zmęczony czworaką,

Patrząc na blade paznokcie, już całem,

Nim dreszcz chorobę poczuje, drży ciałem,

Słowa te wstrzęły mnie drżeniem nieznanem;

Na koniec strach mój na wstyd się przesila,

2330

Który przed dobrym krzepi sługę panem.

Siadłem na barkach szerokich zwierzęcia;

Chciałem rzec: «Trzymaj, weź mnie w swe objęcia!»

Lecz głos nie wyszedł uwięzły w mym łonie.

On, co mię wyrwał z niebezpieczeństw tyla,

2335

Gdym siadł, w ramiona tulił mnie jak dziecię

I mówił: «Teraz ruszaj, Geryjonie!

Tylko pamiętaj, że nie cienie duchów,

Lecz nowy ciężar niesiesz na twym grzbiecie;

Szerokim łukiem spuszczaj się do ziemi».

2340

Jak łódź od brzegu ruchy leniwemi

Zrazu się sunął; a potem, a potem,

Kiedy już poczuł swobodę swych ruchów,

Podniósł się w górę i zwinnym obrotem

Ogon ku piersi przerzucił nad nami,

2345

Rozciągnął ogon, jak węgorz nim miotał,

W powietrzu dwiema wiosłując łapami.

StrachCzy ode mnie Faeton, nie uwierzę,

Czuł większą trwogę, gdy rydwan zdruzgotał

I lejc upuścił pod sferą słoneczną,

2350

Tor swój nieszczęsny znacząc drogą mleczną [258],

Lub Ikar widząc topniejące pierze,

Gdy ojciec krzyczał: «Słoneczna pożoga

Spali ci skrzydła, zuchwała to droga!»

Jakaż w tej chwili była moja trwoga,

2355

Gdy wszystkie z oczu straciwszy przedmioty

Widziałem tylko powietrze i zwierze!

Ptak-zwierzę płynąc powoli, powoli,

Na przemian skręcał, to zniżał swe loty,

Ledwo odgadłem, co się działo ze mną,

2360

Z wiatru, co dął mi w twarz mą i pode mną.

Otchłań na prawo, podsłuchałem potem,

Grzmiała pod nami potężnym łoskotem;

Na tak straszliwy łoskot mimo woli

Z trwogą spuściłem w dół oczy i głowę:

2365

Wtenczas ta otchłań prawie o połowę

Zwiększyła we mnie grozę przerażenia,

Widziałem ognie, słyszałem jęczenia

I cały drżący w sobie się zebrałem.

Czegom nie widział, w tej chwili widziałem,

2370

Że się spuszczamy między wielkie męki,

Słysząc zbliżone szlochanie i jęki.

Sokół gdy długo na skrzydłach się waży,

A sokolniczy stojący na straży

Nie widząc długo ptaka i zdobyczy:

2375

«Sam tu [259] sokole!» niecierpliwie krzyczy;

Z chmur, gdzie daremnie setne kreślił koła,

Spuszcza się skrzydło znużone sokoła

I ptak, bo wre w nim żółć gniewem zagrzana,

Spada z daleka od swojego pana: —

2380

Tak nas Geryjon wysadził na skałę

Sterczącą na dnie głębokiego jaru

I pierzchnął, zbywszy naszego ciężaru,

Jak widzim z łuku pierzchającą strzałę.

Pieśń XVIII

2385

(Krąg VIII. Tłumok 1 i 2. Rajfury i pochlebcy.)

PiekłoJest miejsce w piekle zwane Złe Tłumoki[260],

Żelaznej barwy, a całe z opoki [261],

Okólna ściana także granitowa;

Pośrodku jama wrzyna się opoką,

2390

Tworząc szeroką studnię i głęboką,

O której będzie na swym miejscu mowa [262].

Od zrębu studni aż po skał podnoże,

Przestrzeń okrągła, a całe wydroże

Do dna porznięte na dziesięć oddziałów.

2395

A jako liczne przekopy i jamy

Bronią przystępu do zamkowych wałów —

Pewne schronienie od wrogów napaści —

Na wzór ten były te kamienne tamy;

A jako twierdza fosą otoczona

2400

Na brzeg jej drugi rzuca most od bramy,

Tak od stóp skały szły kamienne zęby,

Które przerżnąwszy fosy i przepaści,

Końcami w studni wpierały się zręby.

Kiedyśmy zsiedli z grzbietu Geryjona,

2405

W takie skaliste weszliśmy warownie.

Z mistrzem na lewo zawróciłem kroku [263],

Na prawo zasię widziałem w pół zmroku

I nowych katów, i nowe katownie.

Grzesznicy nadzy w tym pierwszym tłumoku [264]

2410

Jedni szli do nas, połowa szła bokiem

W naszym kierunku, ale sporszym [265] krokiem.

Rzym gdy rok święci jubileuszowy,

Przyjęto zwyczaj, by przez most zamkowy

Dla ogromnego nacisku pątników

2415

Lud, idąc, na dwie dzielił się połowy.

Jedni przechodząc, mają w Santo-Pietro

Twarz obróconą, ci w Monte-Giordano,

Że tłumy ludu nigdy się nie zetrą.

Tak z stron przeciwnych szatany rogale

2420

Idąc z biczami po tej czarnej skale,

Okrutnie z tyłu smagały grzeszników.

I na trzask pierwszy bicza jakby gnano

Trzodę ze szkody, cały tłum uciekał,

Nikt na trzask drugi i trzeci nie czekał.

2425

Podczas gdy szedłem ponad jamą ciemną,

Widzę, znajomy potępieniec kroczy,

I rzekłem: «Znam go, nie mylą mnie oczy».

Wstrzymałem kroku, a nie chcąc mnie smucić,

Wódz mój łagodny zatrzymał się ze mną,

2430

Krok trochę na wstecz pozwolił mi zwrócić.

Lecz duch smagany wpadł na wybieg nowy,

Chciał mi się ukryć nachyleniem głowy;

Ja mówię: «Ty, co wzrok spuszczasz tak dziko,

Jeśli twych rysów wyraz niekłamany,

2435

Poznaję ciebie, witaj Wenediko [266]

Za jaką winę jesteś tak chłostany?»

«Ze wstrętem mówię, jaka moja wina,

Chociaż wstręt głos twój łagodzi srebrzysty,

Głos, co mi świat mój niegdyś przypomina.

2440

Jestem ten, który jako duch nieczysty

Skusiłem piękną mą siostrę Gizolę,

Aby się zdała na margrafa wolę.

Różnie w powieściach brzmi ta historyja!

Niejeden tutaj grzbiet biczami sieką,

2445

Pełno tu moich ziomków Bolończyków;

Pomiędzy Reno a Saweny [267] rzeką,

Więcej nie spotkasz nawykłych języków

Do wymawiania sipa zamiast sia[268];

Gdy chcesz świadectwo mieć tej prawdy godne,

2450

Wspomnij na nasze łakomstwo przyrodne.

Gdy mówił, szatan uderzył go biczem:

«Idź,» krzyknął, «z swoim gronem wszetecznieczem,

Tu nie ma targów na wdzięki niewieście!»

Ja do mojego wracam przewodnika;

2455

Idąc znów za nim przyszliśmy nareszcie,

Gdzie skała ramię kamienne wytyka.

I szliśmy lekko po skale i żwawo,

Dalszy nasz pochód zwracając na prawo.

Gdyśmy wstąpili na łuk jej arkady,

2460

Pod którą duchów przechodzą gromady,

Mój wódz «Stój,» mówił, «daj folgę krokowi!

Patrz, oto idą potępieńcy nowi,

Jeszcześ ich widzieć nie mógł oko w oko,

Bo w tym kierunku idą pod opoką».

2465

Z starego mostu, pod jego łukami,

Widzę, cug duchów przeciągał przed nami [269],

Biczem jak pierwszy zarówno smagany.

A dobry mistrz mój mówił niepytany:

«Patrz, wyższy głową nad wszystkich cień idzie,

2470

A który mimo częstych razów bicza,

Zda się, łzą jedną nie zwilżył oblicza.

Jaka królewska w nim postać z powagą!

To Jazon [270], który mądrością, odwagą

Zmyliwszy straże, skradł runo w Kolchidzie.

2475

Przez wyspę Lemnos przechodził w tę chwilę,

Kiedy niewiasty do samych jej krańców,

Mszcząc się okrutnie za mężów rozpustę,

Wymordowały jej męskich mieszkańców.

Tam przez namowy słowa złotouste,

2480

Zwiódł i pogwałcił młodą Hipsypilę,

Która płeć swoją w całej okolicy

Zwiodła zarównież zdradą niepowszedną,

I tam ją w ciąży zostawił i jedną.

Grzech ten go wtrącił w męki tej otchłani,

2485

Aby w niej poczuć mógł zemstę Medei.

Z nim idą jemu podobni zwodnicy.

Poznałeś pierwszy tłumok, a z kolei

Tych, co są biczem szatanów smagani».

Byliśmy w miejscu, gdzie wąska drożyna

2490

W krzyż drugą tamę kamienną przecina

I z drugą pierwszą połączą arkadę;

Duch, CierpienieTam nową duchów widziałem gromadę,

Płaczącą w jamie drugiego tłumoka [271].

Każdy duch bił się własnymi pięściami,

2495

Zawracał głowę i dyszał nozdrzami.

Wilgotny wyziew buchając z dna jamy,

Jak ciasto pleśnią przylegał do tamy,

Odrażający dla nosa i oka;

Dna trudno dojrzeć, tak jama głęboka.

2500

Widziałem jednak, stojąc na tej skale,

Na dnie ugrzęzły duchy w ludzkim kale:

Kiedym się wpatrzył, jakaś rudo-płowa

Sterczała kałem tak zbrukana głowa,

Że darmo w myśli sam siebie zagadłem,

2505

Kto on był, świeckim czy mnichem? nie zgadłem.

Głowa ta rzekła: «Co tak pilno tobie,

Jednej się mojej przyglądać osobie?»

«Jeślim cię» rzekłem «w pamięci zachował,

Znałem cię niegdyś z włosami suchemi,

2510

Aleksym z Lukki zwano cię na ziemi [272].

Dlatego pilniej jak drugich w około

Oglądam ciebie». On bijąc się w czoło:

«Pochlebstwo» rzekł «mnie wtrąciło w tę jamę,

Którym mój język tak dzielnie szermował!»

2515

Wódz do mnie mówił: «Za kamienną tamę

Wyciągnij szyję, a spojrzyj w głębinę,

Tam ujrzysz na dnie stojącą dziewczynę

Z rozczochranymi jak wiedźma włosami;

Pierś swą aż do krwi szarpie paznokciami,

2520

Ruchy jej ciała dzikie i gwałtowne,

To raz przysiada, to wstaje na nogi,

To dworka Tais [273]! raz przez usta sługi,

Kiedy kochanek pochlebnie jej pyta:

Mam li ja wielkie w twych oczach zasługi?

2525

Odpowiedziała: Zaiste cudowne!

Prędzej przechodźmy te skalne progi,

Tu wzrok się brudu napatrzył do syta».

Pieśń XIX

2528

(Krąg VIII. Tłumok III. Symoniacy. Mikołaj III i inni papieże).

Mistrzu Symonie [274]! Wy, jego sektarze,

2530

Co rzeczy boże, o łakome dusze,

Jako goniący za zyskiem kramarze,

Cudzołożycie za srebro i złoto,

Gdy być powinno żenione z szczodrotą:

Teraz ja dla was zadąć w trąbę muszę,

2535

Boście trzeciego tłumoka mieszkańce.

Już wstąpiliśmy na same skał krańce,

Skąd wzrok, jak stromą opoką kaskada,

Na dno otchłani prostopadle spada.

O jakże wielki twojej kunszt, o Panie,

2540

Arcymądrości, którą Tyś przyodział

Stosownie niebo, ziemię i otchłanie!

Jak sprawiedliwy przez ciebie jej podział!

Widziałem z brzegu i na dnie głaz szary,

Pełen dziur krągłych, wszystkie jednej miary:

2545

Takie są w moim pięknym Świętym Janie [275],

Gdzie kąpią dzieci przy chrzestnym obrzędzie;

Jedną z nich stłukłem niewiele lat temu,

Podając pomoc dziecku tonącemu;

A co przynajmniej niech dowodem będzie,

2550

Aby człek każdy spostrzegał się w błędzie.

Kara, Cierpienie, GrzechGrzesznik wytykał z jamy każdej dziury

Nogi po uda, resztę jego ciała

Więziła w środku swego lochu skała.

Dwie stopy płomień przypalał jaskrawy,

2555

Boleść tak silnie miotała nóg stawy,

Że mógłby zerwać i więzy, i sznury.

Jak napojone przedmioty oliwą

Pochwycą płomień w sam wierzch wyciągnięty,

Tak płomień sięgał ich palców od pięty.

2560

«Pojaśń [276] mi mistrzu,» zagadłem go żywo,

«Kto by w tej dziurze rzucał się jak wściekły,

Czy mu tak ognie czerwone dopiekły?»

«Jeśli chcesz» mówił «zejść na dno tej jamy,

Dzieje ich zbrodni z ichże ust poznamy».

2565

A ja: «Ty pan mój, jam sługa twej woli,

A sługa robi, co mu pan pozwoli».

I wstąpiliśmy na łuk czwartej tamy,

Tuż ponad fosę pokłutą dziurami.

Mistrz na dno fosy sprowadzał mnie z góry

2570

I przyprowadził do otworu dziury,

Skąd duch boleśnie skarżył się udami [277].

«O kto bądź jesteś, jak pal w dziurę wbity,»

Począłem mówić, «duchu nieszczęśliwy,

Jeżeli możesz, miarkuj ból twój żywy».

2575

I stałem jak mnich kapturem zakryty,

Spowiadający zbójcę w jego jamie [278],

Co się ma nad nim za chwilę zawalić;

Gdy spowiedź chytry złoczyńca odkłada,

To woła mnicha, a ten go spowiada,

2580

Chciałby na chwilę bliską śmierć oddalić.

Duch krzyknął [279]: «Ha, tu jesteś, Bonifacy?

Już mi od dawna przepowiednia kłamie:

Gdzie skarby twoje, owoce twej pracy?

Dla których zdradą, drogami krzywemi,

2585

Śmiałeś odważny zaślubić na ziemi

Piękną niewiastę [280], dać ją na targ zysku,

Abyś ją wzgardą zbrukał w twym uścisku».

Jak ten, co słysząc niepojęte słowa,

Ze wstydu milczy, stałem jak niemowa.

2590

«Mów, odpowiadaj»: zawołał Wirgili,

«Zupełnie inne, nie to noszę miano,

Jak się domyślasz». Nie zwlekając chwili

Odpowiedziałem, tak jak mi kazano.

Duch kręcąc stopy konwulsyjnym ruchem,

2595

Mówił z westchnieniem głębokiem i głuchem:

«O co mnie pytasz? Jeśliś wiedzieć chciwy,

Jaki w tej dziurze jest duch nieszczęśliwy,

Wiedz, że płaszcz wielki był moją odzieżą [281].

Jam syn, zaiste, niedźwiedzicy matki [282]

2600

Pragnąc wychować pokrewne niedźwiadki,

Aby na złotym wierzgały obroku,

W mój wór złożyłem z całej ziemi złoto

A w końcu siebie w tym ciasnym tłumoku.

Jeszcze tu drudzy pod mą głową leżą

2605

Symonijacy, co w tę jamę ciemną,

Między jej lochy zapadli przede mną [283].

Tam ja zapadnę, gdy tu, o sromoto!

Przyjdzie i w lochach tych skał się zagrzebie

Ten, za którego mylnie wziąłem ciebie.

2610

Lecz on nie będzie tak długo swej nogi,

Jak ja, wystawiał na ognia pożogi:

W ślad za nim przyjdzie pasterz od Zachodu [284]

Nieprawościami obciążon od młodu,

Gdy mu ostatnia godzina wybije,

2615

On tu mnie sobą i jego nakryje.

Będzie to nowy Jazon w pysze swojej [285],

O którym w Księdze Machabejskiej stoi;

W Filipie znajdzie swego Antyjocha».

Czy mnie uniosła żarliwość zbyt płocha [286],

2620

Nie wiem, lecz jego zgromiłem w te słowa:

«Mów, czego Pasterz nasz i Pan żywota

Żądał od Piotra? Może skarbów, złota?

Nim zdał klucz, taka była jego mowa:

Idź i dopełniaj dzieła mego dalej.

2625

Czyż Piotr i drudzy przekupić się dali,

Gdy los wyboru padł na Mateusza,

Miejsce swe chytra gdy straciła dusza [287]?

Nie skarż, zaiste, słuszna twa katusza,

Zważ sam, do czego złoto cię przywiodło,

2630

Twych walk z Karolem przyczyna i źródło [288].

Gdyby nie wzgląd mój, jak wiara poucza,

Poszanowania dla twojego klucza,

Któryś piastował w stolicy Piotrowej,

Dałbym ci uczuć większą gorycz mowy.

2635

Pasterze, widział was Ewangelista [289],

W owej niewieście, co ciałem nieczysta

Cudzołożyła z ziemskimi królami.

Ona, zrodzona aż z siedmiu głowami,

Moc swą czerpała z dziesięciu swych rogów,

2640

Póki wdzięk miała dla jej męża cnota.

Wyście, o zgrozo! ze srebra i złota

Bez liku ziemskich natworzyli bogów;

Od bałwochwalcy w czym się wy różnicie?

On czci jednego, wy ich ze sto czcicie.

2645

Ach! Źródło złego płynęło i płynie

Nie z nawrócenia twego, Konstantynie [290],

Lecz z twych posagów danych w dobrej wierze,

Na których pierwsi stanęli papieże».

Podczas gdym jemu nucił pieśń tej nuty,

2650

Bądź gniew, bądź ostre sumienia wyrzuty

Tak dojmowały boleśnie duchowi,

Aż trząsł gwałtownie obiema stopami.

Jam się podobał mojemu wodzowi,

Który, pamiętam, zawsze rad mnie słuchał,

2655

Gdy duch mój w słowach szczerością wybuchał.

I objął, wziął mnie na ręce po prostu,

I szedł, jak zstąpił, drożyną tą samą,

Do piersi mojej tulił się piersiami,

Aż wyszedł ze mną na arkadę mostu,

2660

Gdzie czwarta z piątą połączą się tamą.

Słodki swój ciężar tam powoli złożył

Na skale śliskiej dla stóp podróżnika,

Gdzie ledwo może skakać koza dzika —

Skąd widok nowy oczom się otworzył.

Pieśń XX

2665

(Krąg VIII. Tłumok IV. Czarnoksiężnicy i wróżbici.)

Nowa męczarnia wierszem wyśpiewana

Da treść dwudziestej z mojej pierwszej pieśni [291],

Która opiewa kary potępionych.

Duch, CierpienieSkłoniony zajrzeć do rozwartej cieśni,

2670

Co się czerniła wśród skał rozszczepionych,

A cała we łzach bolesnych skąpana:

Widziałem duchy; krągłą jej doliną,

Cicho płaczące, wciąż idą i płyną,

Jako na ziemi lud za procesyją.

2675

Ci potępieńcy z wykrzywioną szyją,

Skrzywione brody wspierali na krzyżu,

Twarz ich wyraźnie była wykręcona

Między łopatki grzbietu za ramiona.

A szli wstecz, tyłem, tak idą od chwili [292]

2680

Gdy zmysł widzenia przed się utracili.

Może się komu na ziemi zdarzyło

Widzieć tak zgiętych kurczem paraliżu,

Nie widząc, nie śmiem wierzyć, że tak było.

Mój czytelniku! jeśli Bóg cię skłania,

2685

Zebrać tu owoc z twojego czytania,

Jeśli masz serce na boleść niegłuche,

Osądź, czy mogłem ja mieć oczy suche,

Widząc nasz obraz, nasze podobieństwo,

Tak wykrzywione przez dziwne męczeństwo,

2690

I widząc łzy ich (któż temu uwierzy!),

Jak z ócz spadały bruzdą ich pacierzy.

Współczucie, Sprawiedliwość, BógZaiste, wsparty o skałę płakałem,

A wódz mój wołał: «Czyś rażon ich szałem?

Tu litość żyje wtenczas, gdy zamarła [293]!

2695

Gdzie tak zuchwali, co się nie zatrwożą,

Przesądzać żalem sprawiedliwość bożą?

Wznieś wyżej głowę, patrz, oto duch kroczy,

Pod którym ziemia swą przepaść rozwarła.

Wobec Tebanów, ledwo w przepaść wskoczy,

2700

»Amfiaraus zapadł!« Krzyk się szerzy [294]

»Już on do szturmu jutro nie uderzy«.

Gdy go chłonęła w głąb ta przepaść dzika,

Minos, co sądzi każdego grzesznika,

Widzi, pierś jego z ramion się wytyka;

2705

CzaryZa to, że w przyszłość zagłębiał się okiem,

Tutaj wstecz patrzy, wstecznym idzie krokiem.

Patrz, Tyrezyjasz, co czarów zaklęciem

Z męża w niewiastę zmienił się, dziw nowy!

Przeobrażony od stóp aż do głowy [295].

2710

I wprzódy musiał laską czarnoksięską

Dwóch sprzęgłych wężów [296] zabić jednym cięciem,

Nim się na powrót oblekł w skórę męską.

Patrz, który idąc w zad zatacza brzuchem,

To Aruns, głośny niegdyś wieszczym duchem [297].

2715

W góry od ludzi skrył się za żywota;

Biała z marmurów kararyjskich grota

Była mu domem, skąd mógł w każdej porze

Patrzeć na gwiazdy, to na pełne morze.

Ta, co włosami rozwianych warkoczy

2720

Kryje pierś, której nie widzą twe oczy,

To Manto [298], niegdyś ziem i wysep [299] siła,

Niejedne lądy i morza zwiedziła,

Aż przyszła w stronę, która mnie zrodziła [300].

Młoda i piękna, w samym wieku kwiecie,

2725

Przez swego ojca śmierć osierocona,

Gdy miasto Teby zdobył miecz Kreona,

Przeżyła młodość, wędrując po świecie.

Tam w pięknej ziemi, gdzie Alpy półkolem

Ściskają Niemcy wyżej za Tyrolem,

2730

Tuż pod alpejską ścianą granitową,

Leży jezioro, Benako [301] je zową [302].

Tysiąc strumieni, myślę, więcej może,

Pomiędzy Gardą a Apeninami

Kryształowymi leją się krużami

2735

W wodę, co drzemie w tym pięknym jeziorze.

Trzy pogranicza tworzą jej wybrzeże,

Gdzie z Trentu, z Bresci, z Werony pasterze,

Razem swym trzodom błogosławić mogą,

Jeśliby razem jechali tą drogą [303].

2740

Niżej, gdzie woda nad brzegi się wzbiera,

Usiadła piękna twierdza Peskijera,

Zdolna od wrogów swą kamienną tamą

Bronić mieszkańców Bresci i Bergamo.

Z czary jeziora wody przepełnione

2745

Wzbierają rzeką na łąki zielone,

Ta Mincio zwana, bieży [304] po dolinie

Aż pod Gowerno, gdzie w rzece Po ginie.

Dalej płaszczyzną nurtując krynice,

Z wód ścieku tworzą stęchłe trzęsawice [305],

2750

Gdzie woda parą chorobliwą dysze.

Tam sobie Manto obrała zacisze,

Z dala od ludzi, nieznane nikomu,

Gdzie się czarami bawiąc po kryjomu,

Żyła lat wiele, aż wiekiem schyloną

2755

Taż sama ziemia przyjęła w swe łono.

Wkrótce w to miejsce lud ciągnął tłumami,

Obwarowane wokoło bagnami;

Na kościach zmarłej miasto zbudowane

Od miana Manty Mantuą nazwane.

2760

Niegdyś to miasto było więcej ludne,

Nim Pinamonte przez rady obłudne

Zniszczenia jego pierwszy osnuł wątek [306].

To mówię tobie, gdyby się zdarzyło

Słyszeć ojczyzny mej inny początek,

2765

Ażeby kłamstwo prawdy nie zaćmiło».

Ja na to: «Mistrzu! ty mówisz tak jasno,

Słowo twe tyle ma dla mnie powagi;

Przy jego blasku wszelkie drugich słowa

Jak chłodne węgle przy zarzewiu gasną

2770

Powiedz, czy jeszcze jaka postać nowa

Między tym tłumem jest godną uwagi?

Bo tym się tylko troska moja głowa».

Mistrz mówił. «Ten, co dno tej jamy depcze

A brodę zwiesza długą aż do pasa,

2775

Był wieszczkiem greckim; gdy Grecyja cała

Do broni wszystek lud męski wzywała,

Że ledwo który pozostał w kolebce,

Dał znak w Aulidzie za radą Kalchasa

Zerwać kotwice, łódź puścić na fale.

2780

Że on Eurypil [307], któż się nie domniema?

Śpiewa go moje tragiczne poema [308],

Które ty całe znasz tak doskonale!

CzaryDrugi, co w żebra zapadłe ma boki,

Był to Skott Michał, astrolog głęboki,

2785

Znał przy tym wszystkie czary i uroki;

Widzisz Gwidona Bonatę, Asdente [309],

Który by teraz wolał, zgadnąć łatwo,

Lecz żal za późny, mieć szydło zatknięte

W podeszwę buta i pociągać dratwą.

2790

Patrz, oto niewiast nieszczęśliwych grono,

Które rzuciły igłę i wrzeciono,

Aby głośnymi stały się wróżkami,

Robiąc swe czary zaklęciem, ziołami.

Chodźmy, już gwiazda, na której Kaina

2795

I ciernie widzą, zapadać zaczyna [310].

Już pod Sewillą muska wody czyste,

Zajmując rąbkiem półsferze dwoiste.

Ostatniej nocy księżyc był okrągły [311];

Aby on czasem, miej na to wzgląd ciągły,

2800

Nie szkodził tobie w tym głębokim zmroku [312].

Mówił, a szliśmy nie wstrzymując kroku…

Pieśń XXI

2802

(Krąg VIII. Tłumok V. Przedajni.)

Tak na most z mostu, mówiąc rzeczy inne [313],

A których pieśń ta opiewać nie myśli,

2805

Przez skalne chrapy, progi niegościnne,

Piąty z kolei, kiedyśmy już przyszli:

Okręt, PracaWytchnąwszy trochę, ciekawością ginę,

Aby oglądać inną rozpadlinę

Tych złych tłumoków, inne łzy daremne;

2810

Dno jej, widziałem, szczególnie jest ciemne.

Jak w arsenale weneckim wśród zimy

W dymiących kotłach war smoły widzimy,

Aby nadpsute przez morskie odmęty,

Już nieżeglowne naprawiać okręty;

2815

Ci smołę leją, ci tkają pakuły

W szczel [314] łodzi, którą podróże nadpsuły;

Ci nowych statków budową zajęci,

Ten struga wiosło, drugi linę kręci:

Tak nie przez ogień, lecz przez bożą wolę

2820

Wrzały w tej jamie gęste wary smolne,

Jak klejem lepiąc jej ściany okolne.

Wydęte bąble na powierzchni waru,

Ciągle, widziałem, pękały od skwaru:

Podczas gdy oczy utkwiłem w tej smole,

2825

Wódz mówiąc: «Strzeż się! strzeż się!» — mnie z zapałem

Do siebie z miejsca przyciągnął, gdzie stałem.

Potwór, DiabełJam się odwrócił, jak ów nieroztropny,

Co bieży [315] widok oglądać okropny,

A patrząc, ledwie nie mdleje od trwogi.

2830

I diabeł czarny biegł mostem za nami,

O jakże jego była postać dzika!

Jak groźne gesta [316]! Ciężkimi skrzydłami

Szumiał, a lekko biegł na obie nogi:

Barki spiczaste, widzę, nowe cudo!

2835

Na ostrych barkach unosił grzesznika,

Jak hakiem szponą trzymając za udo.

Z naszego mostu wołał zaperzony [317]:

«Oto jest jeden z radców z Santa-Zita [318],

Rzucaj go w jamę, panie Ostroszpony!

2840

Wracam, gdzie strona w takich dość obfita:

Oprócz Bontura, tam każdy ladaco [319],

Nie w Tak przemieni, gdy mu za to płacą».

Rzucił go w jamę, a sam szybkostopy

Biegł jak pies dworny za złodziejem w tropy.

2845

Grzesznik dał nurka i cały zbrukany

Wypłynął na wierzch; ukryte szatany

Za skałą, krzycząc taką groźbę gwarzą:

«Tu cię nie zbawi obraz z świętą twarzą [320].

Tu pływacz lekko jak w Serchio nie pierzchnie [321],

2850

Jeśli mieć nie chcesz od naszych szpon znaków,

Nie marszcz daremnie tej smoły powierzchnie».

I weń wrazili więcej jak sto haków,

Mówiąc: «Tam na dnie tańcuj sobie w koło,

Gdy możesz skraść co, to chyba pod smołą».

2855

Tak kucharz swoim trójzębem w naczynie

Zatapia mięso, gdy na wierzch wypłynie.

A mistrz: «Oszukaj zgraję diabłów całą,

Chyłkiem pół zgięty skryj się za tą skałą.

Nie bój się o mnie, znam się z ich obrazą,

2860

Już ja w tym zgiełku byłem inną razą [322]».

I ledwo przeszedł przez mostu upusty,

Dochodząc śmiałym krokiem pod most szósty,

W krąg pogodnymi spoglądał oczyma.

Wtem jak huragan, jakby psiarnia jaka,

2865

Co się obcesem rzuca na żebraka,

Gdy żebrząc chleba u drzwi się zatrzyma,

Szatany biegły ze dna skałoziemu,

Wszystkie swe haki zwróciły ku niemu,

A wódz mój wołał: «Stój, rodzie obrzydły:

2870

Wpierw nim na wasze weźmiecie mię widły,

Przyjdź który do mnie, niechaj mnie wysłucha,

Może się gniew wasz nieco udobrucha».

Jakby zahuczał grom jeden i drugi,

Wszyscy krzyknęli straszliwymi wrzaski:

2875

«Idź sam do niego, Przeklęty Ogonie [323]!»

Jeden szedł, drudzy stali nieruchomie

Podchodząc: «Jestem» rzekł «na twe usługi».

— «Czyżbyś mnie widział na tej skały złomie

Zdrowym i całym, mimo wasze bronie,

2880

Bez woli bożej i niebieskiej łaski?

Puść mnie! Bo niebo chce na twoją trwogę,

Abym jednemu wskazywał tu drogę!»

I na te słowa mistrza rozdąsana

Tak silnie pycha zgięła się szatana,

2885

Że z rąk mu widły upadły pod nogi

I rzekł do swoich: «Nie brać go na rogi!»

A mój wódz do mnie: «Ty, co między skałą

Siedzisz w pół zgięty, nie chyłkiem, chodź śmiało!»

Jam biegł do wodza jak więzień z swej celi,

2890

A diabli wszyscy naprzód się pomknęli;

Widząc biegnących zdjął mnie przestrach nowy,

By nie złamali warunków umowy.

Tak drżąc Kaprony zdała się załoga [324]

Na łaskę stokroć liczniejszego wroga.

2895

Ja się tuliłem do wodza mojego,

Ich gesta, twarze wciąż mając na oku,

Którym patrzało z oczu nic dobrego.

Spuścili haki; wtem jeden z natłoku:

«Chcecie?» rzekł, «ja go zadrasnę tym hakiem».

2900

«Zgoda, idź!» całym krzyknęli orszakiem.

Szatan, co z mistrzem zagajał rozmowę,

Do razu zgłuszył ich pogróżki nowe,

Wołając: «Cicho! cicho, Sowizrzale!»

Potem rzekł do nas: «Dalej po tej skale

2905

Wam iść nie radzę, most szósty w ruinie;

Jednak gdy dalej tak pilno wam w drogę,

Tym stromym brzegiem zawróćcie swe kroki,

Tam jest do przejścia drugi most z opoki.

Później o godzin pięć jak w tej godzinie

2910

Wczora, o ile zapamiętać mogę,

Tysiąc dwusetny sześćdziesiąty szósty

Rok się zakończył, gdy mostu upusty

Runęły w gruzy i drogę przerwały [325].

Szlę [326] mych szatanów, ażeby patrzały,

2915

Czy kto nie wytknął głowy na powietrze;

Idźcie więc z nimi, was ich moc nie zetrze,

Przy nich was żadna nie spotka przygoda.

A wam ja karność zalecam w pochodzie:

Waszym naczelnym będzie Jeżobroda [327],

2920

Sam [328] Łapiduszo, Psiakrwi, Smoczypłodzie,

Chodź Ostrohaku, Łasy, Drapigraco,

Z wami Zęboknur, Gniewożar ladaco.

Figlarzu, bierz mi za pas kurzą nogę,

Ich przeprowadzić sforą, jak przystoi,

2925

Aż pod most, który jeszcze cało stoi».

«O mistrzu,» rzekłem, «cóż się stanie z nami?

Jeżeli tylko sam dobrze znasz drogę,

Bez tej piekielnej straży idźmy sami,

Gdy ciebie zwykły rozum nie opuszcza.

2930

Patrzaj, jak strasznie zgrzytają zębami,

Złem nam widocznie przegraża ta tłuszcza».

A mistrz: «Dlaczego trwożysz się i o co?

Niech, jak chcą, pozwól, zębami klekocą,

To ich grymasy zwykłe i swawole

2935

Z tymi, coś widział gorejących w smole».

I szli na lewo przez kamienne zęby

Na znak, że każdy ze swym wodzem zgodny,

A wódz ich tyłem trąbił marsz pochodny [329].

Pieśń XXII

2939

(Ciąg dalszy. Hulanka szatanów).

2940

Widziałem jezdne na przeglądach roty [330],

Szyk ich łamany, natarcie, odwroty,

Widziałem w mieście Arezzo przed laty,

Jako rabują podjazdowe czaty,

Widziałem turniej, gdy na ostre gonią,

2945

Gdy w kolej trąby, to dzwony gomonią [331],

Stosownie jakie hasła dają z wieży

Dla narodowych i obcych rycerzy.

Lecz nigdy trąba jazdę czy piechotę

Nie poruszała na tak dziką notę,

2950

Nigdy tak sprzeczne tony, tak nieczyste,

Nie brzmiały razem na morzu, na ziemi.

Dziesięć szatanów szło w krok nasz za krokiem,

O, towarzystwo okropne zaiste!

Ale w kościele jestem ze świętymi,

2955

W sądzie z jurystą, w garkuchni z żarłokiem.

Jednak badałem to smolne jezioro

Z całą uwagą i tych, co w nim gorą.

A jak grające delfiny przed burzą [332]

Skaczą nad wody i majtkom źle wróżą,

2960

Tak niejednego grzbiet nagi grzesznika

Dla ulgi w bólu nad smolne powierzchnie

Błyśnie, to na dno błyskawicą pierzchnie;

A jako w stawie, przy ścieku poników [333],

Trzoda żab z wody swe głowy wytyka,

2965

Podobnie głowy sterczały grzeszników.

Lecz Jeżobroda gdy przyszedł, wespoły

Szybko do wrzącej rzucali się smoły:

Widziałem, myśląc teraz, czuję dreszcze,

Jeden się spóźnił, nie dał nurka jeszcze,

2970

Jak widzim żabę na cichym wód łonie

Zostaje jedna, kiedy druga tonie.

A Drapigraca stojąc przy nim z bliska,

Zahaczył jego osmolone włosy,

Na brzeg jak wydrę dobył w okamgnieniu.

2975

Wiedziałem wszystkich szatanów nazwiska,

Bo wybór diabli szedł na żywe głosy,

I sami siebie zwali po imieniu.

Wtem zagrzmiał diabłów krzyk i wrzask straszliwy:

«Sam, Gniewożarze, twym hakiem grzesznika

2980

Ściągnij po grzbiecie i drzyj go na łyka!»

A ja: «Mów, mistrzu, kto ten nieszczęśliwy?

Mój wódz do niego zbliżył się i mówi:

«Skąd i kto jesteś?» On odrzekł wodzowi [334]:

«PrzekupstwoJam się urodził w królestwie Nawarry.

2985

Matka do dworskiej oddała mnie służby;

Ojciec mój strwonił fortunę i zdrowie,

Z niej ledwo został kęs na życie wdowie.

Wkrótce mnie dworskie oślepiły blaski,

A dumny z króla Teobalda drużby,

2990

Kryjomie [335] pańskie frymarczyłem łaski;

Za grzech ten w smolne wrzucono mnie żary».

Zęboknur, który jak dzik wkoło pyska

Dwa kły zakrzywia, stojąc tuż przed nami,

Dał jemu uczuć, jak kaleczy kłami.

2995

Lecz mysz trafiła na koty nieuki;

Już Jeżobroda potężnie go ściska

I mówi: «Odejdź, on nam nie uciecze».

A obrócony do wodza, tak rzecze:

«Pytaj go, jeśli co chcesz wiedzieć jeszcze,

3000

Ja między nogi wziąłem go jak w kleszcze.

Niech mówi, nim go rezerwą na sztuki».

A wódz: «Mów, duchu, czy tu, w waszym kole

Jaki Łacinnik warzy się w tej smole [336]?»

A on: «Niedawno rozstałem się z jednym,

3005

Gdybym z nim skrył się, zwyczajem powszednim

Od tych by haków zakryła mnie smoła».

— «Dość cierpliwości,» tu Ostrohak woła

I widłą [337] jego zahaczył o ramię,

Aż kość ramienną hak na druzgi łamie.

3010

Chciał Drapigraca schwycić go za nogę [338],

Lecz na spojrzenie srogie dekuriona

Orszak dziewięciu uderzył na trwogę.

Gdy ścichła trochę gawiedź rozjuszona,

Przekupstwo, KłamstwoMój wódz znów ducha kalekiego pyta:

3015

«Kto jest ten, który ciebie rzucił w chwili,

Gdyśmy przy brzegu twą postać zoczyli [339]?»

On odpowiedział: «Jest to mnich Gomita [340],

Rządca Gallury, urna zabrukana;

Mając w swym ręku wrogów swego pana,

3020

Tych puszcza, drugich do więzienia sadzi,

W sposób, że z niego wszyscy byli radzi;

Wielu dał wolność, ale brał ich złoto,

Jak sam powiadał, i różną niecnotą

W różnych urzędach brukał się wiek cały,

3025

Niemierny, był to szalbierz doskonały.

Z nim często gwarzy Zanke z Lagodoro [341];

O Sardyniji [342], choć im wargi gorą,

Dosyć się z sobą nagadać nie mogą.

Spojrzyj, ten drugi jak wytrzeszczył ślepie,

3030

Zgrzyta zębami i biciem wygraża,

Lękam się, czy mi skóry nie wytrzepie».

«Wara, zły ptaku!» Tak stukał Figlarza,

Iskrząc oczyma naczelnik szatanów [343].

«Jeśli chcesz widzieć Lombardów, Toskanów,»

3035

Przemówił znowu cień rażony trwogą:

«I ci, i owi przyjdą jak z rozkazu.

Lecz niech w bok zejdzie orszak Ostroszpony,

Strach mi ich zemsty; z miejsca niewzruszony

Gdy świsnę, siedmiu zjawi się do razu,

3040

To nasze zwykłe hasło i nienowe,

Gdy z warów smolnych wytykamy głowę».

I na te słowa Psiakrew warknął pyskiem:

«O! Czy słyszycie,» tak mówił z przyciskiem,

«Jaką wymyślił złość ten nicdobrego,

3045

Aby mógł wskoczyć do waru smolnego?»

Ale cień pełen figlów i wybiegów,

«Zaiste,» odrzekł, «złość knuję bezkarnie,

Chcę moich braci przywabić do brzegów,

By ich na większe narazić męczarnie».

3050

Tu Łapidusza nie stawił oporu

I rzekł doń, mimo towarzyszów sporu:

Ucieczka, Diabeł«Jeśli w tę smołę przedsięwzięciem śmiałem

Wskoczysz, za tobą nie pogonię cwałem,

Tylko nad tobą skrzydła me zawarczą;

3055

Brzeg i wysokość niech będzie twą tarczą,

Chcę tylko widzieć i przekonać siebie,

Czy od nas wszystkich chytrzejszy bies z ciebie».

Tu, czytelniku, poznasz figiel nowy:

Szatani na bok odwrócili głowy,

3060

Nawarczyk wnet się rzucił do wybiegu,

Skorzystał z chwili, już stanął na brzegu

I jednym skokiem skacząc w smolne wary,

Na nice diable wywrócił zamiary.

Szatani stali z zasmuconą miną;

3065

Lecz ilem dostrzegł, między ich drużyną

Stał najsmutniejszy sprawca ich kłopotu

I rączym skrzydłem, myśląc, że go złapie,

Poleciał krzycząc: «Już cię mam w swej łapie».

Daremnie, piętna wstydu już nie zetrze,

3070

Strach skorsze skrzydła miał od diabła lotu,

Ten skrył się w smołę, on wzleciał w powietrze;

Tak czatujący jastrząb na kaczora,

Gdy ten nurkuje przed nim dnem jeziora,

Precz leci cały wściekły i znużony.

3075

Łasy, gdy stali towarzysze smutni,

Gniewny pogonił skrzydłem rozdąsanem

I ciągle latał za drugim szatanem,

O cień, co zniknął, szukając z nim kłótni.

Podczas gdy oszust znikł wśród smolnej głębi,

3080

W grzbiet towarzysza zatopił swe szpony,

Lecz Łapidusza, z czystej krwi Jastrzębi,

Łasego wyzwał na oręż ten samy

I oba padli wśród kipiącej jamy.

Gorąca smoła rozjęła [344] walczących,

3085

Lecz tam ich większa spotkała przygoda,

Nie mogli podnieść piór do smoły lgnących.

Nierad z wypadku ich wódz Jeżobroda,

Śle czterech swoich, by krążąc brzegami

W skok im na pomoc śpieszyli z hakami

3090

Ci brzegiem jamę obiegłszy w półkole,

Na środek jamy haki wyciągnęli,

Ratując wpadłych do smolnej topieli;

Tak zostawiłem zagrzęzłych w tej smole.

Pieśń XXIII

3094

(Krąg VIII. Tłumok VI. Obłudnicy: Kajfasz i inni.)

3095

Szliśmy w milczeniu i bez towarzyszy,

Jeden za drugim, jak dwa mnichy z celi [345];

Diabli mi swoją kłótnią przypomnieli

Bajkę Ezopa o żabie i myszy [346].

Dwie części mowy, teraz i w tej chwili[347],

3100

Nie tyle z sobą podobne być mogą,

Jak z ową bajką diabla bijatyka,

Gdy zagajali bitwę i kończyli.

StrachJak z jednej myśli myśl druga wynika,

Strach pierwszy drugą przeraził mię trwogą;

3105

Myślałem sobie, ci diabli, zwiedzeni

Z przyczyny naszej i okaleczeni

Wzajem ranami i smolnym gorącem,

Gdy ze złą chęcią ich gniew się ożeni,

Polecą w trop nasz jak chart za zającem.

3110

Strach włos mój jeżył i ziębił mię mrowiem,

Patrzając za się rzekłem: «Ledwo dyszę,

I mnie, i siebie skryj, mistrzu, w zacisze,

Za ścianę skały, lękam się zawziętych

Szatanów na nas i ich szpon przeklętych:

3115

Już, już za nami szum ich skrzydeł słyszę».

UcieczkaMistrz: «Gdybym szkłem był podszytym ołowiem,

Prędzej bym twego nie odbił obrazu,

Jak w głąb twej duszy zajrzałem od razu:

W tej chwili myśli twoje nie spostrzegły,

3120

Jak jednolice przez moje przebiegły,

Tak że z nas obu jedną wziąłem radę.

Jeśli ta skała tak na dół się kłoni,

Że po niej zstąpim na drugą arkadę,

Umkniem rojonej przez ciebie pogoni».

3125

Ledwo swe zdanie wyrzekł mistrz kochany,

Biegły spragnione nas dognać szatany,

A grzmiał skrzydłami ich legijon czarny.

Mistrz mnie co prędzej w objęcia porywa;

Tak matka w nocy, kiedy blask pożarny

3130

Zaświeci w okna, z pościeli się zrywa,

Chwyta swe dziecko i w jednej koszuli

Wychodząc bosa, w swój rąbek je tuli.

Mistrz w dół ze skały, jak stoczona wstęga,

Śliznął się grzbietem do drugiego kręgu [348];

3135

Nie jest tak szybki prąd wody u młyna,

Gdy ją na koło pędzi wąska rynna,

Jak on się stoczył, tuląc mnie jak syna.

Ledwo dotknąłem stopą dna otchłani,

Nad nami stali na skale szatani;

3140

Lecz o nich mało dbała moja troska,

Bo dając w zarząd im Opatrzność boska

Krąg piąty, kres ich wskazała potęgi,

Aby nie śmieli w inne wkraczać kręgi.

Tam napotkałem nową trzodę ludu:

3145

Duchy barwione szły leniwym krokiem,

Płakały, mdlały z boleści i trudu;

Głęboki kaptur zwisał nad ich okiem.

Na wzór kolońskich skrojony kapturów

Kapice zewnątrz lśnią od złotych sznurów

3150

A poły ołów podszywa ciężący.

Za Fryderyka kapica znajoma [349]

Przy tych byłaby tak lekka jak słoma.

O, zbyt na wieczność płaszczu mordujący

Na lewo szliśmy z takimi duchami,

3155

Słuchając jęków, cierpiąc nad ich łzami.

Ci nieszczęśliwi ciężarem zgarbieni

Szli tak leniwo i ślimaczym ruchem,

Że wciąż się z nowym spotykałem duchem.

Rzekłem: «Mój wodzu, może wśród tych cieni

3160

Są jacy sławni czynem lub imieniem?

Idąc, nawiasem wskaż ich mi spojrzeniem».

Jeden, toskańskiej słysząc mowy brzmienie,

Zakrzyknął za mną: «Wstrzymajcie swe kroki

Wy, co tak szybko idziecie w tym ciemnie;

3165

Ty zaś, co pytasz, możesz sam ode mnie

Słyszeć odpowiedź». I wódz mój bez zwłoki

Stanął i mówił: «Zaczekajmy chwilę,

Krok z jego krokiem zgadzaj ile tyle».

Krok mój wstrzymałem i widzę dwa cienie,

3170

Chęć ich być ze mną zdradzało spojrzenie;

Poszedłszy ciężkim od ciężaru krokiem

Patrzyły na mnie zezowatym okiem,

Milcząc, a potem tak mówiły z sobą:

«On jest, zaiste, żyjącą osobą,

3175

O ile wnoszę z ruchów jego garła;

Gdyby szła tędy para cieniów zmarła,

Jakiż przywilej ich, w tym miejscu zwłaszcza,

Iść upoważnił bez ciężkiego płaszcza?»

A potem do mnie: «Ty, co z gór twych szczytów

3180

Zstąpiłeś w zbór nasz, smutnych hipokrytów,

Kto jesteś? Nie gardź, odpowiedz mi, proszę».

A ja: «Gdzie płyną pięknej Arny wody,

Tam życie wziąłem, spędziłem wiek młody,

Z całych Włoch może w najpiękniejszym mieście [350].

3185

Wchodzę tu z ciałem, jakie zawsze noszę.

Ale wy, którym odwilża jagody

Boleść tak wielka, mówcie, kto jesteście,

Skąd blask szat waszych, co tak lśni źrenice?»

Jeden z nich mówił: «Te żółte kapice

3190

Są ołowiane, ołów nas przywala,

Skrzypimy pod nim, jako skrzypi szala

Pod swym ciężarem; powiem prawdę całą:

W Bolonii bracią wesołą nas zwano [351],

On Loderyngo, jam jest Katalano.

3195

Miasto nas twoje na urząd wezwało,

Abyśmy byli pokoju stróżami

Ileśmy dbali o ten pokój sami,

Świadczy Gardingo dymem i gruzami».

A ja mówiłem: «O bracia, zła wasza [352]…».

3200

I zamilczałem, bom spostrzegł w tej skale,

Że człowiek leżał jak kloc suchej kłody,

Rozkrzyżowany pomiędzy trzy pale.

On gdy mnie zoczył [353], z pala zwiesił głowę,

Silnym westchnieniem dmuchnął w miotłę brody,

3205

A Katalano tak ciągnął rozmowę:

«Patrz, ten przybity, to duch Kaifasza [354],

Nad którym cięży świętej krwi przekleństwo:

Faryzeuszom wmówił, że należy

Za lud człowieka skazać na męczeństwo.

3210

On, jak tu widzisz, w poprzek drogi leży,

Aby czuł ciężar tych, co tędy idą:

Z nim teść Ananiasz, wszyscy co z tej rady

Dla żydów byli ich nieszczęść nasieniem,

Skarani jedną karą i ohydą,

3215

W jamie, pod jednym tym łukiem arkady».

Wtenczas Wirgili spojrzał z zadumieniem,

Gdzie leżał człowiek sromotnie deptany,

Na całą wieczność tak ukrzyżowany!

Potem w te słowa rzekł do Katalana:

3220

«Czy jaki otwór ma w prawo ta ściana,

Abyśmy mogli wyjść z tych ciemnych dołów,

Nie przyzywając tych czarnych aniołów?»

On odpowiedział: «Stąd jak na rzut oka,

Bliżej jak myślisz wznosi się opoka,

3225

Co od wielkiego kręgu nieprzerwanie

Idąc, przerzyna te ciemne otchłanie;

Lecz tu strzaskana, chyba wyłom tamy

Obejdziesz gruzem kryjącym dno jamy».

Mój wódz przez chwilę stał z spuszczoną głową

3230

I rzekł: «O, jakże zwiódł nas ten obrzydły,

Który grzeszników rad bierze na widły!»

«Często w Bolonii» mówił Katalano

«O figlach diabła wiele mi bajano,

Ojcem go kłamstwa i oszustem zwano».

3235

Natenczas wódz mój odszedł wielkim krokiem,

Z twarzą jak gniewu zaćmioną obłokiem:

Rzuciłem duchy zgięte ciężarami,

Idąc drogimi stóp wodza śladami.

Pieśń XXIV

3239

(Kręg VIII. Tłumok I. Złodzieje. Fuccio.)

3240

WiosnaGdy słońce w porze młodocianej roku

Promiennym włosem po Wodniku brodzi [355]

A noc już dniowi nie narzuca zmroku;

Jeśli ubieli ziemię zamróz ostry,

Udając barwy swojej białej siostry,

3245

Lecz trwa niedługo i chłód swój łagodzi:

Wieśniak, któremu braknie suchej paszy,

Widząc wokoło bielące się błonie,

Wraca do domu, załamuje dłonie,

Jak nieszczęśliwy, co widmem się straszy;

3250

Potem wychodzi i pełen nadziei,

Widząc weselszy świat po śnieżnej wiei,

Pochwyca laskę i na łąk zielenie

Z obór wesołe swoje trzody żenie [356] —

Podobnie mistrz mnie przeląkł po niewoli,

3255

Gdym widział jego zachmurzone czoło,

Podobnie maść on przyłożył, gdzie boli.

Gdy nad strzaskaną przyszliśmy arkadę,

On patrzał na mnie słodko i wesoło

Jak u stóp góry; sam z sobą wszedł w radę

3260

i opatrzywszy skałę z każdej strony,

Mnie otwartymi pochwycił ramiony.

Jak ten, co pracę poczyna z baczeniem,

Wpierw, co ma zrobić, rozważa myśleniem,

Tak on, podnosząc mnie na wierzch opoki,

3265

Wskazywał palcem drugi głaz wysoki

I mówił: Trzymaj dłonie w pogotowiu,

Obejmij głaz ten, lecz wprzódy oczyma

Rozpatruj pilno, czy twój ciężar strzyma».

Jak się wpatrzyłem, nie była to droga

3270

Dla tych, co noszą kapice z ołowiu;

Bo ja i wódz mój, tak lekki Wirgili,

Ledwośmy z głazów na głazy kroczyli;

Gdyby nie krótsza ścieżka między skałą,

Sam nie wiem, co by z mym wodzem się stało,

3275

Mnie by pokonał trud, a w końcu trwoga.

Lecz jako skały zwane Złe Tłumoki

Pochyło schodzą w zrąb studni głębokiej,

Każda dolina, którą się przebiega,

Tu ma wyniosłość, tam spadzistość brzega.

3280

W końcuśmy doszli do progu opoki,

Gdzie głaz ostatni czołem prostopadłem

W dół się powalił i w otchłań się rzuca:

Lenistwo, SławaJuż mi zabrakło oddechu na płuca,

Już iść nie mogłem dalej i usiadłem.

3285

«Z wady lenistwa wyzuj się w tej dobie!»

Mistrz mówił, «w puchu lub w pierzu kto lega,

Temu do sławy za daleka droga;

A kto na ziemi po krótkim przechodzie

Bez wieńca sławy położy się w grobie,

3290

Ten tyle śladu zostawi po sobie,

Co dym w powietrzu, co bańka na wodzie.

Wstań, wolą ducha trud pokonasz snadnie [357],

Duch w każdej walce tryumfator wroga,

Gdy pod ciężarem ciała nie upadnie.

3295

Mamy do przejścia jeszcze dłuższe wschody [358],

Nie dosyć przebyć skał tych wysep nagi,

Niech ta uwaga doda ci odwagi».

Wstałem z uczuciem rzeźwiącej ochłody,

A piersi moje swobodniej dyszały,

3300

Mówiąc: «Idź dalej, jam krzepki i śmiały!»

Szliśmy, a głazy przed nami, pod nami,

Coraz wyższymi sterczały garbami,

Szedłem bez przerwy gwarząc to i owo,

Mocując wolę z słabymi siłami,

3305

Gdy z drugiej fosy głos przemówił słowo.

Co mówił, nie wiem, choć byłem na szczycie

Arkady mostu, co w poprzek otchłani

Sklepiać swe łuki zawisła tam na niej.

Głos mówiącego zdradzał gniew nieskrycie,

3310

Jam wzrok w dół spuścił, ale żywe oko

Dna nie dościgło przez ciemność głęboką.

«Mistrzu!» tak rzekłem po chwili niedługiej,

«Przechodźmy most ten, zstępujmy w krąg drugi.

Bo stąd ja słyszę, a nic nie rozumiem,

3315

Widzę, nic jednak rozpoznać nie umiem».

A mistrz: «Zadosyć słusznemu życzeniu,

Jako przystoi, odpowiem w milczeniu».

I wnet przeszliśmy łuk mostu ten samy,

Który przytyka aż do ósmej tamy;

3320

Wąż, PotwórWtenczas ujrzałem cały otwór jamy [359]

Dno jej zapełnia żmija, wąż, gadzina,

Gdy wspomnę, jeszcze krew się we mnie ścina!

Libijskie piaski nad brzegiem swych stoków

Nie rodzą tyle płazów, hyder, smoków,

3325

Kraj ponad Morzem Czerwonym nie roni

Tyle zabójczych pomorów i jadów.

Przez te obrzydłe mnóstwa wężów, gadów

Wylękły, nagi oddział potępieńców

Biegł bez nadziei ujścia ich pogoni.

3330

Ręce ich na tył związane wężami,

Wijąc się, węże w kształt ruchomych wieńców

Bodły ich nerki ogonem, głowami.

Z tych nieszczęśliwych jeden przerwał ciszę

Przeciągłym krzykiem, kąsany od żmii

3335

W miejscu, gdzie ramię przytyka do szyi:

I nikt tak szybko O lub J nie pisze,

Jak on się ogniem zajął w okamgnieniu,

I w proch się cały rozsypał w płomieniu.

Lecz proch, co płomię [360] zgryzło i rozwiało,

3340

Zebrał się w siebie i spoił się w ciało;

Tak Feniks kona, jak bają po świecie,

Tak się odradza co piąte stulecie,

Karmi się w życiu nie ziarnem, rośliną,

Lecz wonią, łzami, co z kadzideł płyną;

3345

Z mirry i nardu na palmie wysokiej

Stos pogrzebowy przed zgonem układa,

I w ogniu z dymem wzlatuje w obłoki.

Jak człowiek, który sam nie wie, jak pada,

Przez kurcz chorobny, czy przez moc szatana,

3350

Gdy wstaje, wodzi wokoło oczami,

Dziwi go boleść, mdłość tak niespodziana:

Podobnie grzesznik wstał z prochu przed nami.

O, jak surowa sprawiedliwość Boga,

Gdy zemsta jego tak straszna i sroga!

3355

Mój wódz, kto on jest, zapytał grzesznika.

On odpowiedział: «Widzisz Toskańczyka,

Wpadłem w tę jamę, jeszcze nie ma roku.

W życiu zwierzęcym całą rozkosz czułem

I nie człowiekiem, byłem istnym mułem.

3360

Imię jest moje Fucci, a Pistoja

Była to godna mnie jaskinia moja [361].

Kradzież, Grzech, KaraA ja do wodza: «Niech nie rusza kroku!

Spytaj, w tę jamę wtrącono go za co?

Znałem go, był on krewki i ladaco».

3365

Grzesznik to słysząc, nie unikał wzroku,

Zwrócił się do mnie z twarzą obojętną,

Na której smutne wstyd wycisnął piętno.

«W takiej mię nędzy» duch przemówił potem

«Widząc, o! większym nabawiasz kłopotem

3370

Niż gdym się z moim rozstawał żywotem.

Zadość uczynić twojej chęci muszę,

Skradłem kościelne sprzęty i ozdobę,

Winę zwalając na drugą osobę;

Lecz wprzód nim wyjdziesz z tych piekielnych cieni,

3375

Gdybyś nie patrzał rad na me katusze,

Daj ucho na głos nowej wieści mojej.

Czarnych jak miotłą wymiotą z Pistoi [362],

Lud i obyczaj Florencyja zmieni;

Dolinę Magry Mars dymem zachmurza,

3380

Z jego obłoków zstąpi silna burza,

I szał swój wywrze na piceńskie błonie:

Z chmur błyskawicą zamigocą bronie,

Walczący muszą broń na ziemię rzucić,

I wszystkich białych huragan pochłonie.

3385

Taką nowiną chciałem się zasmucić [363]».

Pieśń XXV

3386

(Krąg VIII. Tłumok VII. Ciąg dalszy: Przemiana.)

To rzekłszy, złodziej podniósł pięści obie,

W każdej sterczała figa [364] jak gwint w śrubie,

A krzyczał bluźniąc: «Boże, przyjm to sobie!»

3390

Wtem wąż, i za to odtąd wężów lubię [365],

Ścisnął za szyję bluźniercę, oszusta,

Jakby rzekł: «Więcej nie zbluźnią twe usta».

Drugi ramiona w węzły i pierścienie

Tak jemu związał i gryzł jego ręce,

3395

Że stał, jak gdyby skamieniały w męce.

Pistojo! Zatlij żagwie w oka mgnieniu,

Spal sama siebie i zniknij w płomieniu,

Gdy w złym tak lubi płużyć [366] twe nasienie.

Pomiędzy piekła czarnymi kręgami

3400

Duch takiej pychy nie był wobec Boga,

Nawet bluźnierca, co legł pod Tebami [367].

Złodziej zmykając, nie przemówił słowa.

Biegł za złodziejem Centaur, pogoń nowa,

Krzycząc: «Gdzie pyszny? Krótka jego droga!»

3405

PotwórWątpię, czy tyle jest gadów w Maremmie [368],

Ile tam wężów krzyż dźwigał Centaura,

Skąd się poczyna człowiecza figura.

Na jego barkach z rozpiętymi skrzydły,

Buchając ogniem, siedział smok obrzydły,

3410

Kto się doń zbliżał, trząsł żary na ziemię.

Mistrz rzekł: «To Kakus w Centaura postaci,

Z jego przyczyny awentyńskie skały

Często się krwawą posoką zbrukały;

On się oddzielił od reszty swej braci,

3415

Bo jak wilk chytrze pasterzy napadał,

Sąsiednie trzody rad po nocach kradał [369],

Lecz dożył końca, złe broił niedługo.

Sto razy ciął go Herkules maczugą [370],

Choć tych cięć nie czuł i dziesiątej części [371]».

3420

Już Centaur zniknął, gdy mistrz ciągnął mowę.

Wtenczas pod nami jakieś duchy nowe

Biegły samotrzeć, a każdy był nagi;

Wodza i mojej uszliby uwagi,

Gdy krzyk ich dziko w uszach nam zachrzęści:

3425

«Kto wy jesteście?» Mistrz z zapałem żywym

Mówiący, mowę przerwał w oka mgnieniu.

Ja ich nie znałem, lecz trafem szczęśliwym

Jeden drugiego nazwał po imieniu,

Gdy rzekł: «Cianfa [372], gdzieżeś? Ja tu jestem».

3430

Uwagę mistrza chcąc zaostrzyć gestem,

Pod nos od brody przytknąłem mój palec.

Jeśli z pół wiarą będziesz, czytelniku,

Słuchał, co powiem, tych dziwów bez liku,

Nic w tym dziwnego, bo wyznam ci szczerze,

3435

Ja, com to widział, sam zaledwo wierzę.

Przemiana, Potwór, WążGdym na te duchy oczy me obrócił,

Wąż sześcionożny, potworny padalec [373],

Z przodu jednemu aż na piersi wskoczył

I na nim cały sam sobą zawisnął.

3440

Wnet mu średnimi łapami brzuch ścisnął,

Przednie jak uścisk na barki zarzucił,

Gryzł mu policzki i we krwi pysk broczył.

Potem, gdy tylne łapy uda gniotły,

Pomiędzy nogi wśliznął się ogonem,

3445

Którym wzdłuż krzyża wodził przez pacierze [374];

Nigdy bluszcz silniej ramieniem zielonem

Nie splótł się z drzewem, jak z nim ten gad-zwierze.

Dwie te istoty tak razem się splotły,

Tak się stopiły z sobą dwa stworzenia,

3450

Jak wosk przygrzany gorącem płomienia,

I barwy swoje pospołu zmieszały:

Tak papier, upał gdy czuje pożarny,

Skręca się w zwoje, jeszcze nie jest czarny,

Więcej brunatny, ale już nie biały.

3455

Dwaj drudzy patrząc, z podziwu krzyknęli:

«Jak ty zmieniony, spojrzyj, o Agneli!

Ni w dwóch, ni jeden!» Już ich obie głowy

Stały się jedną, patrzącym się zdało,

Że gad i człowiek tworzył jedno ciało:

3460

Ze czterech ramion dwa tylko zostało;

Brzuch, tułów cały, lędźwie i golenie,

Tworzyły widok cudacki i nowy,

Takie potworne było przemienienie!

I kształt przyrodny tak przeobrażony,

3465

Chwiejąc się krokiem w te i owe strony,

Odszedł leniwo, niestety, po czasie [375]!

A jak jaszczurka, w skwarny dzień lipcowy

Gdy krzak przemienia, pełna zwinnych ruchów,

Skacząc przez drogę błyskawicą zda się;

3470

Tak mała żmija jednemu z dwóch duchów,

Na brzuch skoczyła, świecąc na pół czarną,

Pół modrą skórą, jakby pieprzu ziarno.

I w tę część ciała żądłem go ujadła,

Kędy w żywocie człowiek swej macierze [376],

3475

Nim wyjdzie na świat, pierwszy pokarm bierze,

Potem jak długa pod nogi mu padła.

Raniony żądłem żmii niżej żebra,

W milczeniu na nią spoglądał i ziewał,

Jakby go senność dręczyła lub febra.

3480

Patrzyli na się, dymem na przemiany

Buchając ciągle, ta z pyska, ten z rany.Poeta, Poezja

Niech milczy Lukan z pieśnią, gdzie opiewał

Zgon pośród gadów Sabella, Nazyda [377],

Potwór, Wąż, PrzemianaJa nie zazdroszczę przemianie Owida [378]

3485

Kadmusa w smoka, Aretuzy w strumień;

Przemiano moja, te obie zarumień,

Dwóch natur wobec siebie, których ciało

Gotowe było zmienić treść swą całą.

Tak z człekiem gad się przeobrażał srogi,

3490

Gad szczepał [379] ogon swój na dwie odnogi,

A duch potężnie ścisnął obie nogi,

Że ich złączenia nie dojrzałbyś śladu.

I w kolej ogon rozszczepiony gadu

Przybierał kształty wzięte od człowieka,

3495

Ten z siebie ciało, a ten łuskę zwleka:

Ręce człowieka kryły się w podpasze,

Gad krótkie nogi nad zdziwienie nasze

Z przodu przedłużał, w miarę jak skrócona

Ręka grzesznika wchodziła w ramiona.

3500

Plotąc się razem tylne nogi żmije

Tworzyły członek, jaki człowiek kryje,

Ten u grzesznika przyjął kształt dwunożny.

Podczas gdy z ran ich dym buchając różny,

Na przemian kształty ich krył barwą nową,

3505

Tu puszczał włosy, tam łuskę wężową;

Ten padł, ów powstał z podniesioną głową,

I dziko na się patrzący zbrodniarze,

W oczach swych swoje zamieniali twarze:

Stojący twarz swą zaokrąglał z pyska,

3510

Nawlekał ciałem, dwoje uszu tryska

Z płaskich policzków, z zbytniej reszty ciała,

Co w tył nie schodząc tam się zatrzymała,

Nos ostry lepił i wargi wydymał.

Ten, co się czołgał, pysk naprzód wysunął,

3515

Jak ślimak rogi, skrył uszy do głowy,

Język człowieka skory do rozmowy

Rozpadł się w widły z jednego kawała;

Wąż skrył swój język i dym się zatrzymał.

Pobiegła sycząc dusza w gad zmieniona,

3520

Drugi coś mówił i z góry nań plunął,

Do gadu nowe wyciągnął ramiona

I rzekł: «Buoso [380], teraz gadu ciałem

Czołgaj się tutaj, jak się ja czołgałem».

Tak w siódmej jamie natura z naturą

3525

Mieniały kształt swój; kto to czytać raczy,

Przez wzgląd na nowość niechaj mi wybaczy,

Jeśli kreśliło niemistrzowskie pióro.

Choć z trwogi w oczach było mi aż ciemno,

Żaden z tych duchów nie skrył się przede mną;

3530

Z trzech jeden tylko, Pucio Sciancato,

Był niezmienionym: ten, co zbiegł przed chwilą;

To Kawalkante [381], nad którego stratą

Pomimo woli płaczesz, o Gawillo!

Pieśń XXVI

3534

(Krąg VIII. Tłumok VIII. Źli doradcy: Ulisses.)

3535

Ciesz się, Florencjo! Twe skrzydła olbrzymie

Przez ląd i morze szeleszczą w tej dobie,

Nawet do piekła zaniosły twe imię.

W kręgu złodziei, daj wiarę zaklęciu,

Obywateli twych znalazłem pięciu [382],

3540

A co mnie wstydem rumieni i tobie,

Zda się, nie robi wielkiego zaszczytu,

Jeśli po ranu [383], w marzeniach przedświtu,

Marzących sny są prawdziwsze niekiedy,

Wkrótce się dowiesz, co ci życzy Prato [384]

3545

Jeśli nieszczęście już cię nawiedziło,

Co być musiało, nie przed czasem było;

Bo w czas im dalej zajdzie moje lato [385],

Więcej mi będą ciężyć twoje biedy!

Wódz szedł i tymi szczeblami, co skały,

3550

Gdyśmy schodzili, dla nas wykowały,

Powraca, ciągnąc mnie za swoją nogą [386].

I tak samotną pośród głazów drogą

Stopa się plącząc, między skał osęki,

Postępowała za pomocą ręki.

3555

Jam się zasmucił i jeszcze się smucę,

Po ile razy pamięć moją zwrócę

Na dziwne, co tam widziałem, przedmioty,

Zawściągam silniej wodze mego ducha,

By swej nie stracił przewodniczki cnoty;

3560

I gdy mi gwiazda rai światłem błogiem

Jakie bądź dobro, nie chcę być mu wrogiem.

Jak w porze roku, gdy więcej palące

Twarz swą najdłużej nam odkrywa słońce,

Wieśniak na wzgórku wczasując przed nocą,

3565

Gdy komar brzęczy, a zamilknie mucha,

Widzi w dolinie robaczki błyszczące,

Gdy w ciemnych liściach winnicy migocą:

OgieńTak ja widziałem na dnie ósmej jamy

Mnóstwo płomyków patrząc z wierzchu tamy.

3570

Jak ów pomszczony za się przez niedźwiedzi

Za lekkomyślną niewiarę gawiedzi [387],

Widząc ognisty rydwan Elijasza [388],

Gdy zaprząg wichru w niebo go unasza,

Tylko oczyma lekki płomyk tropił,

3575

Co się jak obłok w powietrzu roztopił:

Tak na dnie jamy każdy kształt płomyka

Ruszał się, kryjąc w swym wnętrzu grzesznika.

Z mostu uwięzłem cały w tym widoku

I gdybym ręką nie chwycił się głazu,

3580

Niepchnięty w otchłań upadłbym do razu.

Wódz widząc moje wytężenie w oku,

Rzekł: «Tu duch każdy żyć w ogniu skazany,

Chodzi płomieniem jak suknią odziany [389]».

Odpowiedziałem: «Mistrzu, z twego słowa

3585

Na to, co widzę, pada jasność nowa:

Mów, z tylu ogni migających w zmierzchu,

Jaki to płomień, co rozdzielon z wierzchu,

Jako ze stosu na dwie strony wionął,

Na którym z bratem swym Eteokl płonął [390]?»

3590

Mistrz: «Dyjomeda duch i Ulissesa

Za karę wspólnej ich zdrady po zgonie

W jednym płomieniu nierozdzielnie płonie;

W nim płaczą sławnej zasadzki trojańskiej [391],

Z której nam wyszedł piękny szczep rzymiański [392];

3595

W nim za łzy cierpią córki Likomeda [393],

Co w swoim żalu ukoić się nie da,

Umarła skarży jeszcze Achillesa;

I w nim pokutę cierpią i karanie,

Za uwiezione Palladium kryjomie [394]».

3600

— «O! jeśli mogą przemówić z płomienia,

Niech ci ta prośba za tysiąc próśb stanie,

Pozwól mi czekać, nim dwoiste płomię

Zbliży się do nas, wszak po tośmy przyszli.

Patrz, z jaką żądzą ku niemu się chylę!»

3605

A mistrz: «Rad spełnię chwalebne życzenia,

Lecz trzymaj język na wodzy milczenia;

Ja mówić będę, odgadłem twe myśli;

Bo ci grzesznicy w uprzedzeniu dzikiem

Może, jak Grecy, wzgardzą twym językiem?»

3610

Gdy płomień do nas zbliżył się, mistrz chwilę

I miejsce k'temu wybrawszy stosowne,

W tych słowach usta otworzył wymowne:

«Wy, w jednym ogniu jak dwóch w jednym ciele,

O, jeśli miła wam mało czy wiele,

3615

Pisana, wielka moja pieśń na świecie!

Stójcie, niech jeden z was powie poecie,

Gdzie umarł, trudy skończywszy wędrowne?»

Starożytnego wierzchołek ogniska

Zaczął się ruszać, o dziw niepojęty!

3620

Szumiąc jak płomień wiatrami rozdęty;

I wierzch zwężony w kształcie obeliska

Tam i sam wodząc, jak język gotowy

Przemówić słowo, zabrzmiał tymi słowy:

«AmbicjaGdym zbiegł od Cyrcy [395], jej więzień niestety!

3625

Z wyspy, skąd blisko do miasta Kajety [396],

Już ani słodycz pocałunków syna,

Ni stary ojciec, tęskniąca rodzina,

Miłość wzajemna czułej Penelopy,

Nie mogły wstrzymać wędrownika stopy:

3630

Chciałem świat poznać i zwyczaje ludów

I opowiedzieć dzieje jego cudów.

Podróż, PrzywódcaZebrawszy szczupłą, lecz wierną drużynę,

Na pełne morze w jednej łodzi płynę;

Wody, co brzegi marokańskie liżą,

3635

Aż po hiszpański półwysep, ostrowy,

Ile ich patrzy w morskie wód zwierciadła,

Łódź białoskrzydła obleciała chyżo.

Już mnie i moich wiek nachylił długi,

Gdyśmy wpłynęli do morskiego gardła [397],

3640

Gdzie stoi wbity słup jeden i drugi,

Jakby ostrzegał znak herkulesowy:

Człowieku, tutaj kres twojej żeglugi!

W prawo rzuciłem Sewilli wybrzeże,

Na lewo Septy mauretańskiej wieże.

3645

— O bracia! rzekłem, po tylu przygodach

Rzucamy kotew [398] na zachodnich wodach;

A więc użyjmy tej reszty żywota.

Zwiedźmy, wszak krótkim tu każdy z nas gońcem,

Świat niemieszkalny tam dalej za słońcem!

3650

Myślcie, skąd człowiek swój początek bierze:

On nie stworzony, aby żył jak zwierze,

Cel jego trudów nauka i cnota.

Tą mową, jakbym połechtał ostrogą,

Zagrzani dalszą puszczają się drogą,

3655

Gdzie morze szerzej roztacza wód łona.

Łódź ku wschodowi tyłem obrócona,

Na lewo zwraca tor zuchwałej jazdy,

Skrzydłami wioseł jak ptak upierzona;

Z drugiej półkuli wszystkie nocne gwiazdy

3660

Patrzały na nas, gdy z pierwszej półsenne

Spadając oczy mrużyły promienne.

Księżyc pięć razy swe oblicze zmienne

Zmienił od czasu, jakeśmy pływali

Po tej bezbrzeżnej oceanu fali:

3665

Wtem nam się góra pokazała w dali [399],

Tak wielkiej żywe nie widziało oko.

Pierś naszą radość wypełnia szeroko,

Lecz za radością w ślad rozpacz przychodzi:

Zrywa się burza od nowego lądu,

3670

Uderza wichrem w sam przód naszej łodzi,

Trzy razy wirem okręca ją prądu,

Za czwartym… snadź [400] tak chciały sądy boże,

Z szumem nad nami zamknęło się morze».

Pieśń XXVII

3674

(Krąg VIII. Tłumok VIII. Ciąg dalszy. Gwido z Montefeltro.)

3675

Płomień prostując ostrze i milczący

Odchodził od nas jak szermierz od mety,

Za przyzwoleniem słodkiego poety.

Cierpienie, KaraGdy oto, widzę, drugi płomień kroczy,

Na swoje ostrze zwrócił moje oczy,

3680

Głosem, co szumiał zeń z trzaskiem i sykiem;

Jak sycylijski byk żarem ziejący [401]

Co po raz pierwszy, i słusznie zaiste,

Ryknął swojego budownika krzykiem,

A potem ryczał jękiem nieszczęśliwych,

3685

Których palono w jego wnętrzu żywych;

To ciało z miedzi, niejeden w złudzeniu

Myślał, że wiercą bóle rzeczywiste:

Tak zamkniętego ducha głos w płomieniu

Nie mając ujścia trzask ognia udawał,

3690

Lecz gdy przez ostrze utorował drogę,

Dał mu ruch, jaki jemu język dawał,

Słyszałem, w takie zamienił się słowo:

«Ty, co lombardzką przemówiłeś mową,

Mówiąc: Idź, dłużej pytać cię nie mogę [402],

3695

Chociaż przyszedłem za późno, nie w porę,

O, nie odmawiaj, racz pomówić ze mną!

Widzisz, że mówię, a jednak ja gorę [403].

O, jeśli schodzisz w naszą otchłań ciemną

Z słodkiej i pięknej Latynów krainy,

3700

Z której tu czynię pokutę za winy,

Ciekawość ziomka przez litość uspokój,

Mów, w Romaniji [404] wojna jest czy pokój?

Bo ja z latyńskiej matki życie wziąłem,

W górach pomiędzy Tybrem a Urbinem».

3705

Słuchałem jeszcze z pochylonym czołem,

Gdy mistrz mnie trącił i rzekł: «Mów z Latynem!»

Mając odpowiedź już gotową w myśli,

WojnaBez zwłoki rzekłem: «Duchu, któż określi,

Jak jest Romania twoja niespokojna!

3710

Gdym odszedł, jawna nie wrzała w niej wojna [405],

Rząd po staremu tyrański w Rawennie,

Orzeł z Polenty wziął ją w dziób swój orli [406],

I nakrył Cerwię sąsiednią skrzydłami.

Posoką Franków zbroczony kraj Forli,

3715

Pod zielonego lwa leży szponami [407].

Brytan z Werukio, on i jego szczenię [408],

Co mogą śmiało Montagna zadławić,

Rządzą w Rimini, tam jest ich siedzenie,

Gdzie już przywykli swoje zęby krwawić.

3720

Ludem Faency rządzi starożytny

Lew w gnieździe białym na tarczy błękitnej [409],

Łaknący ciągłej w stronnictwach odmiany.

Ludy osiadłe nad rzeką Sawijo [410],

Podobnie jako gród ich zbudowany

3725

Pomiędzy górą a doliny szyją,

Między niewolą a wolnością żyją.

Teraz kto jesteś? Mów, o, nie bądź twardy!

Względność umieją szanować Lombardy,

Mnie mówiącemu odpowiedz nawzajem».

3730

Płomień sczerwieniał trochę swym zwyczajem,

Wierzch zaostrzony tam i sam obrócił,

Tchnął i wśród iskier te słowa wyrzucił:

«Gdybym ja mniemał, że tu z gościem gadam,

Który na ziemię stąd wróci szczęśliwy,

3735

Płomień mój wnet by nieruchomym został;

Lecz jeśli prawdę mówią, że nikt żywy

Z tej się otchłani piekieł nie wydostał,

Mało się troszcząc o wstyd, odpowiadam.

Pycha, KłamstwoByłem żołnierzem, byłem franciszkanem [411],

3740

Biorąc sznur, w moją poprawę wierzyłem

I mógłbym stanąć bez grzechu przed Panem;

Alem skuszony był przez Arcymnicha [412],

W grzech dawny jego wtrąciła mnie pycha,

Wiedz i dlaczego, i przez co zgrzeszyłem.

3745

Gdym nosił ciało i kość wzięte z matki,

Przebiegłość głównym była moim rysem,

Z czynów mnie zwać by nie lwem, raczej lisem,

Wykrętów moich znajdziesz żywe świadki;

Mistrz w sztuce zdrady, zdradami mojemi

3750

Stałem się głośnym aż do krańców ziemi.

Lecz gdy dożyłem sędziwego wieku,

Gdzie każdy człowiek u dni swoich ścieku

Rad zwija żagiel, zbiera liny statku,

Co wprzód lubiłem, zbrzydło mi w ostatku.

3755

Pokutowałem za klasztorną kratą,

Płacząc na moje upłynione [413] lato,

Jużem się cieszył, że do nieba zdążę!

Religia, GrzechFaryzeuszów nowych pan i książę

Grzmiał ciągłą wojną, siedząc w Lateranie;

3760

Nie Saraceny, żydzi, nie poganie,

Wrogami jego byli chrześcijanie.

Żaden z nich rogów księżyca nie zniża [414],

Na ziemi pogan nikt nie utkwił krzyża.

On w sobie zniżył wielkie namiestnictwo,

3765

Sam kalał ślubów zakonnych dziewictwo,

Sznur mój miał za nic, który w owej chwili

Więcej wychudzał tych, co go nosili.

Lecz jak Konstantyn, gdy go trąd kaleczył [415],

Wezwał Sylwestra, by z trądu uleczył,

3770

Tak on mnie wezwał; leczyłem, mnich lichy,

Arcykapłana od gorączki pychy.

Pytał o radę, jam stał zasromany,

Bo mówił do mnie, jakby był pijany,

I dodał: »Z góry rozgrzeszam cię z winy,

3775

Naucz, jak zburzyć mury Palestriny.

Ty wiesz, kto niebo otwiera, zamyka,

Wiesz, że dwa klucze są w ręku klucznika,

Lecz mój poprzednik nie znał ich użycia [416]«.

Takie dowody niełatwe do zbicia

3780

Mnie uderzyły; wszedłem w radę z głową,

Że lepiej mówić jak zostać niemową,

I rzekłem: »Jeśli gładzisz, ojcze święty,

Grzech w mojej myśli tej chwili poczęty,

Słuchaj, ja radzę ze szczerością całą:

3785

Wiele obiecuj, a dotrzymaj mało [417],

Będziesz zwycięzcą na twojej stolicy«.

Kiedym umierał, w chwili mego zgonu,

Wzywał mnie patron mojego zakonu,

A wtem cherubin przyszedł czarnolicy,

3790

I rzekł do niego: »Zakonny patronie!

Śmierć, Wspomnienia, Grzech, Piekło, OgieńRobisz mi krzywdę, ja praw moich bronię,

On być powinien w potępieńców gronie.

Gdy mu z ust wyszła taka rada dzika,

Odtąd ja za czub rad trzymam grzesznika;

3795

Odpust bez skruchy to niepodobieństwo!

Rzecz niepodobna, godna mego śmiechu,

Razem chcieć grzechu i żałować grzechu.

Czyn ten potępia samo przeciwieństwo«.

O! Jak szalałem obłąkaniem dzikiem,

3800

Gdy on mnie porwał i zawołał z krzykiem:

»Możeś nie myślał, że byłem loikiem?«

I przed Minosem stawiać mnie sam zniknął.

Sędzia ten ogon skręcił z osiem razy [418],

Potem go ugryzł, a wściekły z obrazy:

3805

»Oblec go w ogień wiekuisty!«, krzyknął.

Za grzech ten w jamę wrzucony na mękę,

Noszę, jak widzisz ognistą sukienkę».

To rzekłszy, odszedł płomień potępiony,

Kręcąc, miotając swój wierzch zaostrzony.

3810

Ja i wódz szliśmy na arkadę tamy,

Pod którą cierpią karę na dnie jamy

Ci, co sumienie na bliźniego szkodę

Śmieli obciążyć, wzbudzając niezgodę.

Pieśń XXVIII

3814

(Krąg VIII. Tłumok IX. Siejący niezgodę. Mahomet i Bertran de Born.)

3815

Nawet od więzów rymu w wolnej mowie [419],

Raz, dwa rzecz jedną mówiąc, kto opowie

Rany, krew całą, jaka tam się leje?

Nie ma języka, co by wydał w słowie

To, nad czym umysł tylko się dumieje [420].

3820

Gdyby zarazem zebrać w jednej chwili

Wszystkich poległych Rzymian pod Kannami,

Chcących fortunę przełamać odwagą,

Gdzie dzieląc łupy zwycięska Kartago,

Jak pisze Liwiusz, który się nie myli,

3825

Rzymskie pierścienie mierzyła korcami;

I tych, co walcząc przeciw Guiskarda [421],

Czuli po cięciach, jak stal jego twarda,

I tych, co kości jeszcze dziś zbieramy,

Pod Kaperano i Taglijakozzo,

3830

Gdzie Konradyna, dziwo niepojęte!

Bez broni podstęp pokonał Alarda [422]:

Wszystkie te członki skłute lub odcięte

Patrzących mniejszą raziłyby zgrozą

Jak straszny widok tej dziewiątej jamy [423].

3835

Z dziurawej kadzi mniej wina wyciecze,

Ile krwi ciekło z rozciętego ducha,

Od samej brody aż poniżej brzucha;

Z kolan drgające zwisały jelita;

Widziałem serce, część wnętrza okryta

3840

Raziła oczy czerwonością nagą.

Podczas gdym jego oglądał z uwagą,

Spojrzał, rękoma pierś rozdarł i rzecze:

«Patrz, ja, Mahomed, jak siebie kaleczę!

Przede mną Ali [424] cały we łzach kroczy,

3845

Twarz mu po czaszkę jedna rana broczy;

Szatan tu stoi i z naszej gromady

Każdego bierze na ostrze swej szpady;

Gdy kończym obrót swej bolesnej drogi,

Tu choć najszersza zamyka się rana

3850

W chwili, gdy stajem przed mieczem szatana.

Lecz ty, kto jesteś, co stoisz bez trwogi?

Może niedługo skoczysz z tej wyżyny,

Gdzie ciebie strącą twoje własne winy?»

— «On nieumarły, nie lżyj go bezkarnie!

3855

On nie na męki wstąpił w wasze progi,

Lecz aby wszystkie tu poznał męczarnie:

Zmarły żywego, po nowej mu drodze,

Przez całe piekło z wyższej woli wodzę».

Mistrz rzekł i dodał: «Prawdzie nie skłamałem».

3860

A na dnie jamy wszyscy potępieńce

Stanęli, patrzą na mnie gronem całem,

Zapominając z podziwu o męce.

— «Jak ujrzysz słońce, powiedz Dulcynowi [425]

Jeśli tu prędko zstąpić nieochoczy,

3865

Niech skupi żywność, śniegiem się otoczy;

Bo jak ci mówię, bez śniegu i głodu,

Nowarczyk w górach niełatwo go złowi».

DuchTak z podniesioną stopą do pochodu,

Duch Mahometa mówił, potem nogę

3870

Na dłuż prostując poszedł w swoją drogę.

Duch drugi z krtanią przebitą, kaleki,

Z nosem rozciętym pod same powieki,

I z jednym uchem od lewego oka,

Stanął, z nim całe wstrzymało się grono:

3875

Duch patrząc na mnie z twarzą zadziwioną,

Otworzył gębę jak jamę czerwoną,

Którą broczyła świeża krwi posoka,

I rzekł: «Schodzący tu gościu bez winy,

Jeśli nie ludzi wielkie podobieństwo,

3880

Widziałem ciebie pomiędzy Latyny.

Przypomnij sobie Piotra z Medicyny [426]!

Idąc z Wercelli smugiem do Markabo [427]

Kara, ŚmierćOstrzeż ode mnie dwóch najlepszych z Fano,

Andziolello i Gwido ich miano [428],

3885

Że niespodziane czeka ich męczeństwo.

Gdy zmysł proroczy widzi tu niesłabo,

Wrzucą ich w morze w porcie Katoliki;

Bo od Majorki do Cypru zatoki

Neptun nie widział nigdy takiej zbrodni,

3890

Gdzie wciąż koczują greckie rozbójniki.

Zdrajca rządzący, chociaż jednooki,

Krajem, którego duch, co za mną kroczy,

Nie chciałby nigdy widzieć w żywe oczy,

Sprosi ich w gości, zdradzi najniegodniej,

3895

Czym ich uwolni od ślubów ofiary

Przeciw wiejącym wiatrom od Fokary [429]».

— «Gdy chcesz,» odrzekłem, «abym tam wysoko

Mówił o tobie w twoim ziemskim raju,

Kto ten nieszczęsny, wskaż mi go na oko,

3900

Któremu było tak gorzko w tym kraju?»

Do towarzysza duch wyciągnął rękę,

Na oścież jemu otwierając szczękę,

Krzyczał: «Patrz teraz, to on, lecz nie mówi:

On myśl wątpiącą uśpił Cezarowi,

3905

Twierdząc, że zawsze niebezpiecznie czekać,

Zamiar dojrzały do czynu odwlekać».

Jakże przeraził mnie wrażeniem dzikiem,

Ze swoim w krtani uciętym językiem,

Ten Kurion [430] niegdyś tak zuchwały w mowie.

3910

Duch drugi obie miał ucięte ręce,

W zmroku wywijał tępymi ramiony.

Krwią, co z nich ciekła, cały oczerniony,

I krzyknął, krzyk ten aż mi szumiał w głowie:

«Przypomnij Moskę [431], przebóg, ja to rzekłem:

3915

»Koniec koroną powinien być czynów!«

Z tych słów urosły kłótnie florentynów».

— «I śmierć twej całej rodziny!» dodałem.

On wtenczas z bólu łypiąc okiem wściekłem,

Odszedł jak gdyby już oszalał w męce.

3920

Ja wciąż na trzodę piekielną patrzałem;

I to widziałem, czego bez dowodu

Nie śmiałbym w pieśni opowiadać mojej,

Gdyby nie dobry nasz świadek, sumienie,

Które pod zbroją nam czystości swojej

3925

Serce umacnia, zagłusza zwątpienie.

DuchWidziałem, wierzcie na słowo poety,

Tułów bez głowy, jako inne cienie

Szedł równie dobrze sporym krokiem chodu,

A w ręku trzymał swą uciętą głowę;

3930

Głowa na włosach na obraz latarni

Zwieszona, z gestem bolesnym męczarni

Patrzając na nas, mówiła: Niestety!

Tułów przejrzysty jak szkło kryształowe

Sam stał się lampą i razem w tej chwili

3935

Dwoje ich w jednym, jeden w dwojgu byli.

Ile to widmo było rzeczywiste,

Pan nasz i mściciel wie o tym zaiste!

Tułów podszedłszy pod szyję mostową,

Wzniósł w górę rękę z całą swoją głową,

3940

Ażeby do nas przybliżyć swe słowo,

Które tak brzmiało: «Gościu nieumarły,

Patrz, jakie męki na mnie się wywarły,

Patrz, czy jest większa od mojej tortura?

Jeśli mną zająć chcesz ciekawość czyją,

3945

Wiedz, że ja byłem Bertrandem z Bornijo [432]

Dałem złe rady młodemu królowi,

Jątrzyłem syna przeciwko ojcowi:

Sam Architofel nie gorszym się wyda,

Co Absalona jątrzył na Dawida.

3950

Za to żem dzielił, co łączy natura,

Chodzę tu, przebóg, jak bezgłowa mara;

I słusznie, jaka zbrodnia, taka kara».

Pieśń XXIX

3953

(Krąg VIII. Tłumok X. Fałszerze. Alchemiści.)

Rozmaitymi tłum ludu ranami

3955

Tak moje oczy upoił w tej chwili,

Że pragnął spocząć i trzeźwić je łzami.

«Co tak spoglądasz?» przemówił Wirgili,

«Czemu tak pilno patrzą twe powieki

Na tłum tych cieniów tak smutnie kaleki?

3960

Tegoś nie robił przy drugich tłumokach:

Gdy chcesz policzyć, duchów tu jest ile,

Pomyśl; ta jama wykuta w opokach,

Ma w swym obwodzie dwadzieścia dwie mile.

Księżyc już zaszedł pod nasze podnóże [433],

3965

Odtąd dość krótki (szanuj lot chwil czynnych,)

Czas dozwolony do pielgrzymki twojej;

Jeszcze masz widzieć wiele rzeczy innych,

O których może myśl twa ani roi».

Odpowiedziałem: «Gdybyś spojrzeć raczył

3970

Na powód, co tu wzrok mój tak zahaczył,

Dłużej mi patrzeć pozwoliłbyś może?»

Wódz szedł, ja za nim z wolna sunąc nogą,

Dodałem jeszcze, wciąż mówić ochoczy:

«Tam, skąd utkwione odjąłem me oczy,

3975

W jamie, co w skał tych zapadła krawędzie,

Myślę, swej winy płacze duch mój krewny,

Która tam jego kosztuje tak drogo!»

Mistrz odpowiedział: «Hamuj pociąg rzewny,

Dłużej tym duchem nie rozrzewniaj myśli,

3980

Marz o czym innym, gdzie on jest, niech będzie.

Widziałem jego w chwili, gdyśmy przyszli

Na łuk mostowy, on cię zauważał,

Wskazywał, żywo palcem ci pograżał;

Słyszałem, jak nań jeden duch przeklęty:

3985

Geri del Bello, po imieniu krzyknął [434],

Lecz tyś był hrabią z Hetfortu zajęty [435],

W to miejsce wtedy spojrzałeś, gdy zniknął».

A ja: «Śmierć jego, której wstyd podziela

Krew nasza, od nas wygląda mściciela;

3990

Dlatego, myślę, z uczuciem pogardy,

Nie mówiąc do mnie, odszedł duch ten hardy,

Co go w mej duszy jeszcze droższym czyni».

Tak mówiąc szliśmy do pierwszej przystani,

Skąd mógłbym widzieć dno innej otchłani,

3995

Gdyby być mogło świetlej [436] w tej jaskini.

Gdym już od mostu stał o kilka kroków,

Krzywda, KaraGdzie był ostatni klasztor Złych Tłumoków[437],

Krzyki boleści, co w mej czułej duszy,

Ile ich było, razem się zmieniły

4000

W żelazne strzały, tak serce raniły,

Tak, że rękoma zatykałem uszy.

W miesiącu sierpniu społem tłum zebrany

Chorych z Maremmy i Waldikijany [438]

I co w sardyńskich szpitalach się mieści,

4005

Dałby nam chyba obraz tych boleści.

Z jamy buchały podobne wyziewy,

Jakimi dysze [439] zgangreniałe [440] ciało.

I zwróciliśmy krok nasz na brzeg lewy [441],

Który się długo jedną ciągnie skałą;

4010

KaraSpojrzałem w otchłań, gdzie na dnie jej łoża

Karze fałszerzy sprawiedliwość boża.

Nie mógł smutniejszy być widok w Eginie,

Gdzie tysiącami chory lud wymierał,

A mór [442] zwierzęta i płazy pożerał;

4015

Gdzie, jeśli wierzyć na poetów słowo,

Z nasienia mrówek wylęgły na nowo

Lud ją zaludnił, zwany Mirmidony,

Jak widok duchów w tej ciemnej dolinie,

Jakby stos trupów bezładnie zrzucony.

4020

Ten brzuchem cały do ziemi przypada,

Ów głowę skłonił na ramię sąsiada,

Ci na czworakach pełzają jak gady.

A szliśmy milcząc jako dwa niemowy [443],

Słuchając, patrząc na chore gromady,

4025

Niezdolne dźwigać bezwładne tułowy [444].

Dwóch wzajem na się opartych siedziało [445],

Strupy im całe cętkowały ciało;

Jak zgrzebłem żywo pociąga stajenny

Przed przyjściem pana, choć ziewa półsenny,

4030

Tak ci po strupach paznokciami wodzą,

Przez co bolesne swe świerzby łagodzą,

Przeciwko którym już nie było środka;

Jak pod kucharskim nożem pstrąg lub płotka

Miece [446] łuskami, tak strupów kawały

4035

Spod ich paznokci jak łuska leciały.

«Ty, co jak garbarz przez smutną konieczność,»

Rzekł wódz mój, «skórę chropawą pryszczami

Wyprawiasz, gładząc paznokcia ostrzami,

Mów, czy się spotkam tutaj z Latynami?

4040

Oby twój paznokć [447] nie stępiał przez wieczność!»

— «Tutaj w nas obu dwóch Latynów witasz!»

Rzekł jeden z płaczem, «ktoś ty, co nas pytasz?»

Mój wódz tak mówił: «Jestem duch i oto

Schodzę tu razem z żyjącą istotą,

4045

By całe piekło poznał chodząc ze mną».

Dwa cienie łamiąc podporę wzajemną,

Ze drżeniem ku mnie zwrócili się [448] oba;

Na wieść tę wszyscy zerwali się społem.

Mistrz rzekł: «Mów teraz, co ci się podoba».

4050

Rad z przyzwolenia tak mówić zacząłem:

«Niech pamięć o was czas, co wszystko gładzi

Wskrzesi od wschodu słońca do zachodu;

Czary, Grzech, KaraKto wy jesteście, z jakiego narodu,

Że wśród mąk takich wam tu serce radzi

4055

Przede mną z chęcią otworzyć się szczerą?»

Cień rzekł: «Arezzo jest moja kraina [449]

Kazał mnie spalić z Syjeny Albero,

Chociaż tu inna wtrąciła mnie wina.

Wprawdzie z nim mówiąc napomknąłem żartem,

4060

Że ze mnie dzielny powietrzny latawiec;

On człowiek małej głowy a ciekawiec [450],

Chciał, abym odkrył sztuki tajemnicę;

A że nie byłem Dedalem w praktyce,

Spłonąłem za to, żem kumał się z czartem.

4065

A że był ze mnie alchemik imienny,

Minos niemylny w sędziego pojęciu,

Wtrącił mnie w Tłumok ostatni z dziesięciu».

«Oprócz Francuzów,» mówiłem poecie,

«Więcej próżnego narodu na świecie

4070

Nie ma zaiste jako lud z Syjeny».

Wtenczas to słysząc, drugi trędowaty,

Mówił: «Z nich pierwszym wyjątkiem jest Strikka [451],

Który wydawał pieniądz przyzwoicie,

Trwonił kapitał, gdy brakło intraty;

4075

Drugim Nikolo, co pierwszy użycie

Zbytkowne odkrył wonnego goździka [452]

Mógłbym wyłączyć inne pasibraty [453],

Z tych Asciano winnicę bogatą,

Wielki las przejadł i Abbagliato

4080

Dowiódł, że jemu w głowie niepstrokato.

Lecz iżbyś wiedział, kto twoim wykrzykom

Taki wtór trzyma przeciw sieneńczykom,

Skieruj twe oczy do mojej figury,

A w twej pamięci rysy me odżyją.

4085

Ja za pomocą alchemiji złoto

Rad fałszowałem, jam cień Kapokijo [454]!

Możesz przypomnieć, że byłem niecnotą

A przy tym małpą wyborną z natury».

Pieśń XXX

4089

(Ciąg dalszy.)

4090

Morderstwo, GrzechGdy za Semelę gorączką obrazy [455]

Junona wrzała przeciw krwi tebańskiej,

Spędzając na nich gniew po wiele razy,

Widząc swą żonę Atamas szatański

Wchodzącą w progi z dwojgiem małych dzieci,

4095

Krzyknął jak wściekły: «Rozciągajmy sieci,

Lwica z lwiątkami w ich przeguby wleci».

I jedno dziecko, Learkiem nazwane,

Porwał i cisnął o twardą skał ścianę,

A matka, myśl tę snadź rozpacz natchnęła,

4100

Z drugim ciężarem swoim utonęła.

Kiedy Fortuna twarz swą odwróciła

Od wielkich Trojan, tak że jednej chwili

Społem królestwo i króla stracili,

Hekuba smutna, niewolnica chora,

4105

Płacząc nad ciałem swego Polidora [456],

Jak pies szalona w swej boleści wyła,

Tak boleść wszystkie jej zmysły zmąciła!

Nienawiść, KaraJednak Tebanie i Trojanie wściekli,

Choć tyle zwierząt i ludzi wysiekli,

4110

Nie pastwili się z okrucieństwem takiem:

Dwa cienie nagie biegły jednym szlakiem,

Gryząc się w biegu, jak wieprz wszystkim w oczy

Rzuca się, gdy z swej zagrody wyskoczy.

Jeden z nich, biegnąc, wpadł na Kapokiję,

4115

W kark jemu pięścią grzmotnął ponad uchem,

Zwalił, po ziemi ciągnął go za szyję,

Gracując drogę Kapokija brzuchem.

A Griffolino, z przestrachu wielkiego

Drżąc, mówił do mnie: «To duch Jana Skiki [457],

4120

Tak wszystkich dręczy ten szaleniec dziki».

— «Jeśli ten drugi duch cię nie uszczyknie [458]

Zębem lub szponą,» wołałem do niego,

«Powiedz mi wprzódy, kto on jest, nim zniknie».

A on: Kłamstwo, Grzech«To Myrry starożytnej dusza [459],

4125

Która do ojca czuła upał żywy,

Przeciwko prawu miłości uczciwej;

Pragnąc grzech ukryć w kryjomym niewstydzie,

Ojca pod cudzą postacią spokusza [460],

Podobnie jak duch, który oto idzie!

4130

Znęcony zyskiem końskich stad królowy,

Wybieg zaiste cudacki i nowy,

Zamiast Donata w łóżko się położył,

Skłamał testament i znów z grobu ożył».

Gdy znikli z oczu mych ci dwaj okrutni,

4135

DuchWnet odwróciłem ciekawe spojrzenie,

Patrzeć na inne tam leżące cienie.

Jeden cień byłby podobny do lutni [461],

Gdyby miał otwór jego brzuch obrzydły,

W miejscu, skąd ciało rozdziela się w widły:

4140

Puchlina wodna w jego ciele całem

Zmieniając kształty przez wilgoci chore,

Rozwarte usta zwiesiła do brody,

Jako suchotnik, gdy pragnieniem gore.

«Wy, których wita z podziwem ta jama,»

4145

Cień mówił, «patrzcie na mistrza Adama [462]!

Czegom zapragnął, żyjąc wszystko miałem,

Teraz, niestety, pragnę kropli wody.

Małe strumyki, co żywią nurt Arny,

Płynąc z pagórków zielonych Kasenty,

4150

Z rzeźwiącą treścią, przejrzyste aż do dna,

Ciągną tam oczy tu z wieczności czarnej;

Bo ich obrazu marzone ponęty

Więcej mnie trawią jak puchlina wodna.

Tu Sprawiedliwość z swoim sądem w zgodzie,

4155

Tym samym miejscem, gdziem grzeszył, mnie bodzie,

Kłamstwo, Grzech, KaraBy więcej westchnień wydostać z grzesznika.

Tam jest Romena, gdziem oprócz psot wiela

Fałszował pieniądz z popiersiem Chrzciciela,

Za co spalono żywcem fałszownika.

4160

Lecz gdybym spotkał tu duchy Gwidona

I Aleksandra, i obu ich brata [463],

Jeszcze bym tego nie mieniał widoku

Na Fontebrandę, co stoi w mym oku [464].

Już jeden pono tu zstąpił ze świata,

4165

Jeśli wieść do mnie doszła nieskażona

Z ust innych cieniów; ale co mi po tem,

Gdy ja tu leżę jak przybity młotem!

Gdybym tak lekki był, że zrobić mogę

W sto lat krok jeden, już poszedłbym w drogę,

4170

Szukając jego w tej wielkiej przepaści.

Która w obwodzie ma mil jedenaście

A wszerz pół mili. Zły duch, co w nich siedzi.

Skusił mnie radą tych hrabiów Romeny,

Abym w mennicy bił takie floreny,

4175

W których jest najmniej trzy karaty miedzi».

Rzekłem do niego: «Wskaż tych dwóch na imię,

Co tam na prawo leżą razem w dymie,

Jak zimą dymiąc parą z mokrej ręki?»

— «Tak ich znalazłem,» odpowiedział «wtedy,

4180

Gdy mnie w tę otchłań wtrącono na męki,

I wątpię, z miejsca czy ruszą się kiedy?

To cień świadczącej krzywo Putyfary [465],

Drugi Grek Sinon, co oszukał Troję;

W zgniłej gorączce tu leżą oboje,

4185

Z ciał swych cuchnące wyziewając pary».

Cień pierwszy zemstę warzący w milczeniu,

Że śmiał bezczelną nazwać po imieniu,

Pięścią w brzuch twardy Adama uderzył,

Który jak bęben huk daleki szerzył,

4190

Mistrz Adam wzajem dłonią niemniej twardą

Odbił policzek mówiąc doń ze wzgardą:

«Choć mi puchlina poruszyć się broni,

O! do wybitej dość ruchu mam w dłoni».

Na to cień drugi: «Gdyś na stos wstępował,

4195

Pewnoś tak żywo ręką nie szermował,

Lecz miałeś równie, może więcej, żywą

Rękę, gdy biłeś monetę fałszywą».

Opuchły tak rzekł: «Nie kłamie twe słowo,

Lecz gdzieś był z swoją prawdomówną mową,

4200

Kiedy o prawdę pytano się w Troi?»

— «Jam fałsz powiedział,» Grek odparł na nowo,

«A tyś fałszował pieniądz najniegodniej.

Jam winny jednej, a ty mnóstwa zbrodni».

— «Czy koń drewniany na myśli ci stoi?»

4205

Cisnął żart mówca, co miał brzuch wydęty,

«Świat za mną woła: bądź, kłamco, przeklęty!»

— «Niech ci nawzajem» tak Grek mówił w gniewie

«Język pragnienie spali jak zarzewie,

Niech zgniła woda tak twój brzuch wydyma,

4210

By jak zagroda stał ci przed oczyma».

A mincarz [466]: «Bluźnisz na twą gębę całą,

Bo jeśli pragnę i mam spuchłe ciało,

Tyś sam w gorączce i gore ci głowa.

Ażebyś lizał Narcyza zwierciadło [467],

4215

Krótka by ciebie skłoniła przemowa».

Gdym był zajęty ich kłótnią zajadłą,

Mistrz rzekł: «Czas, abyś tę gawiedź porzucił,

Niewiele braknie, bym z tobą się skłócił».

Na głos ten jam się do mistrza obrócił,

4220

Wstyd, Wina, SłowoOgromnym wstydem spłoniony na twarzy;

Podobny temu, co nieszczęście marzy,

A marząc życzy, by to, co się śniło,

Snem się rozwiało, jakby nic nie było.

Chciałem przemówić, wstyd mi uciął słowa,

4225

Choć wola z winy tłumaczyć się radzi,

Ze wstydu przed nim stałem jak niemowa.

Mistrz rzekł: «Wstyd mniejszy większe winy gładzi,

Uspokój siebie i nie patrz tak smutnie:

Gdy czasem trafisz na podobne kłótnie,

4230

Gdzie ludzie w mowie nie dosyć są skromni,

Że, wódz twój, jestem przy tobie, przypomnij!

Słowo, MądrośćBo chcieć łakomie słuchać lada bredni,

Chętka ta zdradza umysł dość powszedni».

Pieśń XXXI

4234

(Do kręgu IX. Studnia. Olbrzymi. Anteus osadza poetów na dnie piekła.)

4235

Język, co wprzódy zranił mnie do tyla,

Żem spłonął wstydem, wnet balsam żądany

Podał i leczył jak włócznia Achilla,

Co i raniła, i leczyła rany [468].

DźwiękI milcząc szliśmy od tej smutnej jamy,

4240

Brzegiem krążącej wokoło niej tamy [469];

Tam nie noc, zmrok był pół nocny, pół dzienny,

Widziałem tylko szary grunt kamienny,

Lecz echo za mną dźwiękiem rogu grało,

Dźwiękiem, co mógłby zagłuszyć trzask grzmotu.

4245

W stronę, skąd dźwięk ten pobrzmiewał za skałą,

Oczy z uwagą obróciłem całą.

Nie tak straszliwie Roland do odwrotu

Dął w róg wojenny, gdy z chrześcijan żalem

Karloman przegrał bój pod Ronsewalem [470]

4250

Podniosłem głowę; nad poziom opoki,

Zda się z jej gruntu, tłum wieżyc wyrasta,

Dlatego rzekłem: «Widzę mur wysoki,

Mistrzu, jakiego to widok jest miasta?»

A mistrz: «Tyś w błędzie, bo patrzysz z daleka,

4255

Gdy przyjdziesz bliżej, uzna twa powieka,

Jak oddalenie fałszuje zmysł wzroku,

Więc trochę więcej przyspiesz twego kroku».

Wziął mnie za rękę i czule ją ściska,

I mówi: «Nim ten przedmiot ujrzysz z bliska,

4260

PotwórAby mniej dziwnym zdał się, jak widzimy,

Wiedz, że nie wieże to są, lecz olbrzymy,

Od stóp po biodra sami i bezludni,

Wokoło zrębów stoją w wielkiej studni».

Jak wzrok wśród mglistej uwięzły ciemnoty

4265

Z wolna odkrywa ukryte przedmioty,

Gdy mgła spadając ze światłem się zetrze;

Tak przerzynając to ciemne powietrze,

W miarę jak szedłem pod studni tej progi,

Błąd mój się rozwiał, a wzrastał chłód trwogi

4270

Potwór, OlbrzymJak wieże zamku Monteregijone [471]

Tworzą okrągłych jego ścian koronę,

Tak nad zrąb studni pod same podpasy

Sterczały wkoło potworne Gigasy,

A którym zda się jeszcze groził z góry,

4275

Piorunem Jowisz, gdy brzmi z ciemnej chmury,

Jeden stał twarzą do nas obrócony,

Barkami, piersią i dwoma ramiony;

Zaiste, jeśli natura przestała

Tworzyć olbrzymy, w tym loicznie [472] działa,

4280

Bo przez to, gwoli świata pokojowi,

Takich siłaczy odjęła Marsowi.

A gdy bez troski zapładza w swym łonie

Jeszcze ogromne wieloryby, słonie,

Łatwo w tym dojrzy ludzka przenikliwość

4285

Mądrą ostrożność jej i sprawiedliwość.

Bo gdzie się rozum człowieka zespoli

Z siłą potęgi i chęcią złej woli,

Tam ludziom opór nigdy się nie uda.

Czaszka tak wielka była wielkoluda,

4290

Jakby świętego Piotra szyszka w Rzymie [473].

I inne kości miał równie olbrzymie:

Tak, że począwszy od pasa w pół ciała,

Trzech Fryzów rosłych, daremna ich chluba,

Ledwo by wzrostem doszli mu do czuba [474];

4295

Bo jego wzrostu potworna wyżyna,

Mogła, jak studni kończyły się zręby,

Do miejsca, człowiek gdzie płaszcz swój zapina,

Mieć miar trzydzieści wielkiej rzymskiej palmy [475].

SłowoRapho Lmaj Amec! jakaś mowa brzmiała

4300

Dzika, nam obca, z jego dumnej gęby,

Dla której słodsze niestosowne psalmy.

Mój wódz doń mówił: «Nieroztropny duchu!

Zadmij w róg, niech się rozlega w twym uchu

Łowczy dźwięk rogu; jeśli tobą miota

4305

Gniew albo inna namiętność żywota,

Ulgi twej męce szukaj w jego brzmieniu:

Patrz, on z twej szyi zwisa na rzemieniu,

Który ogromną twoją pierś oplata».

Potem rzekł do mnie: «Patrz, to duch Nemroda [476],

4310

Głupi, sam siebie oskarża w swej dumie,

Że przezeń znikła jedna mowa świata.

Zostawmy jego, tu słów naszych szkoda,

My go nie pojmiem, on nas nie zrozumie».

Grzech, KaraI szliśmy kołem, zwracając się w lewo.

4315

Z dala sterczało jakieś wielkie drzewo,

Podchodzim, widzim olbrzyma drugiego,

Jeszcze był dzikszy i wzrostu większego.

Jaki go siłacz łańcuchem skrępował,

Nie wiem, lecz obie miał związane ręce,

4320

Łańcuch od szyi pięć razy zagięty

Ciało mu ściskał żelaznymi pręty.

«Pyszny, z Jowiszem o władzę szermował [477],»

Tak mój wódz mówił, «a skończył na męce:

To Efialtes [478]! w walce z olbrzymami

4325

Przed nim zadrżeli i bogowie sami,

Myśląc, że pierwszy drzwi niebios wyłamie;

Teraz bezwładne to straszliwe ramie».

A ja do wodza: «Chciałbym na swe oczy

Widzieć potworny kształt Bryjareusza [479]».

4330

Wódz rzekł: «Tu bliżej ujrzysz Anteusza.

Nieskrępowany i mówić ochoczy,

On nas jak piłkę na dno piekła stoczy.

Strach, ZłoLecz Bryjareusz dobrze dalej stoi,

Jak ten podobnie skuty, prócz że dwoi

4335

Przestrach wrażeniem okropności swojej».

Nigdy tak wieżą gwałtownie nie chwiała

Trzęsieniem ziemi poruszona skała,

Jak Efialtes wstrząsł się na te słowa;

Wtenczas mnie trwoga przeszyła grobowa,

4340

Strach by mnie dobił i padłbym bez duchu,

Gdybym nie widział olbrzyma w łańcuchu.

Anteusz, gdyśmy podeszli doń bliżej,

Nad zrębem studni stał pięć łokci wyżej.

—Zdrada«O ty, co w owej szczęśliwej dolinie [480]

4345

Przez którą imię Scypijona słynie,

Gdzie Hannibala zmusił do odwrotu,

Uprowadziłeś do swego namiotu

Łup z lwów tysiąca; ty, co gdybyś zbrojnie

Wsparł twoich braci w ich olbrzymiej wojnie,

4350

Mógłbyś zapewnić tryumf synom ziemi!

Jeśli nie gardzisz prośbami naszemi,

Znieś nas, gdzie Kocyt chłód zamarzać zmusza,

Lecz nie odsyłaj mnie do Tyfeusza [481].

Stąd mój towarzysz, czego chce twa dusza

4355

(Tylko nam schyl się i nie marszcz tak czoła),

Sławne twe imię zaniesie do świata;

On żyw i przed nim jeszcze długie lata,

Gdy go przed czasem Łaska nie powoła».

Gdy mowa mistrza zamilkła skończona,

4360

Olbrzym już wodza wziął w swoje ramiona,

Których sam Herkul czuł uścisk straszliwy!

Z ramion olbrzyma rzekł do mnie Wirgili:

«Chodź, ja do swego przytulę cię łona».

Tak mnie i wodza Anteusz tej chwili

4365

Jak jeden ciężar na plecy zarzucił.

Zdrada, KaraPatrząc na wieży bolońskiej kąt krzywy [482]

Od strony, kędy ku ziemi się chyli,

Widz drży, by czasem wiatr ją nie wywrócił:

Tak mi się wydał olbrzym i tak strwożył,

4370

Gdy się nachylił i nas obu złożył

Na dnie otchłani, co razem pożera

Zdrajcy Judasza duch i Lucyfera;

Tak pochylony olbrzym w tym momencie

Podniósł się prosty jak maszt na okręcie.

Pieśń XXXII

4375

(Krąg IX. Wieczne lody. 1. Kaina. Zdrajcy krewnych. 2. Antenora. Zdrajcy kraju rodzinnego.)

PoezjaGdybym miał dzikie, tak chrapliwe rymy,

Co by do ciemnej tej studni przystały,

Na której stoją wszystkie inne skały [483],

Wydałbym pełniej całą treść mej myśli;

4380

Lecz gdy tej władzy w sobie nie widzimy,

Ważę się podnieść głos nie bez bojaźni.

Nie jest to zamiar jak gra wyobraźni

Wylęgły w głowie, co dno świata kreśli [484],

Nie czyn języka, co ledwo szczebioce.

4385

Muzy, przyzywam ja wasze pomoce,

Dajcie mi skrzydła Amfijona lotu [485],

Aby nie niższy był wiersz od przedmiotu.

Mieszkańce miejsca, o przeklęte duchy!

Które opisać słowami najtrudniej,

4390

Czemu was owcze nie kryją kożuchy

W tym chłodnym świecie albo kozie puchy?

Gdyśmy już byli w zrębach ciemnej studni [486],

Daleko niżej jak stopy olbrzyma,

Zrąb jej wysoki gdym mierzył oczyma,

4395

«Ostrożnie stąpaj!» ktoś rzekł tymi słowy,

«Abyś omijał stopą nasze głowy».

Spojrzałem za się, zdziwion nie po mału [487],

Zmarzłe jezioro leżało pode mną,

Lśniące jak szyba ogromna kryształu.

4400

Nigdy tak grubym lodem się nie ścina

Niemiecki Dunaj lub północna Dźwina;

Gdyby Tabernik albo Pietrapiana [488]

Spadły przypadkiem w tę otchłań podziemną,

Szyba tych lodów stałaby jak ściana.

4405

Jak żaby skrzecząc wystają znad wody

W porze, gdy myśli żniwiarka o żniwie,

Tak cienie blade, skarżące płaczliwie,

W lód pogrążone sterczały nad lody

Pół twarzą, gdzie wstyd czerwieni jagody.

4410

Z dzikim hałasem jak klekot bociani

Brzmiał zgrzyt ich zębów po całej otchłani;

Skrzepłe ich usta wzrok ponuro toczy,

Smutek ich serca zdradzały ich oczy.

Gdy spojrzę na dół, pod mymi stopami

4415

Dwa cienie z sobą zwarły się piersiami,

Aż czub ich włosów przytykał do czuba.

«Kto wy jesteście?» krzyknąłem. Wtem cienie

CierpienieUkośne ku mnie zwróciły spojrzenie,

Łzy, co w ich oczach przed chwilą pływały,

4420

Spadły na rzęsy i chłodem stężały.

Silniej nie ściska deskę z deską śruba,

Jak potępieńcy zwarli czoła swoje;

Jak dwa rogami bodące się byki,

Tak gniew ich obu był wielki i dziki.

4425

Cień, co od mrozu stracił uszu dwoje,

Schylając głowę rzekł do mnie łaskawie:

«Dlaczego na nas patrzysz tak ciekawie?

KaraChcesz wiedzieć, ci dwaj jakiego są rodu [489]?

Gdzie zdrój Bisencjo wypływa, dolina,

4430

Własność Albertich, ojczyzną ich była,

Taż sama, jedna matka ich rodziła.

Nie znajdziesz w całym tym kręgu Kaina

Godniejszych siedzieć w bryłach tego lodu:

Nawet ten, którym wzdryga się natura,

4435

Na wylot włócznią przebity Artura [490],

Ani Kancelieri, ani Maskeroni [491].

Jeśliś Toskańczyk, musisz znać, kto oni.

O jeśli głos mój uszu twych nie kazi,

Wiedz, że ja jestem Kamerione z Pazzi [492],

4440

Że oczekuję tu jeszcze Karlina [493]!»

Widziałem potem z tysiąc innych twarzy,

Na pół skostniałych, zsiniałych od chłodu

Myśl jeszcze z dreszczem o tych lodach marzy!

Gdy ku środkowi szukamy przechodu [494],

4445

Gdzie każda ciężkość cięży swoim ciałem,

W tym wiecznym zmroku z przerażenia drżałem.

Nie wiem, przypadkiem czy wyższym zrządzeniem

Śród głów sterczących stawiąc [495] stopy z trwogą,

Jednemu na twarz nastąpiłem nogą.

4450

«Za co mnie depczesz?» rzekł duch z bólu blady,

«Czy mścisz się na mnie Montaperto zdrady?»

«Czekaj mnie, mistrzu,» mówiłem z wzruszeniem;

«Chcę mą wątpliwość objaśnić z tym cieniem,

Potem, jak zechcesz, jam śpieszyć gotowy».

4455

Wódz stanął, a jam wyzwał do rozmowy

Ducha, co bluźnił, nie szczędząc klątw długich:

Kłótnia«Powiedz, kto jesteś, ty, co fukasz drugich?»

— «Ty sam kto jesteś? Za co w Antenorze

Idąc, twe stopy drugich twarze depcą?

4460

Za co naciskasz krokiem tak bolącym,

Za ciężkim, nawet gdybyś był żyjącym?»

— «Ja żyję,» rzekłem, «miło ci być może,

Gdy kochasz sławę lub wspomnienie skromne,

Wśród wielu imion twe imię przypomnę».

4465

On na to: «Odejdź, natrętny pochlebco!

Pochlebne słowa, żal twego zachodu,

Nic nas nie grzeją na tych falach lodu».

Wziąwszy go za kark, rzekłem: «Jak cię zową [496]?

Mów, bo wnet łysą zaświecisz mi głową».

4470

— «Rwij włos, nie powiem tobie, jak się zowię,

Choćbyś sto razy deptał mi po głowie».

Za czub schwyciłem jego w mgnieniu oka

I wyrywałem z czaszki włos garściami;

On słowa żadnej skargi nie wyrzucił,

4475

Tylko wył dziko i oczy wywrócił.

Drugi cień krzyknął: «Co tobie, mój Bokka [497]?

Ty wyjesz, nie dosyć ci zgrzytać zębami,

Jakiż cię dręczy szatan tak zawzięty?»

— «Teraz,» mówiłem, «milcz, zdrajco przeklęty!

4480

Abyś twe imię powiedział, nie proszę,

Sam je na wieczną twą hańbę ogłoszę».

A on: «Zbrodnia, Grzech, KaraBaj sobie, co masz na języku,

Lecz nie zapomnij, idąc z Antenory,

Tego, co język miał w mowie za skory [498];

4485

Tu złoto Franków wtrąciło młokosa,

Możesz powiedzieć: widziałem Buosa [499]

Tam, gdzie grzeszników jest w lodach bez liku.

Gdy, kto jest więcej, spytają i za co?

Patrz, oto stoi Bekeria ladaco [500]

4490

Któremu głowę Florencyja ścięła,

A trochę dalej: Gianni, Ganello,

Otwierający wrogom Tribaldello [501]

Faencę, kiedy snem głuchym usnęła».

Gdy z miejsc okropnych szukamy przechodu,

4495

Dwóch potępieńców ujrzałem w parowie,

Wyższy niższemu głową legł na głowie;

A jak łakomie szarpiemy chleb z głodu,

Tak on zatopił kły w ciało sąsiada,

Tam kędy czaszka do barków przypada.

4500

Nie z takim gniewem Tydej zemstą ślepy [502]

Menalipowej głowy gryzł czerepy,

Jak on swą zdobycz żuje i wysysa.

«Człowieku,» rzekłem, «co paszczą tygrysa

Mścisz się nad wroga nienawistną głową,

4505

Powiedz mi, jakie masz zemsty powody?

A ja ci moją odpłacę wymową,

Kiedyś, pomiędzy ziemskimi narody,

Jeśli mnie Pan Bóg żywcem stąd wydźwignie,

A język w ustach moich nie zastygnie».

Pieśń XXXIII

4510

(Krąg IX. 2. Antenora — ciąg dalszy. 3. Ptolomea. Zdrajcy przyjaciół.)

Duch, KaraOd strawy dzikiej oderwał paszczękę

Ów potępieniec i krew z ust ocierał

Włosami czaszki, której mózg pożerał.

I mówi: «Srogą chcesz odnawiać mękę,

4515

Serce mi pęka, nim usta otwieram.

Lecz gdy ze słów mych jak z nasion dojrzeje

Hańba dla zdrajcy, którego pożeram,

Słuchaj, wypowiem, wypłaczę me dzieje.

Nie wiem, kto jesteś, przez jaki cud nowy

4520

Zaszedłeś do nas, lecz po dźwięku mowy

Poznaję w tobie Włocha, florentyna.

Widzisz przed sobą hrabię Ugolina [503]

A ten, co teraz jest mej zemsty łupem,

Zwał się Rudżieri, był arcybiskupem.

4525

Jak mnie w zdradzieckie usidlono słowa,

Jak nieostrożnie wpadłem w jego ręce,

Nie warto mówić, bo rzecz nie jest nowa.

Lecz o mym zgonie, o mej strasznej męce,

Jeśli nikt wieścią uszu twych nie skaził,

4530

Słuchaj i osądź, czy on mnie obraził.

Śmierć, Grzech, Kara, GłódJest w głębi wieży podziemna pieczara,

Sławna mym zgonem; dziś może w niej jęczy

Na nowo jaka niewinna ofiara.

Tam okiem witym z żelaznych obręczy,

4535

Widziałem mnogich księżyców oblicze,

Aż mnie raz we śnie przywidziana mara

Zdarła przyszłości chmury tajemnicze.

Przyśniło mi się, że biskup zawzięty

Polował wilka z małymi wilczęty,

4540

Na owej górze, co wzniosłymi szranki

Z pizańską ziemią i Lukką graniczy [504].

Już chudą psiarnię zemkniono ze smyczy,

Hrabia Gwalandi, Sismondi, Lanfranki

Szczują na czele, zdobycz będzie łatwa:

4545

Już wilk znużone zatrzymuje kroki,

Upada wreszcie i ojciec, i dziatwa:

I widzę kłami rozprute ich boki.

Budzę się! Jeszcze noc nie zeszła z nieba,

Już moje dziatki, wspólniki niewoli,

4550

Szlochają przez sen i wołają: »chleba!«.

O! Jeśli dotąd serce ci nie boli,

Kiedy pomyślisz, co się we mnie działo

I co me serce nadal przeczuwało,

Jeśli nie płaczesz, któż ci łzy wyciśnie?

4555

Budzą się dzieci, wkrótce chwila błyśnie,

W której nam zwykle udzielano strawy,

Lecz na sen pomnąc truchlałem z obawy.

Wtem z bram więzienia łoskot mnie doleci,

Zamurowano! — spojrzałem na dzieci,

4560

Spojrzałem z niemej wyrazem rozpaczy;

A w głębi serca czułem mróz jak w grobie.

Gwido mój mały wołał: »Co to znaczy,

Tak dziko patrzysz? Ojcze mój, co tobie?«

Nie mogłem mówić, ni łzy z oczu dostać,

4565

Milczałem długo — aż do nocy końca.

Nazajutrz do nas zbłądził promyk słońca

I w twarzach dzieci ujrzałem mą postać.

Natenczas z bólu gryzłem obie ręce.

Synowie myśląc, że mnie głód tak pali,

4570

Łamiąc rączęta ze łzami wołali:

»Ojcze kochany, ulżyj twojej męce,

Zjedz twoje dzieci, tyś nas ubrał w ciało,

Tobie nas biednych rozebrać przystało«. —

Musiałem milczeć i ból w sobie morzyć,

4575

Wkrótce i mowa w ustach nam zamarła!

Jęczeć nie śmiałem, by dzieci nie trwożyć.

O ziemio, czemuś ty nas nie pożarła!

Weszło czwartego dnia światło zabójcze,

Anzelmek mały przywlekł się pod nogi

4580

I przerażony wolał: »Ojcze drogi!

Ach! Czemu ty nas nie ratujesz, ojcze?«

Wołał i skonał! — Jak mnie tu widzicie,

Tak ja widziałem wszystkie dzieci moje

Jedno po drugim — wszystkich było troje,

4585

Wszystkie u nóg mych zakończyły życie.

Od zwłok jednego do drugiego biegłem,

Ślepy na trupach potknąwszy się ległem.

Dzień jeszcze siódmy do słońca zachodu,

Krzyczałem z żalu, a na koniec — z głodu,

4590

Bo głód był jeszcze sroższy od żałości [505]».

Skończył i dziko wywróciwszy oczy,

Na nowo usta w krwawą czaszkę broczy,

I jak pies zębem zgrzytając, rwie kości.

O Pizo! hańbo pięknej ziemi włoskiej,

4595

Kędy si dźwięczy [506] tak miękkimi głoski;

Gdy cię nie karzą leniwe sąsiady,

Niechaj się nagle wzruszą z swej posady

Sąsiednie wyspy, Kapraja, Gorgona [507],

Zahaczą Arnę, gdzie jej ujście kona;

4600

Niech tak szeroko roztoczy swe tonie,

Aż wszystkich twoich mieszkańców pochłonie.

Bo jeśli wrogom Ugolino hrabia

Zdał twoje zamki i winien tej zdrady,

O nowe Teby! Cóż twa złość wyrabia?

4605

Jakaż twą zemstę czarna pamięć szpeci,

Głodem niewinne morzyć jego dzieci!

Duch, CierpienieWidziałem drugich potępieńców z bliska [508],

Jak lód ich swymi bryłami naciska;

Nie stali w lodach, lecz wznak wywróceni

4610

Na lodowatej leżeli przestrzeni.

Tam łza zamarza w chwili, gdy wybłyska,

Boleść jak robak po ich wnętrzach toczy,

Bo jej nie mogą wypłakać przez oczy.

Jak hełm z kryształu, skrzepła łez powłoka

4615

Kryje pod rzęsą całą wklęsłość oka.

Choć jak stwardniała z mrozu skóra muła

Twarz moja prawie stała się nieczuła,

Wiatr jakiś, czułem, obwiał moje ciało.

«Mistrzu mój,» rzekłem, «mów, co tu powiało?

4620

Czy wiatr w tym chłodzie jeszcze nie zastygnął?»

— «Dowiesz się wkrótce, skąd wiatr aż tu śmignął,»

Mówił, «przyczynę gdy wzrok twój wyśledzi,

Oko wyręczy głos mej odpowiedzi».

Cierpienie, DuchZ tych nieszczęśliwych jeden tymi słowy

4625

Do nas przemówił z skorupy lodowej:

«Dusze uwięzłe w swego grzechu matni,

Który was wtrąca aż w ten krąg ostatni,

Zerwijcie z twarzy mej twardą zasłonę,

Ulżyjcie bólem serce przepełnione,

4630

Niechaj wyleję choć jedną łzę ciepłą,

Bo już mi oko i serce zakrzepło».

A ja: «Chcesz, abym ulżył ci w cierpieniu,

Kto jesteś, nazwij siebie po imieniu;

Gdy nie usunę twoich łez przeszkodę,

4635

Bodajbym w lodach tych na wieki siedział!»

«Brat Alberigo jestem» odpowiedział [509],

Zły owoc z mego wyrasta ogrodu

I tu za figę mam daktyl w nagrodę [510]».

Zdrada, Piekło, Szatan, Śmierć, Upiór— «Czy już umarłeś?» rzekłem drżąc od chłodu,

4640

A on: «Nic nie wiem, odkąd tu drętwieję,

Co z moim ciałem na świecie się dzieje.

Bo Ptolomea ma te przywileje,

Że często dusza wpada w nią niebacznie,

Nim Parka przędzę rwać dni naszych zacznie.

4645

A gdybyś chętniej zdjął lód z moich powiek,

Wiedz, że gdy zdrady dopuści się człowiek [511],

Ciało dyjabłu odkazuje dusza,

Który nim rządzi, włada najzupełniej,

Nim się czas kary cielesnej wypełni;

4650

Dusza zaś wpada aż w tę chłodną studnię.

Może wam jeszcze jawi się w swym ciele

Cień, co tu ze mną w tych lodach się rusza:

Patrz, Branka d'Oria! Już lat przeszło wiele [512],

Odkąd tu siedzi, wśród brył tego lodu;

4655

Musiałeś kiedyś znać jego za młodu».

«Kłamiesz!» doń rzekłem «lub świadczysz obłudnie,

Bo Branka d'Oria nie umarł, on żyje

Jeszcze na ziemi, dobrze je i pije».

On odpowiedział: «W jamie Złych Tłumoków,

4660

Tam gdzie widziałeś war smolnych potoków,

Mógł jeszcze nie być cień Sanchy Michała

W chwili, gdy Branka d'Oria szatanowi

Ustąpił swego pomieszkanie ciała

Jako wiernemu zdrady spólnikowi.

4665

Teraz gdym całą ufność w tobie złożył,

Otwórz me oczy!» Jam ich nie otworzył,

Bo względem jego nieszczerość tą razą

Nie była żadną szczerości obrazą.

Wrogi cnót wszystkich, o genueńczyki!

4670

Wstyd wam, pomiędzy takimi grzeszniki

Jednego ziomka waszego spotkałem,

Który, co czyny jego świadczyć muszą,

Na dno Kocytu pogrążył się duszą,

Gdy jeszcze życie kłamie swoim ciałem.

Pieśń XXXIV

4675

(Krąg IX. 4. Judekka. Najwięksi zdrajcy: Judasz, Brutus, Kasjusz, Szatan. Powrót do światła.)

«Vexilla regis prodeunt inferni[513]

Wprost ku nam! Jeśli widzisz za pomroką»

Mistrz mówił, «patrzaj, wytężaj twe oko».

Kiedy noc naszą półsferę zaczerni

4680

Lub ciemny tuman przedmioty powleka,

Myślim, że widzim młyn wietrzny z daleka;

Tak, zdało mi się, oko me postrzegło

Stojącą jakąś budowę odległą.

Piekło, Szatan, ZimaWtenczas od wiatru szukając ochrony,

4685

Stanąłem za mym wodzem, bo zasłony

Nie było innej; tam wśród wiecznej zimy,

Już byłem w miejscu, gdzie cienie widziałem [514],

A co z przestrachem wpisuję w te rymy

Oblane lodem jak ździebło kryształem.

4690

Ten w lodach leży na wznak rozciągnięty.

Ci prosto stoją, drudzy wspak na głowie,

Ten łukiem twarz swą nagina do pięty.

Gdyśmy do tyla zaszli w to pustkowie,

Że już mojemu mistrzowi się zdało,

4695

Pokazać szpetne, niegdyś piękne ciało,

Zwrócił się do mnie i mówił z powagą

«Oto Lucyfer, oto krąg przeklęty!

Teraz się cały uzbrajaj odwagą».

StrachJakiem ja wtedy osłabnął i skolał [515],

4700

Mój czytelniku, zamilczeć bym wolał,

Pod piórem moje zastygłoby słowo.

Jeśli najmniejszy masz kwiat wyobraźni,

Wyobraź sobie, jak dręczy i drażni

Stan, w jakim całą duszą się zawarłem,

4705

Zda się, pół żyłem, na poły umarłem.

SzatanKról piekielnego państwa jakby kawał

Głazu nad lody pół piersią wystawał;

Jak wzrost mój dosyć ogromny, nie kłamię,

Tak wielkie było jego jedno ramię.

4710

Zważ, jaka całość mogła być niemała,

Zastosowana do tej części ciała.

Jeśli tak piękny był, jak teraz szpetny,

Kiedy od Stwórcy odwrócił wzrok świetny,

Grzew, wszelki zakał musi iść od niego.

4715

Dziw! Głowa jego kształtu potwornego,

Na trzech obliczach razem osadzona:[516]

Pierwsza twarz była jako żar czerwona,

Dwie zaś policzkiem do pierwszej przypadły;

Obie na środku dwóch ramion usiadły,

4720

Schodząc się z sobą aż pod wierzchem głowy;

Oblicze prawe biało-żółtej barwy,

Jaką mieszkaniec dziwi nadnilowy.

Pod każdą twarzą tej potwornej larwy,

Jak z okrętowych żagli płachta jaka,

4725

WiatrW miarę wielkości tak dziwnego ptaka,

Sterczą dwa skrzydła, lecz bez piór, bez pierza,

Całe skórzane jak u nietoperza.

I nieustannym swych skrzydeł trzepotem

Wiał na trzy strony trzy wiatry z łoskotem,

4730

Od których marzły kocytowe lody.

Sześcioro oczu miał, z tych każde oko

Nie łzami, krwawą płakało posoką,

Która spływała jak łza na trzy brody.

I trzech grzeszników przeżuwał jak zwierze,

4735

Każdego żuła osobna paszczęka,

Jako cierlica drze lniane paździerze.

Lecz ząb łagodniej kąsał porównany

Z szponami, jakie zadawały rany,

Zdało się, skóra aż do kości pęka.

4740

«Duch, co największe bodaj cierpi męki.

Którego wewnątrz czarnej paszczy głowa,

A sam na zewnątrz jej nogami miota»

Mistrz mówił, «oto Judasz Iskariota!

Dwaj, co głowami zwisają z paszczęki,

4745

Pierwszy to Brutus! choć ból rzeczywisty

Szarpie go, jednak milczy jak niemowa;

Drugi, patrz dobrze, to Kasjusz barczysty [517].

Potwór, DiabełNoc już powraca, teraz czas iść dalej,

Bośmy już w piekle wszystko oglądali».

4750

Jak chciał, jam jemu na szyi zawisnął.

W chwili, gdy potwór swe skrzydła roztacza,

Szybki jak piorun, co już spadł, nim błysnął.

Mistrz się uczepił do boków kudłacza,

Z kudłów na kudły śliznął się pięściami,

4755

Między ich runem spadał a lodami.

Gdyśmy już doszli do miejsca, o cudo!

Tam, gdzie pod biodra rozszerza się udo,

Mój wódz, jak gdyby wpadł na fortel nowy,

Gdzie były nogi, przewrócił wierzch głowy [518],

4760

Piął się po kudłach, aż trzęsły mną dreszcze,

Myśląc, że nazad idę w piekło jeszcze.

«Trzymaj się dobrze, tą chyba drabiną»

Mówił wódz, dysząc z trudu i pośpiechu,

«Możemy zstąpić z tego gniazda grzechu».

4765

StrachI wkrótce wyszedł skały rozpadliną,

Stanął, odetchnął piersią i co żywo

Roztropną stopę podstawił, i na nią

Rad mnie wysadził nad samą otchłanią.

Podniosłem oczy i widziałem dziwo!

4770

Wspak przewróconą postać Lucyfera,

Rzekłbyś, nogami w powietrze się wpiera.

Czy byłem w strachu, niechaj ludzie prości

Zgadną, co nigdy z takiej wysokości

Schodzić nie mogli! Gdym ochłonął z trwogi,

4775

Mistrz mówił do mnie: «Teraz wstań na nogi;

Droga daleka, a ścieżki nużące,

Już gwiazdy nocne, wschodząc, płoszy słońce».

Tam droga, którą miałem iść na nowo,

Nie była prostą ulicą zamkową,

4780

Raczej jaskinią, co ma wejście krzywe,

Ściany chropawe, a światło wątpliwe.

Szatan, Obraz świata«Mistrzu mój,» rzekłem, «gdym wart twego względu,

O przemów do mnie, wyprowadź mnie z błędu,

Gdzie są te lody? Ich grubą powłoką

4785

Jak tam Lucyfer zapadł tak głęboko?

I jak to słońce, szybkość niesłychana,

Przebiegło drogę od wczoraj do rana [519]?»

A mistrz: «Myśl twoja jeszcze za punkt lata,

RobakGdzie stoi szczecią potwora kudłata,

4790

Robak, co wierci i toczy rdzeń świata.

Ilem w dół schodził, byłeś tam o tyle,

Gdym się obrócił, przeszedłeś w tę chwilę

Punkt, do którego ze wszech stron zebrane

Wszystkie ciężary ciężą pociągane.

4795

Ty pod półkulę zstąpiłeś z kolei,

Co przeciwległą jest względem Judei,

Wielkiej pustyni, wśród której oazy

Poczęty człowiek żył i zmarł bez zmazy [520].

Gdy tam jest wieczór, tu nam ranek świeci:

4800

Ten, po którego szczeblowałem [521] szczeci [522],

Jak stał, tak stoi wbity między lody.

Strącony, tędy snadź on z nieba spadał [523],

Ląd, co z tej strony pokazał się wprzódy,

Ze strachu pasem otoczył się wody;

4805

Od Lucyfera uciekając może,

Gdy bliżej naszej półkuli osiadał,

Zostawił tutaj to próżne wydroże.

Jest tam nieznane miejsce dla nas obu [524],

Stąd tak odlegle, wzniesione wysoko,

4810

Jak cały przestwór Belzebuba grobu.

Kędy jest, trudno go poznać na oko,

Chyba po szmerze małego strumyka [525],

Który otworem przez siebie wyrżniętym,

Środkiem tej skały swe fale pomyka,

4815

Płynąc korytem pochyłym i krętym».

Wódz i ja w otwór wstąpiliśmy ciasny;

Zniecierpliwieni oglądać świat jasny,

Nic się nie troszcząc o trud naszej jazdy,

Szliśmy bez przerwy, on pierwszy, ja drugi;

4820

Przez otwór błysły niebios piękne smugi,

W końcu wychodząc, witaliśmy gwiazdy [526].

Przypisy

[1]

w dni naszych połowie — Poeta naznaczając zwyczajną normę wieku człowieka na lat 70, sam w 35 roku życia swojego zstępuje do piekła, w roku 1300, w Wielki Piątek przed Wielką Nocą; a wszystkie jego kręgi w ciągu dwudziestu czterech godzin przebiega. [przypis redakcyjny]

[2]

las ciemny — Symbol stanu umysłu obłąkanego niehamowanymi namiętnościami, które sprowadzając człowieka z drogi prostej życia, wtrącają go w błąd i grzech. [przypis redakcyjny]

[3]

wierzch góry wschodzące w promienie złote ubierało słońce — Symbol wewnętrznego głosu duszy naszej, radzącego nam wchodzić coraz wyżej. Słońce oświecające wierzchołek góry symbolem jest światła prawdy, nieomylnej przewodniczki życia. [przypis redakcyjny]

[4]

rozbit — dziś: rozbitek. [przypis edytorski]

[5]

skąd człowiek nigdy nie wychodzi żywy — Poznanie swojego błędu lub grzechu wstecz zwraca myśl naszą na błędną drogę, jaką przebiegliśmy. Błąd lub grzech jest tym fatalnym przejściem, z którego nie wychodzi żaden człowiek żyjący. [przypis redakcyjny]

[6]

jeszcze stałem silnie tą stopą, co była najniżej — Rzut oka na przeszłe nasze biedy i skazy działa na dusze jak spoczynek na zmordowanego wędrowca, daje nam nowe siły, ażeby iść coraz wyżej. Tylko z wolna, krok za krokiem, poczynając od najniższego punktu, wchodzimy pod górę i wtedy tylko dojść możemy do najwyższego punktu, jeżeli wpierw na najniższym stoimy mocno i bezpiecznie. [przypis redakcyjny]

[7]

Pantera (…) — Pantera, lew i wilczyca, są to symbole trzech grzechów głównych, co zwykle każą trzy pory wieku człowieka: młodość, wiek dojrzały i starość. Pantera oznacza rozpustę zmysłową, lew pychę, a wilczyca łakomstwo czyli chciwość. [przypis redakcyjny]

[8]

cofać wstecz — dziś: błąd logiczny i stylistyczny (nie można np. cofać się naprzód). [przypis edytorski]

[9]

z wpadłymi bokami — dziś popr.: z zapadłymi bokami. [przypis edytorski]

[10]

w zysku z nałogu podoba — z nałogu znajduje upodobanie w zysku. [przypis edytorski]

[11]

pchnąc — dziś popr. forma: pchając. [przypis edytorski]

[12]

ochrypiały — dziś popr. forma: ochrypły a. zachrypły. [przypis edytorski]

[13]

Długim milczeniem ochrypiała stoi — Kiedy te trzy namiętności, krewkość zmysłowa, pycha i chciwość, hamujące nasz postęp ku wysokości moralnej i strącające nas na dół, przepalą się w swoich ogniach, na koniec przebudza się w nas rozum. Lecz rozum, ponieważ i tak długo w nas milczał, nie może od razu, przy pierwszym przebudzeniu się jasno i wyraźnie do nas przemawiać; dlatego zdaje się być ochrypły za długim milczeniem. Tu Dante uosabia rozum w osobie Wirgiliusza. Cześć, jakiej doznawał ten poeta w wiekach średnich, jego talent umiarkowany, oświecony smakiem i ukształceniem wyższym umysłowym, jego styl jasny i zwięzły, na koniec jego VI Ekloga, w której Dante, a przed nim jeszcze Konstanty Wielki dopatrzyli proroczej zapowiedzi chrystianizmu, wyraźnie skłoniły Dantego, [by] zrobić z Wirgiliusza symbol rozumu. Jako gorący zwolennik Augusta i wielbiciel cesarstwa rzymskiego jest Wirgiliusz także przedstawicielem ideałów politycznych Dantego, wszechświatowej potęgi cesarzy. Wirgiliusz jest w Dantowskiej Komedii przewodnikiem do wysokości, o ile bez światła objawionej wiary rozum może podążyć. [przypis redakcyjny]

[14]

zoczyć (daw.) — zobaczyć, spostrzec. [przypis edytorski]

[15]

Julijuszem — Juliuszem; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[16]

Ilion — Troja; tu forma wydłużona: Ilijon (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[17]

spółpoeta — współpoeta; neol. na wzór: współtowarzysz. [przypis edytorski]

[18]

Zwierzę to niczym chuci nie ostudza — Namiętność łakomstwa nigdy nie jest zaspokojona tym, co posiada, nigdy syta. Przez zwierzęta, z którymi się para, wyraża poeta inne występki, jakich ona jest rodzicielką, jako to: kradzież, łup, zdrada i niesprawiedliwość. [przypis redakcyjny]

[19]

wilczyca (…) w paszczę brytana (…) przyjdzie — tym brytanem, dusicielem wilczycy (która tu ma także pewne polityczne znaczenie), czyli tępiącym występki na ziemi włoskiej, jest Can Grande della Scala, książę Werony, dobroczyńca Dantego. [przypis redakcyjny]

[20]

między Feltro a Feltrem — Obszar, w którym rządził Can Grande, rozciągał się między miejscowościami Feltre i Feltro. [przypis redakcyjny]

[21]

Italiję — dziś: Italię; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[22]

Turnus, Kamilla — Kamilla i Turnus według Eneidy polegli w obronie Lacjum. [przypis redakcyjny]

[23]

chrobry (daw.) — dzielny, waleczny. [przypis edytorski]

[24]

będę twoim przewodnikiem – Ażeby z ciemnego lasu namiętności nas wyprowadzić, ażebyśmy na nowo w błąd i grzech nie wpadli, dostatecznym radcą i przewodnikiem jest rozum, który wykrywając nam całą szpetotę występku lub zbrodni, poucza nas zarazem, czego unikać, a co czynić powinniśmy. [przypis redakcyjny]

[25]

śmierć drugą — Śmierć druga jest to śmierć wieczna ducha, która zakończy cierpienia cielesne potępionych. Następujące słowa odnoszą się do dusz w czyśćcu. [przypis redakcyjny]

[26]

Tam duch godniejszy wprowadzi już ciebie — Rozum nad zakreślone sobie od Boga granice nie sięga dalej. W sferach nieskończoności wyręcza go wiara. Dlatego Wergiliusz, któremu obcą była ta wiara, nie może poety aż do Miasta Bożego doprowadzić. Doprowadziwszy go do punktu, poza który już rozum nie sięga, zda swoje przewodnictwo Beatrycze. [przypis redakcyjny]

[27]

Dzień gasnął — Podczas namysłu rozumu dzień upłynął; noc nadchodzi, a z nią nowe zwątpienie. Albowiem postanowienia rozumowe zawsze są chwiejne, jedna wiara jest pewna siebie. Dlatego poeta pyta niżej w wierszu 11: czy może o własnej sile iść w tak wielką drogę? [przypis redakcyjny]

[28]

trudy i niewczasy — dziś popr. forma N.lm: trudami i niewczasami. [przypis edytorski]

[29]

genijusz — dziś: geniusz; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[30]

Zstąpił Eneasz w państwo nieśmiertelne (…) — Od w. 1 do 43. Tu Dante, z czym się często spotykamy w jego Boskiej Komedii, chcąc uzmysłowić i silniej wrazić w duszę czytelnika swoje wysokie idee, bierze porównania i obrazy, jak mu na myśl przychodzą, zarazem z mitów starożytności pogańskiej i z Pisma Świętego. Tak Eneasz zstąpił w świat podziemny, ażeby tam zasięgnąć wieści przepowiedni o założeniu Rzymu a z nim rzymskiego państwa, stolicy namiestników Chrystusowych; św. Paweł porwany był duchem do nieba, ażeby tym, co tam widział, rozszerzył liczbę wierzących i umocnił ich w wierze. Eneasz i św. Paweł za życia jeszcze obaj wprowadzeni byli do królestwa leżącego poza granicą żywota ziemskiego i jego błędów; ponieważ Opatrzność wybrała ich obu do objawienia i spełnienia swoich wysokich celów. Ale poeta, uznając w sobie krewkość i ułomność ludzką, powątpiewa o swej godności wewnętrznej i o skutku usiłowań, jakie w nim z namowy rozumu powstały, i poczyna chwiać się w powziętym zamiarze. [przypis redakcyjny]

[31]

zrąb jednej i drugiej budowy miastu świętemu za fundament służy — Rzym i Cesarstwo Rzymskie są fundamentem, na którym powstał Watykan, stolica apostolska i potęga Kościoła. [przypis edytorski]

[32]

Że ciebie przestrach opanował — Sam rozum uchyla to zwątpienie; zaledwo swój stan i naturę swoją poznaje, schodzi doń promień światła z góry, w którym przeczuwa, że jest w człowieku istota duchowa, z wiarą i ufnością ciągle podnosząca się do Boga. Poeta znajdzie opiekę i obronę w Beatrycze, która za życia będąc kochanką jego młodości, po śmierci stała się błogosławioną między błogosławionymi. W niej jako w symbolu teologii jest rzeczywiste poznanie Boga, do którego oglądania w duchu doszła życiem czystym, bogobojnym i świętym. Ona jeszcze z nieba spogląda z miłością na swojego ziemskiego przyjaciela zbłąkanego na drodze zatracenia, niewidomie [dziś: niewidocznie; red. WL] obmyśla jego ratunek i rozum jemu w pomoc przyzywa. Nadto jeszcze Wergiliusza, to jest rozum, przyrzeka pochwalić w niebie, który zbłądził nie z własnej woli do złego, ale z braku tylko wiary, która jedna nas umacnia w dobrym i zbawia. [przypis redakcyjny]

[33]

pani i wszech cnót królowo (…) Twój rozkaz (…) Słuchać i spełnić będzie mi najmilej — Albowiem wiara nie przeciw rozumowi, ale nad nim stojąca, zaczyna działać tam, gdzie działanie rozumu ustaje. Wtedy rozum sam postrzega granice, jakich przekroczyć mu nie dozwolono; dlatego chętnie i żarliwie wypełnia przekazanie, jakie Bóg jemu przez wewnętrzny głos wiary objawia. [przypis redakcyjny]

[34]

pełna miłosierdzia Pani — Ta bezimienna a pełna miłosierdzia pani, jest to Maryja, Matka Boska, którą we wszystkich językach ludów chrześcijańskich nazywamy: Panią, Królową, Matką i Orędowniczką naszą. [przypis redakcyjny]

[35]

Łucja — Św. Łucja, męczenniczka rodem z Syrakuzy, w średnich wiekach odbierała cześć powszechną we Włoszech jako patronka ślepych i chorujących na oczy. Tu wyobraża ją poeta jako szafarkę światła i wiary oświecającej wątpliwości rozumowe i ciemności sumienia. [przypis redakcyjny]

[36]

Łucyja — dziś: Łucja; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[37]

Rachela — żona Jakuba, wnuka Abrahamowego. [przypis redakcyjny]

[38]

skorszy — szybszy, żywszy (bardziej skory do czegoś). [przypis edytorski]

[39]

chrobry (daw.) — dzielny, mężny. [przypis edytorski]

[40]

Gdy ja ci tyle obiecuję dobra — Zapowiedziane orędownictwo trzech świętych niewiast, Matki Boskiej, św. Łucji i Beatrycze, rozprasza wszystkie wątpliwości w duszy poety, który na koniec z całą ufnością poddaje się przewodnictwu rozumu oświeconego wiarą. [przypis redakcyjny]

[41]

Wchodzący we mnie, zostawcie nadzieję — słynny i wielokrotnie później przywoływany wers z napisu na bramie piekieł, w oryginale: „Lasciate ogne speranza, voi ch'intrate”. [przypis edytorski]

[42]

Lud nędzny, światła prawdy pozbawiony — Bóg jest tym światłem prawdy, potępieni stracili na zawsze prawo oglądania światłości bożej. [przypis redakcyjny]

[43]

osamiały — dziś popr. forma: osamotniały; tu: forma skrócona dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[44]

Żywot przeżyli bez hańby i chwały — Wszystkie poruszenia i uczucia duszy grzeszników przez ich pozorne ciała, czyli cienie, wyrażają się na zewnątrz plastycznym obrazem. Męki cielesne, jakie widzimy i w dalszym ciągu piekła i czyśćca widzieć będziemy, są wyobrażeniem cierpień duchowych, a każda kara najlogiczniej zastosowana jest do rodzaju grzechu, jakim dusza zbrukała się w żyjącym ciele. Tu najpierw spotykamy duchy bez charakteru, bez żadnej wartości moralnej; tych nędzników z aniołami, którzy w czasie buntu aniołów przeciw Bogu pozostali obojętnymi (wina obojętności największą ściągająca na siebie wzgardę w czasie politycznych stronnictw, w jakich żył Dante), odrzuca niebo, nie przyjmuje samo piekło. Położenie ich między niebem a ziemią, w przedpieklu, zastosowane jest do ich życia. Bez przerwy i spoczynku śpieszą za swoją chorągwią, którą wiatr na różne strony szamoce. [przypis redakcyjny]

[45]

ów cień, co zbłądził wielkim ustępstwem — Papież Klemens V. Ustąpił on 1294 r. stolicy świętej Bonifacemu VIII, którego Dante z powodów politycznych jak najgoręcej nienawidził. [przypis redakcyjny]

[46]

Bez przerwy mnóstwo much i os kąsało — Jak tu żądła owadów, tak za życia ciągle ich bodły i gryzły małe i niskie namiętnostki. [przypis redakcyjny]

[47]

przyjdziem nad brzeg Acheronu — Rzeka, jaką spotykamy w sieni piekielnej, to Acheron. Potem koleją następują Styks, Flegeton, a na koniec Kocyt: bo Lete płynie w czyśćcu, gdzie grzechy zgładzone zupełną pokutą toną w niepamięci. Tak to Dante mitologię pogańską stosuje do piekła chrześcijańskiego. Charon przewożący blade cienie umarłych w starożytnym piekle i w Dantowskim odgrywa tą samą rolę. [przypis redakcyjny]

[48]

zasromany (daw.) — zawstydzony. [przypis edytorski]

[49]

Aby cię przewieźć, trzeba lżejszej łodzi — Dante między lekkimi cieniami, jeden z ciężkim ciałem, stoi nad brzegiem Acheronu; dlatego, ażeby go przewieźć przez rzekę, potrzeba lżejszej lodzi: wyrażenie dziwnie plastyczne. [przypis redakcyjny]

[50]

biegną z wszystkich krańców świata — Samo sumienie grzesznika popędza go do zasłużonej kary, a jeśli w nim bodziec sumienia nie jest dość silny, wysokie przewidzenie nastręcza Charona, który leniwych wiosłem do ich kaźni zapędza. [przypis redakcyjny]

[51]

zrzęda — tu: zrzędliwość. [przypis edytorski]

[52]

I jak zmorzony człowiek snem upadłem — poeta w stanie nieprzytomnym dostaje się na drugi brzeg Acheronu. Nie opisuje więc i opisać nie może, jak się to stało, że żywy dostał się do państwa umarłych [przypis redakcyjny]

[53]

W krąg pierwszy, który tę otchłań otoczył — Poeta wyobraża piekło jako przepaść niezmiernie obszerną i głęboką, mającą kształt lejka lub wydrążonego ostrosłupa, obróconego wierzchołkiem do środka ziemi, a podstawą do jej powierzchni. Otchłań ta dzieli się na dziewięć kręgów czyli pasów, z nich niektóre zawierają w sobie po kilka obrębów czyli kół. Pierwszy krąg jest najrozleglejszy; następujące, w miarę jak się zagłębiają, coraz mniejszą mają objętość, ale większych zbrodniarzy są siedliskiem i sroższe przedstawiają męczarnie. [przypis redakcyjny]

[54]

przyszli na ziemię przed chrzestem — Ci, co przyszli na świat przed Chrystusem i uwierzyli w przyjście oczekiwanego Zbawiciela ogłaszane przez proroków, ci jedni tylko dostatecznie uczcili i ukochali Boga; ci zaś, co zaiste żyli cnotliwie, ale bez tej wiary, mogli na ziemi wszystko, co piękne i wzniosłe w granicach zmysłowego świata uczuć, pojąć i przeniknąć; tylko przeczucie i nadzieja najwyższego światła prawdy zostały im odjęte. Życie ich upłynęło w ciągłej i niczym niezaspokojonej tęsknocie do wyższych i ostatecznych celów człowieczeństwa; albowiem dobro i piękno wyłącznie ziemskie, nie zaspakajają naszego ducha. W tym kręgu spotykamy duchy nienależące jeszcze do właściwych miejsc kary: zajmując tylko ich podwórze, są tu jak w zawieszeniu. Po śmierci używają na nowo piękności ziemi w zielonych łąkach, w pięknych strumieniach; używają wznioślejszych wrażeń sztuki, która upiększa życie, nawet nie zbywa im na blasku światła, ale to światło nie jest niebieskie. Karą ich pozgonną jest wieczne życie z pożądaniem bez nadziei; a chociaż z dobroci niebios używają uciech ziemskich i po zgonie, nawet świadomości swoich cnót i zasług, jednakże są potępieńcami; [chrzestem — dziś popr. forma N lp: chrztem; red. WL]. [przypis redakcyjny]

[55]

ogrojec a. ogrójec (daw.) — ogród. [przypis edytorski]

[56]

Owidyjusz — Owidiusz; tu forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[57]

księcia piękna szkoła — W starożytności były szkoły filozoficzne od mistrzów swoich nazwane. Dlatego tu Dante zebranie poetów pod naczelnictwem Homera nazywa jego piękną szkołą. [przypis redakcyjny]

[58]

genijuszów — geniuszów; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[59]

Mur siedmiorakim otoczył go pasem — Komentatorowie Dantego różnie to miejsce wykładają: jedni pod figurą obronnego zamku otoczonego siedmiu murami rozumieją opokę filozofii, którą żadne szturmy głupstw ludzkich wstrząsnąć nie mogą; drudzy siedem cnót kardynalnych, jakich bez światła wiary można dostąpić, jako to: sprawiedliwość, siła woli umiarkowanie, roztropność, pojętność duchowa, mądrość i nauka. Albo też siedem bram jest godłem siedmiu sztuk wyzwolonych, a strumień piękny to symbol wymowy. [przypis redakcyjny]

[60]

Elektra — matka Dardana, założyciela Troi. [przypis redakcyjny]

[61]

Julia — córka Cezara, a żona Pompejusza. [przypis redakcyjny]

[62]

mistrz uczonych — Arystoteles używający wielkiej uczonej powagi w wiekach średnich. [przypis redakcyjny]

[63]

cześci — dziś popr. forma: czci; tu prawdopodobnie forma wydłużona dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[64]

Dijoskoryda — Dioskoryda; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[65]

Tam był Orfeusz i Dijoskoryda (…) komentarz nie lada — Dioskoryd pierwszy pisał traktat o roślinach; Awicenes [także: Awicenna; red. WL] — doktor arabski, owoczesnej nauki medycznej koryfeusz; Aweroes — doktor, urodzony z Maurów hiszpańskich, pierwszy komentator i w części dzieł Arystotelesa tłumacz. [przypis redakcyjny]

[66]

idziem — dziś: idziemy; daw. skrócona forma czasownika tu często stosowana dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[67]

Minos — według mitu starożytności pogańskiej, sędzia umarłych; poeta, chcąc powiększyć zgrozę obrazu piekła, zrobił go potwornym i przydał mu ogon. Ta fantastyczna postać nie jest wszakże dowolnym wymysłem poety, ma swój cel i znaczenie. Albowiem okropności miejsca i zgrozie, jaką grzech w pobożnej duszy chrześcijańskiej obudza, najściślej odpowiada. [przypis redakcyjny]

[68]

głębinie — dziś popr. forma B.lm: głębiny. [przypis edytorski]

[69]

Grzesznicy owi te cierpią katusze — W tym kraju spotykamy grzeszników potopionych za ich grzechy cielesne. Jak w ich życiu niepohamowana żądza tam i sam unosiła ich dusze bez przerwy, odejmując im ich wewnętrzny pokój, podobnie i po zgonie unosi je bez spoczynku wicher piekielny. Jak na ziemi bodziec żądzy pomimo woli unosił grzeszników na skały i nad przepaście, gdzie tracili życie duchowe, a często cielesne, podobny los ich tu spotyka w miejscu kar wiecznych. Nie obwiniając sami siebie, że największe dary boże, jako to: rozum i wolną wolę podbili ślepą namiętnością, ale sami jeszcze ciągle ślepi, bluźnią Bogu i jego mocy. [przypis redakcyjny]

[70]

gęstymi pułki — dziś: gęstymi pułkami (popr. forma N.lm); tu: forma skrócona dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[71]

Przed wieki była wielu ziem królową (…) To Semiramis — Semiramida pragnąc zaspokoić i uprawnić wobec swojego ludu kazirodzką [dziś popr.: kazirodczą; red. WL] skłonność do swojego syna, prawem dozwoliła zawarcie związków małżeńskich między matką a synem. [przypis redakcyjny]

[72]

azyjski — dziś popr.: azjatycki. [przypis edytorski]

[73]

Ta druga — Dydona, znajoma z Eneidy Wergiliusza. [przypis redakcyjny]

[74]

błędnego rycerza Tristana — Tristan, którego łączył stosunek miłosny z małżonką stryja, Izoldą; bohater średniowiecznego, powszechnie znanego romansu . [przypis redakcyjny]

[75]

snadź (daw.) — zapewne, widocznie, prawdopodobnie. [przypis edytorski]

[76]

Ziemia ma rodzima leży nad morzem (…) — Cień, który tu mówi, jest to Franczeska, córka Widona z Polenty, panującego w Rawennie. Przez ojca zmuszona była wyjść za mąż za Jana Maletastę, pana Rimini, ułomnego i szpetnego; podczas kiedy brat jego młodszy, Paweł z Rimini, młodzieniec piękny i pociągający, uprzednio jej skłonność pozyskał. Mąż żonę z jej kochankiem zdybał na kryjomych pieszczotach i oboje szpadą przebił. Dante zgodnie z nauką kościoła, że każdy występek niewyznany przed śmiercią w spowiedzi, niezgładzony żalem i pokutą za życia zasługuje na potępienie, nieszczęśliwą Franczeskę uważał za potępioną. Ale tu surowy umysł Dantego ustępuje przed wrażeniem jego czułego serca, jakim podziela los młodej, pięknej a nieszczęśliwej córki swojego dobroczyńcy, a nawet swojej powinowatej. Rzewne współczucie poety tym piękniej tu się odbija, że z nim rzadko spotykamy się w tej pierwszej części poematu. Piękność tej pieśni poetyczna powszechnie jest oceniona, a przez kogóż nieuczuta? [przypis redakcyjny]

[77]

Leży nad morzem, gdzie doń swoje wody rzeka powiedzie — Miasto Rawenna, położone nad rzeką Po, przy jej ujściu do morza. [przypis redakcyjny]

[78]

imać — chwytać. [przypis edytorski]

[79]

Kaina — tak nazwana część ostatniego kręgu piekła, gdzie są karani zabójce i zdrajce swoich krewnych i powinowatych. W czasie kiedy Dante tę pieśń napisał, prawdopodobnie Jan Maletasta żył jeszcze. [przypis redakcyjny]

[80]

snadź (daw.) — zapewne, widocznie, prawdopodobnie. [przypis edytorski]

[81]

Ach, nic tak nie boli, jak chwile szczęścia wspominać w niedoli — Zdanie to tak piękne i prawdziwe poeta wziął z Boecjusza, który był jego ulubionym autorem. Ten w księdze De Consolatione powiada: in omni adversitate fortunae infelicissimum genus inforiunii fuisse felicem! [przypis redakcyjny]

[82]

Lancelot — bohater sławnego i popularnego romansu w średnich wiekach; rycerz głośny na dworze króla Artura i kochanek jego żony, królowej Ginewry. [przypis redakcyjny]

[83]

Pisarz tej księgi był nam Galeotą — Galeoto w tym romansie jest pośrednikiem tajnych miłostek miedzy Lancelotem a Ginewrą. Za życia Dantego we Włoszech każdego pośrednika lub swata w okolicznościach miłosnych nazywano Galeotą. [przypis redakcyjny]

[84]

azali (daw.) — czy. [przypis edytorski]

[85]

Był to krąg trzeci — Tu w kręgu trzecim, do którego jak zstąpił, poeta nie opisuje, albowiem nim odzyskał przytomność po swoim omdleniu nie mógł widzieć, jaką szedł drogą, spotykamy żarłoków i zmysłowników, zajętych wyłącznie myślą, jaki tuczyć lub łechtać swoje ciało. Deszcz wieczny, spadający w tym kręgu, tworzy tylko obrzydłe błoto, w którym oni jak wieprze się nurzają; czasami z niego na chwilę podnoszą się, ale tylko głową jako siedliskiem władz umysłowych, które żarłoctwem, jadłem zbytkowym przytępili. [przypis redakcyjny]

[86]

Cerber, ów robak wielki — Cerber, którego poeta nazywa wielkim robakiem, z potrójną paszczą, z szerokim brzuchem, całą swą naturą przedstawia obraz grzechu, jaki w tym kręgu karę odbiera. Błoto, które Wirgiliusz rzuca mu przez paszczę, oznacza nikczemną wartość rzeczy, jakimi żarłoczni swoje żądze zaspakajają. [przypis redakcyjny]

[87]

zoczyć — zobaczyć. [przypis edytorski]

[88]

płużyć (daw.) — mieć powodzenie; mieć się dobrze; mieć znaczenie; popłacać. [przypis edytorski]

[89]

Ciakko — (ciacco) wieprz, przydomek pogardliwie nadawany żarłokom. florentyńczyk ten, tak przezwany, był wesoły i dobry towarzysz do półmiska i kielicha, ale cały oddany żarłoczności. [przypis redakcyjny]

[90]

snadź (daw.) — zapewne, widocznie, prawdopodobnie. [przypis edytorski]

[91]

Stronnictwo Białe przecz wypędzi Czarne. — Skąd cieniom przychodzi władza przewidywania przyszłości? Wyraźnie tekst tego nie objaśnia. O stronnictwach Gwelfów Białych i Czarnych obszernie nadmieniłem w życiu Dantego. Tym mężem ostrzącym w spoczynku żądło węża jest Karol Walezy, który wygnał Gwelfów Białych z Florencji w roku 1301, stronnictwo polityczne, do którego należał Dante. [przypis redakcyjny]

[92]

Dwóch między nimi sprawiedliwych widzę — Kto są ci dwaj (pośród tylu dwaj tylko) sprawiedliwi? Najprawdopodobniej pierwszym jest Gwido Kawalkanti, przyjaciel Dantego, drugim sam Dante. [przypis redakcyjny]

[93]

Tedżiajo, Moska, Farinata — Farinatę i kilku innych tu wspomnianych, spotykamy niżej w głębszych kręgach Piekła. Pochwała, jaką im tu poeta udziela, odnosi się tylko do prawości ich zasad politycznych, która bynajmniej nie uwalnia ich od kary za inne występki. [przypis redakcyjny]

[94]

Aż nieprzyjaciel grzechu nań zawoła — Tym nieprzyjacielem grzechu jest Chrystus, który przyjdzie sądzić żywych i umarłych. [przypis redakcyjny]

[95]

Lud ten przeklęty (…) Ale po sądzie, takie ma ufanie — Po sądzie świata duchy oczyszczą swoje ciała. Duchy w połączeniu się ze swoim ciałem staną się doskonalszymi, albowiem teraz są to tylko cienie: połączone z ciałem, będą mogły żywiej czuć boleść. Potępieni oczekują przybliżenia się do doskonałości, której nigdy nie dościgną, a zatem oczekują tylko większych mąk i cierpień. [przypis redakcyjny]

[96]

Ojcze szatanie! patrz no, jakie dziwy — W oryginale: Pape Satan, Pape Satan Aleppe, słowa złożone z hebrajskich i łacińskich wyrazów. Plutus tą apostrofą do szatana wyraża swoje zadziwienie, że pozwolił żyjącemu zstąpić do Piekła. Plutus jako demon bogactwa miesza słowa z rozmaitych języków, ponieważ gorączkowa chciwość złota wszystkie ludy miesza i kłóci. [przypis redakcyjny]

[97]

ochrypiały — dziś popr.: ochrypły. [przypis edytorski]

[98]

Milcz, wilku przeklęty — W pierwszej pieśni Piekła lwica symbolem jest chciwości. Plutus, że jest demonem skąpców, dlatego poeta mówi doń: „Przeklęty wilku”. [przypis redakcyjny]

[99]

krąg czwarty — W tym kręgu karani są tacy, co nie umieli rzeczywiście ocenić dóbr ziemskich; ponieważ część jedna tych grzeszników, uważając te dobra jako jedyny cel swoich usiłowań za wysoko, a druga część za nisko je ceniła. Skąpcy i marnotrawcy zaledwo domyślić się mogą, że chciwość i rozrzutność na karę w piekle zasługują: bo te skłonności nie zawsze działają na szkodę naszych obowiązków, a więcej są błędem rozsądku jak umysłu. Lecz jako stoją na przeszkodzie wszystkim naszym wyższym dążeniom, przeto często mimowolnie wciągają nas do występku. Poeta, który tu chce poznać każdą nikczemną namiętność, ażeby się z niej sam oczyścił, najlogiczniej grzech skąpstwa i marnotrawstwa w piekle umieścił. [przypis redakcyjny]

[100]

Tak się ścierają tam duchy z duchami — Obraz przedstawiający stan dusz skąpców i marnotrawców oddany jest tu po mistrzowsku. Pełne trudu i gorączkowe usiłowania jednych jak i drugich są bezcelowe; jedni i drudzy szukają siebie nawzajem i przy pierwszym spotkaniu odpychają się wzajemnie. Albowiem chciwcy potrzebują marnotrawnych, ażeby z nich większe korzyści ciągnąć, marnotrawcy potrzebują skąpców, ażeby z nich nowe środki do zaspokojenia skłonności marnotrawczej wydobyć. A ponieważ obie strony kosztem drugich ciągnąć swe korzyści pragną, więc i następstwo ich wzajemnego stosunku musi być nieprzyjazne. Niskie skłonności wywołują i niskie obejście się; dlatego to nawzajem lżą siebie obelgami i wyrzucaniem sobie wad przeciwnych. [przypis redakcyjny]

[101]

patrzając — dziś popr. forma: patrząc. [przypis edytorski]

[102]

Co ducha w jarzmo łakomstwa uginał — Tu poeta uzbraja się w broń satyry i nagania [dziś popr.: gani; red. WL] chciwość księży, nie w ogóle, ale tylko jednostki potępia, które na szkodę stanu kapłańskiego oddając się namiętnie chciwości dóbr ziemskich, zapominają o dobru duchownym, które jest nie z tego świata. [przypis redakcyjny]

[103]

Ci wstaną na sąd z głową pozbawioną włosów, a tamci z pięścią zaciśnioną — Pięść zaciśnięta oznacza skąpca, łysina, plecha, albo korona wystrzyżona na wierzchu głowy oznacza marnotrawnego. Zmarnować wszystko aż do ostatka, przysłowie włoskie tak tłumaczy: Dissipare insino al peli. [przypis redakcyjny]

[104]

Kto ta Fortuna, o której tu mowa — W trzeciej części tego poematu, to jest w Raju, poeta przedstawia gwiazdy w rozmaitych kręgach niebieskich biorące z góry siłę, jaką niższym sferom, a z kolei ziemi udzielają, i jak to działanie planet wyższych na niższe kierowane jest przez aniołów (beati motori); Raj, pieśń II. Tym aniołem, tym duchem przeznaczonym od Boga do kierowania podziałem dóbr ziemskich, jest Fortuna. Podług języka scholastycznego należy ona do inteligencji, podług mowy powszedniej do aniołów, którzy są sługami Bożymi. [przypis redakcyjny]

[105]

nieścigniony — dziś popr. forma: niedościgniony. [przypis edytorski]

[106]

Gwiazdy wschodzące (…) po nocnym obiegu — W pierwszym wierszu drugiej pieśni Piekła czytamy, że noc nadchodziła w chwili, gdy poeci poczynali swą podróż, tu wzmianka o zachodzących gwiazdach oblicza czas ich podróży, że od chwili wstąpienia ich do piekła aż dotąd nie więcej upłynęło czasu jak sześć godzin. [przypis redakcyjny]

[107]

I szliśmy przez krąg do drugiego brzegu — Z brzegu, który zamyka krąg czwarty, zstępuje poeta w krąg piąty, w którym karani są popędliwi i unoszący się gniewem. Błotnista rzeka Styks, czarniawa jej woda symbolem gniewu, który lubo [lubo (daw.) — chociaż; red. WL] pociąga za sobą wiele złych następstw, wynika więcej z zamącenia chwilowego jasności rozsądku, jak ze zbrodniczej skłonności do złego. [przypis redakcyjny]

[108]

zajękliwy — jąkający się. [przypis edytorski]

[109]

przyszedłem pod wieżę wysoką — Wieże, o których tu mowa, stoją na przeciwległych brzegach Styksu: pierwsza daje sygnał drugiej, skąd przypływa przewoźnik. Dwa płomyki oznaczają liczbę przybyłych do przewozu. [przypis redakcyjny]

[110]

sam tu (daw.) — chodź tu. [przypis edytorski]

[111]

Flegiasz — książę grecki, który, gdy mu Apollo porwał córkę, przez zemstę zdobył Delfy i spalił świątynię Apollina. [przypis redakcyjny]

[112]

Flegijasz — Flegiasz; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[113]

gdy się omylonym widzi (daw.) — gdy widzi, że się omylił. [przypis edytorski]

[114]

Potem rękoma objął mnie za szyję — Tym uściskiem Wirgiliusza zapewne poeta chciał wyrazić wstręt, jaki w nim obudził widok potępionego za gniew porywczy. Sam Dante, ile wiemy z jego życia, będąc gwałtownym i porywczym w gniewie, snadź poczuł w tej chwili całą zgrozę kary tego grzechu i postanowił z niego się poprawić. Rozum, który powinien rządzić gniewem, tu przez uścisk Wirgiliusza (symbol rozumu) wyraża swoje zadowolenie z poprawy poety. [przypis redakcyjny]

[115]

Filip Argenti — rodem florentyńczyk, znany współczesnym ze swojej porywczości do gniewu. [przypis redakcyjny]

[116]

floreńczyk — dziś popr. forma: florentyńczyk; mieszkaniec Florencji. [przypis edytorski]

[117]

meczety — domy modlitwy muzułmanów. Mieszkańcami tego miasta Dis, to jest Plutona, bożka piekieł, są ci, co się odszczepili od nauki apostolskiego Kościoła [przypis redakcyjny]

[118]

Wychodźcie z łodzi, oto wrota — Tu wchodzi poeta w krąg szósty, gdzie są karani pierwsi ustawodawcy rozmaitych odszczepieństw religijnych. Duchy zbuntowane przeciwko Bogu z wielkim gniewem bronią przystępu do bramy podróżnemu, którego tu rozum prowadzi. Chciałyby nawet sam rozum na swoją stronę przyciągnąć, zaiste na to, ażeby go uwięzić, a tym samym odjąć podróżnemu jedynego jego przewodnika. [przypis redakcyjny]

[119]

Przed mniej ukrytą, znajomą ci bramą, która bez zamku aż do dzisiaj stoi — Brama, o której nadmienia tu poeta, jest przy wejściu do piekła, którą w pieśni III opisał. Przez tę bramę, pomimo oporu złych duchów, pierwszy Zbawiciel Chrystus zstąpił do piekła, odtąd ona do dzisiaj bez zamku i otwarta stoi. [przypis redakcyjny]

[120]

Ach! tu na niego jak mi czekać długo! — Wolno jest rozumowi troskać się i wątpić. Chociaż rozum przewiduje, że nic się nie ostoi, co według objawienia i wyraźnych przykazań bożych zaginać musi, że walka dobra przeciwko złemu, na koniec triumf odniesie, jednakże długie oczekiwanie upragnionego wypadku zasępia to przewidzenie i na chwilę osłabia nadzieję. [przypis redakcyjny]

[121]

koncha — wyobraża figurę kręgów piekielnych szerszych w obwodzie, a zwężonych u spodu. [przypis redakcyjny]

[122]

Czy kiedy duch jaki (…) — Dante z całą delikatnością stosunku, jaki być powinien między uczniem a jego mistrzem, spostrzegłszy wahanie się Wirgiliusza, bada swojego mistrza, czy rzeczywiście znajoma jemu droga, jaką go ma prowadzić. Wirgiliusz w ciemnej i uciętej mowie chce powiedzieć, że oto anioł idzie im w pomoc. [przypis redakcyjny]

[123]

dzikiej Erychty (…) co zmarłych dusze do ich ciał wzywała — Erichto, czarownica tesalska. [przypis redakcyjny]

[124]

Furyje — Furie; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[125]

hyder — dziś popr. forma D.lm: hydr; tu: forma wydłużona dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[126]

podejrzewając — tu: patrząc na, spoglądając, podglądając. [przypis edytorski]

[127]

sam tu (daw.) — chodź tu. [przypis edytorski]

[128]

Za tak zuchwałe zejście Tezeusza — Tezeusz z przyjacielem swoim Pirytouszem zstąpił do piekieł, gdy ten chciał porwać Prozerpinę. Obaj byli uwięzieni w piekle, aż przyszedł Herkules i Tezeusza uwolnił. Furie piekielne przyzywają tu pomocy Meduzy, ażeby jej widokiem skamieniały poeta z piekła jak Tezeusz nie wyszedł. [przypis redakcyjny]

[129]

Chciejcie naukę odkryć utajoną w tych dziwnych wierszach pod słowa zasłoną — Nauka czyli sens moralny ukryty tutaj pod zasłoną słowa, w tych dziwnych rymach (degli versi strani), jest taki: Meduza czyli Gorgona, każdego, kto na nią spojrzy, obracająca w kamień, symbolem jest błędu, wszelkich pokus zmysłowych i umysłowych, od których pociągana dusza nasza kamienieje i gasi w sobie światło wiary, iskrę bożą. Dlatego to rozum przez usta Wirgiliusza radzi poecie, ażeby do Meduzy, czyli do błędu, stanął tyłem, a sam wątpiący jako rozum nie ufa słabości woli ludzkiej, jeszcze światłem wiary i łaską bożą dostatecznie niewzmocnionej, chociaż już będącej na zbawiennej drodze poprawy, i własną dłonią poecie oczy zakrywa. [przypis redakcyjny]

[130]

Wspomnijcie (…) przygodę Cerbera — Herkules za rozkazem wyższych wyroków zstąpiwszy do piekieł i uwalniając Tezeusza, Cerbera okuł w łańcuchy. Widzimy tu jasną alegorię bezowocnego i niedołężnego oporu przeciwko woli i wyrokom bożym. [przypis redakcyjny]

[131]

Żelazo w ogniu (…) groby wśród płomieni — Kacerze i twórcy sekt rozmaitych, także ateusze w najszerszym znaczeniu, zaprzeczający w ogóle istnieniu jakiegokolwiek bóstwa skazani są na karę w tych promienistych grobach. Groby te mają wieka ruchome, wpół otwarte, jakby zawieszone, które w dzień Sądu Ostatecznego zamkną się na wieki. Tylko żyjąca wiara w Boga w Trójcy Świętej Jedynego i w Objawienie ożywia duszę w życiu jej doczesnym i wiecznym. Każdy odstępca od dogmatów Chrystusowego Kościoła jest kacerzem; życie jego rzeczywiste jest jakby zamarłe, a schodząc do grobu nie używa jego pokoju. Albowiem rzeczywisty pokój znajduje tylko dusza w silnej wierze, w solidarności zasad zamkniętych w nauce świętego Kościoła; bez tej wiary zupełnej i bezwarunkowej dręczy się tylko ciągłą tęsknotą i żądzą do dóbr i celów ziemskich, które zaledwo osiągnięte, już tracą dla niej urojoną wartość. Grobem duszy jest zamącone błędem i wątpieniem jej sumienie. Płomienie, jakie te groby przepalają, są to jej bezcelowe żądze i pragnienia. [przypis redakcyjny]

[132]

snadź (daw.) — zapewne, widocznie, prawdopodobnie. [przypis edytorski]

[133]

Gdy tu powrócą z Jozefatu dusze z ciałami, które na ziemi rzuciły — Według proroctwa Joel, rozdz. 3, w. 2, na dolinie Jozafatu odbywać się będzie sąd ostateczny. [przypis redakcyjny]

[134]

Chęć, jaką skrywasz, zaspokoić, muszę — Pierwsze objawione życzenie poety jest: widzieć, kto leży w tych grobach; drugie ukryte: że chciałby między nimi spotkać znajomych swoich, co się skazili błędami nauki Epikura. [przypis redakcyjny]

[135]

Głos z grobu do mnie przemówił w te słowa — Farinata, który tu pierwszy przemówił z grobu, był naczelnikiem stronnictwa gibelinów: wygrał walną bitwę pod Monte-Aperto i pokonał gwelfów, do których stronnictwa z tradycyjnych skłonności politycznych w rodzinie swojej z początku należał Dante. Farinata jako znany epikurejczyk w tych ognistych grobach spoczywa. [przypis redakcyjny]

[136]

Cień drugi wzniósł się ponad trumny wieko — Drugi cień powstający z grobu jest to Kawalkante, zalotny i bogaty rycerz florencki, zwolennik nauki Epikura, niewierzący w nieśmiertelność duszy. Syn jego Gwido, mąż uczony, filozof i poeta, był przyjacielem osobistym Dantego. Gwido, więcej filozof jak poeta, zarzucił w końcu poezję, a filozofii cały się poświęcił. Dlatego Dante tu jemu zarzuca lekceważenie dzieł Wirgiliusza. [przypis redakcyjny]

[137]

genijuszu — dziś: geniuszu; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[138]

On był — Z tych słów: „On był” wnosi nieszczęśliwy ojciec, że Gwido, syn jego, już nie żyje; dlatego co prędzej podnosi się z grobu, ale nie doczekawszy się żadnej odpowiedzi, znowu w swój grób zapada. Piękny i dziwnie plastyczny tu jest obraz miłości i boleści ojcowskiej. Obraz ten kochającego i boleścią znękanego ojca tym większe sprawia wrażenie, że postawiony jest naprzeciw obrazu nieugiętej i pełnej zrozumienia o sobie dumy Farinata, który nie troszcząc się o boleść tego, co w grób swój zapadł, uprzednio przerwaną rozmowę na nowo zawiązuje. [przypis redakcyjny]

[139]

królowej piekieł światłość cudna — Królową piekieł mit starożytny przedstawia pod troistą postacią: to jako Prozerpinę, to Dianę, to jako Księżyc. [przypis redakcyjny]

[140]

Błyśnie na niebie po raz pięćdziesiąty — Tu poeta przez liczbę księżyców oznacza rok fatalny 1304, w którym stronnictwo gwelfów białych, do którego należał Dante, daremnie kusiło się o powrót do Florencji, a przez sztukę trudną rozumie niełatwy powrót z wygnania. [przypis redakcyjny]

[141]

Co moi temu zrobili ludowi, że na nich prawa tak dzikie stanowi? — Kiedy obydwa stronnictwa gwelfów czarnych i białych powróciły z wygnania, jedna familia Ubertich, z której krwi pochodził Farinata, wyłączona była z tej łaski politycznej. [przypis redakcyjny]

[142]

Arbia — rzeka przy Monte Aperto, gdzie gibelini wygrali ważną bitwę. [przypis redakcyjny]

[143]

potrząsł — dziś popr. forma: potrząsnął; tu forma skrócona dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[144]

Skruszony żalem i wstydząc się błędu — Poeta, gdy Kawalkante zapytywał go, czy syn jego Gwido jeszcze żyje, nic nie odpowiedział; bo mylnie mniemał, że duchy przewidujące przyszłość, tym bardziej mogą znać teraźniejszość. Teraz prosi Farinatę, ażeby jego błędne mniemanie i stąd pochodzące milczenie uniewinnił przed tym, którego mimo woli tak boleśnie zasmucił. [przypis redakcyjny]

[145]

Tu jest Fryderyk drugi, tam Kardynał — Kardynał Oktawian Ubaldini, w duszy zagorzały gibelin i stronnik cesarza Fryderyka II, którego powszechna opinia wieków średnich uważała za ateusza i epikurejczyka. [przypis redakcyjny]

[146]

I podniósł palec — Podniesienie palca w górę, gest osoby zwracającej uwagę tego, do którego mówi. [przypis redakcyjny]

[147]

Ta, co wszechwidzi swoimi oczyma — Beatrycze. [przypis redakcyjny]

[148]

swędzić — tu: dymić a. cuchnąć; por. swąd. [przypis edytorski]

[149]

Tam chcąc uniknąć straszliwego swądu — Swąd ten pochodzi z krwi strumienia płynącego w pierwszym oddziale najbliższego kręgu, w którym karani są ci, co dopuścili się gwałtu przeciw swoim bliźnim lub krewnym. [przypis redakcyjny]

[150]

Anastazego strzegą proch papieża — Papież Anastazy pod wpływem diakona tessalonickiego Fotyna zajął stanowisko pojednawcze w sporze chrystologicznym, który wtedy wybuchł między wschodem i zachodem. Fanatycy potępiali go za to i w jego nagłym zgonie upatrywali Sąd Boży. Dante, potępiając go także, poszedł za powagą dzieł w tym duchu napisanych. [przypis redakcyjny]

[151]

Są w środku skał tych — W tej pieśni przedstawia nam poeta z całą jasnością i zwięzłością prozy budowę piekła, widzimy w niej jakby rzut oka topograficzny na rodzaj i gatunek grzechów, na podział grzechów mniejszych i większych z wyjaśnieniem kar, jakimi są dusze karane w życiu wiecznym. [przypis redakcyjny]

[152]

kradać — kraść jako czynność zwyczajowa, por. jeść i jadać. [przypis edytorski]

[153]

(…) oddział pomieszcza najmniejszy nacechowanych pieczęcią Sodomy, piętnem Kahorsu — Sodoma według Pisma Św. ukarana ogniem za grzech obrzydliwy, który od tegoż miasta bierze swoje nazwanie. Kahors: miasto we Francji, za czasów poety głośne na całą Europę gniazdo lichwiarzy. [przypis redakcyjny]

[154]

księga morału — Etyka Arystotelesa. [przypis redakcyjny]

[155]

filozofija — dziś popr. forma: filozofia; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[156]

tajnie — dziś: tajniki. [przypis edytorski]

[157]

wnuka — dziś: wnuczka. [przypis edytorski]

[158]

Stanie ci w myśli Genezis zasada — Na zapytanie poety: z jakiej zasady wynika, że lichwa obraża Boga? Wirgiliusz odpowiada: Genezis, księga Mojżesza napisana z natchnienia bożego mówi: „Będziesz w pocie twojego czoła swój chleb pożywał”. Tę zasadę na każdym kroku człowiekowi przypomina natura, która córką jest bożą; ludzkie zaś umiejętności i sztuki jako córki natury, będąc wnukami bożymi, koleją tejże samej zasady nas uczą. A ponieważ lichwiarze, nie stosując się do tej zasady, ażeby na chleb swój w pocie czoła pracować, wysokie procenta biorą od kapitałów i od procentów jeszcze nowe procenta ciągną, do których własnego kapitału pracy nie dołożyli, a ciągną je nie na utrzymanie swojego życia, ale dla powiększenia swoich bogactw, sprzeciwiają się zatem przykazaniu Boga, od którego natura, wszelkie umiejętności i sztuki ludzkie pochodzą. [przypis redakcyjny]

[159]

na widnokrąg już wstąpił (…) znak Ryb, Wóz także już stoczył się z nieba — Ryba i Wóz, tak zwane konstelacje niebieskie: a obie poprzedzają przedświt poranny. [przypis redakcyjny]

[160]

przechód — przejście. [przypis edytorski]

[161]

Miejsce przechodu (…) i to, co jeszcze na przechodzie było — Tu nawiasem wspomina poeta Minotaura. [przypis redakcyjny]

[162]

Taki jest widok zwaliska przy Trento — Mowa tu o usunięciu się góry Barco nad brzegiem Adygi, pomiędzy Weroną i Trydentem (Trento). [przypis redakcyjny]

[163]

Sromota Krety, (…) potwór z kłamanej cielicy poczęty — Pazyfae, żona Minosa, króla Krety, zapalona zwierzęcą chucią do byka, wdziawszy na się skórę krowią, przynęciła byka do siebie. Z tej potwornej spółki poczęty był Minotaur, mający kształt pół człowieka, pół byka; potwór, który dawanych jemu z miasta Aten na ofiarę siedem dziewic i siedmiu chłopców pożerał. Tezeusz zabił Minotaura za pomocą Ariadny, córki Minosa i Pazyfae (dlatego poniżej: „twej siostry”). W tym fantastycznym obrazie Minotaura przedstawia poeta symbol trojakiego rodzaju gwałtu: przeciw Bogu przez swoje potworne urodzenie; przeciw bliźniemu przez nieludzki haracz ateński i przeciw sobie samemu przez kąsanie samego siebie. [przypis redakcyjny]

[164]

Gdy zstąpił z nieba ten, który Disowi Wziął wielką zdobycz — Wzmianka tu jest o trzęsieniu ziemi przy śmierci krzyżowej Chrystusa Pana i zstąpieniu jego do piekła. [przypis redakcyjny]

[165]

jeśli wierzyć, co Grek gadał — Empedokles nauczał, że świat powstał z czterech żywiołów, które przez trzy pierwotne siły: miłość, nienawiść i przypadek, stworzone były. Miłość według jego nauki wiąże jednorodne, a nienawiść pociąga różnorodne ciała do siebie; przez co świat widzialny i wszystkie rozmaite jego zjawiska powstają. Bez tej nienawiści, przez wpływ tylko jednej miłości ziemia straciłaby swój kształt pierwotny i na nowo odpadłaby w chaos. Wirgiliusz obecny temu powszechnemu trzęsieniu ziemi, przypomniał sobie w chwili naukę Empedoklesa. [przypis redakcyjny]

[166]

rzeka krwi (…) w której się warzy (…) kto przez gwałt drugim przyczyną był szkody — Krwi rzeka miejscem jest kary wszystkich gwałtowników. [przypis redakcyjny]

[167]

Ślepa chciwości! bezrozumny gniewie — W piątym kręgu widzieliśmy karę gniewu pochodzącego z niepowściągliwości: tu mowa jest o tych, którzy przez ślepą namiętność z rozmysłu dopuścili się gwałtu. [przypis redakcyjny]

[168]

Nessus, doradca nieszczery (…) swej śmierci pomścił się przed zgonem — Nessus, jeden z centaurów, porwał Dejanirę, gdy z rozkazu Herkulesa przeprowadzał ją przez rzekę Eweuus. Herkules stojąc na drugim brzegu rzeki, przebił go strzałą zatrutą jadem żmii lernejskiej. Nessus w chwili skonania zemścił się swojej śmierci, fałszywie doradzając Dejanirze, ażeby w zatrutej krwi jego umoczyła chustę, która miała być jakoby talizmanem strzegącym dla niej wierność Herkulesa. Ta chusta była potem przyczyną jego śmierci. [przypis redakcyjny]

[169]

swej śmierci pomścił się — zemścił się za swą śmierć. [przypis edytorski]

[170]

wielki Chiron, mistrz Achilla — Centaur Chiron był nauczycielem wielu bohaterów, a z kolei Achillesa, którego od dzieciństwa wychował. Pochylona na pierś głowa oznacza zamyślenia mędrca. [przypis redakcyjny]

[171]

Folus, co był zły jak żmija — Folus centaur, za życia porywczy w gniewie, należał do tych, co porwali Hippodamię. [przypis redakcyjny]

[172]

Ku piersiom, gdzie się dwie natury łączą — Centaury miały głowę i pierś człowieczą, a tułów koński. [przypis redakcyjny]

[173]

Święta przestała śpiewać Alleluja — Święta: Beatrycze. [przypis redakcyjny]

[174]

Aleksander — tyran w mieście tessalskim Fere. [przypis redakcyjny]

[175]

Dionizjusz — tyran syrakuzański. [przypis redakcyjny]

[176]

Sycyliji — dziś: Sycylii; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[177]

Ezzelino da Romano — namiestnik cesarza Fryderyka II, sławny ze swoich okrutnych rządów. [przypis redakcyjny]

[178]

Obezzo d'Este — margrabia Ferary i Ankony, za życia bawił się rozbojami; zapalony gwałtownym gniewem własny pasierb go zabił. [przypis redakcyjny]

[179]

cień wskazał stojący na stronie — Cień to jest Gwidona z Montfortu. Mszcząc się za swojego ojca, który w Anglii na śmierć był skazanym, przebił puginałem Henryka, księcia angielskiego, w roku 1270 w Witerbo, w kościele, przy mszy świętej, w chwili podniesienia Przenajświętszego Sakramentu. Serce Henryka sprowadzono z wielką czcią do Anglii i tam pogrzebiono. [przypis redakcyjny]

[180]

topielnik — topielec. [przypis edytorski]

[181]

Attylę (…) Pirrusa, Seksta — Attyla, przezwany „biczem bożym”; Pirrus, król Epiru, najzaciętszy wróg Rzymian i niszczyciel ziem greckich; Sekstus Pompejusz — morski rozbójnik. [przypis redakcyjny]

[182]

Renier Pazzi, Renier z Korneto — obaj sławni rozbójnicy i mordercy. [przypis redakcyjny]

[183]

Korneto — miasteczko w byłym państwie papieskim; Cecina — rzeka wpadająca do morza między Liworno a Piombino. Tam są gęste lasy i zarośla, w których znajdują się dziki, sarny i jelenie. [przypis redakcyjny]

[184]

harpije — dziś: harpie; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[185]

harpije, (…) Które ze Strofad przegnały Trojanów (…) smutnym proroctwem trwożąc wędrowniki — Harpie, według Eneidy Wergiliusza, wróżyły Trojanom na wyspach Morza Jońskiego po grecku zwanych Strofady, że wiele na morzach przez głód i burze ucierpią, nim dopłyną do lądu i miasto murem otoczą. [przypis redakcyjny]

[186]

Wiedz, że iść będziesz wciąż obwodem drugim — Jest to drugi oddział kręgu siódmego, gdzie są karani gwałtownicy, co się dopuścili gwałtu na swoich osobach i dobrach. [przypis redakcyjny]

[187]

uszczyknął — dziś popr.: uszczknął; tu: forma wydłużona dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[188]

Gdyby on wierzył w to, co jednak wiedział, czytając moje na ziemi poema — Wirgiliusz w trzeciej pieśni Eneidy opowiada, że Eneasz odłamując gałąź od drzewa, posłyszał głos Polidora. [przypis redakcyjny]

[189]

Jestem ten, który rządził Fryderykiem — Duch tu mówiący jest Piotr a Vineis, z gminu urodzony, sławny prawnik w Kapui, ulubieniec cesarza Fryderyka II, podniesiony do najwyższych godności w państwie, otrzymał na koniec urząd kanclerza. Fryderyk II oskarżonego o zdradę kazał wtrącić do więzienia i oczy mu wyłupić. Zrozpaczony ulubieniec cesarski tak nagłą zmianą losu, rozbiciem głowy o mur więzienia w roku 1249 życie sobie odebrał. Ten Piotr Dewiń [zapis fonetyczny nazwiska; red. WL] nie tylko jako uczony mąż stanu, ale jako poeta słynął na dworze Fryderyka, lubiącego poezje. Sonety jego uważane są za najdawniejsze pomniki poezji włoskiej w tym rodzaju. [przypis redakcyjny]

[190]

nierządnica — [tu:] zawiść. [przypis redakcyjny]

[191]

August — [tu:] cesarz. [przypis redakcyjny]

[192]

przyrodny — przyrodzony, wrodzony. [przypis edytorski]

[193]

Krótko odpowiem — w następnych wierszach pięknie i plastycznie przedstawia poeta karę tych, co się dopuścili gwałtu przeciw swojemu życiu, to jest samobójców. Ponieważ samobójca nie oczekując na przyrodzone rozwiązanie powszechnego przeznaczenia, sam siebie strąca w otchłań piekielną, więc i w tym kręgu spada bez oznaczonego miejsca dla siebie, tam, gdzie go wiatr zaniesie. Dusza, którą on środkiem przeciwnym naturze wyzwolił z jej ciała, podobnież przeciw swojej naturze w drzewie uwięziona być musi. Wrodzony ludziom przestrach śmierci, który w chwili poczęcia zamiaru samobójstwa musiał samobójcy wyobrazić się w postaci trupa i po zgonie, w wieczności widzi samobójca blisko siebie w postaci ciała, które kiedyś po sądzie ostatecznym zawieszone będzie na drzewie, co więzi taką duszę. [przypis redakcyjny]

[194]

zwierza — zwierzęta; tu: forma skrócona dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[195]

snadź (daw.) — zapewne, widocznie, prawdopodobnie. [przypis edytorski]

[196]

na lewo (…) dwaj nieszczęśliwi — Tu poeta namiętnych marnotrawców swojego mienia, a szczególnie kantowników jako grzeszników innego rodzaju wyraźnie odróżnia od nierozmyślnych i marnotrawców, o których w pieśni VII wspomina. Gdy tamci tylko bezcelowym trudem mordują się, ci przeciwnie, wściekłymi namiętnościami szczwani są jak psami. [przypis redakcyjny]

[197]

Lano — głośny kostera i szuler włoski, w bitwie pod Pieve del Topo, lubo mógł ratować się ucieczką, sam szukał śmierci, jako jedynej ucieczki od nędzy, w jaką wtrąciło go namiętne marnotrawstwo. Daremnie on w piekle śmierci w pomoc przyzywa, ażeby umknąć od pogoni: dlatego wyszydza go Jakub, drugi współtowarzysz jego marnotrawstwa. [przypis redakcyjny]

[198]

snadź (daw.) — zapewne, widocznie, prawdopodobnie. [przypis edytorski]

[199]

Który daremnie skarżył na swe rany — Kto jest ten bezimienny samobójca? Nie wiadomo. Zapewne musiał Jakuba do zmarnowania reszty jego mienia doprowadzić, dlatego Jakub karę piekielną chciał z nim podzielić jako z dzielącym winę jego samobójstwa. [przypis redakcyjny]

[200]

jestem z miasta, co pierwszego pana rade rzuciło dla Chrzciciela Jana (…) w spadku po Attyli wzięli — Mówiący tu bezimienny samobójca, daje się poznać jako florentczyk. Florencja w czasach pogańskich była pod szczególną opieką Marsa, boga wojny; po przyjęciu wiary Chrystusowej przybrała sobie za patrona swojego miasta św. Jana Chrzciciela i w swojej mennicy biła floreny pod stemplem tegoż św. patrona. Sens moralny następujących wierszy zda mi się być taki: „Florencja teraz więcej ufa swojemu złotu jak swojej odwadze, dlatego w wojnie jej się nie poszczęści, gdyby nie to trochę wojowniczego ducha, co jej pozostało, nie byłaby się odbudowała po zburzeniu przez Attylę (właściwiej przez Totalisa, króla Gotów)”. Za czasów Dantego posąg Marsa stał jeszcze na moście kamiennym rzeki Arno. [przypis redakcyjny]

[201]

iście — chód; od: iść. [przypis redakcyjny]

[202]

trzeci obwód — W tym trzecim oddziale tegoż samego kręgu karani są ci, co dopuścili się gwałtu przeciwko Bogu, jako bluźniercy, lichwiarze i ci, co przeciw naturze rozpasali się na jednopłciową rozpustę. Miejscem ich kary jest step piaszczysty, gdzie spadające z góry ognie piasek zapalają: grzesznicy męczeni tam są podwójną boleścią palącego ich piasku i spadającego ognia. Bluźniercy przeciw Bogu leżą tam na wznak, lichwiarze siedzą, a sodomici bezustannie tam i sam chodzą: tych ostatnich największa jest liczba; z tego wnosić można, że za czasów Dantego grzech ten dość był powszednim we Włoszech. [przypis redakcyjny]

[203]

opas — pas okalający. [przypis edytorski]

[204]

Katon młodszy — po śmierci Pompejusza szczątki wojska rzymskiego prowadził przez piaski libijskie. [przypis redakcyjny]

[205]

snadź (daw.) — zapewne, widocznie, prawdopodobnie. [przypis edytorski]

[206]

Aleksander (…) widział spadające ognie na wojsko w piasku niegasnące — Wspomina o tym list Aleksandra do Arystotelesa, nieautentyczny, lecz podrobiony czasach późniejszych. [przypis redakcyjny]

[207]

snadnie (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[208]

Flegra — miasto w Tesalii, gdzie się stoczyła bitwa pomiędzy bogami a olbrzymami. [przypis redakcyjny]

[209]

Kapaneus — był [to] jeden z siedmiu wodzów, którzy w wojnie braterskiej między Eteoklem a Polinikiem Teby oblegali. Kapareus przy tym oblężeniu, gdy szturmem brał okop miejski, od piorunu był zabitym. Tu przedstawia obraz zatwardziałego w swojej pysze grzesznika, który bluźni z potęgi Jowisza, czyli według myśli Dantego prawdziwego Boga, o ile go poganie pojąć są zdolni. [przypis redakcyjny]

[210]

stubramne — o stu bramach. [przypis edytorski]

[211]

Bulikama — błoto w okolicach Witerby, z którego wypływa jasny i przeźroczysty strumień. Kobiety rzymskie, między nimi wiele nierządnic, zjeżdżały się tam w upalne dni lata i brały kąpiele. [przypis redakcyjny]

[212]

bieżyć (daw.) — iść, dążyć. [przypis edytorski]

[213]

Wśród góry stoi starzec, jak jej mara — Obraz starca stojącego we środku góry Idy, w głównych rysach przypomina wykład widzenia Nabuchodonozora przez Proroka Daniela w rozdz. 1, w. 32. Tu poeta pod figurą starca wyobraża czas z rozmaitymi jego wiekami, jako to: wiek złoty, srebrny, miedziany i żelazny, z postępującym ich moralnym zepsuciem. Podług wyobrażenia poety figura przedstawiająca czas, stoi na wyspie Krecie, położonej na Morzu Śródziemnym, między trzema wtedy znajomymi częściami świata. Tam Rea, żona Saturna, kiedy Saturn (Kronos, co z greckiego znaczy czas) pożerał wszystkie swoje dzieci, będąc brzemienną, chroniła się do groty w górze Ida i porodziła syna Jowisza; a bojąc się, ażeby Saturn nie odkrył jej schronienia i nie pożarł jej dziecka, gdy dziecko zapłakało, kazała zawsze hałaśliwą muzyką płacz dziecka zagłuszać. Dlaczego poeta oddalił się od wzoru Daniela proroka, a przychylił się do mitu pogańskiego, sama jego piękna alegoria najlepiej objaśnia. Czas, największa potęga ziemska, ukryta przed nami, którą nieustannie czujemy, a widzieć nigdy nie możemy, stoi ukryty we wnętrznościach góry. Cała jego budowa ma swoje symboliczne znaczenie, którego czytelnik łatwo się domyśli. [przypis redakcyjny]

[214]

Damietta — miasto wschodnie, tu jest figurą bałwochwalstwa. Roma, Rzym, wzięta jest figurycznie [figuralnie; red. WL] za zwierciadło, w którym jak w ognisku odbijają najświetliściej promienie światła wiary chrześcijańskiej. [przypis redakcyjny]

[215]

kropleją — dziś popr. forma: skraplają się. [przypis edytorski]

[216]

Jako Acheron i Styks z Flegetonem — Według mitu starożytnego cztery rzeki piekielne są: Acheron, Styks, Flegeton i Kocyt. [przypis redakcyjny]

[217]

snadź (daw.) — zapewne, widocznie, prawdopodobnie. [przypis edytorski]

[218]

Flegeton i Lete — Wrząca woda (Flegeton), płynąca fosą piekielną; objaśnia Wergiliusz, że ta rzeka a nie inna tam płynąć powinna. Lete, strumień, z którego piją zapomnienie, w piekle płynąć nie może, bo tam pamięć występku jeszcze jest częścią kary grzeszników. [przypis redakcyjny]

[219]

Chiarentana — Cześć gór alpejskich, skąd źródło Brenty wypływa, przez całą zimę zwykle okryta śniegami; na wiosnę, jak mówi poeta, gdy poczuje ciepło, okolice Włoch północnych wezbraniem rzek zalewa. [przypis redakcyjny]

[220]

Jużem za sobą las daleko rzucił — Las ten, jak wiemy z pieśni poprzedniej, jest miejscem kary tych, którzy przeciwko sobie dopuścili się gwałtu. [przypis redakcyjny]

[221]

Jak stary krawiec w ucho swojej igły — Poeta często używa gminnych i pospolitych porównań, które wszakże pod jego piórem stają się niepospolitymi przez jasność i trafność ich użycia. Podobnież i to porównanie duchów wpatrujących się z dołu w twarze poetów idących wyższym wybrzeżem do starego krawca wpatrującego się w ucho swojej igły w chwili, gdy nić zawleka, jest dziwnie trafne i plastyczne. [przypis redakcyjny]

[222]

Brunetto Latini — nauczyciel i opiekun poety, obszernie o nim nadmieniliśmy w życiu Dantego. [przypis redakcyjny]

[223]

gwoli (daw.) — dla, zgodnie z. [przypis edytorski]

[224]

Na jedną chwilę kto wstrzyma się w biegu — Gdyby sodomici za chwilę zatrzymania się w biegu mieli być karani i za to sto lat stać pod deszczem ognia, którego strząsnąć z siebie nie mogą, trudno w tym dopatrzeć moralnego związku między przestępstwem i karą. Najprawdopodobniej poeta przez to chciał wyrazić, że kto raz dopuści się tego grzechu i w nim choć na chwilę zatrzyma się, aż do późnej starości z niego się nie otrząśnie. [przypis redakcyjny]

[225]

Jeślim się dobrze twej przyszłości radził — Brunetto jako astrolog, z gwiazd, jakie świeciły w dzień urodzenia poety, wyciągał horoskop jego przyszłości. [przypis redakcyjny]

[226]

Fiesole — mała mieścina, leży w górach wyżej Florencji. Mieszkańcy jej znajdując dolinę nad rzeką Arno stosowniejszą dla swego handlu i przemysłu, po większej części opuścili góry i założyli miasto Florencję. Machiawel, historiograf tego miasta, wywód jego historyczny opiera na powadze Dantego. [przypis redakcyjny]

[227]

Wieść stara ślepym nazywa go ludem — Miasto Piza, podczas wyprawy swojej na wyspę Majorkę posiłkowane przez Florentynów, wywzajemniając się wdzięcznością, ze zdobyczy wojennych ofiarowało Florencji przyjąć z wolnym wyborem dwie bramy brązowe albo dwa słupy porfirowe, przepalone i uszkodzone w ogniu, ale pociągnięte przez chytrych Pizanów szkarłatem. Florentyńczycy, nie domyślając się tej zdrady, wybrali te ostatnie i dlatego otrzymali szyderczy przydomek „ślepi”. [przypis redakcyjny]

[228]

Lecz bądź, roślino, z dala od ich dzioba — Wyrażenie gminne wzięte z ludowego przysłowia włoskiego. [przypis redakcyjny]

[229]

Abym tekst drugi o niej wytłumaczył — Przepowiednia Farinata w pieśni X, która mu będzie wytłumaczona przez Beatrycze. [przypis redakcyjny]

[230]

Kto w swej pamięci bez błędu zapisze rzecz raz słyszaną, taki dobrze słucha — Wergiliusz przez to zwięzłe zdanie mówi: W porę przypominasz i dobrze pamiętasz mój wiersz z Eneidy, księgi V: Superanda omnis fortuna ferendo est. [przypis redakcyjny]

[231]

słowem, wszyscy byli to klerycy — Klerykami w wiekach średnich w ogólności nabywano literatów, ludzi uczonych, sekretarzy i kanclerzy na dworach panujących książąt. Francuzi przez ten wyraz clerc to samo rozumieli. [przypis redakcyjny]

[232]

Prawnik z Akorso — Franciszek z Akorso, nauczyciel prawa we Florencji, sławny jurysta. [przypis redakcyjny]

[233]

Pryscjani — komentatorowie wnoszą, że Dante pod tym szczególnym nazwaniem, w ogólności przygania wszystkim pedagogom młodych chłopców, którzy w tamtych czasach znajomi byli po większej części jako bezwstydni sodomici; bo nie jest wiadomo, ażeby sławny gramatyk z Cezarei, jednoimienny Pryscjan, miał się brukać tym grzechem. [przypis redakcyjny]

[234]

Andrzej Mozzi — biskup florencki, który jako sodomita za karę wygnany był do Vicenzy, gdzie płynie zdrój Bacciglione. [przypis redakcyjny]

[235]

którego sług sługa — servus servorum: przez pokorę chrześcijańską pierwszy papież Grzegorz Wielki tak tytułować się zaczął, odtąd wszyscy papieże tego tytułu używają. [przypis redakcyjny]

[236]

Skarbiec mój — Brunetto zostawił dwa dzieła: pierwsze (Il Tesoro) Skarbiec, a drugie (Il Tesoreto) Skarbczyk; pierwsze prozą, a drugie wierszem pisane. [przypis redakcyjny]

[237]

Bieży do mety po sukno zielone — Sukno zielone, jakie w nagrodę otrzymywał zręczniejszy i szczęśliwszy biegacz do mety. [przypis redakcyjny]

[238]

słychać szum wody, która spadała w drugi krąg piekielny — Szum, jaki tu słyszy poeta, rozlega się od wodospadu Flegetonu, rzeki piekielnej, która wpada do kręgu ósmego. [przypis redakcyjny]

[239]

Cienie zawyły (…) kręcąc się w kółko — W następnych dwunastu wierszach poeta z niepospolitą i właściwą tylko sobie plastycznością przedstawia obraz kręcących się w kółko cieniów. Z pieśni XV wiemy, że każdy potępiony bieżący pod deszczem ognistym i na chwilę zatrzymać się nie może; trzem cieniom przypatrującym się stojącemu poecie na kamiennej tamie w chwili, kiedy chcą z nim zawiązać rozmowę, nie pozostało nic więcej jak przed nim w ciągłym być ruchu. Ruch kołowy w takim wypadku był najstosowniejszy, ponieważ cienie kręcąc się w kółko nie tak często do poety obracały się tyłem i nie potrzebowały wciąż tam i sam powracać, co by być musiało, jeśliby cienie w kierunku drogi poety szły z nim wzdłuż tamy. Obrót zaś ich szyi w przeciwnym kierunku z ich stopami i ruch kołujący trafnie przypomina starożytnych gladiatorów, którzy przed wstąpieniem do cyrku, w krąg oglądali swoje członki, czy dobrze są namaszczone oliwą. [przypis redakcyjny]

[240]

Gwalrada — szlachetna florentynka, córka Belinciona Berti, którego prostotę obyczajów wychwala poeta w Raju pieśni XV. Wnuk jej Gwidogwera odznaczył się jako waleczny żołnierz pod chorągwią Karola Walezego. [przypis redakcyjny]

[241]

Aldobrandini — z domu Adimari, odradzał gwelfom staczać bitwę pod Arbią i przegranie tej bitwy wpierw im przepowiedział. [przypis redakcyjny]

[242]

Jakub Rustikuci — zamożny obywatel florencki, nieszczęśliwy w wyborze żony, która dla niego była drugą Ksantypą. Zmuszony rozwieść się z żoną, z nudów wpadł w nałóg występku, który tu jest karany. [przypis redakcyjny]

[243]

żółć porzuciłem — Tu napomknął poeta o celu swojej podróży. Żółć to grzech albo też gorzkie wspomnienie zamieszek politycznych. [przypis redakcyjny]

[244]

tu wpierw muszę zstąpić aż do środka — Do środka ziemi, a zarazem do najgłębszego piekła. [przypis redakcyjny]

[245]

Wilhelm Borsiere — rodem florentyńczyk, człowiek światowy i pełen dowcipu, większą część życia przebawił na dworach książęcych. [przypis redakcyjny]

[246]

zatyć — roztyć się, utyć. [przypis edytorski]

[247]

Przybysze nowi (…) skarżysz sama siebie — Przez wieśniaków i cudzoziemców zwiększyła się liczba ludności, ale przybytek ten nie wyszedł na korzyść Florencji. [przypis redakcyjny]

[248]

Jak z własnym ujściem zapieniona rzeka — Rzeka tu wspomniana jest Montone, wypływająca z gór apenińskich do morza, aż do Forli nazywa się Aquacheta. [przypis redakcyjny]

[249]

San Benedetto — Sławne opactwo benedyktyńskie, ówczesny właściciel ziemi okolicznej chciał klasztor i kilka wsi połączyć w jedną miejscowość; do tego odnosi się wiersz następny. [przypis redakcyjny]

[250]

Z takim łoskotem ze stromej skał ściany — Strumień z łoskotem spadający i krwawy w kręgu, gdzie są gwałtownicy, ma tu swoje głębokie znaczenie. [przypis redakcyjny]

[251]

A byłem w pasie sznurkiem przepasany, jakim tuszyłem (…) złowić panterę — Poeta wstąpił na krótko do zakonu franciszkanów, a właściwie tercjarzy, lubo [lubo — chociaż; red. WL] ślubu zakonnego nie wypełnił i prędko habit klasztorny na suknię świecką zamienił. Tu się dowiadujemy z tekstu słów samego poety, że opasywał się sznurem franciszkańskim, którym miał nadzieję panterę, to jest młodzieńczą pokusę zmysłową trzymać na wodzy, ale na próżno! Na rozkaz swojego przewodnika, uosobionego tu przez Wergiliusza, to jest rozumu, zrzuca ten sznur z siebie i ciska go w otchłań wodną, z której wypływa potwór oszukaństwa. Aluzja do ówczesnego upadku tego zakonu! Sens moralny alegorycznego obrazu, zgodnie z wykładem wielu komentatorów jest następny [następny — tu: następujący; red. WL]: nie dosyć jest opasywać się sznurem franciszkańskim, ale jeszcze nadto przepasać potrzeba swoje biodra pokorą, czystością i bojaźnią bożą, ażeby zwierzchnią suknią swoją nie oszukiwać siebie i drugich. [przypis redakcyjny]

[252]

kotew — kotwica. [przypis edytorski]

[253]

Oto z ogonem stalowym bestyja — Obraz potworny oszukaństwa podnoszący się z ósmego do siódmego kręgu znaczenie ma takie: że oszukaństwo często podnosi się do gwałtu, jak nawzajem gwałt często zniża się do oszukaństwa, które tu symbolicznie przedstawia Gerion. Według mitu starożytnego Gerion jest to olbrzym o trzech głowach, urodzony ze krwi Meduzy. Całe przedstawienie tego obrazu dziwnie jest plastyczne, a myśl jego alegoryczna przeźroczysta i jasna. Potwór oszukaństwa broni swojej, jaką walczy, to jest ogona, na brzegu nie kładzie, ale ciągle wywija nim swobodnie, ażeby nie stracić jednej chwili w potrzebie jego użycia. Łapy przykryte ma włosem, ażeby pod nim ukryć szpony i ażeby ich stąpanie było lekkie i ciche: węzły, kółka i gzygzaki zdobiące jego skórę symbolem są oszukaństwa, które nigdy prostą drogą nie chodzi. [przypis redakcyjny]

[254]

żarłoczne Teutony — Tym szyderczym przydomkiem poeta przygania Niemcom, którzy w średnich wiekach często swoimi wojskami grasując po Włoszech, dali się we znaki miast i wsi mieszkańcom swą żarłocznością. [przypis redakcyjny]

[255]

Duchy, widziałem, na piasku siedziały — Tu jesteśmy jeszcze w kręgu gwałtowników, w trzecim jego oddziale, gdzie są karani ci, co popełnili gwałt przeciwko Bogu. Z tych liczby są lichwiarze, którzy tu pod deszczem ognia na stepie piaszczystym siedzą. Zwieszone worki na ich szyjach, co są godłem ich chciwości zbierania pieniędzy, podają zarazem poecie zręczność przedstawienia herbów familijnych tych lichwiarzy, co najwięcej w wieku XIII słynęli we Włoszech. Lwa mieli w herbie Gianfigliazzowie, gęś Ubriacchowie, wieprza Scrovagniowie, rody szlacheckie we Florencji i w Padwie. Poeta szydzi z ducha kramarskiego, który wtedy opanował arystokrację tych miast. [przypis redakcyjny]

[256]

Vitaliano — sławny lichwiarz rodem z miasta Padwy. [przypis redakcyjny]

[257]

Worek o dziobie troistym — z potrójnym otworem, herb jednego z największych lichwiarzy florenckich, rycerza Boiamenti de Bicci, który wtedy żył jeszcze. [przypis redakcyjny]

[258]

Tor (…) znacząc drogą mleczną — Zbiór gwiazd przez astronomów zwany drogą mleczną według mitu starożytnego i nauki pitagorejczyków ma oznaczać drogę nieszczęśliwego Faetona. [przypis redakcyjny]

[259]

sam tu (daw.) — chodź tu. [przypis edytorski]

[260]

Złe Tłumoki — Malebolge, słowo złożone z bolgia: otchłań, wór, przez podobieństwo: tłumok, i z malo: zły, przeklęty. Bulgas Galii saccos scorteos appellant. Sam obraz miejsca szczegółowo tu opisany wyjaśnia stosowność użytego tu przez poetę porównania. [przypis redakcyjny]

[261]

opoka — skała. [przypis edytorski]

[262]

O której będzie na swym miejscu mowa — W pieśni XXXI. [przypis redakcyjny]

[263]

Z mistrzem na lewo zawróciłem kroku — Wergiliusz z Dantem zawsze na lewo schodzą w kręgi piekielne; kiedy przechodzą krąg jaki, zawsze mają po lewej stronie krąg wyższy, który już przeszli, a po prawej krąg niższy, który jeszcze przejść muszą. [przypis redakcyjny]

[264]

Grzesznicy nadzy w tym pierwszym tłumoku — W pierwszym oddziale tego kręgu karani są ci, co dopuścili się oszukaństwa przeciw niewiastom, rajfury i zwodnicy. Pierwsi z drugimi są rozdzieleni i tu idą w przeciwnym kierunku. W tym pochodzie naprzeciw siebie rajfurów i uwodzicieli, widzimy wyraźny obraz ich wzajemnych stosunków. Szatany rogale mogą to być oszukani mężowie, którzy tych grzeszników już za ich życia przeklęli. [przypis redakcyjny]

[265]

sporszy — większy, szybszy. [przypis edytorski]

[266]

Venedico — rodem Bolończyk, ujęty pieniężnym datkiem piękną siostrę swoją Gizolę zaślubioną z Nicolo degli Alighieri nakłonił, ażeby się zdała na wolę margrabiego d'Este. [przypis redakcyjny]

[267]

Reno i Sawena — rzeki, między którymi leży Bolonia. [przypis redakcyjny]

[268]

Do wymawiania sipa zamiast sia — Bolończycy zamiast sia (tak, niech tak będzie) wymawiają sipa. [przypis redakcyjny]

[269]

cug duchów przeciągał przed nami — Tu naprzeciw obu poetów idące duchy są to zwodnicy. [przypis redakcyjny]

[270]

Jaka królewska w nim postać z powagą! To Jazon — Jazon z wyprawą Argonautów przybył do wyspy Lemnos. W tym czasie Wenus zagniewana na lemnejskie niewiasty wstręt od nich w mężach obudziła do tyla, że otwarcie z trackimi niewolnicami cudzołożyli. Niewiasty mszcząc się zniewagi płci swojej, wszystkich mężczyzn przez noc jedną, uśpionych snem głębokim, wymordowały; tylko Hipsypila, oszukując inne niewiasty, uratowała z tej powszechnej rzezi swojego ojca, króla Trasa. Argonauci przybyli do Lemnos przez dwa lata zastępowali pomordowanych mężów; młoda Hipsypila dostała się z losu Jazonowi, ale cel jego podróży, powołując go dalej, ten związek rozerwał. W Kolchidzie zagrzał gwałtowną miłością do siebie córkę królewską Medeę i za jej pomocą zdobył złote runo. Lecz i dla niej był niewiernym, rzuciwszy ją, ożenił się z córką Kreona. [przypis redakcyjny]

[271]

gromadę płaczącą w jamie drugiego tłumoka — Oddział drugi kręgu ósmego, w którym karani są pochlebcy; tu poeta, jako sam brzydzący się pochlebstwem, wtrąca pochlebców w kloakę pełną mierzwy, w której przeciw sobie się wściekają, ażeby widzieli, do czego doprowadziła słodycz pochlebnej ich mowy. [przypis redakcyjny]

[272]

Aleksy z Lukki — głośny za czasów Dantego pochlebca. [przypis redakcyjny]

[273]

dworka Tais — tu nie jest owa sławna Tais koryncka, ale osoba wzięta z komedii Terencjusza pod tytułem: Eunuch. Podobało się poecie tę urojoną figurę w piekle umieścić. Tais gra główną rolę w tej komedii, Fedrias, syn Lacheza, i Trason szalenie w niej się kochają. Trason przez Gnatona posyła na jej usługi młodą niewolnicę. Gdy Gnaton wraca, Trason go zapytuje: „Czy Tais wielką mi czyni dziękę?” „Zaiste, i bardzo wielką!” Gnaton odpowiedział. „Magnas vero agere gratias Thais mihi?, Ingentes. [przypis redakcyjny]

[274]

Mistrz Symon — Szymon czarnoksiężnik, (według Dziejów Apostolskich, rozdz. 8); widząc że Duch Święty napełniał tych, na których głowę wkładali ręce apostołowie, dawał pieniądz Piotrowi mówiąc: „Daj mi też moc, ażeby ten, na którego ja dłoń moją włożę, mógł przyjąć Ducha Świętego”. Na to Piotr odpowiedział: „Potępiony jesteś ze swymi pieniędzmi, jeżeli mniemasz, że dar boży za pieniądz można kupić”. Od tego to Szymona występek nazwany tu w trzecim oddziale kręgu ósmego, nadawanie i zyskanie urzędów kościelnych za pieniądze, nazywa się symonią, a symoniakami ci wszyscy, co kupczą rzeczami duchownymi. Kara ich zastosowana do ich winy. Jak za życia wywracali porządek kościelny, tak z głowami na dół uwięzione mają nogi, a ogień Ewangelii stał się dla nich żarem piekielnym, palącym ich stopy. Dla jedynej w swoim rodzaju godności papieskiej przeznaczony jest jeden tylko otwór, w którym jeden tylko papież naraz karę odbywa. Gdy inny, który jako symoniak zeszedł ze świata, przybywa, by zająć jego miejsce, poprzednik spada w głębię, gdzie go, jak wskazuje cała budowa piekła, tylko jeszcze gorsze katusze czekać muszą. [przypis redakcyjny]

[275]

Takie są w moim pięknym Świętym Janie — W kościele Świętego Jana Chrzciciela we Florencji były kiedyś cztery lochy w kształcie krynicy, na dnie których utrzymywano święconą wodę do chrzczenia nowo narodzonych. Kapłan sam w ten loch wstępował i zanurzał w nim dziecko. Gdy razu jednego przypadkiem w loch chrzcielnicy upadło dziecko, Dante, wtedy prior miasta, rozbił siekierą marmurową pokrywę jednego lochu, ażeby doń wskoczyć: jakoż wskoczył i uratował już tonące niemowlę. Tym czynem od obecnych kapłanów ściągnął na siebie zarzut świętokradztwa, z którego tu się usprawiedliwia. [przypis redakcyjny]

[276]

pojaśń — dziś popr. forma: wyjaśnij. [przypis edytorski]

[277]

Skarżyć się udami — wyrażenie być może niezwyczajne, ale tu śmiało i stosownie do gwałtownej boleści i położenia cierpiącego przez poetę użyte. [przypis redakcyjny]

[278]

Spowiadający zbójcę w jego jamie — Za czasów Dantego, zbójców wrzucano głową do świeżo wykopanego dołu i w tej postawie żywcem zasypywano ich ziemią. [przypis redakcyjny]

[279]

Duch krzyknął — Cień tu mówiący jest papież Mikołaj III. Gdy mając głowę ukrytą w jamie lochu, posłyszał, że ktoś przy nim stoi, nie mogąc widzieć przychodnia, w domyśle bierze go za papieża Bonifacego VIII, który ma jego miejsce w tymże samym lochu zająć. Poeta swoją podróż do piekła odbył, jak podaje, w roku 1300, w którym Bonifacy VIII żył jeszcze, przeto Mikołaj III, według pieśni X, z której wiemy, że potępieni przewidują przyszłość zdziwiony był bardzo jakoby przyjściem Bonifacego do jego lochu. [przypis redakcyjny]

[280]

Piękną niewiastę — Piękna niewiasta wyobraża tu święty Kościół. [przypis redakcyjny]

[281]

płaszcz wielki był moją odzieżą — Suknia, paliusz papieski. [przypis redakcyjny]

[282]

Jam syn, zaiste, niedźwiedzicy matki — Tu jest aluzja do familii Orsinich, z której pochodził ten papież. [przypis redakcyjny]

[283]

Między jej lochy zapadli przede mną — Jest tu mowa o innych, dawniejszych papieżach symoniakach. [przypis redakcyjny]

[284]

W ślad za nim przyjdzie pasterz od Zachodu — Bezpośrednim następcą Bonifacego VIII był bogobojny Benedykt XI, który krótko panował; po nim wstąpił na stolicę apostolską Klemens V, rodem Francuz, który wybrany papieżem za wpływem Filipa Pięknego, króla Francji, stolicę papieską przeniósł z Rzymu do Awinionu. Z nim poczyna się najhaniebniejszy okres rządów papieskich. Odwaga, śmiałość z którą poeta w tej pieśni się odzywa, tym bardziej uderza, iż Klemens V w czasie napisania jej żył jeszcze. [przypis redakcyjny]

[285]

Jazon — według Ksiąg Machabejskich (księga 2, rozdz. 4) ofiarował królowi Antiochowi wielką sumę pieniężną, ażeby zostać najwyższym kapłanem i uzyskać pozwolenie królewskie na otwarcie domów gier w jego państwie; sam przyczynił się do wzrostu pogaństwa. [przypis redakcyjny]

[286]

Czy mnie uniosła żarliwość zbyt płocha — Poeta powziąwszy wiadomość od grzesznika, kto on był za życia, zdobywa się na odwagę ojcu świętemu w piekle powiedzieć prawdę. Lecz waha się ją powiedzieć z bojaźni, ażeby zanadto nie uniósł się prawdomównością. [przypis redakcyjny]

[287]

Miejsce swe chytra gdy straciła dusza — W miejsce Judasza z dwóch przeznaczonych świątobliwych ludzi, losem na urząd apostolski wybrany był święty Mateusz (Dzieje apostolskie, rozdz. 1, w. 21). [przypis redakcyjny]

[288]

Twych walk z Karolem przyczyna i źródło — Papież Mikołaj III, dumny swym bogactwem, żądał od króla sycylijskiego Karola I, ażeby jednego ze swoich krewnych ożenił z jego synowicą; czym obraził dumnego króla i ściągnął na siebie jego prześladowanie. [przypis redakcyjny]

[289]

Pasterze, widział was Ewangelista — Apokalipsa Św. Jana rozdz. 17, gdzie mówi: Vidi mulierem sedentem super bestiam coccineam, plenam blasphemiae, habentem capita septem et cornua decem. Tu poeta może rozumie przez siedem głów i dziesięć rogów siedem sakramentów i dziesięć przykazań, które dają moc niezwyciężoną Kościołowi, gdy jego głowa jest świętobliwą i bogobojną. [przypis redakcyjny]

[290]

Nie z nawrócenia twego, Konstantynie, lecz z twych posagów (…) — Poeta idąc za powszechną tradycją, której bezpodstawność dopiero nowsze badania wykazały, mniemał, że ziemska władza papieży, państwo papieskie, polega na darowiźnie Konstantyna Wielkiego. [przypis redakcyjny]

[291]

Da treść dwudziestej z mojej pierwszej pieśni — Boska komedia składa się z trzech pieśni: pierwszą jest Piekło, drugą Czyściec, a trzecią Raj. [przypis redakcyjny]

[292]

Ci potępieńcy z wykrzywioną szyją (…) szli wstecz, tyłem — Tu obaj poeci z mostu kamiennego spoglądają na dół w oddział czwarty kręgu ósmego, gdzie są karani czarnoksiężnicy i wróżbici. Cienie tu idą wciąż tyłem za karę, że chciały, co nie jest wolno człowiekowi, zanadto zaglądać w przyszłość, bo ta z woli bożej zakryta jest przed nami. W tym obrazie kary łatwo czytelnik wypatrzy mądrą naukę: kto chce poznać przyszłość, wpierw musi umieć patrzeć w przeszłość, wybadać z niej, co historia i doświadczenie przedstawiają. Wdzieranie się w tajemnice przyszłości nie tą, ale każdą inną drogą, jest występkiem przeciw Bogu i własnej naturze naszej. [przypis redakcyjny]

[293]

Tu litość żyje wtenczas, gdy zamarła — Sens rozciąglejszy tego zdania zda mi się być taki: że w tym tylko żyje prawdziwa litość na błędy i cierpienia bliźnich naszych, którzy jeszcze w czasie z jednych się poprawić, a drugie zakończyć mogą, jeżeli zupełnie zamarłą jest dla tych, co cierpią piekielne kary w wieczności. [przypis redakcyjny]

[294]

Amfiaraus — jeden z siedmiu wodzów w wojnie tebańskiej, ociągał się brać udział w tej wyprawie, ponieważ spoglądając za bystro w przyszłość, sam sobie wywróżył, że na tej wojnie polegnie. Jakoż go żywcem pochłonęła ziemia. [przypis redakcyjny]

[295]

Tejrezjasz — wieszczek tebański. [przypis redakcyjny]

[296]

dwóch wężów — dziś popr.: dwa węże. [przypis edytorski]

[297]

Aruns — toskański wróżbita, który mieszkał w okolicy Karrary. [przypis redakcyjny]

[298]

Manto — córka Tejrezjasza i także wieszczka; po śmierci ojca, gdy Teby zdobył Kreon, uciekła do Włoch, gdzie syn jej na pamiątkę od imienia matki Mantuę założył. [przypis redakcyjny]

[299]

wysep — dziś popr. forma: wysp (tu prawdopodobnie forma wydłużona dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca). [przypis edytorski]

[300]

Aż przyszła w stronę, która mnie zrodziła — W okolicy Mantui urodził się Wergiliusz. [przypis redakcyjny]

[301]

Jezioro Benako — dziś nazywane Lago di Garda. [przypis redakcyjny]

[302]

zową — dziś popr. forma: zwą a. zowią. [przypis edytorski]

[303]

Jeśliby razem jechali tą drogą — Diecezje wymienionych trzech biskupów tam się schodzą. [przypis redakcyjny]

[304]

bieżyć (daw.) — iść, dążyć. [przypis edytorski]

[305]

trzęsawica — trzęsawisko, bagno. [przypis edytorski]

[306]

Pinamonte przez rady obłudne zniszczenia jego pierwszy osnuł wątek — Pinamonte namówił hrabię Mantui, Alberta Kassoldi, ażeby, jeżeli chce lud zbuntowany poskromić, wygnał z miasta najdzielniejszych stronników swoich. Gdy hrabia dał ucha tak obłudnej radzie, Pinamonte przywłaszczył sobie za pomocą zbuntowanego ludu wszechwładztwo Mantui, a podejrzanych swej nowej władzy skazał jednych na śmierć, drugich na wygnanie. [przypis redakcyjny]

[307]

Eurypil — Wieszczek Eurypilus Grekom idącym pod Troję czas ich powrotu wywróżył. [przypis redakcyjny]

[308]

Śpiewa go moje tragiczne poema — Eneida wspomina o Eurypilu. Dante według swej teorii o stylach: tragicznym, komicznym i elegijnym, nazywa Eneidę tragedią. [przypis redakcyjny]

[309]

Michał Skott (…) Asdente — Hiszpan albo Szkot, nadworny cesarza Fryderyka astrolog; Gwido Bonatti — również astrolog; Asdente — szewc i mistyk, rodem z Parmy. [przypis redakcyjny]

[310]

gwiazda, na której Kaina i ciernie widzą — W średnich wiekach lud brał plamy księżycowe za Kaina niosącego na barkach wiązkę cierni. [przypis redakcyjny]

[311]

Ostatniej nocy księżyc był okrągły — Księżyc, który wczoraj wieczorem był w pełni, zachodzi na granicy wschodniej i zachodniej półkuli: a więc nadchodzi ranek drugiego dnia pielgrzymki poety po piekle. [przypis redakcyjny]

[312]

Nie szkodził tobie w tym głębokim zmroku — Aluzja tu jest do pierwszej pieśni, w której poeta zbłąkany w lesie namiętności po raz pierwszy ujrzał wschodzące słońce prawdy, księżyc przypomina tu słaby odblask tegoż słońca, które jego od dłuższego błądzenia uratowało; rozum, choć przytępiony, nie w całej pełni rozwinięty, przecież zdolny powstrzymywać nas od najniewłaściwszych kroków. [przypis redakcyjny]

[313]

Tak na most z mostu, mówiąc rzeczy inne — Tu poeci z tamy kamiennej, którą Dante nazywa mostem, spoglądają w oddział piąty kręgu ósmego. W tym oddziale karani są ci, którzy zawodząc wiarę swojego rządu i kraju, na to tylko sprawują urzędy publiczne, ażeby się wzbogacić. Za czasów Dantego po miastach włoskich, w epoce ciągłych wstrząśnień i wojen domowych, magistratura publiczna musiała być bardzo skażona i sprzedajna, kiedy na kary przedajnych urzędników całe dwie pieśni poświęcił. I tu przedziwnie zastosował poeta karę do rodzaju przewinienia. Kto raz nadużył urzędu publicznego w celach osobistych, splamił się na zawsze, a nic tej plamy z niego nie zmyje. Pierwszy występek tego rodzaju, niszcząc zewnętrzną i wewnętrzną godność grzesznego, pozbywa go zdolności opierania się pokusom na przyszłość i strąca go do przepaści coraz głębiej. Szatani wyobrażają przełożonych takich przedajnych urzędników; z początku patrzyli przez palce na ich postępowanie i dzielili się z nimi zyskiem, potem nie dopuszczają do tego, aby tonący w bagnie zepsucia się ratował, lecz udaremniają wszystkie usiłowania jego w tym kierunku, strącając go coraz niżej. [przypis redakcyjny]

[314]

szczel — szczelina (tu prawdopodobnie forma skrócona dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca). [przypis edytorski]

[315]

bieżyć (daw.) — iść, dążyć. [przypis edytorski]

[316]

gesta — dziś popr. forma: gesty. [przypis edytorski]

[317]

Z naszego mostu wołał zaperzony — Poeta dlatego mówi: „z naszego mostu”, że ten most, na którym stali, wraz z otchłanią pod nim powierzony był w straży tego szatana. [przypis redakcyjny]

[318]

Santa-Zita — Święta Zyta, patronka miasta Lucca. Magistratura tego miasta w owych czasach głośna była ze swego przekupstwa. Tu poeta chcąc jeszcze więcej zaostrzyć żądło ironii, nazwę miasta omawia imieniem jego patronki. [przypis redakcyjny]

[319]

Oprócz Bontura, tam każdy ladaco — Bontura wspomniany tu ironicznie jako wyjątek, był rzeczywiście największym oszustem w Lucca. [przypis redakcyjny]

[320]

Obraz z świętą twarzą — to jest wizerunek świętej patronki tego miasta, z którego ten przekupień był rodem, a razem napomknienie, że urzędnicy chciwi a przekupnie często są świętoszkami. [przypis redakcyjny]

[321]

Serchio — rzeka blisko miasta Lucca płynąca. [przypis redakcyjny]

[322]

Już ja w tym zgiełku byłem inną razą — Aluzja do pierwszej pielgrzymki Wergiliusza do piekieł (Pieśń IX). [przypis redakcyjny]

[323]

Idź sam do niego, Przeklęty Ogonie — Przezwisko jednego z szatanów, jak poprzednio Ostroszpony, a później Sowizrzał. [przypis redakcyjny]

[324]

Kaprona — obronny zamek w Pizie, który pizanie zdali lukiezanom wspartym licznym posiłkiem gwelfów toskańskich. [przypis redakcyjny]

[325]

Wczora (…) tysiąc dwusetny sześćdziesiąty szósty rok się zakończył, gdy mostu upusty runęły w gruzy — Wskutek trzęsienia ziemi przy śmierci krzyżowej Chrystusa Pana. Chrystus Pan umaił na krzyżu w roku życia 34, Dante swoją pielgrzymkę po piekle odbywa w roku 1300, a zatem od czasu trzęsienia ogólnego ziemi w tej chwili wypadało liczyć lat 1266. Szatan oszukuje poetów, wskazując im inny most cały, cel kłamstwa nie jest wyraźny; sens moralny może być taki: że kto raz w kłamstwie podoba chociażby prawdę bez własnej szkody mógł powiedzieć, kłamie bez przerwy, żadnej innej w tym nie mając korzyści, oprócz zaspokojenia swojej ohydnej skłonności. [przypis redakcyjny]

[326]

szlę (daw.) — dziś popr. forma: ślę. [przypis edytorski]

[327]

Waszym naczelnym będzie Jeżobroda — Domyślamy się, że poeta przez naczelnika szatanów Jeżobrodę, wytyka naczelnika magistratury miasta Lucca złożonej z członków dziesięciu. Resztę nazwisk drugich szatanów, mniej więcej zgodnie z oryginałem i z naturą naszego języka wytłumaczyłem. [przypis redakcyjny]

[328]

sam (daw.) — chodź tu. [przypis edytorski]

[329]

A wódz ich tyłem trąbił marsz pochodny — To hasło Jeżobrody wyda się zapewne odrażającym dla nosa delikatnego. Tu Dante może ubliżył gustowi estetycznemu, ale za to wiernym był echem opinii średniowiecznej, która wyobrażenie obrzydliwości przywiązywała szczególnie do piekła, a sztuka w średnich wiekach malując piekielne obrazy, żywiołem grotesque zwanym, często się posługiwała. Ta pieśń i następna przypomina piekło Callota. [przypis redakcyjny]

[330]

Widziałem jezdne na przeglądach roty — Pieśń tę poczynając, poeta uroczystym i poważnym tonem epopei, nastręcza swojemu czytelnikowi przeczucie tonu komicznego, jakim wyśpiewa dalszy jej ciąg i koniec. W tej pieśni walka szatanów z oszustami, którzy są pod ich strażą, wzajemne ich szermy i figle przedstawiają dziki, a zarazem komiczny obraz. Poeta na początku tej pieśni dowodzi, jak wielostronne było jego ukształcenie, i że nie obce były jemu przeglądy i obroty wojenne. [przypis redakcyjny]

[331]

gomonić (daw.) — hałasować. [przypis edytorski]

[332]

A jak grające delfiny przed burzą — Delfiny zwykle pokazują się na powierzchni morza przed zbliżającą się burzą. Porównanie to i następne dziwnie jest trafnie i stosownie użyte. [przypis redakcyjny]

[333]

ponik — strumyk. [przypis edytorski]

[334]

Skąd i kto jesteś? On odrzekł wodzowi — Cień tu mówiący nazywał się Ciampolo, historię życia swojego sam opowiada. [przypis redakcyjny]

[335]

kryjomie — dziś popr. forma: po kryjomu. [przypis edytorski]

[336]

Łacinnik — Włoch. [przypis redakcyjny]

[337]

widłą — dziś popr. forma: widłami (tu prawdopodobnie forma wydłużona/skrócona dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca). [przypis edytorski]

[338]

Chciał Drapigraca schwycić go za nogę — Widzimy tu, że głównym typem piekła jest bezrząd, czyli anarchia. Naczelnik szatanów Jeżobroda, którego poeta ironicznie nazywa dekurionem, kapitanem, nie może utrzymać grozą swojego urzędu żadnego porządku między swymi podwładnymi. [przypis redakcyjny]

[339]

zoczyć — zobaczyć. [przypis edytorski]

[340]

On odpowiedział: Jest to mnich Gomita — Sardynia będąc pod zarządem pizanów, podzielona była na cztery okręgi: Lagodoro, Kallari, Gallura i Alborea. Okręgiem Gallury zarządzał Mino Visconti, którego pierwszym ulubieńcem był mnich Gomita. Mnich ten nadużywając zaufania pańskiego, sprzedawał urzędy, frymarczył publicznym skarbem, wsadzonych do więzienia za okup wypuszczał na wolność i tym podobne broił bezprawia; na koniec został powieszony. [przypis redakcyjny]

[341]

Zanke z Lagodoro — Michał Zanke także skażonym był urzędnikiem, zarządzając okręgiem Lagodoro. [przypis redakcyjny]

[342]

Sardyniji — Sardynii; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[343]

Iskrząc oczyma naczelnik szatanów — Widzimy w dalszym ciągu tej pieśni, jak oszuści potępieńcy oszukują swoich nadzorców, ażeby z ich szpon co prędzej umknąć i zanurzyć się w smołę. Scena ta pełna ruchu i życia przypomina mimo woli, że i poza obrębem piekła podobne sceny wzajemnego oszukaństwa rządzących i rządzonych dziać się mogą. [przypis redakcyjny]

[344]

rozjąć — rozdzielić. [przypis edytorski]

[345]

Szliśmy w milczeniu (…) jeden za drugim, jak dwa mnichy z celi — Obyczajem było w średnich wiekach wszystkich zakonników, a szczególnie franciszkanów, w znak głębokiej pokory iść jeden za drugim i z głową w dół spuszczoną; tak szli obaj poeci rozmyślający nad wypadkiem, jakiego naocznymi byli świadkami. [przypis redakcyjny]

[346]

Bajkę Ezopa o żabie i myszy — Żaba ofiarowała się na swoim grzbiecie mysz przez rów przesadzić, a rzeczywiście knuła w sobie zdradliwy zamysł, aby ją utopić; lecz ptak drapieżny spadł niespodzianie i połknął mysz zarazem z żabą. Żaba i mysz w tej bajce, są to oszukujące siebie nawzajem dwa diabły, tym ptakiem drapieżnym jest to smolne jezioro. [przypis redakcyjny]

[347]

Dwie części mowy, teraz i w tej chwili — W oryginale: mo ed issa, dwa słowa lombardzkie oznaczające rzecz jedną, synonimy, a które tu wytłumaczyliśmy przez: teraz i w tej chwili; słowa te po francusku tłumaczą się dosłownie à présent et maintenant. [przypis redakcyjny]

[348]

Śliznął się grzbietem do drugiego kręgu — Przypomnijmy, że poeci znalazłszy most złamany, który ich do szóstego Tłumoka, czyli jamy wąskiej miał przeprowadzić, zeszli w dół z tamy na upewnienie szatanów, że dalej most cały znajdą. Pochyłością tej tamy oddzielającej oddział piąty od szóstego i w głąb tegoż oddziału spuszcza się Wergiliusz z poetą; bo tam szatani już ich nie dościgną, którym nie wolno przekroczyć przeznaczonych miejsc dla ich straży. Dla obłudników stosowne zabarwienie, kaplice zewnątrz jak złoto lśniące, wewnątrz ołowiane. [przypis redakcyjny]

[349]

Za Fryderyka kapica znajoma — Opowiadano, że cesarz Fryderyk II przestępców politycznych, obwinionych o obrazę majestatu, kazał obwijać w opony ołowiane rozpalone żarem, w których ich ciała z wolna gorzały. [przypis redakcyjny]

[350]

Z całych Włoch może w najpiękniejszym mieście — We Florencji. [przypis redakcyjny]

[351]

W Bolonii bracią wesołą nas zwano — Za papieża Urbana IV utworzony był zakon braci Świętej Maryi, zakon rycerski, który ślubował bić się z niewiernymi; gdy z czasem ten zakon nie dochowując przyjętych ślubów, rad żył w miękkim próżnowaniu i zatopił się w zbytkach, lud włoski ironicznie nazwał go: „bracią wesołą” (frati godenti). Katalano i Loderyngo, zakonnicy tego rycerskiego bractwa, wezwani byli na urząd podestów do Florencji; po niedługim czasie czynnego zarządu uwiedzeni łakomstwem zaprzedali się gwelfom i wespół z nimi spalili pałace Ubertich, które stały przy ulicy zwanej Gardingo. [przypis redakcyjny]

[352]

O bracia, zła wasza — Uzupełnij np.: „dola jest zasłużoną”. [przypis redakcyjny]

[353]

zoczyć — zobaczyć. [przypis edytorski]

[354]

Patrz, ten przybity, to duch Kaifasza — Według poety Kajfasz, teść jego Ananiasz i wszyscy ci, którzy byli obecni na radzie, w której zawyrokowano śmierć Chrystusa Pana, ukrzyżowani są w piekle. Słowa te Kajfasza wzięte są z Ewangelii św. Jana rozdz. 11 w. 50: „Ani myślicie, iż wam jest pożyteczno, żeby jeden człowiek umarł za lud, a nie wszystek naród zginął”. [przypis redakcyjny]

[355]

słońce (…) promiennym włosem po Wodniku brodzi — Słońce w trzeciej kwadrze miesiąca stycznia wstępuje w znak Wodnika i tak stoi przez pierwsze dwie kwadry miesiąca lutego. Czas, o którym tu mowa, przypada na środek lutego, kiedy noc, doliczywszy do niej wieczór i zmrok poranny, trwa około dwunastu godzin. W tym czasie słońce we Włoszech już tak świeci i grzeje, że śniegi do rzadkości należą. Całe to porównanie wieśniaka, który widząc ubielone śniegiem pastwiska, a nie mając w zapasie karmy, drży o los swojej trzody i załamuje dłonie, zaleca się szczególną prawdą i stosownością jego użycia do obecnego położenia poety, gdy nawykły widzieć zawsze wypogodzone czoło swojego mistrza, widzi je zachmurzonym. [przypis redakcyjny]

[356]

żenie (daw.) — wypędza. [przypis edytorski]

[357]

snadnie (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[358]

Mamy do przejścia jeszcze dłuższe wschody — Tu napomyka Wergiliusz o wschodach, jakimi trudniej będzie poecie wchodzić na górę czyśćcową. Sens tych słów wyraźnie mówi: że daleko więcej trudności jest do zwalczenia przy pozbyciu się grzechu jak przy jego uznaniu. [przypis redakcyjny]

[359]

Wtenczas ujrzałem cały otwór jamy — W siódmym oddziale kręgu ósmego karani są złodzieje, widzimy ich pod postacią wężów i gadów, to pod postacią człowieka, za lada dotknięciem przemieniają swoje postaci, jeden w drugiego kształty przechodzi, a każdy broni się od przyobleczenia się w kształty nieswojskie; nawzajem radzi sobie szkodzą i wzajem się nienawidzą. W tej i następnej pieśni poeta zadziwia czytelnika bogactwem swojej fantazji, która po głębszej rozwadze nie wyda się wszakże tylko próżną grą wyobraźni, ale najlogiczniej zastosowaną do charakteru występku, jaki się tu karze. Wiadomo jest, że choć złodzieje łączą się z sobą w złym zamiarze, udzielają sobie nawzajem swych wiadomości i praktyk i tak niejako przemieniają się jeden w drugiego, przecie lada większa korzyść waśni ich, w razie potrzeb jeden drugiego nie szczędzi i na ofiarę poświęca. Że potępieni są wzajemnym narzędziem swojej kary w piekle, nic w tym dziwnego; zdarza się to między złymi ludźmi i na ziemi. [przypis redakcyjny]

[360]

płomię — dziś rz. r.m.: płomień. [przypis edytorski]

[361]

Fucci de Lazeri — z Pistoi, fanatyczny zwolennik gwelfów czarnych. Przytrzymany za kradzież świętych naczyń kościelnych, zrzucił winę na notariusza Vanni della Mona, w którego mieszkaniu złożył był skradzione rzeczy. Notariusz, niewinna ofiara swej uprzejmości, powieszonym był zamiast rzeczywistego złodzieja. [przypis redakcyjny]

[362]

Czarnych jak miotłą wymiotą z Pistoi — Biali gwelfowie na początku brali górę w Pistoi i wypędzili czarnych, lecz wkrótce ze zmianą losu gwelfów białych, poeta jako należący do ich stronnictwa wygnanym był z Florencji. Markiz Malaspina (zwany „Mars”) stanąwszy na czele gwelfów czarnych z Pistoi, zadał ogromną klęskę białym na dolinie piceńskiej, przez którą przepływa rzeka Magra, na pograniczu samym Toskanii a Genui. [przypis redakcyjny]

[363]

Taką nowiną chciałem się zasmucić — Dante należący do stronnictwa gwelfów białych, spotkał w tym kręgu Fuccia, który był gwelfem czarnym; ten zagniewany, że poeta widział go w takiej piekielnej męce, z rozkoszą przepowiada jemu upadek ostateczny gwelfów białych. Rys dość charakterystyczny zajadłości stronnictw politycznych. [przypis redakcyjny]

[364]

podniósł pięści obie, w każdej sterczała figa — gest wyrażający pogardę i szyderstwo. [przypis redakcyjny]

[365]

Wtem wąż, i za to odtąd wężów lubię — Poeta polubił węże, odkąd widział, jak jeden z nich ducha bluźniącego Bogu ukarał. [przypis redakcyjny]

[366]

płużyć (daw.) — mieć powodzenie; mieć się dobrze; mieć znaczenie; popłacać. [przypis edytorski]

[367]

Nawet bluźnierca, co legł pod Tebami — Kapaneus (Patrz o nim Pieśń XIV). [przypis redakcyjny]

[368]

Wątpię, czy tyle jest gadów w Maremmie — Maremmy, bagna wzdłuż brzegów morskich pomiędzy Pizą a Sieną. [przypis redakcyjny]

[369]

kradać — kraść jako czynność zwyczajowa; por. jeść i jadać. [przypis edytorski]

[370]

Sto razy ciął go Herkules maczugą — Gdy Herkules, pasąc bydło Geriona na górze awentyńskiej, zasnął, Kakus, sławny rozbójnik i złodziej, uprowadził pasące się bydło, ciągnąc je tyłem za ogony do swojej jaskini, ażeby tym wybiegiem ukryć ślad swojej kradzieży; lecz ryk bydła wydał kryjówkę złodzieja, a Herkules zabił go maczugą. [przypis redakcyjny]

[371]

Choć tych cięć nie czuł i dziesiątej części — Herkules wściekły uderzył go sto razy, chociaż może przed dziesiątym uderzeniem już nie żył. [przypis redakcyjny]

[372]

Cianfa — florentyńczyk ze szlachetnej rodziny Donatich. Ze szlachetnych rodzin Florencji pochodzili także Agnello Brunelleschi, Buoso Donati, Puccio Galigai, o których poeta później wspomina. Nie wiemy o nich nic więcej i nie możemy rozstrzygnąć, czy przywłaszczali sobie własność prywatną czy publiczną. [przypis redakcyjny]

[373]

Wąż sześcionożny, potworny padalec — Mianowicie Cianfa. Dwaj złodzieje łączą się tak silnie, że się stają jedną postacią zupełnie innego rodzaju, a która nie wiedzieć, czy to jedno stworzenie czy dwa. [przypis redakcyjny]

[374]

pacierze — kręgosłup. [przypis edytorski]

[375]

Odszedł leniwo, niestety, po czasie — Wąż, który był złodziejem za życia, zranił w okolicy pępka innego złodzieja, który się zjawił w ludzkiej postaci. Gdy wąż upadł, z jego pyska i z rany ukąszonego bucha dym, zamieniają obydwa swe postacie, członek po członku, człowiek („grzesznik”) staje się wężem, wąż („gad”) człowiekiem. [przypis redakcyjny]

[376]

macierze — dziś popr. forma D.lp: macierzy; matki. [przypis edytorski]

[377]

Zgon pośród gadów Sabella, Nazyda — Lukan w swojej Farsalii wspomina dwóch żołnierzy Katońskich w pochodzie przez piaski libijskie ukąszonych od wężów, Sabella i Nazyda. Pierwszy po ukąszeniu węża na proch się rozsypał, drugi tak obrzękł, że aż pancerz na nim pękł. [przypis redakcyjny]

[378]

przemianie Owida — Metamorfozy Owidiusza. [przypis redakcyjny]

[379]

szczepał — dziś popr. forma: rozszczepiał. [przypis edytorski]

[380]

Do gadu nowe wyciągnął ramiona i rzekł: Buoso — Buoso w gadzinę przemieniony i drugi, który oblekł się w jego kształty, musieli za życia w jakichś szczególnych być z sobą stosunkach. Najprawdopodobniej, że Buoso wciągnął Kawalkanta do występku i winy swojej cały ciężar na niego zwalił; dlatego to Buoso przez Kawalkanta karanym jest w piekle. [przypis redakcyjny]

[381]

To Kawalkante — Franciszek Kawalkante w okolicy zwanej Gawilla był zamordowany. Familia zamordowanego mszcząc się jego śmierci, wielu mieszkańców tej okolicy wymordowała. On i Buoso zamienili dopiero co swe postacie; jeden, który miał postać wężową, odzyskał ludzką, drugi stał się wężem. Poprzednio Cianfa i Brunelleschi złączyli się w jedną postać. Tylko Puccio pozostaje, jakim był. [przypis redakcyjny]

[382]

Florencjo (…) obywateli twych znalazłem pięciu — Tu Poeta z gorzką ironią wyrzeka na zepsucie obyczajów publicznych w średniowiecznej rzeczypospolitej florenckiej; ze szlachetnych jej rodzin nalicza aż pięciu złodziei, zapewne skarbu publicznego, których nazwiska wymienił w pieśni uprzedniej. [przypis redakcyjny]

[383]

po ranu — rano, o poranku. [przypis edytorski]

[384]

Wkrótce się dowiesz, co ci życzy Prato – Dante prorokuje nieszczęścia dla Florencji, które właśnie nawiedziły ją w czasie, kiedy pisał swój poemat, jako to: pożar, który w 1301 r. zniszczył 1700 domów tego pięknego miasta; w roku 1304 załamał się most na rzece Arnie; uwagi godne na koniec klęski, jakie wojujące między sobą stronnictwa sprowadziły na miasto. Mieszkańcy pobliskiej miejscowości Prato życzą Florencji takich nieszczęść. [przypis redakcyjny]

[385]

Bo w czas im dalej zajdzie moje lato — Nieszczęścia, na które od dawna zasłużyła sobie Florencja, nie będą przedwczesne. Poeta życzy, aby nieuniknione klęski nadeszły rychło, gdyż im on będzie starszy, tym mniej będzie miał siły zniesienia nieszczęść jego rodzinnego miasta. [przypis redakcyjny]

[386]

Powraca, ciągnąc mnie za swoją nogą — Tu poeci wstępują na most prowadzący do ósmego oddziału. [przypis redakcyjny]

[387]

pomszczony za się przez niedźwiedzi za lekkomyślną niewiarę gawiedzi — Elizeusz, po widzeniu swoim wstępującego do nieba na wozie ognistym proroka Eliasza, przyszedł do miasta Betel i opowiadał swoje widzenie; gdy chłopcy uliczni z niego szydzili, Elizeusz przeklął ich w imię Pańskie, i wkrótce niedźwiedzie wypadły z pobliskich lasów i rozszarpały szyderców (Księgi Królewskie, rozdz. 2 w. 23). [przypis redakcyjny]

[388]

Elijasza — Eliasza; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[389]

Chodzi płomieniem jak suknią odziany — W tym ósmym oddziale ósmego kręgu piekła spotykamy oszukańczych doradców. Mówią ognistymi syczącymi językami, bo język ich był według słów apostoła żarem, który całe lasy zapalał. [przypis redakcyjny]

[390]

Na którym z bratem swym Eteokl płonął — Eteokles i brat jego Polinik, w pojedynku nawzajem siebie zamordowali. Gdy ciało drugiego brata na stos włożono, podczas gdy pierwszego już gorzało, w tej chwili płomień się rozdzielił, ażeby prochów tych, co za życia najzaciętszymi byli wrogami, zarazem jeden ogień nie strawił. [przypis redakcyjny]

[391]

płaczą sławnej zasadzki trojańskiej — Zbudowany za radą Ulissesa koń z drzewa, za pomocą którego Grecy zdobyli Troję. [przypis redakcyjny]

[392]

Z której nam wyszedł piękny szczep rzymiański — Rzymianie pochodzenie swe wywodzili od Trojan: treść Eneidy Wergilego. [przypis redakcyjny]

[393]

za łzy cierpią córki Likomeda — Deidamia, córka Likomeda, króla Scyrosu. Na dworze tegoż króla Tetys syna swojego, Achillesa, przebranego za dziewczynę chowała, ażeby go ocalić od niebezpieczeństwa, jakim wyrocznia z Troi jemu groziła. Ulisses odkrył jego kryjówkę i namówił Achillesa, aby rzucił swoją kochankę Deidamię i szedł z Grekami na wyprawę pod Troję. [przypis redakcyjny]

[394]

Za uwiezione Palladium kryjomie — Palladium, posąg, od którego zawisł los Troi, wykradli Odyseusz i Diomedes. [przypis redakcyjny]

[395]

Gdym zbiegł od Cyrcy — Cyrce, czarownica, która przemieniła współtowarzyszy podróży Ulissesa w wieprze. Sam Ulisses cudownym zielem obronił się od tej przemiany, lecz zakochał się w niej szalenie, a czarownica przytrzymała więźnia kochanka cały rok na swojej wyspie. [przypis redakcyjny]

[396]

Z wyspy, skąd blisko do miasta Kajety — Miasto Gaeta wzięło swoją nazwę od Kajety, mamki Eneasza. [przypis redakcyjny]

[397]

Gdyśmy wpłynęli do morskiego gardła — Cieśnina Gibraltar, która prowadzi pomiędzy słupami Herkulesowymi. Septa, wybrzeże Mauretanii, kraju północnej Afryki. [przypis redakcyjny]

[398]

kotew — kotwica. [przypis edytorski]

[399]

Wtem nam się góra pokazała w dali — Według wykładu jednych komentatorów Dante przez tę górę chciał wyrazić czyściec; według drugich: chciał przez tę górę wyrazić fantastyczną wyspę Atlantis w Oceanie Atlantyckim. Może pragnął przestrzegać przed zbyt śmiałymi wyprawami morskimi. A może chciał wyrazić tę prawdę, że pragnienie wiedzy dążące poza granice umysłowi ludzkiemu zakreślone, gotuje zgubę człowiekowi. [przypis redakcyjny]

[400]

snadź (daw.) — zapewne, widocznie, prawdopodobnie. [przypis edytorski]

[401]

Jak sycylijski byk żarem ziejący — Ateńczyk Perillus, sławny kotlarz, ukuł byka z miedzi i darował go Falarisowi, tyranowi sycylijskiemu; byk ten, kiedy człowiek w nim siedzący krzyknął, wydawał ryk rzeczywistego byka. Perillus myślał, że tym wynalazkiem ucieszy władcę Sycylii, gdy skazanych na śmierć przestępców zamykając we wnętrznościach byka ukutego z miedzi i piekąc ich na wolnym ogniu, słyszeć będzie krzyk ich męczarni aż do ostatniego jęku ich skonania w udanym ryku byka. Lecz Falaris był albo lepszym, albo gorszym aniżeli Perillus sobie wyobrażał. Bo tyran sycylijski na wynalazcy tej męczarni rozkazał wykonać pierwszą jej próbę. [przypis redakcyjny]

[402]

Mówiąc: Idź, dłużej pytać cię nie mogę — Słowa tego wiersza odnoszą się do Wergiliusza, który to mówiąc, jak wiersz trzeci na początku pieśni nadmienia, pozwolił odejść Ulissesowi. [przypis redakcyjny]

[403]

Widzisz, że mówię, a jednak ja gorę — Duch tu mówiący jest hrabia Gwido de Montefeltro. [przypis redakcyjny]

[404]

w Romaniji — w Romanii; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[405]

Romania — kraina włoska z miastami Bolonią Ferresą, Rawenną, Rimini, Forli itd. Cesarz Rudolf I przelał na stolicę papieską swoje zwierzchnictwo nad Romanią, czym dodał jeno nowego zarzewia do wojen domowych, które tam nigdy nie wygasały. [przypis redakcyjny]

[406]

Orzeł z Polenty wziął ją w dziób swój orli — Gwido z Polenty panował w Rawennie i władzę swą rozciągał aż do miasteczka Cerwii. Herb Polenty był orzeł srebrny w polu złotym lub błękitnym. [przypis redakcyjny]

[407]

Pod zielonego lwa leży szponami — Lew zielony był to herb Sinibalda Ordelafi, który panował w Forli. To miasto pod komendą właśnie tu przemawiającego Gwida z Montefeltro z wielką stratą odparło Francuzów wezwanych przez papieża Marcina IV do oblężenia jego murów. [przypis redakcyjny]

[408]

Brytan z Werukio — Stary pies z Werukio (tak się nazywał zamek w okolicy miasta Rimini) jest to Malatesta, tyran Rimini, jego szczenię to syn jego, Malatestino, Montagna, naczelnik stronnictwa gibelinów w Rimini, którego syn Malatesty skazał na śmierć. Malatesta był ojcem, a Malatestino bratem Jana Malatesty, męża, i Pawła Malatesty, kochanka Franczeski z Rimini (Pieśń V). [przypis redakcyjny]

[409]

Lew w gnieździe białym na tarczy błękitnej — Mainardo Pagani, władca miasta Faency, miał w herbie swoim lwa błękitnego w polu białym. [przypis redakcyjny]

[410]

Ludy osiadłe nad rzeką Sawijo — Cesena nad rzeką Sawio. W tym mieście bywały na przemian rządy to republikańskie, to monarchiczne. [przypis redakcyjny]

[411]

Byłem żołnierzem, byłem franciszkanem — Gwido, hrabia z Montefeltro, niemniej okazał się dzielnym wodzem gibelinów w latach 1272–1281, odnosząc zwycięstwo po zwycięstwie, później jako wódz pizańczyków przeciw Florencji. Klątwę rzuconą nań przez papieża Marcina, Celestyn V zdjął, a Bonifacy VIII cenił i poważał go bardzo, i zwrócił mu wszystkie skonfiskowane dobra jego. Wtem niespodziewanie Gwido, syt świata i sławy, wstąpił do zakonu franciszkanów i wiódł życie wielce bogobojne. Właśnie w owych czasach prowadził papież wojnę z rzymskim rodem Colonnów. Zdobywszy ich posiadłość Nepi, zapragnął papież posiąść także miasteczko Palestrinę (starożytne Praeneste), które jedno pozostało się Colonnom. Udał się o poradę do Gwida i stało się, jak on tu opowiada. Z powodu tej złej porady Dante umieścił w piekle Gwida, który około 1298 r. umarł w klasztorze. [przypis redakcyjny]

[412]

Arcymnich — Bonifacy VIII; nazywa go poniżej „faryzeuszów nowych panem”; ci faryzeusze to kardynałowie i doradcy papiescy. [przypis redakcyjny]

[413]

upłyniony — ten, który upłynął, przeminął. [przypis edytorski]

[414]

Żaden z nich rogów księżyca nie zniża — Żaden z nowych faryzeuszów nie przyczynił się do ukrócenia potęgi Mahometan. [przypis redakcyjny]

[415]

jak Konstantyn, gdy go trąd kaleczył — Konstantyn Wielki prosił św. Sylwestra, ażeby go od trądu uleczył, i święty dał uczuć moc swoich celów w chwili, kiedy chrzcił cesarza. [przypis redakcyjny]

[416]

Lecz mój poprzednik nie znał ich użycia — Tym poprzednikiem był Celestyn V. O tym papieżu wspomina [Dante] w pieśni III. [przypis redakcyjny]

[417]

Wiele obiecuj a dotrzymaj mało — Idąc za taką radą Gwida, Bonifacy VIII ofiarował Colonnom i ich stronnikom zupełną amnestię i zwrot odebranych im dóbr i godności, jeśliby Palestrina się poddała. Colonnowie zgodzili się na to, a papież kazał miasto zburzyć do szczętu. [przypis redakcyjny]

[418]

Sędzia ten ogon skręcił z osiem razy — Obraz ten Minosa porównaj z obrazem jego, jaki nakreślił poeta na początku Pieśni V. [przypis redakcyjny]

[419]

Nawet od więzów rymu w wolnej mowie (…) — Początkowe wiersze tej pieśni wzmiankują o różnych bitwach staczanych między Rzymem a Kartaginą, między Normandami a Saracenami i Grekami, między Manfredem a Karolem Walezym. Poeta wspomina na wiarę Liwiusza, że Hannibal po bitwie pod Kannami z poległych na pobojowisku Rzymian zebrał trzy korce pierścieni i odesłał do Kartaginy. [przypis redakcyjny]

[420]

dumieje — dziś popr. forma: zdumiewa. [przypis edytorski]

[421]

Robert Guiscard — brat Ryszarda, księcia Normandii, który zdobył Apulię i Kalabrię, umarł r. 1085. [przypis redakcyjny]

[422]

Stary Alard — rycerz francuski; powracając z Ziemi Świętej dopomógł Karolowi Walezemu podstępem wojennym odnieść zwycięstwo nad Konradynem. [przypis redakcyjny]

[423]

Jak straszny widok tej dziewiątej jamy — W tym dziewiątym oddziale ósmego kręgu piekła karani są ci, którzy przez oszukaństwo rozsiewali niezgodę, rozdzielali to, co przedtem było jedną całością. Rodzaj ich kary, jaki tu poeta opisuje, odpowiada rodzajowi ich występku. Spotykamy tu najpierw odszczepieńców religijnych, na których czele stoi Mahomet. [przypis redakcyjny]

[424]

Kalif Ali — następca Mahomeda; spowodował rozdział Mahometan na alidów i szyitów. [przypis redakcyjny]

[425]

Dulcyn — braciszek zakonny; umknął po kryjomu i wstąpił w rolę zapaleńca religijnego, wmawiając w lud łatwowierny, że on jest rzeczywistym apostołem bożym. W r. 1305 w górach Nowary założył sektę znaną odtąd pod imieniem dulcynów. Dulcyn w krótkim czasie zebrał z tysiąc zwolenników około siebie, lecz ścigany przez wojsko biskupa miasta Vercelli schwytany został w górach Nowary razem ze swoją żoną i z nią [w:] 1307 r. żywcem spalony na rynku tegoż miasta. [przypis redakcyjny]

[426]

Przypomnij sobie Piotra z Medicyny — Medicyna wziął imię od miejsca swego urodzenia w ziemi bolońskiej; warchoł i intrygant, kłócił lud ze szlachtą, waśnił władców Rawenny i Rimini. [przypis redakcyjny]

[427]

Idąc z Wercelli smugiem do Markabo — Kraj lombardzki od Wercelli w Piemoncie aż do ujścia rzeki Po, nad którą stał niegdyś zamek Makrabo. [przypis redakcyjny]

[428]

Andziolello i Gwido (…) zdradzi najniegodniej — Malatestino, książę w Rimini, który był na jedno oko ciemnym, zaprosił dwóch najznakomitszych obywateli miasta Fano, Gwidona del Cassero i Angiolela de Carignano do miasteczka Katoliki na ucztę, gdzie mieli się wspólnie naradzać nad pewnymi sprawami. Wysłał po nich łodzie, lecz majtkowie z jego rozkazu w porcie Katoliki obydwu wrzucili do morza. Dante w tej pieśni prorokuje, co się już stało. [przypis redakcyjny]

[429]

Fokara — góra blisko Katoliki skąd często wiejące wiatry i burze mitrężą żeglugę. Ponieważ zginęli, nie potrzebują już obawiać się tych wichrów. [przypis redakcyjny]

[430]

Kurio — wygnany z senatu rzymskiego jako stronnik i przyjaciel Cezara, z nim się połączył i pierwszy go zachęcił do przejścia Rubikonu, co było powodem wojen domowych. Ma tu odcięty język, którym dał tak złą radę. [przypis redakcyjny]

[431]

Przypomnij Moskę — Buondelmonte przyrzekł ożenić się z panną z domu Amidei, gdy tymczasem nagle zmienił swój zamysł i ożenił się z krewną Donatich. Ten postępek rozjątrzył gniew wielu domów spokrewnionych z rodem Amidei. Uberti i Lamberti głośno wołali: „Zemścić się, ukarać Buondelmonta!”. Starsi radzili roztropność i umiarkowanie: lecz młody Moska wrzący gniewem, radził zabić Buondelmonta, którego sam na koniec przebił puginałem. Ta familijna tragedia dała początek stronnictwom i sporom, jakie przez długie czasy wstrząsały Florencją. [przypis redakcyjny]

[432]

Wiedz, że ja byłem Bertrandem z Bornijo — Bertrand z Bornio (Bertram de Born) był obwiniany za to, że między Henrykiem II, angielskim królem, a jego synem jątrzył niezgodę i syna do buntu przeciw własnemu ojcu pobudził. Ponieważ Bertrand przeciw głowie rodziny jej członków buntował, tu za karę nosi własną głowę odciętą od tułowia. Ta głowa służy mu w piekle za latarkę, jak i na ziemi podobną jemu powinna była posługę, ażeby go ochroniła od smutnych następstw jego występku. [przypis redakcyjny]

[433]

Księżyc już zaszedł pod nasze podnóże — Kiedy poeci rozpoczynali swoją pielgrzymkę po piekle, księżyc był w pełni, a więc słońce, kiedy teraz księżyc jest pod ich stopami, stoi ponad ich głową; przeto w tej chwili na wschodniej półsferze jest samo południe. [przypis redakcyjny]

[434]

Geri del Bello — po matce krewny Dantego; zabił go Sachetti; śmierci jego trzydzieści lat po popełnionym morderstwie pomści jego synowiec. [przypis redakcyjny]

[435]

Hrabia z Hetfortu — jest to Bertrand z Bornio, o którym wzmianka była w pieśni poprzedniej. [przypis redakcyjny]

[436]

świetlej — jaśniej. [przypis edytorski]

[437]

Gdzie był ostatni klasztor Złych Tłumoków — Ostatni oddział kręgu ósmego poeta nazywa klasztorem Złych Tłumoków, prawdopodobnie bez głębszej myśli, bo duchy są tam jak wszędzie w piekle zamknięte jak mnichy za furtą klasztorną. [przypis redakcyjny]

[438]

Waldikiana — okolica błotnista i bardzo niezdrowa dla jej mieszkańców; leży między Arezzo a Kortoną. Oprócz Sardynii, gdzie w środku lata powietrze równie jest niezdrowe, poeta wspomina błota, tak zwane Maremmy, rozciągające się wzdłuż brzegów morskich między Pizą a Sieną. [przypis redakcyjny]

[439]

dysze — dziś popr. forma: dyszy. [przypis edytorski]

[440]

zgangreniały — toczony gangreną. [przypis edytorski]

[441]

I zwróciliśmy krok nasz na brzeg lewy — Poeci znowu zstępują z łuku mostowego na tamę, ażeby mogli, będąc bliżej otchłani, widzieć lepiej, co się w niej dzieje. Czytelnik może często pyta sam siebie: jak Dante w ciemnej nocy piekielnej mógł coś widzieć? Sam poeta wyraźnie tego nie objaśnia; być może, że ogień, który widzieliśmy w różnych miejscach piekła, a mianowicie ten, co oświeca cnotliwych i uczonych mężów pogańskich, ten, który spada na czyniących gwałt przeciw Bogu, ten, co się pali w grobach odszczepieńców religijnych, na koniec ten, w którym fałszywi doradcy są ukryci, tyle światła po wszystkich kręgach piekielnych rozrzuca, że tworzy się jakiś zmrok pół widny, przez który można coś widzieć. A może ci, których przewodnikiem jest rozum (jak tu Dantego prowadzi Wergiliusz, symbol rozumu), zupełną nocą nie są otoczeni i widzą jak w półzmroku. [przypis redakcyjny]

[442]

mór (daw.) — zaraza, pomór. [przypis edytorski]

[443]

dwa niemowy — dziś popr.: dwie niemowy. [przypis edytorski]

[444]

tułowy — dziś popr. forma: tułowia. [przypis edytorski]

[445]

Dwóch wzajem na się opartych siedziało — Dwaj alchemicy, jako fałszerze złota, siedzą wzajem o siebie oparci, okryci trądem i przez całą wieczność drapią aż do krwi bolące ich strupy. [przypis redakcyjny]

[446]

miece — dziś popr. forma: miota. [przypis edytorski]

[447]

paznokć — dziś popr. forma: paznokieć; tu forma skrócona dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[448]

Dwa cienie (…) zwrócili się — dziś popr. forma czasownika: zwróciły się. [przypis edytorski]

[449]

Cień rzekł: Arezzo jest moja kraina — Griftolino, rodem z miasta Arezzo, alchemik, utrzymywał, że umie latać. Gdy Albero z Sieny, naturalny syn tamtejszego biskupa, udał się doń, aby go tej sztuki nauczył, a to się oczywiście nie udało, wymógł na swym ojcu, że kazał alchemika spalić na stosie jako czarownika. [przypis redakcyjny]

[450]

ciekawiec — dziś popr.: ciekawski. [przypis edytorski]

[451]

Z nich pierwszym wyjątkiem jest Strikka — Tu poeta ironicznie wyszydza wszystkich głośnych marnotrawców i rozgardiaszów sieneńskich. [przypis redakcyjny]

[452]

użycie zbytkowne odkrył wonnego goździka — Dowiadujemy się tu od poety, że Nikolo pierwszy smakosz sieneński, pierwszy korzenne zaprawy do sosów i pieczeni wprowadził w użycie. [przypis redakcyjny]

[453]

inne pasibraty — Za czasów Dantego w Sienie było towarzystwo złożone z dwunastu młodych i bogatych ludzi, którzy sprzedawszy swoje posiadłości ziemskie, złożyli wielki kapitał, ażeby wspólnie go roztrwonić i zarazem żyć wesoło. Kapitał ten, jak mówi Benvenuto d'Imola, składał się z 216 tysięcy florenów, a w przeciągu niespełna roku już go marnotrawcy stracili. [przypis redakcyjny]

[454]

złoto rad fałszowałem, jam cień Kapokijo — Kapokio, sieneńczyk, znany osobiście poecie, miał jakoby razem z Dantem uczyć się fizyki i historii naturalnej. [przypis redakcyjny]

[455]

Semele — córka Kadmusa, która z Jowisza urodziła Bachusa. Junona przez zazdrość prześladowała za to cały ród Kadmusa, a szczególnie jej siostrę Ino, mamkę Bachusa. Atamas, mąż jej, rozwścieklony gniewem pozabijał jej dzieci. Tak była ukarana nienawiść macosza, z jaką Ino dzieci z pierwszej żony Atamasa prześladowała. [przypis redakcyjny]

[456]

Hekuba smutna (…) nad ciałem swego Polidora — Hekuba, żona Priama, opłakująca zwłoki syna swojego. [przypis redakcyjny]

[457]

To duch Jana Skiki — Jan Skika, z familii Kawalkantych, rodem florentyńczyk: miał talent naśladowania głosu i gestów swoich znajomych, którego często na złe używał. Będąc przyjacielem Szymona Donata, któremu umarł jego krewny Buoso (zob. Pieśń XXV, gdzie on między złodziejami się znajduje) bez testamentu, a nie mógł po nim brać spadku z powodu, że Buoso zostawił bliższych krewnych, Szymon Donati, ażeby zostać spadkobiercą, przez kilka dni ukrywał ciało zmarłego Buosa, rozgłosiwszy, że jeszcze złożony chorobą oczekuje bliskiego zgonu, a w miejsce zmarłego położył w łóżko swojego przyjaciela Jana Skikę, który udając głos i postać Buosa, zrobił testament, pisząc w nim spadkobiercą po Buosie Szymona Donata, z którym zawarł uprzednio umowę, że w nagrodę dobrze odegranej roli weźmie klacz wielkiej ceny z jego stada. [przypis redakcyjny]

[458]

uszczyknie — dziś popr.: uszczknie; tu forma wydłużona dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[459]

Myrra — córka króla Cypru, winna tej zbrodni, jaką tu opisał poeta, po jej odkryciu przeklęta i wygnana przez ojca, uciekła do Arabii, gdzie długo i póty opłakiwała swój występek, aż od łez i żalu zamieniła się w gumę drzewną od jej imienia nazwaną myrra. [przypis redakcyjny]

[460]

spokusza — dziś popr. forma: kusi; tu forma dokonana, wydłużona dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[461]

Jeden cień byłby podobny do lutni — Lutnia ma okrągły wystający brzuch, a cienką szyję; w tym więc podobieństwo do chorego na wodną puchlinę. [przypis redakcyjny]

[462]

Mistrz Adam — rodem z Brescii, na żądanie hrabiego z Romeny, chcącego fałszerstwem monety poprawić zły stan swojego skarbu, fałszował złote floreny mieszaniną podlejszych metali, za co był na stosie ogniem spalony. Puchlina wodna oznacza chorobliwy stan finansowy tych krajów, co zniżaniem wewnętrznej wartości monety chcą sobie chwilowo dopomóc. Przypomnienie tego, co mistrz Adam miał niegdyś, a czego teraz brak czuje przez własną winę, piękne jest i prawdziwe! Tasso, który często w cudze odziewał się pióra, miał wyraźnie to miejsce przed oczyma w Jerozolimie Wyzwolonej, Pieśń XIII. [przypis redakcyjny]

[463]

Gwidon, Aleksander — hrabiowie z Romeny. [przypis redakcyjny]

[464]

Fontebrandą — wspaniała fontanna w Sienie. [przypis redakcyjny]

[465]

To cień świadczącej krzywo Putyfary — Żona Putifara i Sinon Grek, oboje fałszywie świadczący; ta Józefa, którego chciała wciągnąć do winy, fałszywie oskarżyła przed mężem; a ten fałszywą wieścią o koniu drewnianym, którego Grecy zostawili pod murami Troi, oszukał Trojan. Za to oboje w zgniłej gorączce tarzają się tu po ziemi. [przypis redakcyjny]

[466]

mincarz a. mincerz — rzemieślnik zajmujący się biciem monet i medali. [przypis edytorski]

[467]

Zwierciadło Narcyza — woda, w której przeglądał się piękny młodzieniec Narcissus. [przypis redakcyjny]

[468]

włócznia Achilla, co i raniła, i leczyła rany — Achilles zranił króla Telefosa, a przyłożenie do rany tejże włóczni, która ją zadała, uzdrowiło rannego. [przypis redakcyjny]

[469]

Brzegiem krążącej wokoło niej tamy — Dziesięć oddziałów zwanych Złe Tłumoki z rozmaitymi rodzajami oszustów, jacy w nich się znajdują, zwiedziwszy, teraz idą poeci wokoło kamiennej tamy okrążającej ostatni ten oddział kręgu ósmego; żeby przybliżyć się do dziewiątego kręgu piekła, w którym karani są zdrajcy. Jest to ta studnia, o której poeta napomyka na początku Pieśni XVIII. [przypis redakcyjny]

[470]

Karloman przegrał bój pod Ronsewalem — Karol Wielki (Karloman, Charlemagne, Carolin Magnus) gdy walczył z Maurami z Hiszpanii, zdradzony przez jednego ze swoich wodzów, przegrał bitwę pod Roncewalem. Wtedy słynny rycerz Roland tak potężnie zadął w róg, że dźwięk tego rogu więcej jak w okręgu milowym najwyraźniej słyszano. [przypis redakcyjny]

[471]

Monteregione — zamek w okolicach Sieny. [przypis redakcyjny]

[472]

loicznie — dziś popr.: logicznie. [przypis edytorski]

[473]

świętego Piotra szyszka w Rzymie — Szyszka pozłocona, spiżowa, 2 i 1/2 metrów wysoka, zabytek starożytności, znajdowała się wtedy przed kościołem św. Piotra w Rzymie, dzisiaj umieszczona na ostatnim dziedzińcu Pałacu Watykańskiego. [przypis redakcyjny]

[474]

Trzech Fryzów rosłych (…) Ledwo by wzrostem doszli mu do czuba — Fryzowie, mieszkający w północnych Niemczech, w średnich wiekach uchodzili za wielkoludów. [przypis redakcyjny]

[475]

palma rzymska — miara nieco większa od stopy paryskiej. [przypis redakcyjny]

[476]

Nemrod — władca asyryjski, sławny łowca, znajomy z ksiąg starego Zakonu, który budowaniem wieży Babel winien był podstępnego buntu przeciwko Bogu. [przypis redakcyjny]

[477]

szermować — walczyć; por. szermierka. [przypis edytorski]

[478]

Efialtes — ze swoim bratem Otusem, zwaliwszy Pelion i Ossę, górę na górę, wdzierali się po nich do nieba. Młody Apollo przebił go strzałą. Olbrzym ten ręce ma związane, lecz za ich poruszeniem ziemia drży cała. [przypis redakcyjny]

[479]

Briareusz — sturamienny olbrzym, syn Urana i Ziemi. Anteusz, syn Ziemi, która, ledwo wyszedł na świat, obdarzyła go nadzwyczajną siłą. Herkules zmuszonym był go zadusić, ponieważ Anteusz, jako wróg nieubłagany Herkulesa, z nim się wciąż mocował. Olbrzym ten nie ma rąk związanych, ponieważ nie brał udziału w wojnie olbrzymów z bogami. [przypis redakcyjny]

[480]

O ty, co w owej szczęśliwej dolinie — Mieszkanie Anteusza naznacza poeta, według Lukana, w okolicy, w której Hannibala Scypion pokonał. [przypis redakcyjny]

[481]

Tyfeusz — Inny olbrzym. [przypis redakcyjny]

[482]

Patrząc na wieży bolońskiej kąt krzywy — La Carisenda, wieża pochyła w Bolonii, ma sto trzydzieści stóp wysokości, [przypis redakcyjny]

[483]

Co by do ciemnej tej studni przystały, na której stoją wszystkie inne skały — Kamienna tama otaczająca krąg ósmy, dźwiga na sobie ciężar wyższych kręgów piekielnych, a szczególnie te skały, które wszerz przez oddziały rozmaite, czyli jamy kręgu ósmego, przechodząc, podróżującym poetom za łuki mostowe służyły. [przypis redakcyjny]

[484]

co dno świata kreśli — Według systemu Ptolemeusza niebo ze wszystkimi planetami i gwiazdami krąży wokoło ziemi i dlatego to środkowy punkt ziemi uważa poeta za punkt środkowy całego wszechświata. [przypis redakcyjny]

[485]

Dajcie mi skrzydła Amfijona lotu — Amfion zbudował mury tebańskie i siedem bram tegoż miasta. W tej olbrzymiej pracy dopomagały jemu Muzy; w Muzach szukał natchnienia do pieśni, na której dźwięk same kamienie ruszały się z miejsca i wiązały się w mury. [przypis redakcyjny]

[486]

Gdyśmy już byli w zrębach ciemnej studni — W lochu tej studni zdrajcy rozmaici karani są pogrążeniem ich na wieczność w bryłach piekielnego lodu. Najdalej są oni od Boga, źródła wszelkiego ciepła, światła i życia. Nawet łzy ich marzną, skrucha nie ma tu siły uśmierzającej. Lody powstają z rzeki Kocytu, którą tworzą odpływy gorącego Flegetonu, zlodowaciałe wskutek ruchu skrzydeł Lucyfera. Krąg ten dziewiąty podzielony jest na cztery oddziały: pierwszy, najbliższy nazywa się Kaina, od bratobójcy Kaina tak nazwany, gdzie są karani ci, co zdradzili bliźnich swoich, a szczególnie swoich krewnych. Po nim następuje oddział Antenora, gdzie spotykamy zdrajców ojczyzny, tak nazwany od trojańskiego Antenora, którego obwiniają, że brał udział w kryjomym porwaniu Palladium tegoż miasta. Trzeci oddział nazywa się Ptolomea od Ptolomeusza, króla Egiptu, który zdradził zaufanie wielkiego Pompejusza i prawo gościnności w czasie, kiedy był jego gościem. Oddział zaś czwarty nazywa się Judeki a od Judasza, który zdradził i zaprzedał Chrystusa Pana. [przypis redakcyjny]

[487]

nie po mału — niemało (daw. forma; por. po trochu). [przypis edytorski]

[488]

Tabernik (…) Pietrapiana — Góry, pierwsza w Sklawonii, druga w Toskanii [przypis redakcyjny]

[489]

ci dwaj jakiego są rodu — Aleksander i Napoleon degli Alberti po śmierci ojca robiąc dział między sobą, dwaj bracia, tak się skłócili, że szpadami nawzajem się przebili. Miejsce ich rodzinne leżało nad strumieniem Bisenzio, który przepływa dolinę Falterona między Lukką a Florencją. [przypis redakcyjny]

[490]

Na wylot włócznią przebity Artura — Morderek, syn bajecznego Artura, króla Brytanii, według podania czatował w zasadzce na swojego ojca, ażeby go zabić; lecz ten uprzedził zamach zbrodniarza i włócznią przebił swego syna na wylot, tak że przez otwór rany słońce świeciło. [przypis redakcyjny]

[491]

Ani Kancelieri, ani Maskeroni — Fokacia Kancelieri, rodem z Pistoi, odciął rękę swojemu wujowi, a potem go zabił. Maskeroni, florentyńczyk, też był zabójcą swojego krewnego. [przypis redakcyjny]

[492]

Kamicione de Pazzi — zabił Ubertina, swojego krewnego. [przypis redakcyjny]

[493]

Karlino de Pazzi — stronnik białych gwelfów; zdradą zdał czarnym gwelfom zamek obronny, leżący nad rzeką Arno za pewną sumę pieniężną. [przypis redakcyjny]

[494]

przechód — przejście. [przypis edytorski]

[495]

stawiąc — dziś popr. forma: stawiając. [przypis edytorski]

[496]

zową — dziś popr. forma 3 os. lm: zwą. [przypis edytorski]

[497]

Co tobie, mój Bokka — Bocca degli Abbati; na początku bitwy pod Montaperti nad rzeką Arbią podstępem uciął rękę gwelfowi, Jakubowi Pazzi, który niósł sztandar stronnictwa; gwelfowie przerażeni upadkiem swojego sztandaru, który ich do boju prowadził, poszli w rozsypkę i bitwę przegrali. Dante, chociaż gibelin, potępia ten czyn nieszlachetny. [przypis redakcyjny]

[498]

skory — szybki, prędki. [przypis edytorski]

[499]

Buoso da Duera — rodem kremończyk, przekupiony przez generała francuskiego, Gwidona de Montfort, dał mu przejść przez rzekę Oglio. [przypis redakcyjny]

[500]

Bekeria — Bekeria, rodem z Pawii, opat Walombrozy; gdy odkryto spisek, za pośrednictwem którego miał Florencję oddać w ręce gibelinów, głowę mu ścięto. [przypis redakcyjny]

[501]

A trochę dalej: Gianni, Ganello, (…) Tribaldello — Wszyscy ci trzej zdrajcy swojego kraju. [przypis redakcyjny]

[502]

Tydej zemstą ślepy — Tydeusz podczas wojny tebańskiej wyzwał Menalipa na włócznie i obaj ranili siebie śmiertelnie; Tydeusz, według Stacjusza, konając, z wściekłością gryzł czaszkę swojego wroga, który tylko co skonał. [przypis redakcyjny]

[503]

Hrabia Ugolino — pochodził ze starożytnej familii pizańskiej hrabiów della Gherardesca. Będąc podestą i naczelnikiem siły zbrojnej w Pizie, podniósł tę rzeczpospolitą do szczytu potęgi i sławy; potem gdy przegrał bitwę morską z genueńczykami, dla podtrzymania dawnej potęgi swojego kraju wiązał się traktatami z Florencją, której wskutek wzajemnej umowy kilka mało znaczących zamków ustąpił. Zazdrosny jego władzy, a więcej jeszcze sławy długoletnim rządem Ugolina nabytej, arcybiskup Rugieri posądził go o zdradę stanu; potem wsparty współdziałaniem hrabiów Gwalandi, Lafranki i Sismondi ze zbuntowanym ludem natarł na straż przyboczną Ugolina, uwięził go z dwoma synami i dwoma wnukami, a wszystkich zamknął w wieży na placu zwanym Degli Anziani. Bramę więzienia zamurowawszy, klucze od niej kazał wrzucić w rzekę Arno. Wieża ta od głodowej śmierci Ugolina nosi nazwę Wieży głodu. Było to 1289 r. [przypis redakcyjny]

[504]

Na owej górze, co wzniosłymi szranki z pizańską ziemią i Lukką graniczy — Góra San Gitiliano na pograniczu Lukki i Pizy. Tam właśnie uwięziono Ugolina. Polityczna działalność Ugolina, w której ocenę tu bliżej wchodzić nie możemy, oczom wielu przedstawiała się jako zdrada kraju. Dlatego umieścił go Dante, który widocznie podzielał takie zdanie, tu, w Antenorze. [przypis redakcyjny]

[505]

Krzyczałem z żalu (…) sroższy od żałości — Cały ten ustęp głodowej śmierci Ugolina i jego dzieci dziwnie jest piękny i dramatyczny. Poeta tu jak w ustępie Franczeski umiał w porę zakląć okropność i na tym właśnie cała tajemnica dramatycznej sztuki zawisła. Wielu krytyków rozbiorowi tego ustępu Ugolina pod względem estetycznym i poetycznym swoje pióra poświęciło. [przypis redakcyjny]

[506]

Kędy „si” dźwięczy — Wyrażenie powyższe odnosi się do tego, że w języku włoskim si znaczy „tak”. [przypis redakcyjny]

[507]

Kapraja, Gorgona — małe wyspy blisko ujścia Arna do morza. [przypis redakcyjny]

[508]

Widziałem drugich potępieńców z bliska — Tu poeci wstępują w trzeci oddział tegoż kręgu, zwany Ptolomea, gdzie są karani ci, co zdradzili swoich krewnych i przyjaciół. [przypis redakcyjny]

[509]

Brat Alberigo — rodem z Faency, jeden z towarzystwa braci wesołych (zob. uwagę do pieśni XXIX), zaprosił krewnego swego z synkiem na ucztę i w chwili, kiedy podawano owoce i jagody, kazał ich zamordować. Stąd urosło włoskie przysłowie: „On kosztował owoców brata Alberigo”. [przypis redakcyjny]

[510]

I tu za figę mam daktyl w nagrodę — Ironia. Daktyl jako owoc z cudzej krainy uchodził za mający wartość większą od krajowej figi. [przypis redakcyjny]

[511]

Wiedz, że gdy zdrady dopuści się człowiek — Z dziwną ścisłością logiczną oznaczony tu stosunek między karą a występkiem. Kto zdradza tego, kto nam ufa, tego dusza w tej chwili staje się łupem kar piekielnych, do których jeszcze za życia wyrzuty sumienia, żal bezowocny i pogarda samego siebie wcześnie przygotowują. A ponieważ wynikająca stąd rozpacz zdrajcy często pędzi go na rozdroże jeszcze dzikszych i nikczemniejszych namiętności, przeto się zdaje, że w jego ciele już nie ludzka dusza, ale szatan zajął gospodę. [przypis redakcyjny]

[512]

Branka d'Oria — zabił w czasie obiadu teścia swego, Michała Zankę, którego wyżej spotkaliśmy w smolnym jeziorze. Morderca ten rodem był genueńczyk. [przypis redakcyjny]

[513]

Vexilla regis prodeunt inferni — co znaczy: Oto zbliżają się sztandary piekielnego króla. Słowa te (początek hymnu śpiewanego w Wielki Piątek) w tekście oryginału są po łacinie. [przypis redakcyjny]

[514]

Już byłem w miejscu, gdzie cienie widziałem — Poeci wchodzą już w ostatni oddział kręgu ostatniego, nazwany od Judasza: Judykka, gdzie karani są ci, co dopuścili się zdrady przeciw swoim dobroczyńcom. W środku tego oddziału i całego wszechświata, spotykamy czterech głównych zdrajców tego rodzaju: Disa czyli Lucyfera, naczelnika zbuntowanych aniołów, Judasza Iskariotę, Kasjusza i Brutusa. [przypis redakcyjny]

[515]

skolał — skołowaciał; był niby zamieniony w kołek. [przypis edytorski]

[516]

głowa jego kształtu potwornego, na trzech obliczach razem osadzona — Dis albo Lucyfer, pierwszy rodzic grzechu. Widzimy go tutaj jako ukaranego i jako narzędzie kary. Ma on trzy głowy, które podług wykładu komentatorów Dantego symbolem są trzech ówcześnie znajomych części świata, a razem oznaczają powszechność grzechu i panowanie Lucyfera na ziemi. Barwa czerwona ma oznaczać Europę (której mieszkańcy mają cerę rumianą), żółta Azję, czarna Afrykę. Inni rozumieją przez potrójną barwę jego twarzy gniew, łakomstwo i lenistwo; wierzch zaś, czyli czub głowy, ma oznaczać pychę, przez którą szczególnie Lucyfer panowanie swoje rozszerzył i ugruntował. [przypis redakcyjny]

[517]

Pierwszy to Brutus (…) Drugi (…) to Kasjusz barczysty — Brutus i Kasjusz, zdrajcy i zabójcy Cezara. Miejsce, jakie im poeta przed innymi zdrajcami tu oznacza, objaśnia własnym przekonaniem: że cesarstwo rzymskie ugruntowane było z bezpośredniej woli bożej, ażeby świeckie wszechwładztwo i poszanowanie dla niego zaszczepić na ziemi. To przekonanie poeta wyraził nie tylko w osobnym traktacie swoim o monarchii, ale i uczynił je jedną z myśli przewodnich swej Boskiej komedii. [przypis redakcyjny]

[518]

Mistrz się uczepił do boków kudłacza (…) przewrócił wierzch głowy — Sięgając wyobraźnią naszą aż do środka ziemi, znajdujemy stosowne, że Wergiliusz ślizgając się po kudłach Lucyfera, w tym punkcie obrócił tam nogi, gdzie był wierzch głowy, chociaż bez przerwy w tymże samym kierunku się wspinał. Równie znajdujemy stosowne, że środek Lucyfera jest zarazem środkowym punktem ziemi i że poeci wchodząc po nim, gdy doszli przeciwległego punktu, widzieli stopy Lucyfera wywrócone do góry. Moralne znaczenie tego plastycznego obrazu wygląda dość przeźroczysto: człowiek, który swój błąd lub grzech poznał, a potem pragnie z niego się wyzwolić, musi, chcąc dojść do pożądanego celu, w zupełnie przeciwległym kierunku postępować naprzód. Musi złą zasadę mieć pod sobą, a od chwili, w której ją poznał, wchodzić coraz wyżej. [przypis redakcyjny]

[519]

jak to słońce, szybkość niesłychana, przebiegło drogę od wczoraj do rana — Nim poeci przeszli środkowy punkt ziemi, Wergiliusz mówił: „Noc się przybliża” potem powiada: „I słońce wschodzące płoszy gwiazdy”. Ta pozorna sprzeczność daje się tak tłumaczyć: uprzednio mówiąc, myślał Wergiliusz o wschodniej, a teraz, gdy przeszedł punkt środkowy ziemi, myśli o zachodniej półkuli, to jest o antypodach, u których już ranek świta, kiedy u nas noc nadchodzi. [przypis redakcyjny]

[520]

poczęty człowiek żył i zmarł bez zmazy — Jezus Chrystus, którego święte imię poeta w piekle tylko przez peryfrazę wspomina. [przypis redakcyjny]

[521]

szczeblować — wchodzić po stopniach (szczeblach). [przypis edytorski]

[522]

szczeć — szczecina, sierść, włosy. [przypis edytorski]

[523]

Strącony, tędy snadź on z nieba spadał — Tu Dante wyobraża sobie, że Lucyfer na nieznajomą jeszcze za jego czasów stronę kuli ziemskiej i której jasnowidzeniem swojego geniuszu mógł się domyślać, spadł z nieba, że ląd stały przestraszony jego upadkiem, skrył się pod powierzchnię Oceanu i wynurzył się z głębokości jego na wschodniej półkuli, na której Góra Syjon tworzy punkt przeciwległy. Niemniej wszakże poruszyła się przestraszona ziemia w swoich wnętrznościach, kiedy Lucyfer spadając aż do jej środka sam sobą ją przewiercił. Część ziemi, jaką wyrzucił wiercąc ją sobą, utworzyła górę czyśćcową, ląd jedyny, jaki według pomysłu poety na owej półkuli się znajduje. W środku zaś ziemi jest piekło, z którego poeci w tej chwili wychodzą. [przypis redakcyjny]

[524]

Jest tam nieznane miejsce dla nas obu — Tu wskazuje górę czyśćcową. [przypis redakcyjny]

[525]

Chyba po szmerze małego strumyka — Ponieważ na przeciwległej stronie kuli ziemskiej nie ma innego lądu prócz góry czyśćcowej, więc stamtąd spływać musi ten strumień korytem pochyłym i krętym. W pieśni XIV widzieliśmy, że łzy spadają przez szczeliny olbrzymiego posągu stojącego w grocie góry Idy. Możemy stąd wnioskować, że z łez dusz pokutujących na górze czyśćcowej utworzył się ten strumień. [przypis redakcyjny]

[526]

wychodząc witaliśmy gwiazdy — Każda część Boskiej komedii kończy się słowem: gwiazda, która tu jest symbolem naszego nieśmiertelnego ducha wchodzącego coraz wyżej do najwyższego dobra i wiekuistej prawdy, jakimi są: Niebo i Bóg! Myśl ta w tym symbolu ukryta głównym jest celem i ostatnim wyrazem tej arcy chrześcijańskiej epopei Dantowskiej. [przypis redakcyjny]

Jednorazowo Miesięcznie

15 zł

tyle kosztują 2 minuty nagrania audiobooka

35 zł

tyle kosztuje redakcja jednego krótkiego wiersza

55 zł

tyle kosztuje przetłumaczenie 1 strony z jęz. angielskiego na jęz. polski

200 zł

tyle kosztuje redakcja 20 stron książki

500 zł

Dziękujemy za Twoje wsparcie! Uzyskujesz roczny dostęp do przedpremierowych publikacji.

20 zł /mies.

Dziękujemy, że jesteś z nami!

35 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na opłacenie jednego miesiąca utrzymania serwera, na którym udostępniamy lektury szkolne.

55 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na nagranie audiobooka, np. z baśnią Andersena lub innego o podobnej długości.

100 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na zredagowanie i publikację książki o długości 150 stron.

Inna kwota

Bezpieczne płatności zapewniają: PayU Visa MasterCard

Dane do przelewu tradycyjnego:

nazwa odbiorcy

Fundacja Wolne Lektury

adres odbiorcy

ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125, 00-514 Warszawa

numer konta

75 1090 2851 0000 0001 4324 3317

tytuł przelewu

Darowizna na Wolne Lektury + twoja nazwa użytkownika lub e-mail

wpłaty w EUR

PL88 1090 2851 0000 0001 4324 3374

Wpłaty w USD

PL82 1090 2851 0000 0001 4324 3385

SWIFT

WBKPPLPP

Zamknij

Proszę czekać...

Czytaj w przypisie dolnym

Zaloguj się / Załóż konto

Słuchaj od tego miejsca

1,5% podatku - to nic nie kosztuje! Wpisz
KRS: 0000070056
Nazwa organizacji: Wolne Lektury

Chcemy, aby każde dziecko w Polsce miało wygodny i bezpłatny dostęp do lektur szkolnych - zróbmy to razem! Wspieraj Wolne Lektury stałą wpłatą!
Kliknij, by dowiedzieć się więcej >>>

Wspieram, bo uważam że dostęp do wiedzy powinien być darmowy. Sam często korzystam z zasobów wolnelektury.pl więc wspieram jak tylko mogę.

Adam Fidusiewicz

Znajdź nasze książki na Legimi! Za każdym razem, kiedy czytasz lub słuchasz Wolnych Lektur w księgarni Legimi, wspierasz naszą bibliotekę - DZIĘKUJEMY!

Co nowego na Wolnych Lekturach? Dowiesz się z naszego newslettera. Kliknij, by się zapisać.

Przyjaciele Wolnych Lektur jako pierwsi mają dostęp do premierowych publikacji. Zadeklaruj stałą wpłatę i dołącz >>>

Audiobooki Wolnych lektur znajdziesz też na naszym kanale na YouTube.
Czy wiesz, że jeśli włączysz subskrypcję, to pomożesz uwolnić kolejną książkę?

Kliknij obrazek, by subskrybować!

Jesteś pewien, że przeczytałeś już wszystkie pozycje, które znajdują się w naszej bibliotece? Pomóż nam sprawić, żeby nie zabrakło Ci nowych lektur. Wesprzyj Wolne Lektury! Kliknij i dorzuć się!

Twoje dziecko znalazło potrzebną książkę na Wolnych Lekturach? Teraz Ty możesz nam pomóc!
Wesprzyj nas! Kliknij i dorzuć się!

Dlaczego warto pamiętać o Kochanowskim, w jaki sposób zmiana akcentu może symbolizować bunt, jak rymować, aby prawie nikt nie zauważył, że rymujecie - wszystkiego dowiesz się słuchając Mistrzowskiej Szkoły Poezji.

Spis treści

Dante AlighieriBoska komediaPiekłotłum. Julian Korsak

Pieśń I

Pieśń II

Pieśń III

Pieśń IV

Pieśń V

Pieśń VI

Pieśń VII

Pieśń VIII

Pieśń IX

Pieśń X

Pieśń XI

Pieśń XII

Pieśń XIII

Pieśń XIV

Pieśń XV

Pieśń XVI

Pieśń XVII

Pieśń XVIII

Pieśń XIX

Pieśń XX

Pieśń XXI

Pieśń XXII

Pieśń XXIII

Pieśń XXIV

Pieśń XXV

Pieśń XXVI

Pieśń XXVII

Pieśń XXVIII

Pieśń XXIX

Pieśń XXX

Pieśń XXXI

Pieśń XXXII

Pieśń XXXIII

Pieśń XXXIV

Przypisy

15 zł

35 zł

55 zł

200 zł

500 zł

20 zł /mies.

35 zł /mies.

55 zł /mies.

100 zł /mies.

Dane do przelewu tradycyjnego:

Fundacja Wolne Lektury

ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125, 00-514 Warszawa

75 1090 2851 0000 0001 4324 3317

Darowizna na Wolne Lektury + twoja nazwa użytkownika lub e-mail

PL88 1090 2851 0000 0001 4324 3374

PL82 1090 2851 0000 0001 4324 3385

WBKPPLPP