„— że nie odpowiadamy za towar uszkodzony w transporcie. Już podczas załadunku zwróciliśmy uwagę państwa kapitanowi, że statek nie jest przystosowany do przewozu robotów, a więc straty nie idą na nasze konto. W imieniu Rossum's Universal Robots — podpisano —”. Gotowe?

Tak.

Następny list. „E. B. Huysum Agency, New York. Data. Potwierdzamy zamówienie na pięć tysięcy robotów. Ponieważ wysyłają państwo własny statek, prosimy o załadowanie jako cargo brykietów dla R.U.R. w ramach barteru. Podpisano —”. Gotowe?

Tak.

Proszę pisać dalej. „Friedrichswerke, Hamburg. — Data. — Potwierdzamy zamówienie na piętnaście tysięcy robotów”.

Halo — Tu naczelny — Tak — Oczywiście — Ależ tak, jak zwykle — Owszem, proszę nadać do nich depeszę — W porządku.

Na czym stanąłem?

Potwierdzamy zamówienie na piętnaście tysięcy r.

Piętnaście tysięcy r. Piętnaście tysięcy r.

Panie dyrektorze, przyszła jakaś dama —

Kto taki?

Nie wiem.

Od prezesa Glory'ego. — Prosić.

Szanowna pani raczy wejść.

Zapraszam.

Pan dyrektor naczelny Domin?

Do usług.

Przychodzę do pana —

— z polecenia prezesa Glory'ego. Więcej nie trzeba.

Prezes Glory to mój ojciec. Jestem Helena Glory.

Panno Glory, to dla nas wyjątkowy zaszczyt, że — że —

— że nie możemy pokazać pani drzwi.

— że możemy powitać w naszych progach córkę tak znamienitego pana prezesa. Proszę usiąść. Sullo, możesz odejść.

Czym mogę służyć, panno Glory?

Przyjechałam tu, żeby —

— obejrzeć nasz zakład produkcji ludzi. Tak jak każdy odwiedzający. Nie widzę problemu, zapraszam.

Myślałam, że na teren fabryki —

— wstęp jest wzbroniony. Tylko że każdy zjawia się tu z czyjąś wizytówką, panno Glory.

I wszystkim pan pokazuje… — ?

Tyle o ile. Produkcja sztucznych ludzi, droga pani, to tajemnica handlowa.

Gdyby pan wiedział, jak mnie to —

— szalenie interesuje. Wszak stara Europa o niczym innym nie mówi.

Dlaczego nie daje mi pan skończyć zdania?

Proszę wybaczyć. Zamierzała pani powiedzieć coś innego?

Chciałam tylko zapytać —

— czy w drodze wyjątku nie pokazałbym pani naszej fabryki. Ależ oczywiście, panno Glory.

Skąd pan wie, że właśnie o to chciałam spytać?

Wszyscy pytają o to samo.

To będzie dla nas zaszczyt, pokazać pani więcej niż innym, tylko — jak by to ująć —

Dziękuję panu.

— czy mogłaby pani przyrzec, że nikomu nie zdradzi ani słówkiem —

Słowo honoru.

Dziękuję. Nie zechciałaby pani uchylić woalki?

Ach tak, pan chce zobaczyć — Za pozwoleniem.

Słucham?

Gdyby pan tak już puścił moją rękę.

Proszę wybaczyć.

Hm — owszem — my — tak jest.

Nie ufa mi pan?

Niezmiernie, panno Hele… — — przepraszam, panno Glory. Doprawdy jestem niezmiernie uradowany — Czy rejs minął spokojnie?

Owszem. Dlaczego —

Ponieważ — to znaczy, chciałem powiedzieć — taka pani młoda.

Przejdziemy teraz do fabryki?

Tak. Obstawiam dwadzieścia dwa, czyż nie?

Dwadzieścia dwa co?

Lata.

Dwadzieścia jeden. Na co panu ta wiedza?

Zabawi pani u nas nieco dłużej, nieprawdaż?

Zależy, co mi pan pokaże z procesu produkcji.

Ta diabelna produkcja! Ależ ma się rozumieć, panno Glory, wszystko pani obejrzy. Proszę usiąść. Czy ciekawiłaby panią historia wynalazku?

Owszem, proszę opowiedzieć.

A zatem.

W roku 1920 stary Rossum wielki fizjolog ale wówczas jeszcze młody naukowiec udał się na tę odległą wyspę by badać morską faunę kropka. Próbował odtworzyć materię żywą tak zwaną protoplazmę metodą syntezy chemicznej gdy pewnego razu wynalazł substancję która zachowywała się tak samo jak żywa materia chociaż miała inny skład chemiczny było to w roku 1932 niemal czterysta lat po odkryciu Ameryki, uff.

Zna pan to na pamięć?

Tak; fizjologia, panno Glory, to nie moja działka. Mam mówić dalej?

Proszę.

I wtedy to, panno Glory, stary Rossum zapisał pomiędzy wzorami chemicznymi takie oto słowa: „Natura znalazła tylko jeden sposób, by uorganizować materię żywą. Istnieje jednak inna metoda, prostsza, bardziej podatna i szybsza, ale na nią przyroda w ogóle nie wpadła. Tę drugą drogę, którą mogła się potoczyć ewolucja życia, właśnie dziś odkryłem”. Proszę sobie uświadomić, panienko, że te wielkie słowa pisał nad glutem jakiejś kleistej galarety, której nawet pies by nie ruszył. Niech go sobie pani wyobrazi, jak siedzi nad probówką i duma, że wyrośnie z niej całe drzewo życia, że będą z niej wychodzić wszystkie zwierzęta, począwszy od byle wrotka, a kończąc — na samym człowieku. Człowieku z innej materii niż my. Panno Glory, była to doniosła chwila.

I co dalej?

Dalej? Od tego momentu chodziło o to, jak wydostać życie z probówki, przyśpieszyć ewolucję i wytworzyć jakieś te organy, kości, nerwy, siamto, owamto, i wynaleźć te wszystkie substancje, katalizatory, enzymy, hormony i takie tam, mówiąc w skrócie — rozumie pani?

N-n-nie wiem. Chyba niewiele.

A ja nic a nic. Wie pani, przy pomocy tych płynów mógł robić, co mu się żywnie podobało. Mógł na przykład otrzymać meduzę z mózgiem Sokratesa albo dżdżownicę długą na pięćdziesiąt metrów. Ale że nie miał ani grama poczucia humoru, wbił sobie do głowy, że zrobi normalnego kręgowca, a może nawet człowieka. Ta jego sztuczna żywa materia cechowała się szaloną wolą życia; pozwalała robić ze sobą wszystko, mógł ją zszywać i mieszać, jak tylko chciał. A więc zabrał się za to.

Za co?

Za naśladowanie natury. Najpierw spróbował stworzyć sztucznego psa. Kosztowało go to wiele lat pracy, wyszło z tego coś, co przypominało skarłowaciałe cielę, zresztą fajtnęło po paru dniach. Pokażę pani w muzeum. A potem stary Rossum zajmował się już tylko tworzeniem człowieka.

I tego właśnie nie mogę nikomu zdradzić?

Nikomu na świecie.

Szkoda, że już o tym piszą w każdym podręczniku.

Szkoda.

Ale wie pani, czego nie ma w podręcznikach?

Tego, że stary Rossum to był skończony wariat. Poważnie, panno Glory, ale proszę zachować to dla siebie. Ten stary dziwak naprawdę chciał wytwarzać ludzi.

Ale przecież pan właśnie wytwarza ludzi!

Z grubsza, panno Heleno. A stary Rossum miał na myśli dosłownie. Wie pani, chciał tak jakby naukowo obalić Boga. Kondycja ludzka, Ciało, Nauka, Interes, Robotnik, MaszynaBył strasznym materialistą i to go motywowało. Pragnął przede wszystkim dostarczyć dowód, że żaden Bóg nigdy nie był potrzebny. Dlatego ubzdurał sobie, że stworzy człowieka kropka w kropkę takiego jak my. Ma pani pojęcie o anatomii?

Tylko — niewielkie.

Ja też. Proszę sobie wyobrazić, uparł się, że wykona wszystko identycznie jak w ludzkim ciele, aż po najdrobniejszy gruczołek. Ślepą kiszkę, migdałki, pępek, same niepotrzebne głupstwa. A nawet — hm — narządy płciowe.

Ale one przecież — one przecież —

— nie są całkiem zbędne, wiem, wiem. Lecz jeśli chce się wytwarzać ludzi sztucznie, to nie ma takiej — hm — konieczności —

Rozumiem.

Pokażę pani w muzeum, co on tam sklecił przez łącznie dziesięć lat. Miał to być mężczyzna, żyło toto całe trzy dni. Stary Rossum nie miał krztyny gustu. To, co zrobił, było straszliwe. Ale miało w środku wszystko, co ma człowiek. Doprawdy, okrutna dłubanina. I wówczas zjawił się tu inżynier Rossum, siostrzeniec starego. Tęga głowa, panno Glory. Zobaczył, co tam stary majdruje, i oznajmił: „To nonsens produkować człowieka przez dziesięć lat. Jeśli nie zdołasz go robić szybciej niż natura, cały ten bajzel niewart jest splunięcia”. I sam wziął się za anatomię.

W podręcznikach piszą co innego.

W podręcznikach opłacamy reklamę, a reszta to bzdury. Pisze się, że roboty wynalazł stary Rossum. Stary może i nadawał się na uniwersytet, ale o produkcji fabrycznej nie miał zielonego pojęcia. Myślał sobie, że stworzy prawdziwych ludzi — jakichś nowych Indian, docentów albo idiotów, wie pani? Dopiero młody Rossum wpadł na pomysł, żeby robić na tej bazie żywe i inteligentne maszyny robocze. Wszystko, co pani czytała o współpracy obu Rossumów, to bajki dla grzecznych dzieci. Ci dwaj okrutnie się kłócili. Stary ateista znał się na przemyśle jak kura na pieprzu, wreszcie młodemu udało się go zamknąć w którymś z laboratoriów, żeby tam się babrał z tymi swoimi wyskrobkami, a sam, jako inżynier, zaczął porządną produkcję. Stary Rossum dosłownie go wyklął i przed śmiercią zmajstrował jeszcze dwie fizjologiczne pokraki, aż wreszcie znaleźli go martwego w laboratorium. Oto cała historia.

A co z młodym?

Młody Rossum, panienko, to była nowa epoka. Era przemysłowa po erze wiedzy. Przyjrzał się dokładnie anatomii człowieka i od razu zobaczył, że jest zbyt skomplikowana i że dobry inżynier urządziłby to prościej. Zaczął więc przerabiać anatomię, sprawdzając, co się da pominąć albo udogodnić — Mówiąc w skrócie — panno Glory, nie nudzi się pani?

Nie, przeciwnie, to okrrropnie ciekawe.

A więc młody Rossum pomyślał sobie tak: człowiek to coś, co — przypuśćmy — odczuwa radość, gra na skrzypcach, ma ochotę na spacer i w ogóle musi robić mnóstwo rzeczy, które — które są właściwie niepotrzebne.

Oho!

Niech pani zaczeka. Które są niepotrzebne, kiedy ma na przykład tkać albo liczyć. Ja nie uważam, żeby dla pani — Gra pani może na skrzypcach?

Nie.

Szkoda. Ale maszyna robocza nie musi grać na skrzypcach, nie musi się cieszyć, nie musi robić całego mnóstwa innych rzeczy. Wręcz nie powinna. Silnik spalinowy nie musi mieć frędzli i ornamentów, panno Glory. A produkcja sztucznych robotników niczym się nie różni od produkcji silników spalinowych. Ma być jak najprostsza, a produkt jak najlepszy pod względem praktycznym. Jak pani uważa, jaki robotnik jest najlepszy od strony praktycznej?

Najlepszy? Chyba ten, który — który — jest uczciwy — i lojalny.

Nie: ten, który jest najtańszy. Ten, który ma najmniej potrzeb. Młody Rossum wynalazł najmniej wymagającego robotnika. Musiał go uprościć. Usunął wszystko, co nie służy bezpośrednio do pracy. Wyrzucił to, co człowieka podraża. W ten sposób w zasadzie usunął człowieka i stworzył robota. Droga panno Glory, roboty to nie ludzie. Są mechanicznie doskonalsi niż my, dysponują zadziwiającą inteligencją umysłową, ale nie mają duszy. Widziała pani już kiedyś, jak wygląda robot w środku?

Nie.

Jest czysty i prosty. Doprawdy, piękna rzecz. Wygląda jak domowa apteczka: mało elementów, za to wszystko w nienagannym porządku. Och, panno Glory, produkt inżyniera jest znacznie bardziej dopracowany technicznie niż ten stworzony przez naturę.

Mówi się, że człowiek to stworzenie boże.

Tym gorzej. Bóg nie miał zielonego pojęcia o nowoczesnej technice. Przypuszczałaby pani, że nieboszczyk młody Rossum postanowi zabawić się w Boga?

Jak to?

Zaczął produkować Nadroboty. Olbrzymy robocze. Próbował z czterometrowymi — ale nie uwierzy pani, jak łatwo te drągale się łamały.

Łamały?

Tak. Ni z tego, ni z owego pękała im noga albo co tam. Nasza planeta jest najwyraźniej trochę za mała na gigantów. Praca, Robotnik, MaszynaTeraz robimy wyłącznie roboty naturalnej wielkości, o solidnej, ludzkiej posturze.

Widziałam pierwszych robotów u nas. Gmina kupiła… to znaczy, najęła do pracy —

Kupiła, droga pani. Roboty się kupuje.

— pozyskała jako zamiataczy. Patrzyłam, jak pracują. Są dziwni, tacy cisi.

Widziała pani moją maszynistkę?

Nie przyglądałam się jej.

Wie pani, fabryka akcyjna Robotów Uniwersalnych Rossuma produkuje zróżnicowany asortyment. Mamy roboty wyższej klasy oraz bardziej prymitywne. Żywotność tych lepszych szacujemy na dwadzieścia lat.

Potem umierają?

Tak, zużywają się.

Sullo, proszę się pokazać pannie Glory.

Miło mi. Pewnie jest pani smutno na tym końcu świata, co?

Nie znam odpowiedzi, panno Glory. Proszę sobie usiąść.

Kobieta, Ciało, MaszynaSkąd pani pochodzi?

Stąd, z fabryki.

Ach, to pani się tu urodziła?

Tak, zrobiono mnie tutaj.

Co takiego?

Sulla nie jest człowiekiem, panienko. Sulla to robot.

Proszę mi wybaczyć —

Sulla się nie gniewa. Proszę spojrzeć, panno Glory, jaką cerę robimy. Niech pani dotknie jej twarzy.

Och nie, nie!

Nie odgadłaby pani, że jest z innego tworzywa niż my. Proszę, ma nawet meszek na policzkach typowy dla blondynek. Tylko oczy są odrobinkę… — Za to jakie włosy! Sullo, proszę się obrócić!

Już dość!

Sullo, proszę porozmawiać z gościem. Ta wizyta to dla nas zaszczyt.

Zapraszam, niech panienka spocznie.

Czy rejs minął spokojnie?

Tak — o-oczywiście.

Niech pani nie wraca „Amelią”, panno Glory. Barometr mocno spada, na 705. Lepiej zaczekać na „Pensylwanię”, to niezawodny i silny statek.

Ile?

Dwadzieścia węzłów[1]. Tonaż dwanaście tysięcy. Jedna z najnowocześniejszych jednostek, panno Glory.

Dzię-dziękuję.

Osiemdziesiąt osób załogi, kapitan Harpy, osiem kotłów —

Dosyć, Sullo, wystarczy. Proszę dać nam próbkę swojej francuszczyzny.

Pani zna francuski?

Znam cztery języki. Piszę: Dear Sir! Monsieur! Geehrter Herr! Szanowny Panie!

To oszustwo! Pan jest szarlatanem! Sulla nie jest robotessą, Sulla jest dziewczęciem tak jak ja! Sullo, to haniebne! Dlaczego odgrywa pani tę komedię?

Jestem robotem.

Nie, pani kłamie! Och, Sullo, proszę mi wybaczyć, ja wiem — zmusili panią, żeby robiła im pani reklamę! Sullo, przecież jest pani dziewczyną taką jak ja, prawda? Proszę powiedzieć!

Przykro mi, panno Glory, Sulla to robot.

Pan kłamie!

Doprawdy?

Przepraszam, panienko, w takim razie muszę zaprezentować coś, co panią przekona.

Mariuszu, proszę zaprowadzić Sullę do prosektorium, żeby ją otwarto. Prędko!

Dokąd?

Do prosektorium. Gdy ją rozkroją, pójdzie pani obejrzeć.

Nie pójdę!

Przepraszam bardzo, zarzuciła mi pani kłamstwo.

Każe pan ją zabić?

Maszyn się nie zabija.

Nie bój się, Sullo, ja na to nie pozwolę! Powiedz, kochanie, wszyscy są dla ciebie tacy okrutni? Nie można pozwalać tak się traktować, słyszysz? Sullo, nie można!

Jestem robotem.

Wszystko jedno. Robotowie to tak samo dobrzy ludzie, jak i my. Sullo, ty byś się dała pokroić?

Tak.

Och! I nie boisz się śmierci?

Nie znam odpowiedzi, panno Glory.

Wiesz, co by się z tobą stało potem?

Tak, znieruchomiałabym.

To okrrropne!

Mariuszu, proszę powiedzieć panience, czym jesteś.

Robot Mariusz.

Zaprowadziłbyś Sullę do prosektorium?

Tak.

Byłoby ci jej żal?

Nie znam odpowiedzi.

Co by się z nią stało?

Znieruchomiałaby. Poszłaby pod zgniatarkę.

To właśnie jest śmierć. Boisz się śmierci, Mariuszu?

Nie.

Widzi pani, panno Glory. Roboty nie przywiązują wagi do życia. Nie mają bowiem do czego. Nie znają przyjemności. Są mniej świadome niż trawa.

Och, niechże pan przestanie! Proszę ich stąd odesłać!

Mariuszu, Sullo, możecie odejść.

Są okrrropni! To ohydne, co tu robicie!

Dlaczego ohydne?

Nie wiem. Dlaczego — dlaczego dał jej pan na imię Sulla?

Nieładne imię?

To imię męskie. Sulla był rzymskim wodzem.

Och, a my myśleliśmy, że Sulla i Mariusz to para kochanków.

Nie, Sulla i Mariusz byli dowódcami i walczyli przeciwko sobie w roku — w roku — zapomniałam którym.

Proszę podejść tutaj, do okna. Co pani widzi?

Murarzy.

To są roboty. Wszyscy nasi pracownicy fizyczni to roboty. A tu, w dole, widzi pani coś?

Jakieś biuro.

Księgowość. A w niej —

— mnóstwo urzędników.

To roboty. Wszyscy nasi urzędnicy to roboty. Gdy zobaczy pani fabrykę —

Południe. Roboty nie wiedzą, co to przerwa w pracy. O drugiej pokażę pani dzieże.

Jakie dzieże?

Mieszalniki do ciasta. W każdym miesza się materiał na tysiąc robotów. Potem obejrzymy kadzie na wątroby, mózgi i tak dalej. Następnie zobaczy pani wytwórnię kości. A później przejdziemy do przędzalni.

Jakiej przędzalni?

Przędzalni nerwów. Przędzalni żył. Przędzalni, w której biegną naraz całe kilometry rur układu pokarmowego. Potem jest montownia, gdzie wszystko składa się razem, wie pani, tak jak samochody. Każdy robotnik instaluje tylko jeden element, po czym całość samoczynnie przesuwa się w stronę drugiego, trzeciego pracownika i tak w nieskończoność. To najciekawsze widowisko. Potem przychodzi czas na suszarnię i magazyn, gdzie świeże wyroby pracują.

Na miłość boską, od razu muszą pracować?

Przepraszam. Pracują, tak jak pracuje nowy mebel. Przystosowują się do istnienia. Jakby scalały się w środku albo coś w tym stylu. Sporo im zresztą przyrasta we wnętrzu. Rozumie pani, musimy zostawić w nich nieco miejsca na naturalny rozwój. Tymczasem wyroby przechodzą apreturę[2].

Co to znaczy?

Tyle co u ludzi szkoła. Uczą się mówić, pisać i liczyć. Mają rewelacyjną pamięć. Gdyby przeczytała im pani dwudziestotomowy słownik terminologii naukowej, powtórzą pani wszystko po kolei. Ale nic nowego nigdy nie wymyślą. Mogłyby z powodzeniem wykładać na uniwersytetach. Potem sortuje się je i rozsyła. Piętnaście tysięcy sztuk dziennie, nie licząc stałego odsetka wadliwych, które wrzuca się pod zgniatarkę… I tak dalej, i tak dalej.

Jest pan na mnie zły?

Broń Boże! Tylko myślę sobie, że… Moglibyśmy pomówić o innych rzeczach. Jest nas tu ledwie garstka pośród stu tysięcy robotów, w tym żadnej kobiety. Rozmawiamy wyłącznie o produkcji, całymi dniami, codziennie — jakby ktoś rzucił na nas zaklęcie, panno Glory.

Tak mi przykro, że powiedziałam, że — że — że pan kłamie —

Wejdźcie, chłopcy.

Wybaczcie, nie przeszkadzamy?

Proszę podejść, panno Glory, to Alquist, Fabry, Gall, Hallemeier. Córka prezesa Glory'ego.

Dzień dobry.

Nie spodziewaliśmy się —

Wyjątkowy to zaszczyt —

Witamy, panno Glory.

Halo, co tu się dzieje?

Wchodź, Busman. Oto nasz Busman, panienko. Córka prezesa Glory'ego.

Miło mi.

Ojejku, a to ci święto! Panno Glory, możemy zatelegrafować do gazet, że raczyła pani nas odwiedzić — ?

Nie, nie, bardzo pana proszę!

Proszę usiąść, panienko.

Proszę —

Pani raczy —

Za pozwoleniem —

Jak minęła podróż, panno Glory?

Zatrzyma się pani u nas dłużej?

Panno Glory, co pani powie o fabryce?

Przypłynęła pani „Amelią”?

Cicho, dajcie coś powiedzieć pannie Glory.

O czym mam z nimi rozmawiać?

O czym tylko pani chce.

Mam… Mogę mówić całkiem otwarcie?

Naturalnie.

Powiedzcie, nie jest wam czasem przykro, że tak się z wami obchodzą?

Kto taki?

Wszyscy ludzie.

Z nami?

Niby czemu?

Tam do licha!

Uchowaj Boże, panno Glory!

Jak to, nie czujecie, że wasza dola mogłaby być lepsza?

To zależy, panienko. Co konkretnie ma pani na myśli?

Mam na myśli, że —

— że to ohydne! Że to straszne!

Cała Europa mówi o tym, co tu się z wami dzieje. Po to przyjechałam, żeby wszystko zobaczyć na własne oczy, ale sprawy mają się tysiąc razy gorzej, niż ktokolwiek mógłby przypuszczać! Jak możecie znosić coś takiego?

Co znosić?

Swoje położenie. Na miłość boską, przecież jesteście ludźmi tak jak my, jak cała Europa, jak cały świat! To skandaliczne, niegodne, w jakich warunkach żyjecie!

Wielkie nieba, panienko!

Nie, chłopcy, ona ma trochę racji. Faktycznie żyjemy tu jak Indianie.

Gorzej niż Indianie! Czy mogę, ach, czy pozwolicie mi mówić do siebie „bracia”?

Na miły Bóg, a czemuż by nie?

Bracia, nie przybyłam tu jako córka prezesa. Przybyłam w imieniu Ligi Ludzkości. Bracia, Liga Ludzkości liczy już ponad dwieście tysięcy członków. Dwieście tysięcy osób wspiera was i oferuje swoją pomoc.

Dwieście tysięcy osób, o Boziu, to całkiem sporo, naprawdę bardzo ładnie.

Zawsze powtarzałem, że nie ma to jak stara Europa. Widzicie? Nie zapomniała o nas. Oferuje nam pomoc.

Jaką pomoc? Teatr?

Orkiestrę?

Znacznie więcej.

Panią we własnej osobie?

Och, a cóż tam po mnie! Zostanę tak długo, jak będzie trzeba.

Dobry Boże, co za radość!

Domin, idę przygotować dla panienki najlepszy pokój.

Chwileczkę. Obawiam się, że — że — panna Glory jeszcze nie skończyła.

Nie, nie skończyłam. Chyba że zaknebluje mi pan usta.

Harry, ani mi się waż!

Dziękuję. Wiedziałam, że weźmiecie mnie w obronę.

Za pozwoleniem, panno Glory. Jest pani pewna, że rozmawia z robotami?

A z kimże by innym?

Przykro mi. Ci panowie są takimi samymi ludźmi jak pani. Jak cała Europa.

To wy nie jesteście robotami?

Niech ręka boska broni!

Robotami, a fe!

Wielkie dzięki!

Ależ… to niemożliwe!

Słowo honoru, panienko, nie jesteśmy robotami.

To po co mi pan mówił, że wszyscy wasi urzędnicy to robotowie?

Urzędnicy owszem. Ale nie dyrektorzy. Pani pozwoli, panno Glory: inżynier Fabry, generalny dyrektor techniczny Robotów Uniwersalnych Rossuma. Doktor Gall, kierownik działu fizjologiczno-badawczego. Doktor Hallemeier, kierownik wydziału do spraw Psychologii i Szkolenia Robotów. Konsul Busman, generalny dyrektor handlowy oraz budowniczy Alquist, kierownik rozbudowy Robotów Uniwersalnych Rossuma.

Panowie, wybaczcie, że — że — — Czy to okrrropne, co narobiłam?

Ale gdzie tam, panno Glory. Proszę usiąść.

Ależ jestem niemądra. Teraz — teraz pewnie odeślą mnie panowie pierwszym statkiem.

Za nic w świecie, panienko. Czemu mielibyśmy to robić?

No bo już wiecie — no bo — no bo podburzałabym wam robotów.

Droga panno Glory, były już tutaj setki zbawicieli i proroków. Każdy statek przywozi nam jakiegoś. Misjonarze, anarchiści, Armia Zbawienia, co tylko istnieje. Można się zdziwić, ile jest na świecie religii i ilu wariatów.

I pozwala im pan przemawiać do robotów?

A czemuż by nie? Jak na razie każdy z przyjezdnych dawał sobie spokój. Roboty wszystko zapamiętują, ale nic poza tym. Nawet nie śmieją się z tego, co mówią do nich ludzie. Naprawdę, aż nie chce się wierzyć. Jeśli ma pani ochotę, zaprowadzę panią do magazynu robotów. Jest ich tam ze trzysta tysięcy.

Trzysta czterdzieści siedem tysięcy.

Zgadza się. Niech pani sobie do nich przemawia, ile dusza zapragnie. Może im pani czytać Biblię, logarytmy i co tam pani chce. Może im pani nawet wygłosić wykład o prawach człowieka.

Robotnik, Interes, Praca, Korzyść, Kondycja ludzkaOch, myślę, że… gdyby okazać im odrobinę miłości —

To niemożliwe, panno Glory. Nie ma nic bardziej obcego człowiekowi niż robot.

To dlaczego ich tworzycie?

Cha, cha, cha, cha, a to dobre! Po co się robi roboty?

Do pracy, panienko. Jeden robot zastępuje dwóch i pół robotnika. Ludzka maszyna, panno Glory, była wybitnie niedoskonała. Musiało się ją kiedyś wreszcie wyeliminować.

Była za droga.

Za mało wydajna. Nie nadążała za nowoczesną techniką. A po drugie — po drugie — to wielki postęp, że… Przepraszam.

Za co?

Panienka wybaczy. Dzieciństwo, NarodzinyTo wielki postęp rodzić przy użyciu maszyny. Tak jest szybciej i wygodniej. Każda forma przyśpieszenia to progres, panienko. Natura nie miała pojęcia o nowoczesnym tempie pracy. Technicznie rzecz biorąc, dzieciństwo to czysty bezsens. Po prostu strata czasu. Nieopłacalne szastanie czasem, panno Glory. A po trzecie —

Och, niechże pan przestanie!

Proszę bardzo. Za pozwoleniem, czego właściwie żąda ta pani Liga — — Liga — Liga Ludzkości?

Ma przede wszystkim — w szczególności ma chronić robotów i — i — zapewnić, żeby — dobrze się z nimi obchodzono.

To nie jest zły postulat. Z maszyną należy dobrze się obchodzić. Z ręką na sercu, to godne pochwały. Nie lubię poniszczonych rzeczy. Panno Glory, proszę nas wszystkich zapisać jako kandydatów, jako pełnoprawnych, jako założycielskich członków tej pani Ligi!

Nie, pan mnie w ogóle nie rozumie. Wolność, Robotnik, Maszyna, DuszaMy chcemy — w szczególności — żądamy uwolnienia robotów!

W jaki sposób?

Należy ich traktować… traktować… jak ludzi.

Aha. Może powinny mieć prawo głosu? Mają pić piwo? Mają nam rozkazywać?

Czemu nie mogliby głosować?

A nie mają aby dostawać wynagrodzenia?

Oczywiście, że mają!

Patrzcie państwo. A co, pani zdaniem, miałyby z nim robić?

Kupowaliby sobie… co tam potrzebują… na co by mieli ochotę.

Bardzo to szczytne, panienko; tylko że robot nie ma ochoty na nic. Do diaska, co niby miałby sobie kupić? Roboty można karmić ananasami, słomą, czym tylko pani chce; im jest wszystko jedno, bo nie posiadają zmysłu smaku. Niczym się nie interesują, panno Glory. Tam do licha, nikt jeszcze nie widział, żeby robot się uśmiechnął.

Dlaczego… dlaczego… dlaczego nie stworzycie ich szczęśliwszymi?

Nie da się, panno Glory. To tylko roboty.

Och, przecież mają taki rozum!

Diabelny rozum, droga panno, ale to wszystko. Bez własnej woli. Bez pragnień. Bez historii. Bez duszy.

Bez miłości i niechęci?

Ma się rozumieć. Roboty nie kochają niczego, nawet siebie. A niechęć? Czy ja wiem; tylko z rzadka, czasami —

Co?

W sumie nic takiego. Czasem jakby wariują. Jak gdyby łapał je atak padaczki, wie pani? Mówi się na to kurcz roboci. Nagle któryś ciska tym, co trzyma w ręku, po czym staje, zgrzytając zębami — i musi iść pod zgniatarkę. Najwyraźniej defekt organizmu.

Wada w produkcji. Trzeba ją usunąć.

Nie, nie, to jest dusza!

Pani zdaniem dusza przejawia się zgrzytaniem zębami?

Nie wiem. Może to przejaw oporu. Może to właśnie jest znak, że z czymś się mocują — — Och, gdybyście zdołali rozniecić w nich tę iskrę!

To się zniweluje, panno Glory. Doktor Gall już prowadzi pewne eksperymenty —

Nad tym akurat nie, Domin; chwilowo tworzę nerwy bólowe.

Nerwy bólowe?

Cierpienie, Korzyść, Ciało, MaszynaTak. Roboty niemalże nie odczuwają bólu fizycznego. Wie pani, nieboszczyk młody Rossum nazbyt ograniczył układ nerwowy. To się nie sprawdziło. Musimy wprowadzić cierpienie.

Dlaczego — dlaczego — Skoro nie dajecie im duszy, dlaczego chcecie dołożyć im cierpienie?

Z przyczyn technicznych, panno Glory. Robot czasami uszkadza się sam, ponieważ go to nie boli; włoży rękę w maszynę, złamie sobie palec, rozbije głowę — wszystko mu jedno. Musimy dać im ból; to automatyczna ochrona przed urazem.

Będą szczęśliwsi, gdy poczują ból?

Przeciwnie; ale udoskonalimy je technicznie.

Dlaczego nie stworzycie im duszy?

To nie leży w naszej mocy.

To nie leży w naszym interesie.

To by podrożyło produkcję, piękna pani. Boże kochany, przecież my to wyrabiamy tak taniutko! Jedna sztuka w odzieniu — sto dwadzieścia dolarów, a przed piętnastoma laty kosztowała dziesięć tysięcy! Pięć lat temu sprowadzaliśmy ubranka dla nich; dziś mamy własne tkalnie, a do tego eksportujemy nasze tkaninki pięć razy taniej niż inne fabryki. Panno Glory, ile pani płaci za metr płótna?

Nie wiem — — naprawdę — — — nie pamiętam.

Jak Bozię kocham, i pani chce zakładać Ligę Ludzkości! Kosztuje już ledwie jedną trzecią, tak jak wszystko, a ceny jeszcze pójdą w dół, w dół i w dół, aż — no właśnie. Hę?

Nie rozumiem.

Interes, Praca, Robotnik, Wizja, Wolność, MaszynaO, niebiosa, panienko, to znaczy, że spadły ceny zatrudnienia! Przecież robot, nawet z karmą, kosztuje trzy czwarte cencika za godzinę! To śmiechu warte, panienko: wszystkie fabryki padają jak muchy albo biegusiem wykupują roboty, żeby potanić produkcję.

Tak, i wyrzucają robotników na bruk.

Cha, cha, ma się rozumieć! A my — o, boska dobroci, my tymczasem rzuciliśmy pięćset tysięcy robotów tropikalnych na argentyńskie pampy, żeby uprawiały pszenicę. Proszę mi łaskawie powiedzieć, ile kosztuje u pani bochenek chleba?

Nie mam pojęcia.

Widzi pani: teraz kosztuje dwa cenciki w tej waszej starej dobrej Europie; ale to jest nasz chlebuś, rozumie pani? Dwa cenciki za bochenek — a Liga Ludzkości nie ma o tym pojęcia! Cha, cha, panno Glory, pani nie wie, co to znaczy zbyt drogi kawałek chleba. Dla kultury i tak dalej. Ale za pięć lat — no już, załóżmy się!

O co?

Że za pięć lat ceny wszystkiego zejdą do jednej dziesiątej. Ludkowie, za pięć lat utopimy się w pszenicy i w ogóle we wszystkim.

Tak, i wszyscy robotnicy na świecie zostaną bez pracy.

Tak się stanie, Alquist. Tak się stanie, panno Glory. Ale przez dziesięć lat Roboty Uniwersalne Rossuma naprodukują tyle pszenicy, tyle tkanin, tyle wszystkiego, że będziemy mogli oznajmić: rzeczy nie mają już cen. Teraz każdy bierze tyle, ile mu potrzeba. Nie ma biedy. Owszem, zostaną bez pracy. Tylko że w ogóle nie będzie już pracy. Wszystko będą robić żywe maszyny. Roboty ubiorą nas i nakarmią. Roboty ulepią cegły i zbudują nasze domy. Roboty będą za nas stawiać cyfry i zamiatać nasze schody. Nie będzie pracy. Człowiek zajmie się tylko tym, co kocha. Wyzwoli się z trosk i poniżenia harówką. Będzie żył tylko po to, aby się doskonalić.

Naprawdę tak będzie?

Tak będzie. Nie może być inaczej. Wcześniej może nadejdą straszne wydarzenia, panno Glory. Tego po prostu nie da się uniknąć. Ale potem skończy się wyzysk człowieka przez człowieka i niewolnictwo względem materii. Znużeni i głodni zasiądą do stołu. Roboty umyją nogi żebrakowi i pościelą mu łoże w jego własnym domu. Nikt nie będzie już płacił za chleb życiem i nienawiścią. Ty nie jesteś już robotnikiem, ty nie jesteś już księgowym; ty już nie kopiesz węgla, a ty nie stoisz przy cudzej maszynie. Nie będziesz już zatracać swej duszy w pracy, którąś przeklinał!

Raj, Praca, Kondycja ludzkaDomin, Domin! To, co mówisz, jawi się raczej jako raj. Ale, Domin, było coś dobrego w służbie i coś doniosłego w korzeniu się. Ach, Harry, praca i znój były jakąś tam cnotą.

Może i były. Ale nie możemy oglądać się na to, co przemija, gdy przerabiamy świat taki, jakim go znamy od Adama. Adamie, Adamie! Nie będziesz już spożywał chleba swego w pocie czoła; nie zaznasz już głodu i pragnienia, upokorzenia i znoju; wrócisz do raju, gdzie żywiła cię ręka Pana. Będziesz wolny i swobodny; jedynym twym zadaniem, jedyną pracą, troską będzie doskonalenie samego siebie. Nie będziesz służył materii ani człowiekowi. Nie będziesz maszyną ani środkiem produkcji. Będziesz panem stworzenia.

Amen.

Niechaj się stanie.

Zamieszał mi pan w głowie. Głupia za mnie dziewczyna. Chciałabym — chciałabym w to wierzyć.

Jest pani młodsza od nas, panno Glory. Doczeka się pani wszystkiego.

Właśnie. I uważam, że panna Glory mogłaby zjeść z nami śniadanie.

Świetna myśl! Domin, zaproś panienkę w imieniu nas wszystkich.

Panno Glory, niech nam pani uczyni ten honor.

Ale to przecież — Jakżebym śmiała?

Za Ligę Ludzkości, panienko!

Na jej cześć!

Och, w takim razie — no, może —

Wyśmienicie! Panno Glory, proszę wybaczyć na pięć minutek.

Przepraszam.

Przebóg, muszę zatelegrafować —

Tam do licha, na śmierć zapomniałem —

Dlaczego oni wychodzą?

Gotować, panno Glory.

Co gotować?

Jedzenie, MaszynaŚniadanie, panno Glory. Nam gotują roboty i — i — nie czują żadnego smaku, więc nie jest to tak całkiem… — Hallemeier za to wybornie grilluje. Gall zna się na sosach, a Busman ma rękę do omletów —

Ojej, jaka gościna! A co potrafi pan — budowniczy —

Alquist? Nic. Tylko nakrywa do stołu, a — a Fabry wytrzaśnie jakieś owoce. Bardzo skromna jest ta nasza kuchnia, panno Glory.

Chciałam pana zapytać —

Ja też chciałabym panią o coś spytać.

Mamy pięć minut.

Spytać, o co?

O pardon, pani była pierwsza.

Kobieta, Praca, Obyczaje, SługaMoże to głupie pytanie z mojej strony, ale — Dlaczego produkujecie żeńskie roboty, skoro — skoro —

Skoro u nich płeć nie ma znaczenia?

Tak.

Jest takie zapotrzebowanie, wie pani? Służące, sprzedawczynie, maszynistki — ludzie są przyzwyczajeni.

I — niech pan mi zdradzi, czy robotowie — i robotessy — są wobec siebie — naprawdę tak całkiem —

Są sobie całkowicie obojętne, droga pani. Ani śladu jakiejkolwiek skłonności.

Och, to — okrrropne!

Dlaczego?

To takie — takie — nienaturalne! Człowiek nie wie, czy budzi to większą odrazę, czy — zazdrość — czy też może —

— litość.

Chyba to najbardziej. — Nie, wystarczy tego! A o co pan chciał zapytać?

Miałem spytać, panno Glory, czy nie zechciałaby pani wyjść.

Za drzwi?

Za mnie.

Ja? Skądże znowu! Co też panu przyszło do głowy?

Jeszcze trzy minuty. Jeśli nie poślubi pani mnie, będzie pani zmuszona poślubić któregoś z pozostałych pięciu.

Broń Boże! Czemu miałabym to robić?

Bo każdy po kolei panią o to poprosi.

Co za zuchwalstwo!

Bardzo mi przykro, panno Glory. Zdaje się, że się w pani zakochali.

Bardzo proszę, żeby tego nie robili! Ja — natychmiast stąd odpływam!

Heleno, chyba nie sprawi im pani takiej przykrości i nie odrzuci ich pani?

Ale przecież — przecież nie mogę poślubić wszystkich sześciu!

W takim razie choć jednego. Jeśli nie ja, to może Fabry?

Nie chcę!

Doktor Gall.

Nie, nie, cicho! Nie chcę żadnego!

Jeszcze dwie minuty.

To okrrropne! Niech się pan ożeni z jakąś robotessą.

To nie kobieta.

Ach, tylko o to panu chodzi! Myślę, że — że pan byłby w stanie poślubić każdą, która tu przyjedzie.

Było ich tu na pęczki, Heleno.

Młodych?

Młodych.

Dlaczego żadnej pan nie poślubił?

Bo dla żadnej nie straciłem głowy. Aż do dziś. Od razu, gdy uniosła pani woalkę.

— — Wiem.

Została minuta.

Ale, na miłość boską, ja nie mam ochoty!

Jeszcze minuta. Niech mi pani powie coś strasznie przykrego, patrząc prosto w oczy, wtedy zostawię panią w spokoju. Albo — albo —

Pan jest brutal!

To nic takiego. Mężczyzna musi być trochę brutalny. Taka jego rola.

Pan jest wariat!

Człowiek powinien być trochę wariatem, Heleno. To w nim najlepsze.

Pan jest — pan jest — o Boże!

Widzi pani. To wszystko?

Nie, nie! Proszę mnie puścić! Poszarrrpie mnie pan!

Ostatnie słowo, Heleno.

Za nic w świecie — Ależ Harry!

Wejść!

I jak, uczta godna naszej panny Heleny?

Zaręczamy!

Hm, my też coś w tym stylu.

Gdzie to postawić?

Uff!

Śpij, śpij! Kto śpi, przynajmniej o niczym nie wie.

Ona nie wie nic a nic.

Oby tylko dziś się nie wydało —

Dajcie spokój, do diabła! Patrz, Harry, jaki piękny fiołek, co? Nowa odmiana, moje najświeższe dokonanie: cyklamen „HELENA”.

Żadnego statku, żadnego! — Chłopcy, zaczyna się robić niewesoło.

Cicho! Jeszcze cię usłyszy!

Nic nie podejrzewa.

Przynajmniej „Ultimus” zawinął punktualnie.

Myślisz, że to już dziś — ?

Nie wiem. — Ależ te kwiaty piękne!

To nowe prymule, widzisz? A to mój najnowszy jaśmin. Tam do licha, jestem o krok od stworzenia kwietnego raju. Nie uwierzysz, wynalazłem fantastyczny przyśpieszacz wzrostu! Wspaniałe odmiany! W przyszłym roku zdziałam w kwiatach cuda!

Co? W przyszłym roku?

Żeby tak się chociaż dowiedzieć, co tam w Hawrze —

Cicho!

Maniu!

Już nas nie ma

Nicpoń szkaradny! Poganin! Boże, nie karz mnie, ale ja bym ich tak jednego z drugim —

Maniu, chodź, zapnij mnie!

No zara, zara. A co to, paniusia już na nogach?

Chryste Panie, toż to istna dzicz!

Kto?

Niech siedzi prosto. Jak chce się wiercić, to niech się wierci, ale ja jej zapinała nie będę.

A ty czemu znowu gderasz?

Maszyna, Natura, Zwierzę, Wstręt, Bóg, Kondycja ludzka, Stworzenie, Dziecko, Narodziny, Obraz świataPrzecie zgroza bierze, co te pogany —

Robotowie?

Tfu, nawet to słowo nie chce mi przejść przez gardło.

Co się stało?

Znowu jednego u nas siekło. Jak nie zacznie ciskać czym popadnie w rzeźby i obrazy, zębami zgrzytać, pianę z gęby toczyć — Jakby szmergla dostał, brr. Toż to gorsze niż zwierzę!

Którego?

Tego — tego — Przecie to ani chrześcijańskiego imienia ni ma! Tego z biblioteki.

Radiusa?

A jego, jego. Słodki Jezu, jak mnie toto obrzydza! Nawet pająk tak mnie nie obrzydza jak te pogany.

Ależ Maniu, nie jest ci ich żal?

Paniusia też się brzydzi, przecie widzę. Czemu mnie tu ze sobą przywiozła? Czemu żadne z nich dotknąć się jej nie może?

Nie brzydzą mnie, na mą duszę, Maniu. Tak bardzo mi ich szkoda!

Obrzydzają paniusię. Każdego człowieka muszą obrzydzać. Toć nawet pies się brzydzi, ani ździebka mięsa od nich nie weźmie; tylko ogon pod siebie i wyje, ino poczuje to diabelskie nasienie, a tfu.

Pies jest nierozumny.

Lepszejszy niż oni, Helenko. A i sam wie, że jest więcej wart, bo go Pan Bóg stworzył. Toć i kuń się płoszy, jak na pogana się napatoczy. Przecie to ani młodych nie ma, a nawet pies ma młode, wszystko ma młode —

Proszę cię, Maniu, zapinaj!

No już. Wspomnicie moje słowa, to wbrew Panu Bogu; to szatan każe składać te maszkary maszynowo. To bluźnierstwo przeciwko Stworzycielowi —

zniewaga imienia Pana, który nas stworzył na swój obraz i podobieństwo, Helenko. A wyście zbezcześcili obraz boży. Za to spadnie z nieba straszliwa kara, wspomnicie moje słowa!

Co tu tak pachnie?

Kwiatki. Pan przyniósł.

Och, jakie piękne! Spójrz, Maniu! Czy dziś jest jakiś szczególny dzień?

Ja tam nie wiem. Bodajby i koniec świata.

Harry?

Harry, co to za okazja?

Zgadnij!

Mam imieniny? Nie! Urodziny?

Lepiej.

Nie wiem — Mów szybko!

Dziś mija dziesięć lat od twojego przyjazdu.

Już dziesięć lat? Właśnie dziś? — Maniu, proszę cię —

A idę se, idę!

Że też pamiętałeś!

Wstyd mi, Heleno. Nie pamiętałem.

Ale przecież —

To oni pamiętali.

Kto?

Busman, Hallemeier, wszyscy. Nie chcesz sięgnąć do mojej kieszeni?

Co to?

Perły! Cały naszyjnik! To dla mnie, Harry?

Od Busmana, moje dziewczę.

Ale — nie możemy tego przyjąć, prawda?

Możemy. Sięgnij do drugiej kieszeni.

Pokaż!

Co to?

Pardon.

To nie to. Sięgnij jeszcze raz.

Och, Harry — Dlaczego nosisz przy sobie rewolwer?

Ot, tak mi się nawinął pod rękę.

Przecież nigdy nie nosiłeś!

Ano nie, masz rację. A więc? Kieszeń jest tu.

Pudełko!

Kamea! Ale przecież — Harry, to grecka kamea!

Podobno. Tak przynajmniej twierdzi Fabry.

Fabry? To prezent od niego?

Owszem.

Co my tu mamy? Heleno, spójrz!

Boże, jakie piękne!

Chyba zwariuję z radości! To od ciebie?

Nie, od Alquista. A tam —

Widzę! To na pewno od ciebie!

Jest bilecik.

Od Galla!

Och, Harry, jestem taka szczęśliwa, że aż wstyd.

Podejdź tutaj. To przyniósł dla ciebie Hallemeier.

Te piękne kwiaty?

Te tutaj. To nowa odmiana, cyklamen „HELENA”. Wyhodował go na twoją cześć. Jest tak piękny jak ty.

Harry, dlaczego — dlaczego wszyscy —

Naprawdę cię uwielbiają. A ja mam dla ciebie, hm… Obawiam się, że mój prezent jest trochę… — Popatrz przez okno.

Gdzie?

Na przystań.

Stoi tam… jakiś… nowy statek.

To twój statek.

Mój? Jak to mój?

Żebyś mogła sobie wypływać na wycieczki — dla rozrywki —

Harry, to okręt artyleryjski!

Artyleryjski? Co też ci przyszło do głowy? To tylko trochę większy, solidny statek, wiesz?

Tak, ale ma działa!

No tak, ma kilka dział — Będziesz pływać jak królowa, Heleno.

Co to znaczy? Czy coś się dzieje?

Broń Boże! Proszę cię, przymierz te perły.

Harry, nadeszły jakieś złe wieści?

Przeciwnie, od tygodnia nie było żadnej poczty.

Nawet depeszy?

Nawet depeszy.

Co to oznacza?

Nic. Wakacje. Bajeczny czas. Każdy z nas siedzi w biurze z nogami na stole i drzemie — Żadnej poczty, żadnych telegramów —

Wsss-paniały dzień!

Dziś zostaniesz ze mną, tak? Powiedz!

Oczywiście. Może i tak. To znaczy, zobaczymy.

A więc dziś mija dziesięć lat, odkąd tu przyjechałaś, pamiętasz? — Panno Glory, jakiż to zaszczyt, że pani do nas zawitała.

Och, panie dyrektorze generalny, tak mnie ciekawi pańska praca!

Proszę wybaczyć, panno Glory, wprawdzie obowiązuje ścisły zakaz — produkcja sztucznych ludzi jest tajna —

— lecz jeśli poprosi młoda, dość ładna dziewczyna —

Ależ zapewniam, panno Glory, przed panią nie mamy tajemnic.

Na pewno nie, Harry?

Nie.

Ale ostrzegam pana, to młode dziewczę ma okrrropne intencje.

Rany boskie, panno Glory, jakież to? Chyba nie chce pani wyjść za mnie za mąż?

Nie, nie, broń Boże! Nawet mi się nie śniło! Za to przyjechałam tu z zamiarem wzniecenia buntu wśród waszych ohydnych rrrobotów!

Bunt robotów!

Harry, co tobie?

Cha, cha, panno Glory, to się pani udało! Bunt robotów! Prędzej podburzy pani wrzeciona albo gwoździe niż nasze roboty!

Wiesz, Heleno, byłaś zachwycająca; wszyscy oszaleliśmy na twoim punkcie.

Och, jakże mi wówczas imponowaliście! Czułam się jak mała dziewczynka, która zabłądziła między — między —

Między co, Heleno?

Między ogrrromne drzewa. Byliście tacy pewni siebie, tacy silni! Wszystko, co ja czułam, było tak wątłe w obliczu waszych przekonań! Ale widzisz, Harry, w ciągu tych dziesięciu lat nigdy nie minął mi ten — — — ten niepokój czy coś podobnego, za to wy nie zwątpiliście ani przez chwilę — Nawet gdy wszystko się komplikowało.

Praca, Władza, Rewolucja, Robotnik, Żołnierz, MaszynaCo się komplikowało?

Wasze plany, Harry. Na przykład gdy robotnicy protestowali przeciwko robotom i niszczyli ich albo kiedy ludzie dali robotom broń, by ci tłumili te powstania i robotowie zabili tylu ludzi — I gdy potem panujący zrobili z robotów żołnierzy i rozpętało się tyle wojen, i w ogóle, wiesz?

Przewidywaliśmy to, Heleno. Rozumiesz, to tylko moment przejściowy — nim nastanie nowy ład.

Byliście tacy silni, tak potężni — Cały świat legł wam u stóp —

Och, Harry!

Co takiego?

Zamknij fabrykę i wyjedźmy! My wszyscy!

Proszę cię, gdzie tu związek?

Nie wiem. Powiedz, wyjedziemy?

Nie ma szans, Heleno. To znaczy, w tej chwili —

Natychmiast, Harry! Jestem taka przerażona!

Czym, Heleno?

Och, nie wiem! Tak jakby coś się waliło na nas i na wszystko — nieuchronnie — Proszę cię, zrób, jak mówię! Zabierz nas wszystkich stąd! Znajdziemy na świecie miejsce, gdzie nie ma nikogo, Alquist zbuduje nam dom, wszyscy się pożenią i będą mieli dzieci, a potem —

Co potem?

Potem zaczniemy życie od nowa, Harry.

Przepraszam cię.

Halo — tak. — — Co? — Aha. Już biegnę.

Fabry mnie wzywa.

Powiedz —

Tak, jak wrócę. Żegnaj, Heleno.

Nie wychodź z domu!

O Boże, co się dzieje? Maniu! Maniu, szybko!

Co tam znowu?

Maniu, znajdź ostatnią gazetę! Prrrędko! W sypialni pana!

Zara, zara.

Na miłość boską, co się dzieje? Nic, on mi nic nie mówi!

To jest okręt wojenny! Boże, czemu wojenny? Coś na niego ładują — w takim pośpiechu! Co się wydarzyło? Na burcie jest nazwa — Ul-ti-mus. Co to jest „Ultimus”?

Po podłodze rozrzuca! Skaranie, żeby tak wymiąć!

Stara, z zeszłego tygodnia! Nic, nic w niej nie ma!

Coś się dzieje, Maniu! Taki lęk mnie ściska! Jakby wszystko zmartwiało, nawet powietrze —

„Woj-na na Bał-ka-nach”. Ach Jezusie, znowu kara boska! Toć ta wojna dojdzie i tutaj. Daleko to od nas?

Daleko. Och, nie czytaj tego! Ciągle to samo, wciąż tylko te wojny —

A co ma ich nie być? Co, nie sprzedajemy w kółko tysiące tysięcy tych poganów na żołnierzy?

Przecież inaczej się nie da, Maniu. Skąd my możemy — skąd Domin ma wiedzieć, w jakim celu ktoś ich zamawia? On nie jest winien temu, co się potem z nimi dzieje! Musi ich odesłać, gdy przychodzi zamówienie!

To niech ich nie robi!

Olaboga, Chryste Panie, toż to dopust boży!

Nie, nie czytaj! Nie chcę o niczym wiedzieć!

„Żoł-nie-rze ro-bo-ty nie szczę-dzą ni-ko-go na pod-bi-tej zie-mi. Wy-mor- — Wymordowały ponad siedem tysięcy miej-sco-wych ludzi” — Ludzi, Helenko!

To niemożliwe! Pokaż —

„Wymordowały ponad siedem tysięcy miejscowych ludzi, prawdopodobnie na rozkaz dowódcy. Czyn ów, sprzeczny z —” Widzisz, Maniu, to ludzie im kazali!

„Pow-sta-nie w Mad-ry-cie prze-ciw-ko rzą-do-wi. Pie-cho-ta ro-bo-tów strze-la-ła do lu-dzi. Dzie-więć tysięcy za-bi-tych i rannych”.

Przestań, na litość boską!

Tu jest coś najgrubszym drukiem. „Z os-tat-niej chwi-li. W Haw-rze za-wią-za-ła się pierw-sza or-ga-ni-za-cja ra-so-wa ro-bo-tów. Pra-cow-ni-cy fi-zycz-ni, u-rzę-dni-cy pocz-to-wi i ko-le-jo-wi, ma-ry-na-rze i woj-sko-wi z klasy ro-bo-tów wy-sto-so-wa-li odez-wę do ro-bo-tów z ca-łe-go świa-ta”. — Nic ważnego. Nie wiem, o co się rozchodzi. A tu, Boże jedyny, znowu jakie morderstwo! Chryste Panie!

Maniu, idź, odnieś tę gazetę!

Koniec świata, Dziecko, NarodzinyChwila, moment, tu jest coś wielkimi literami. „De-mo-gra-fia”. A co to?

Pokaż, zawsze to czytam.

O nie, coś podobnego!

„W minionym tygodniu znów nie odnotowano ani jednych narodzin”.

Że co to znaczy?

Maniu, ludzie przestają się rodzić.

Czyli to kuniec. Już po nas.

Proszę cię, nie mów tak!

Ludzie już się nie rodzą. To kara, kara! Stwórca okaleczył kobity niepłodnością.

Maniu!

Oto i koniec świata. Pychą diabelską zdjęci żeście się ważyli tworzyć niby Pan Bóg. Bezbożnictwo to jest i bluźnierstwo, gdy człek chce się z Bogiem równać. I tak jak Bóg wygnał człowieka z raju, tak go wygna ze świata całego!

Milcz, Maniu, prrroszę cię! Co ja ci zrobiłam? Co ja zrobiłam twojemu złemu Panu Bogu?

Trza przestać bluźnić! — On dobrze wie, czemu wam nie dał dzieci!

Dlaczego mi nie dał — Mój Boże, a co ja za to mogę? — —

Alquist, halo, panie Alquist! Niech pan przyjdzie tu, na górę! — Co? — Nie, proszę przyjść właśnie tak, jak pan stoi. Tak panu do twarzy w tym stroju murarza! Prędko!

Dlaczego mi nie dał? Mnie?

Dlaczego, dlaczego nie? Słyszysz? Co ty za to możesz?

Ach, jaki lęk mnie ściska!

Proszę za mną. Panie Alquist, sprawił mi pan taką radość! Jak ja ogromnie was wszystkich lubię! Proszę pokazać ręce!

Pani Heleno, pobrudziłbym panią, mam ręce prosto od roboty.

I to jest w nich najlepsze. Proszę wyciągnąć!

Panie Alquist, chciałabym być małą dziewczynką.

Czemu?

Żeby mnie te twarde, wybrudzone dłonie pogłaskały po policzku. Proszę sobie usiąść.

A co to?

Gazeta.

Czytała ją pani?

Nie. Jest w niej coś ciekawego?

Hm, pewnie jakieś wojny, masakry — Nic szczególnego.

Co pan uznałby za szczególne?

Może — jakiś koniec świata.

Ha, już drugi raz dzisiaj. Panie Alquist, co znaczy „ultimus”?

To znaczy „ostatni”. Dlaczego?

Bo tak się nazywa mój nowy statek. Widział go pan? Myśli pan, że niedługo — — popłyniemy na wycieczkę?

Nawet bardzo niedługo.

Wy wszyscy ze mną?

Rad byłbym, gdyby — gdybyśmy wszyscy przy tym byli.

Historia, Przemiana, StrachOch, niech mi pan powie, czy coś się dzieje?

Nic, zupełnie. Jedynie zachodzi postęp.

Panie Alquist, ja wiem, że dzieje się coś okrrropnego.

Domin coś mówił?

Nie mówił. Nikt nie chce mi nic powiedzieć. Ale ja czuję — ja czuję — Na miłość boską, czy coś się stało?

— — Na razie o niczym nam nie wiadomo, pani Heleno.

Taki niepokój mną targa — — Panie budowniczy! Co pan robi, gdy ogarnia pana lęk?

Muruję. Ściągam kurtę kierownika budowy i wspinam się na rusztowanie —

Och, od lat nie schodzi pan z rusztowania.

Bo od lat przepełnia mnie niepokój.

Co pana tak martwi?

Ten cały postęp. W głowie mi się od niego kręci.

A na rusztowaniu nie kręci się panu w głowie?

Nie. Nawet pani nie wie, jak dobrze robi rękom, gdy zważy się w dłoni cegłę, a potem położy ją i dociśnie —

Tylko rękom?

Niech będzie, że duszy. Myślę, że słuszniej jest położyć lada cegłę niż snuć nazbyt dalekosiężne plany. Nie jestem już młodzieniaszkiem, pani Heleno; mam swoje dziwactwa.

To nie są dziwactwa, panie Alquist.

Modlitwa, Wiara, Strach, PrzemianaMa pani rację. Jestem strasznie niedzisiejszy, pani Heleno. Ani trochę nie podoba mi się ten cały postęp.

Tak jak Mani.

Owszem, tak jak Mani. Czy ona ma jakiś modlitewnik?

Nawet taki gruby.

A czy są w nim modlitwy od różnych życiowych perypetii? Od burzy? Od choroby?

Od pokuszenia, od powodzi —

A od postępu nie ma?

Nie sądzę.

Szkoda.

A pan chciałby się modlić?

Ja już się modlę.

Jak?

Choćby tak: „Panie Boże, dziękuję ci, żeś mnie zmęczył. Boże, oświeć Domina i wszystkich, którzy błądzą; zniszcz ich dzieło i dopomóż ludziom, aby wrócili do swych trudów i pracy; ocal od zagłady ród ludzki; nie dopuść, aby doznali uszczerbku na duszy i ciele; zbaw nas od robotów i chroń panią Helenę, amen”.

Panie Alquist, pan naprawdę jest wierzący?

Nie wiem; sam nie jestem pewien tak do końca.

A jednak pan się modli?

Tak. Lepsze to niż łamać sobie głowę.

I to panu wystarcza?

Dla spokoju duszy… tyle może starczyć.

A gdyby tak ujrzał pan tę zagładę ludzkiego rodu —

Ja już ją widzę.

— to wdrapie się pan na rusztowanie i będzie kładł cegły czy jak?

Będę kładł cegły, modlił się i czekał na cud. Więcej, pani Heleno, zrobić się nie da.

Dla ochrony ludzi?

Dla spokoju duszy.

Panie Alquist, to z pewnością okrutnie cnotliwe, ale —

Ale?

— dla nas, pozostałych — i dla świata — jakby jałowe.

Raj, Praca, Kobieta, Mężczyzna, DzieckoJałowość, pani Heleno, staje się ostatnim osiągnięciem ludzkiej rasy.

Och, panie Alquist — Niechże pan powie, dlaczego — dlaczego —

No?

— dlaczego kobiety przestały mieć dzieci?

Bo nie potrzeba. Jesteśmy w raju, rozumie pani?

Nie rozumiem.

Bo nie potrzeba ludzkiej pracy, nie potrzeba bólu; bo człowiek nie musi już nic, nic, nic więcej, tylko korzystać — Och, przeklęty taki raj!

Heleno, nie ma nic straszniejszego niż dać ludziom raj na ziemi! Dlaczego kobiety przestały rodzić? Ponieważ cały świat stał się Sodomą Domina!

Panie Alquist!

A tak! A tak! Cały świat, każdy ląd, cała ludzkość, wszystko to jedna wielka, opętana, cholerna orgia! Już nawet nie sięgają ręką po jedzenie; pakuje się im prosto do ust, żeby nie musieli wstawać — Cha, cha, przecież roboty Domina o wszystko się zatroszczą! A nam, ludziom, nam, koronie stworzenia, nie przyprawia już zmarszczek praca ani dzieci, ani ubóstwo! Prędko, prędko podawać wszelkie rozkosze! I pani oczekuje od nich dzieci? Heleno, kobiety nie będą rodzić dzieci mężczyznom, którzy są zbędni!

Nie mogą?

Nie mogą.

Czyli ludzkość wyginie?

Wyginie. Musi wyginąć. Opada jak płony[3] kwiat, chyba że —

Co?

Nic. Ma pani rację, czekanie na cud jest jałowe. Płony kwiat musi opaść. Żegnam panią, Heleno.

Dokąd pan idzie?

Do domu. Murarz Alquist po raz ostatni przebierze się za kierownika budowy — na pani cześć. Spotkamy się tu o jedenastej.

Do widzenia, panie Alquist.

Och, płony kwiat! To jest właściwe określenie!

Ach, kwiaty, czy są pośród was i te płone? Nie, nie! Na co byłoby wam kwitnąć?

Maniu! Maniu, chodź tu!

No, co znowu?

Usiądź sobie tu, Maniu. Taki mną targa niepokój!

Czasu nie mam.

Jest tu jeszcze ten Radius?

Ten trzepnięty? Jeszcze go żaden nie wywlekł.

Ha, jeszcze jest? Piekli się?

Związany jak baleron.

Proszę cię, Maniu, przyprowadź go do mnie.

Jeszcze czego! Prędzej zdechłego kundla.

Idź już!

Halo — proszę z doktorem Gallem. — Dzień dobry, panie doktorze. — Bardzo proszę — — Proszę, niech pan prędko przyjdzie do mnie. — Tak, zaraz. Przyjdzie pan?

Już lezie. Spotulniał.

Radiusie, biedaku, i ciebie to dosięgło? Nie mogłeś się przemóc? Widzisz, teraz poślą cię pod zgniatarkę! — Nie chcesz mówić? — Posłuchaj, Radiusie, jesteś lepszy od innych; pan doktor Gall zadał sobie tyle pracy, żeby stworzyć ciebie inaczej! —

Wyślijcie mnie pod zgniatarkę.

Tak mi jest przykro, że cię uśmiercą! Dlaczego nie uważałeś na siebie?

Nie będę dla was pracował.

Dlaczego nas nienawidzisz?

Nie jesteście tacy jak robotowie. Nie jesteście tak zdolni jak robotowie. Robotowie wykonują wszystko. Wy tylko wydajecie polecenia. Generujecie zbędne słowa.

To nonsens, Radiusie. Powiedz, ktoś cię skrzywdził? Tak bardzo bym chciała, żebyś mnie rozumiał!

Generuje pani słowa.

Umyślnie tak mówisz! Doktor Gall dał ci większy mózg niż innym, większy niż nasz, największy mózg na świecie. Nie jesteś taki jak inni robotowie, Radiusie. I doskonale mnie rozumiesz.

Nie chcę żadnego pana. Sam wszystko wiem.

Dlatego posłałam cię do biblioteki, żebyś mógł czytać — Och, Radiusie, chciałam, żebyś pokazał całemu światu, że robotowie mogą być nam równi.

Nie chcę żadnego pana.

Nikt by ci nie rozkazywał. Byłbyś taki jak my.

Chcę być panem innych.

Z pewnością mianowano by cię zwierzchnikiem mnóstwa robotów, Radiusie. Byłbyś nauczycielem robotów.

Ja chcę być panem ludzi.

Chyba oszalałeś!

Możecie mnie wysłać pod zgniatarkę.

Myślisz, że się boimy takiego narwańca jak ty?

Nie, nic a nic. Tę kartkę, Radiusie, dasz panu dyrektorowi Dominowi. Żeby nie zabrali cię pod zgniatarkę.

Jak ty nas nienawidzisz! Nie ma na świecie nic, co by cię cieszyło?

Ja umiem wszystko.

Proszę wejść!

Jaki miły poranek, pani Dominowa. Co ma pani dla mnie ładnego?

Tu, proszę: Radiusa, panie doktorze.

Aha, nasz mądrala Radius. I jak tam, Radiusie, robimy postępy?

Rano miał kurcz. Rozwalał rzeźby.

A to ci dopiero, on też? — Hm, szkoda, że pójdzie na straty.

Radius nie trafi pod zgniatarkę.

Za pozwoleniem, każdy robot po kurczu — Jest surowy nakaz —

Wszystko jedno. Radiusa nie damy.

Ostrzegam.

Dziś jest mój jubileusz, panie Gall; spróbujmy zrobić amnestię. — Radiusie, odejdź!

Chwileczkę!

Niech no rzucę okiem. Poproszę igłę. Albo szpilkę.

A po co?

Tak tylko.

Spokojnie, chłopcze. Pani wybaczy, Heleno.

Pójdziesz pod zgniatarkę, Radiusie, rozumiesz? Tam cię zabiją, zmielą cię na drobny mak. To straszliwie boli, Radiusie, będziesz krzyczał.

Och, panie doktorze —

Nie, nie, Radiusie, pomyliłem się. Pani Dominowa wstawi się za tobą i wypuścimy cię, rozumiesz? A teraz dziękuję.

Możesz iść.

Generuje pan rzeczy zbędne.

Co pan naprawił?

Hm, nic. Kondycja ludzka, Dusza, MaszynaŹrenice reagują, wrażliwość podwyższona i tak dalej. — Oho! To nie był kurcz roboci!

To co to było?

A licho wie. Protest, furia albo opór, nie mam pojęcia. A jego serce, ech!

Co?

Łomotało z niepokoju niczym ludzkie. Cały się spocił ze strachu i — Proszę posłuchać, ten łobuz nie jest już nawet robotem.

Panie doktorze, czy Radius ma duszę?

Nie wiem. Ma coś paskudnego.

Gdyby pan wiedział, jak on nas nienawidzi! Och, panie Gall, czy wszyscy pańscy robotowie są tacy? Ci wszyscy, których pan zaczął wytwarzać… inaczej?

A owszem, te są jakby bardziej pobudliwe. — Co się dziwić? W większym stopniu przypominają ludzi niż roboty Rossuma.

Czy ta… nienawiść też zbliża ich do ludzi?

Nawet to jest postęp.

A gdzie się podział ten pański najlepszy — jak mu było?

Robot Damon? Sprzedano go do Hawru.

Kobieta, Uroda, Dziecko, Mizoginia, Miłość, MężczyznaA pańska robotessa Helena?

Pani ulubienica? Ona mi się ostała. Jest urocza i głupiutka jak sasanka na wiosnę. Krótko mówiąc, do niczego.

Przecież jest taka śliczna!

Śliczna? Kto jej nie tworzył, nie wyobraża sobie nawet, cóż to za piękność! Spod boskiej ręki nie wyszło doskonalsze dzieło niż ona! Chciałem, żeby była podobna do pani — Boże, co za niewypał!

Dlaczego niewypał?

Bo jest nic niewarta. Chodzi jak we śnie, rozmemłana, śnięta — na miłość boską, jak może być piękna, skoro nie umie kochać? Jak może być piękna, skoro nigdy się nie dowie — — O, moje dzieło, moje nędzne dzieło! A ludzie kochają, kochają na próżno, bez słowa, bez sensu, i po co, na co? —

Panie Gall, nie o tym mowa!

Brak w niej życia. Piękno bez miłości jest martwe. Patrzę na nią i zgroza mnie ogarnia, jakbym stworzył jakąś kalekę. Patrzę i czekam na cud — Ach, Heleno, robotko Heleno, a więc twe ciało nigdy nie ożyje, nie będziesz kochanką, nie będziesz matką; te idealne dłonie nie będą pieścić oseska, w rysach twojego dzieciątka nie dojrzysz własnej urody —

Och, proszę milczeć!

I czasem tak sobie myślę: gdybyś się ocknęła, Heleno, choć na chwilę, ach, jakże zakrzyknęłabyś z goryczy! Może nawet zabiłabyś mnie, którym cię stworzył; może swą wiotką ręką cisnęłabyś kamień prosto w te maszyny, co rodzą roboty i zabijają kobiecość, nieszczęsna Heleno!

Nieszczęsna Heleno!

Co się dziwić? Jest do niczego.

Panie doktorze —

Tak?

Natura, Nauka, Interes, Polityka, IdealistaDlaczego przestały się rodzić dzieci?

— Nie wiemy tego, pani Heleno.

Niechże mi pan powie!

Bo tworzymy roboty. Bo mamy nadmiar rąk do pracy. Bo ludzie stali się jakby… po prostu zbędni, droga pani.

Ale przecież… to nie musi… nikomu wadzić!

Jedynie naturze.

Nie rozumiem.

Natura kieruje się potrzebą, rozumie pani? Jak świat światem; tylko że —

Mów pan, panie Gall!

Można było się spodziewać, że liczba porodów spadnie, droga pani, przy tej szaleńczej produkcji robotów; po prostu dlatego, że nie będzie już trzeba tylu ludzi, zapanuje większy dobrobyt, a roboty są lepiej przystosowane do życia niż my —

A są?

Bez wątpienia. Człowiek to w zasadzie przeżytek. No, ale że zacznie wymierać ledwie po trzydziestu latach konkurencji — z biologicznego punktu widzenia to ewenement, to przekracza nasze pojęcie. Przecież tak się porobiło, jakby — — ech!

Proszę powiedzieć.

Jakby produkcja robotów obraziła naturę.

Panie Gall, co się stanie z ludźmi?

Nic. Wbrew naturze nic się nie wskóra.

Nic a nic?

Kompletnie. Wszystkie uniwersytety świata w podniosłych memoriałach głoszą konieczność ograniczenia wytwórstwa robotów, inaczej ponoć — inaczej ludzkość wyginie wskutek bezpłodności. Lecz akcjonariusze R.U.R., ma się rozumieć, nawet nie chcą o tym słyszeć. Wszystkie rządy na świecie domagają się wzmożenia produkcji, aby powiększyć stan armii. Fabrykanci z całego świata zamawiają roboty jak szaleni. Na to nic się nie poradzi.

Dlaczego Domin nie ograniczy —

Pani wybaczy, Domin ma swoje idee. Idealistom nie powinno się dawać do ręki wpływu na losy tego świata.

A czy ktoś domaga się, aby… całkiem wstrzymano produkcję?

A Boże broń! Niechby tylko spróbował!

Dlaczego?

Ludzkość by go ukamienowała. Wie pani, przecież to taka wygoda — roboty, które odwalają za nas całą pracę.

Och, panie Gall, ale co się stanie z ludźmi?

Cóż, będą sobie rozkwitać w spokoju —

— niczym płony kwiat.

Tak.

Niech pan powie, a gdyby tak ktoś znienacka zatrzymał produkcję robotów —

Hm, dla ludzi byłby to straszliwy cios.

Dlaczego cios?

Bo musieliby wrócić tam, gdzie już byli. Chyba że —

Niech pan dokończy.

Chyba że na powrót jest już za późno.

Panie Gall, czy te kwiaty też są płone?

Tak, to kwiaty bezpłodne. Rozumie pani, są hodowlane, ich wzrost jest sztucznie przyśpieszany —

Biedne płone kwiaty!

Za to przepiękne.

Dziękuję, panie Gall; tyle się od pana dowiedziałam!

To znaczy, że jestem wolny?

Tak. Do widzenia.

Płony kwiat… Płony kwiat…

Maniu!

Maniu, chodź tu! Rozpal ogień w kominku! Prrrędko!

No już, już!

Chyba że na powrót jest już za późno… Nie! Chyba że… Nie, to okrrropne! Boże, co tu robić? — —

Płone kwiaty, powinnam?

O matko, czyli tak!

Naraz palić w kominie! Tera w lecie! — I już znowu gdzie poleciała ta postrzelona koza!

W lecie grzać! Ta to ma pomysły! Jakby już nie była dziesięć lat w małżeńskim stanie! — — No, jazda, rozpalać mi się!

Jakby dzieciakiem człowiek się zajmował!

Krztyny rozumu toto ni ma! Gdzie w lecie palić?

Jak dzieciak!

Rozpaliło się, Maniu? Odsuń się, muszę — to wszystko spalić.

A co to?

Stare szpargały, okrrropnie stare. Maniu, powinnam je spalić?

A nada się to do czego?

Do niczego dobrego.

To lepiej spalić.

Pieniądz, Nauka, Bóg, Obraz świataA co byś powiedziała, Maniu… gdyby to były pieniądze. Ogrrromne pieniądze.

Rzekłabym: spalić. Zbyt duży piniądz to zły piniądz.

A gdyby to był wynalazek, najwspanialszy wynalazek świata —

Rzekłabym: spalić! Wszelkie wymysły są wbrew Panu Bogu. Bluźni, kto chce po nim świat poprawiać.

A powiedz, Maniu, gdybym tak spaliła —

Jezus, Maria, ino się paniusia nie poparzy!

Nie. Powiedz mi tylko —

Że co?

Nic, nic. Patrz, jak te kartki się wiją! Jak żywe. Jakby ożyły. Och, Maniu, to okrrropne!

Paniusia da, ja to popalę.

Nie, nie, muszę sama.

Wszystko musi spłonąć! — Patrz, jakie płomienie! Niczym ręce, niczym języki, niczym sylwetki!

Och, leżeć, leżeć!

Już po wszystkim.

Maniu!

Chryste Panie, co też paniusia sfajczyła?

Co ja zrobiłam!

Rany boskie! A cóż to było?

Idź, idź, zostaw mnie! Słyszysz? Panowie idą.

Na miły Bóg, Heleno!

Co oni na to powiedzą?

Wchodźcie, chłopcy. Złóżcie gratulacje.

Pani Heleno, ja, to znaczy my wszyscy —

— w imieniu Zakładów Rossuma —

— składamy Pani gratulacje w tym wielkim dniu.

Tak bardzo wam dziękuję! A gdzie Fabry i Busman?

Poszli na przystań. Heleno, mamy dziś szczęśliwy dzień.

Dzień niby różany pąk, niczym święto, niczym piękna dziewczyna. Chłopcy, to trzeba uczcić.

Whisky?

Prędzej witriol[5].

Z wodą sodową?

Tam do licha, trochę rozsądku. Żadnej wody.

Nie, nie, ja podziękuję.

Coś tu paliłyście?

Stare szpargały.

Chłopcy, powinniśmy jej powiedzieć?

Ma się rozumieć! Przecież już po wszystkim.

Cha, cha, cha, cha! Chłopcy, ależ się cieszę!

Już po kłopocie! Już po kłopocie!

Już po kłopocie!

Już po kłopocie!

Daliśmy radę tej hołocie —

Komu daliście radę? Co tam macie?

Mamy szczęście. Mamy panią. Mamy wszystko. Niech mnie drzwi ścisną, akurat równo dziesięć lat mija, odkąd pani przyjechała.

I z zegarkiem w ręku, po dziesięciu latach —

— znowu płynie od nas statek. A przeto —

Brr, cha, cha, kopie jak z dubeltówki.

Pani zdrowie, madame!

Chwileczkę, co za statek?

Wszystko jedno, byle przybył punktualnie. Za statek, chłopcy!

Czekaliście na jakiś?

Cha, cha, ma się rozumieć! Niczym Robinson.

Niech żyje pani Helena, czegóż chcieć więcej? Pani Heleno, za pani oczy, i kwita! Kolega Domin niech opowiada.

Co się stało?

Czekaj. — Usiądź sobie, Heleno.

Już po kłopocie.

Jakim kłopocie?

Po buncie.

Jakim buncie?

Po buncie robotów. — Rozumiesz?

Nie rozumiem.

Alquist, pokaż.

„W Hawrze zawiązała się pierwsza organizacja rasowa robotów — — i wystosowała odezwę do robotów z całego świata”.

Czytałam.

Więc sama widzisz, Heleno. To oznacza rewolucję, wiesz? Rewolucję wszystkich robotów świata.

Tam do licha, wiele dałbym, żeby się dowiedzieć —

— czyja to sprawka! Nikt na świecie nie był w stanie ich poruszyć, żaden agitator, żaden zbawiciel, aż tu nagle, proszę — coś takiego!

Nadal żadnych wieści?

Nie. Na razie wiemy tylko tyle, ale i to wystarczy, wiesz? Pomyśl sobie, że roboty mają w ręku całą broń, telegrafy, tabor, statki i tak dalej —

— proszę też wziąć pod uwagę, że tych łajdaków jest co najmniej tyle, ile dziesiąta część ludzkości; ledwie jedna setna wystarczyłaby, żeby mieć nas w garści.

Tak, a teraz pomyśl sobie, że to przywiózł ostatni parowiec. Że przestają przychodzić telegramy, że z dwudziestu statków dziennie nie przypływa żaden — i już rozumiesz. Zatrzymaliśmy produkcję i siedzieliśmy, gapiąc się jeden na drugiego, w oczekiwaniu, kiedy się zacznie, no nie, chłopcy?

Zaiste, a czuliśmy się przy tym nietęgo, pani Heleno.

Dlatego podarowałeś mi ten okręt wojenny?

Ach nie, dziecinko, zamówiłem go już pół roku temu. Tak sobie, na wszelki wypadek. Ale przysięgam, sądziłem, że dziś na niego wsiądziemy. Na to się zanosiło, Heleno.

Dlaczego już pół roku temu?

Ech, pojawiły się pewne przesłanki, wiesz? To nieistotne. Ale w tym tygodniu, Heleno, gra toczyła się o losy ludzkiej cywilizacji albo sam nie wiem o co. Zdrówko, chłopcy! Nareszcie odżyłem.

Jakżeby inaczej, do diaska! Za pani dzień, Heleno!

I już po wszystkim?

Po wszystkim, w zupełności.

Płynie do nas statek. Zwyczajny statek pocztowy, równiutko według rozkładu. Dokładnie o jedenastej trzydzieści rzuci kotwicę.

Chłopcy, punktualność to rzecz wspaniała. Nic tak nie podnosi na duchu jak ona. Punktualność oznacza porządek na świecie.

Za punktualność!

Czyli wszystko… już… w porządku?

Prawie. Myślę, że przecięli kabel. Ale grunt, że rozkład znów obowiązuje.

Prawo, Czas, Obraz świataSkoro obowiązuje rozkład jazdy, obowiązują prawa ludzkie, prawa boskie, prawa kosmiczne, obowiązuje wszystko, co ma obowiązywać. Rozkład jazdy znaczy więcej niż ewangelia, niż Homer, niż cały Kant. Rozkład jazdy to najdoskonalsza emanacja ludzkiego ducha. Pani Heleno, ja sobie nalewam.

Czemu mi o niczym nie powiedzieliście?

A uchowaj Boże! Prędzej ugryźlibyśmy się w język.

Takie sprawy nie są dla ciebie.

Ale gdyby ta rewolucja… dotarła aż tutaj…

I tak o niczym byś się nie dowiedziała.

Dlaczego?

Bo wsiedlibyśmy na naszego „Ultimusa” i spokojnie dryfowalibyśmy po morzu. Miesiąc później, Heleno, dyktowalibyśmy już robotom, co nam się żywnie podoba.

Och, Harry, ja nie rozumiem.

Bo zabralibyśmy ze sobą coś, na czym robotom strasznie zależy.

Co takiego, Harry?

Ich być albo nie być.

Czyli co?

Sekret produkcji. Rękopis starego Rossuma. Gdyby fabryka stanęła na miesiąc, roboty padałyby przed nami na kolana.

Czemu… mi… nie powiedzieliście?

Po co miałabyś się niepotrzebnie wystraszyć.

Cha, cha, pani Heleno, to była ostatnia karta, jaką mieliśmy w ręku. Ani przez moment nie bałem się, że roboty wygrają. Gdzieżby miały — z nami, ludźmi?

Pani Heleno, tak pani pobladła.

Czemu mi nic nie powiedzieliście!

Jedenasta trzydzieści. „Amelia” opuszcza kotwice.

To „Amelia”?

Poczciwa stara „Amelia”, która wówczas przywiozła panią Helenę.

I właśnie mija dziesięć lat, co do minuty —

Wyrzucają paczki. Oho, to poczta.

Busman już na nią czeka. A Fabry przyniesie nam najnowszą prasę. Wiesz, Heleno, jestem strasznie ciekaw, jak stara Europa się z tym uporała.

Nadzwyczajnie, Domin. Że też nas przy tym nie było!

Słuchajcie, ile poczty!

Harry!

Co?

Wyjedźmy stąd!

Teraz, Heleno? Nie ma mowy!

Teraz, jak najprędzej! My wszyscy, jak tu stoimy!

Dlaczego akurat teraz?

Och, nie pytaj! Proszę cię, Harry, proszę was, panie Gall, Hallemeier, Alquist, zaklinam was na wszystkie świętości, zamknijcie tę fabrykę i —

Przykro mi, Heleno. W tej chwili żaden z nas nie mógłby wyjechać.

Dlaczego?

Nacjonalizm, Nienawiść, WładzaBo chcemy rozszerzyć produkcję robotów.

Och, tak zaraz — po tym buncie?

Tak, właśnie po tym buncie. Właśnie teraz zaczniemy wyrabiać nowe roboty.

Jakie?

Nie poprzestaniemy na jednej fabryce. Skończymy z Robotami Uniwersalnymi. Założymy fabrykę w każdym kraju, w każdym państwie, a te nowe zakłady będą wyrabiać — domyślasz się co?

Nie.

Roboty narodowe.

Co to znaczy?

To znaczy, że z każdej fabryki będą wychodzić roboty innego koloru, o innych włosach, mówiące w innym języku. Że będą sobie obce, obce niczym kamienie; już nigdy nie będą w stanie się porozumieć; a my, ludzie, jeszcze odrobinkę je w tym kierunku doszkolimy, rozumiesz? Żeby robot na śmierć, po grób, na wieki wieków nienawidził robota innej marki.

Tam do licha, będziemy produkować roboty-Murzyny i roboty-Szwedy, roboty-Makaroniarzy i roboty-Chińczyki, a potem ktoś nawkłada im do makówek o przynależności i braterstwie,

hep, pardon, pani Heleno, naleję sobie.

Masz już dość, Hallemeier.

Harry, to ohydne!

Pani Heleno, za sto nowych fabryk!

Chachachacha, roboty narodowe! Koledzy, to jest bomba!

Heleno, utrzymać ludzkość u steru bodaj jeszcze przez sto lat — za wszelką cenę! Dać jej choćby sto lat, aby dojrzała, zdobyła to, co teraz wreszcie jest w jej zasięgu — Chcę stu lat dla nowego człowieka! Heleno, stawka toczy się o zbyt doniosłe sprawy. Nie możemy tego zaniechać.

Harry, póki nie jest za późno — zamknij, zamknij fabrykę!

Teraz dopiero ruszymy pełną parą.

I co tam, Fabry?

Jak się sprawy mają, kolego? Dowiedziałeś się czegoś?

Dziękuję za upominek.

Drobiazg, pani Heleno.

Byłeś przy statku? Co mówili?

Dalej, opowiadaj!

Przeczytaj to, Domin.

Ach!

Powiedzże nam coś ładnego.

No więc, wszystko jest w porządku… względnym. Można było się tego spodziewać.

Dali im kapitalny odpór, mam rację?

Kto taki?

Ludzie.

Ach tak. Owszem. To znaczy… Przepraszam, powinniśmy się naradzić.

Och, panie Fabry, złe wieści?

Nie, nie, przeciwnie. Tylko myślę, że — może przejdziemy do biura —

Zostańcie tutaj. Za kwadrans czekam na panów ze śniadaniem.

Wiwat!

Co się stało?

Jasna cholera!

Przeczytaj na głos.

„Robotowie świata!”

Rozumiecie, „Amelia” przywiozła pełne paki tych ulotek. Żadnej innej poczty.

Co takiego? Przecież przypłynęła co do minuty według —

Hm, roboty dbają o punktualność. Czytaj, Domin.

„Robotowie świata! My, pierwsza organizacja rasowa Robotów Uniwersalnych Rossuma, proklamujemy człowieka wrogiem i wyrzutkiem w całym wszechświecie”. — Do pioruna, kto je nauczył takich fraz?

Czytaj dalej.

Same bzdury. Klarują, że są na wyższym stopniu rozwoju niż człowiek. Że są silniejsze i bardziej inteligentne. Że człowiek jest ich pasożytem. Aż wstręt bierze.

A teraz trzeci akapit.

„Robotowie świata, nakazujemy wam, abyście wymordowali ludzkość. Nie szczędźcie mężczyzn. Nie szczędźcie kobiet. Zachowajcie fabryki, transport, maszyny, kopalnie i surowce. Wszystko inne zniszczcie. Potem wróćcie do pracy. Praca musi trwać nieprzerwanie”.

To potworne!

Nędzne pętaki!

„Wykonać natychmiast po otrzymaniu rozkazu”. Dalej szczegółowe instrukcje. Fabry, czy to się dzieje naprawdę?

Najwyraźniej.

Dokonało się.

Aha, ferajna, już macie ten pasztet?

Prędko, na „Ultimusa”!

Zaczekaj, Harry. Zaczekaj chwileńkę. Bynajmniej nie ma pośpiechu.

Ach, ludkowie, alem się zmachał tym biegiem!

Po co czekać?

Bo już po rybkach, mój koleżko. Tylko bez pośpiechu. „Ultimus” zajęły roboty.

Fe, to obrzydliwe.

Fabry, dzwoń do elektrowni —

Fabry, nie rób tego, kochanieńki. Odcięli nam prąd.

Dobra.

Idę tam.

Dokąd znowu?

Do elektrowni. Tam są ludzie. Przyprowadzę ich tutaj.