Dekameron, Dzień piąty

Zakończona happy endem, krótka i zaskakująca opowieść o miłości i poświęceniu, która trwale zapisała się w historii i teorii literatury.

Nowela Sokół jest jedną ze stu krótkich opowieści tworzących dzieło zaliczane do najsłynniejszych utworów literatury światowej: Dekameron Giovanniego Boccaccia. Napisany w języku włoskim Dekameron po raz pierwszy ukazał się drukiem około 1470 roku, niemal sto lat po śmierci Boccaccia (1313–1375), który pracował nad nim prawdopodobnie w latach 1350–1353; dzieło znane było w odpisach i we fragmentach jeszcze przed publikacją. W 1559 roku znalazło się na indeksie ksiąg zakazanych.

Miejscem akcji Dekameronu, rozgrywającej się w 1348 roku, jest willa w okolicach Florencji, gdzie dziesięć osób szlachetnego pochodzenia (siedem dam i trzech młodzieńców) chroni się przed panującą w mieście dżumą. Przebywają tam dziesięć dni — stąd zaczerpnięty z języka greckiego tytuł utworu (deka hemeron w starożytnej grece oznacza właśnie „dziesięć dni”). Towarzystwo spędza czas, opowiadając sobie historie — każdego dnia powstają opowieści na zadany temat, wybrany przez wyznaczonego na dany dzień „króla” lub „królową”.

I tak pierwszego dnia bohaterowie dzielą się przypowiastkami o ludzkich wadach: o skąpstwie, głupocie, obłudzie i rozpuście. Dzień drugi to opowieści skomplikowane i nieprawdopodobne. Trzeciego dnia zebrani koncentrują się na frywolnych historiach o miłosnych przygodach kleru i pustelników. Dzień czwarty to opowieści z nieszczęśliwym zakończeniem, zaś piąty — pełne perypetii historie miłosne z zakończeniem szczęśliwym. I tak dalej, aż po dzień dziesiąty i powrót bohaterów do Florencji. W ten sposób Boccaccio prezentuje aż sto nowel, z których wyłania się barwny obraz włoskiej obyczajowości czasów renesansu, ze znakomicie oddanymi realiami epoki. Bohaterowie nowel wywodzą się ze wszystkich sfer i warstw społecznych — od książąt, poprzez rycerstwo, kler, mieszczan, po prostych wieśniaków i biedotę. Pojawiają się wśród nich postaci łatwe do rozpoznania dla ówczesnych florentyńczyków, ale prawda historyczna została potraktowana z przymrużeniem oka.

Renesansowym ideałem było doświadczanie człowieczeństwa w jego pełni (w nawiązaniu do słynnej sentencji Terencjusza: „Jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce”) i taki też obraz ludzkiej kondycji wyłania się z Dekameronu. Jest w nim miejsce na wzniosłość i rubaszność, intelekt i zmysłowość, tragedię i farsę. Los jest zmienny i kapryśny, a tym, co pomaga człowiekowi przetrwać, jest umiejętność życia chwilą (carpe diem) i korzystanie z przymiotów rozumu. Życie spełnione to życie w harmonii z naturą świata i człowieka. Miłość jest motorem ludzkiego życia, dlatego wszelkie z niej wynikające błędy i słabości mogą być wybaczone — poza sprzedajnością. Z kart Dekameronu wyłania się nowy, renesansowy typ bohatera – jest nim człowiek zdolny przystosować się do zmiennych kolei losu i cieszyć się życiem niezależnie od tego, co ono przynosi. Kolejne wyzwania traktuje z odwagą, otwartością i humorem. Taką postawę prezentuje towarzystwo, które w obliczu śmiercionośnej epidemii robi, co może, aby zachować dobry nastrój, nie poddać się złym myślom i lękom: receptą jest dla nich opowiadanie historii i wysiłek umysłowy wkładany w to zajęcie.

Nowela Sokół (jedna ze stu krótkich opowieści tworzących dzieło, zaprezentowana towarzystwu w dniu piątym jako dziewiąta z kolei) jest najbardziej dziś znanym fragmentem dzieła Boccaccia, wykorzystywanym w podstawowej edukacji literackiej.

Centralna postać Sokoła, szlachetnie urodzony młodzieniec imieniem Federigo, wpisuje się w renesansowy wzorzec bohatera. Dążąc do zdobycia serca ukochanej Monny Giovanny, traci cały swój majątek. Zmuszony jest wieść bardzo skromne życie i nie posiada już nic wartościowego poza sokołem — szlachetnym ptakiem, ostatnim symbolem dawnego statusu. Sokół jest jednak dla Federiga czymś dużo więcej niż symbolem. Ma znaczenie praktyczne: rycerz udaje się z nim na polowania, co z jednej strony dostarcza mu pożywienia, a z drugiej — jedynej rozrywki, jaka mu pozostała. A jednak, kiedy niespodziewanie wybranka jego serca składa mu wizytę i zostaje zaskoczony jej prośbą pozostania u niego na obiedzie, nie zawaha się ani chwili, aby poświęcić sokoła, zapewniając damie wykwintny posiłek. W czynie Federiga nie ma przy tym nawet odrobiny kalkulacji i wyrachowania. Mężczyzna nie liczy na nagrodę, zachowuje się po prostu tak, jak nakazuje mu dobry obyczaj oraz pełne miłości serce. Nie afiszuje się przed Monną Giovanną swoim oddaniem. Gdyby nie to, że kobieta przybyła do niego właśnie po sokoła (którego zapragnął mieć jej ciężko chory synek) nigdy nie dowiedziałaby się o poświęceniu Federiga. Jego bezinteresowność i trwałość uczucia wywierają na damie wielkie wrażenie i ostatecznie Federigo zostaje nagrodzony: owdowiała Monna Giovanna poślubia go, nie zważając na jego ubóstwo. Bohater Sokoła reprezentuje wartości takie jak wierność, zdolność do poświęcenia w imię miłości oraz pełną godności akceptację swego losu.

Budowa Dekameronu nawiązuje do Księgi tysiąca i jednej nocy – poszczególne nowele są odrębnymi, niezależnymi całościami, ale jednocześnie układają się w zgrabną całość. Utwór ma kompozycję ramową — otwiera go wyjazd z Florencji, zamyka zaś powrót do miasta. Boccaccio czerpie z gatunków takich jak baśń, bajka, romans rycerski czy przypowieść, ale ujednolica ich formę. Opowiada wartko, językiem zachowującym charakter ustnej opowieści. Nie popada w dłużyzny ani w dygresje, dba za to o obrazowość opisów, zaskakujące zwroty akcji, humor i efektowne pointy (czyli zaskakujące i dobitne zakończenia).

Nowela jako gatunek ukształtowała się właśnie za sprawą twórczości Bocaccia. Definiujemy ją jako krótki, zazwyczaj jednowątkowy utwór epicki, mający wyrazistą fabułę. Charakterystyczny dla noweli jest jej schemat konstrukcyjny – akcja zostaje zawiązana, rozwija się aż do osiągnięcia punku kulminacyjnego, zaś finał ma formę pointy. Wątki poboczne, dygresje, epizody, opisy i postaci drugoplanowe są w miarę możliwości ograniczane, dzięki czemu utwór zyskuje zwięzłość i gęstość akcji, a uwaga czytelnika koncentruje się na głównych bohaterach i ich losach. Typowe jest występowanie motywów dominujących, które nierzadko pojawiają się w tytule. Nowela Sokół stała się nowelistycznym wzorcem, jako doskonale zbudowana i idealnie spełniająca wymagane kryteria. Zainspirowała ona powstanie tzw. teorii sokoła, według której kluczowe znaczenie kompozycyjne dla noweli ma motyw o charakterze symbolicznym, wokół którego osnuta jest fabuła. W Sokole jest nim oczywiście tytułowy ptak, ostatni symbol statusu społecznego głównego bohatera, którego nie zawahał się poświęcić dla ukochanej. Nowele miały swoje gatunkowe poprzedniczki w antyku (np. Metamorfozy rzymskiego pisarza Apulejusza) i średniowieczu (popularne w tej epoce żywoty świętych). Włoski renesans wyznaczył precyzyjnie ramy gatunku, wprowadził weń tematykę mieszczańską, motywy obyczajowe i psychologiczne, oraz częsty rys satyryczny, przy jednoczesnym zachowaniu realizmu.

Dekameron Giovanniego Boccaccia jest lekturą szkolną w liceach i technikach, zaś nowela stanowiąca jego część Sokół to lektura w wyższych klasach szkoły podstawowej, dlatego e-book dostępny jest w wielu formatach (PDF, MOBI i EPUB), zaś nowelę Sokół opatrzono przypisami specjalnie z myślą o uczniach i uczennicach, a dodatkowo została opublikowana jako audiobook, który czyta Robert Koszucki.