Kronika polska

Zapisana w początkach XII w. Kronika Anonima zwanego Gallem to artystycznie przemyślany utwór narracyjny. Zwraca uwagę regularność budowy poszczególnych ksiąg oraz kompozycja dzieła, które jako całość poświęcone jest przedstawieniu dziejów Bolesława Krzywoustego, a historia jego przodków — dynastii Piastów — stanowi obszerny wstęp do właściwego tematu. Dlatego właśnie Księga pierwsza rozpoczyna się od wiersza o cudownych okolicznościach narodzin bohatera kroniki (ofiarowanie świętemu Idziemu) i ten sam motyw, zapisany prozą, zamyka tę księgę. Księga wtóra przedstawia młode lata Krzywoustego do czasu, gdy został niepodzielnym władcą państwa po wygnaniu starszego brata Zbigniewa. Księga trzecia obejmuje lata 1109–1113 i opowiada o najważniejszych wypadkach w żywocie Bolesława, a mianowicie o zwycięskim odparciu najazdu niemieckiego (obrona Głogowa), o jego zaczepnych walkach na terenie Czech i bitwie pod Trutiną (1110) oraz o definitywnym wydarciu Pomorzanom Nakła, co zostało przedstawione jako triumfalne ukoronowanie wieloletnich wojen granicznych na północy państwa i uzyskanie wolnego dostępu państwa polskiego do morza.

Kronikę polską Anonima zwanego Gallem uważa się za pierwsze dzieło piśmiennictwa polskiego, choć spisana była po łacinie (jak zazwyczaj początki literatur narodowych europejskich) i przez cudzoziemca. Pisał on jednak w Polsce, zachęcony do podjęcia dzieła przez Polaków (przede wszystkim kanclerza księcia Bolesława Krzywoustego) i opierając się na informacjach zebranych na miejscu, a treść utworu opiewa dzieje królów i książąt polskich, oddając stan wiedzy i światopogląd ówczesnej wykształconej elity skupionej wokół dworu władcy. Dzieło stanowi ważne źródło pisane polskich legend: o Popielu i o Piaście; zawiera także szczegóły funkcjonujące zapewne w tradycji ustnej, np. opowieść o ślepocie, na którą cierpiał w dziecięctwie Mieszko I. Podaje też opis panowania Bolesława Chrobrego, zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 roku i wyprawy kijowskiej. Wśród fragmentów, do których najczęściej się odwoływano, należy również obrona Głogowa. Tekst stanowił źródło dla późniejszych kronik Mistrza Wincentego Kadłubka i Jana Długosza i jest wykorzystywany w edukacji z zakresu historii oraz języka polskiego w szkołach.

Skądinąd tekst Galla ukazuje też, niekiedy mimochodem, specyfikę obyczajów średniowiecznych. Okazuje się na przykład, że branie niewolników z wypraw było wówczas zupełnie zwyczajne — Krzywousty przechodząc przez ziemie pogańskie: „Wnet palił ich włości, zagarniał spotkanych po drodze i wraz ze zdobyczą do dom z sobą uprowadzał”, wyznaje z uznaniem kronikarz.

Literatura średniowieczna daje ideowe wzorce osobowe. W Kronice Galla Anonima znajdujemy przykład wzoru idealnego władcy chrześcijańskiego w osobie Bolesława Chrobrego, zaś sylwetka Bolesława Krzywoustego stylizowana jest według obowiązującego w epoce wzorca rycerza w przedstawieniu młodych lat życia księcia, ale też władcy przez wskazanie kontynuacji dzieła Chrobrego oraz uwypuklenie w dziejach panowania księcia roli nieustannych walk prowadzonych z poganami.

Kronika Galla należy więc do gatunku gesta (opowiadania o czynach), wprost mówi się o tym, że pisano ją: „dla przykładu rządzącym”, a opis hojności, waleczności i sprawiedliwości Bolesława podaje się „za przykład następcom do naśladowania”. Bolesław Chrobry to wzorzec króla, władcy: sprawiedliwego, hojnego i walecznego, wspaniałego we wszystkich czynach; Bolesław Krzywousty to wzorzec rycerza, bohatera, „syn Marsa” (jego stały przydomek u Galla Anonima) wielokrotnie porównywany do lwa, raz nawet do smoka; inny jego stały przydomek to: „książę północny”.

Chociaż autor zachowuje celowo anonimowość, przecież zręcznie ujawnia swą erudycję, wykształcenie, obycie w świecie, kunszt pisarski i oczytanie, np. znajomość literatury starożytnej, a mianowicie Iliady, która ocaliła od zapomnienia dzieje nieszczęsnej Troi. Autor wyznaje, że chce, aby „dziełko niniejsze, kreślone piórem naszej nieudolności ku pochwale książąt naszej ojczyzny podjęte” nagrodzone zostało z hojnością właściwą wzorowemu władcy. Podkreśla swą religijność, a nade wszystko żarliwy entuzjazm dla osoby władcy, na dworze którego powstało jego dzieło. Średniowieczna formuła twórczości anonimowej, podejmowanej dla chwały Boga („ad maiorem Dei gloriam”) zyskuje tu zatem specyficzną realizację: z kart kroniki prześwitują bardziej świeckie cele. Jedną z przysług, którą zamierza oddać bohaterowi kroniki, jest usprawiedliwienie okrucieństwa Bolesława Krzywoustego, jakim się wykazał w stosunku do swego starszego brata Zbigniewa, który został uwięziony, oślepiony i zmarł w wyniku tego. Kronikarz z jednej strony mówi o złych wpływach, jakim ulegał ksiażę Zbigniew, wskazuje na ułomności jego charakteru, podejrzliwość, złośliwość, dumę — a z drugiej strony podkreśla okoliczności łagodzące: ogromny żal Krzywoustego z powodu tego, co się wydarzyło, i fakt, że doszło do pogodzenia się braci, uzyskanie przebaczenia ze strony Zbigniewa, a przede wszystkim opisuje podjęte przez Bolesława III pokutne pielgrzymki do Węgier.

Książka Kronika polska Anonima zwanego Gallem dostępna jest jako e-book (EPUB i Mobi dla Kindle) oraz plik PDF. Jest to lektura dla szkół podstawowych (legendy polskie) i średnich.