Żydówka! a tam policjant czeka — wiersz opisuje sytuację Żydówki ukrywającej się w czasie Zagłady po tzw. aryjskiej stronie. Pierwsze rozporządzenie, w którym nazistowskie Niemcy zakazały Żydom opuszczania gett, a jednocześnie zabroniły udzielania im jakiejkolwiek pomocy, wydano w październiku 1941 roku, po nim pojawiły się kolejne regulacje. W efekcie osoby uznane za Żydów (według nazistowskich kryteriów) nie mogły bezpiecznie przebywać po tzw. aryjskiej stronie. Mimo to ludzie ukrywali się poza gettami, w których panowały głód i choroby. Największa fala ucieczek z zamkniętych dzielnic miała miejsce przed i zaraz po akcjach deportacji do obozów zagłady, czyli w drugiej połowie 1942 r., kiedy mieszkańcy gett zdali sobie sprawę, jaki jest cel tych „wysiedleń”. Część ucieczek była poprzedzona długimi przygotowaniami dla znalezienia miejsca przyszłego ukrycia i zorganizowania wsparcia ze strony tych, którzy mogli dostarczać żywności. Jednak część ucieczek była spontaniczna, na przykład z transportów do obozów. „Gdy Żyd znalazł się po aryjskiej stronie, miał przed sobą dwie ewentualności: zostać »na powierzchni« albo pójść pod ziemię”, pisał Emanuel Ringelblum, historyk, założyciel Podziemnego Archiwum Getta Warszawy. Obie strategie pociągały za sobą ryzyko wykrycia i donosu, zwłaszcza od połowy 1942, gdy trwało tzw. „polowanie na Żydów” (niem. Judenjagd), w którym istotną niechlubną rolę odegrali Polacy. Można wyróżnić kilka postaw wśród tych „polujących”, jedną z nich, tzw. szmalcownictwo, opisuje wiersz. Ofiarą Judenjagd według danych podawanych przez Muzeum Polin mogło paść od kilkudziesięciu tysięcy do ponad stu kilkudziesięciu tysięcy Żydów. [przypis edytorski]

kenkarta — dokument tożsamości wydawany przez okupacyjne władze niemieckie. Posiadanie kenkarty z polskim imieniem i nazwiskiem oraz przypisaną narodowością inną niż żydowska zwiększało szanse przeżycia tych Żydówek i Żydów, którzy zdołali znaleźć się po tzw. stronie aryjskiej „na powierzchni”. Tzw. aryjskie dokumenty, czyli kenkarty i metryki chrztu, zdobywali dzięki działaniom antyfaszystowskiego ruchu konspiracyjnego, przede wszystkim lewicowego, zarówno polskiego jak i żydowskiego, m.in. Polskiej Partii Socjalistycznej, Polskiej Partii Robotniczej, Bundowi, Żydowskiemu Komitetowi Narodowemu zrzeszającemu większość centrowych i lewicowych organizacji z getta warszawskiego. Innymi czynnikami zwiększającymi szansę na przeżycie były: biegłe posługiwanie się językiem polskim, zasoby finansowe, którymi można było zapłacić za jedzenie i schronienie, wygląd odbiegający od antysemickich stereotypów. Pomocne też były znajomości wśród Polaków. Z tych wszystkich powodów młode kobiety, które pochodziły z rodzin, w których mówiono po polsku, lub nauczyły się języka polskiego w szkole, miały większe szanse przeżycia. Jednak nawet to ich nie chroniło przed osobami wyspecjalizowanymi w tzw. polowaniu na Żydów, w tym w szmalcownictwie, czyli okradaniu ukrywających się osób żydowskich pod groźbą wydania ich na śmierć nazistowskim władzom. [przypis edytorski]

Ja poznaję po nosie, żydowskie […] — znakiem opuszczenia w nawiasach kwadratowych oznaczono miejsca, w których rękopis lub maszynopis był nieczytelny. [przypis edytorski]

szmalcownictwo — w żargonie okupacyjnym zjawisko szantażowania, okradania i denuncjowania nazistowskim władzom ukrywających się Żydów. Istniało we wszystkich większych miastach, w których znajdowały się getta, ponieważ tam najczęściej można było wyłapywać osoby uciekające z zamkniętych dzielnic, zwłaszcza w okresie deportacji i likwidacji gett (czyli od połowy 1942). Szmalcownicy działali zwykle w grupach, czatując przy znanych miejscach ucieczek z getta (np. w Warszawie przy wyjściach z kanałów). Swoje ofiary okradali pod groźbą wydania na śmierć. Niejednokrotnie donosili na uciekających przez Zagładą Żydów i Żydówki nawet pomimo otrzymania pieniędzy czy innych kosztowności. Szantażowali i denuncjowali także osoby pomagające ukrywającym się. Niektórzy szmalcownicy podszywali się pod pomagających, obiecując wskazanie kryjówki, a następnie okradali ich i wydawali lub samodzielnie mordowali, dochodziło również do gwałtów na Żydówkach. Wśród znanych przypadków szmalcownictwa najczęściej pojawiają się w tej roli mężczyźni w wieku 25-40 lat, pochodzący ze wszystkich klas: urzędnicy, handlarze, inteligenci, artyści, robotnicy, uczniowie szkół średnich. Skala szmalcownictwa nie została nadal jednoznacznie ustalona przez badaczy, ponieważ przypadki szmalcownictwa nie były w wystarczającym stopniu dokumentowane w czasie Zagłady ani po wojnie, a ofiary szmalcowników w większości nie przeżyły. [przypis edytorski]

szlachtus a. szlachtuz (daw.) — rzeźnia. [przypis edytorski]

na mydło — twierdzenie, że naziści używali ciał zamordowanych Żydów do masowej produkcji mydła, jest szeroko rozpowszechnionym mitem, który powstał już w czasie Zagłady. Został jednak obalony przez badania historyczne prowadzone po wojnie, żadne badania nie potwierdziły istnienia fabryk produkujących mydło z ludzkiego tłuszczu w czasie II wojny światowej. Informacja o tym, że naziści produkują takie mydło, pojawiła się też w Medalionach Zofii Nałkowskiej. W 2006 r. śledztwo Instytutu Pamięci Narodowej potwierdziło, że we wspomnianym w Medalionach Instytucie Anatomicznym przygotowywano ze zwłok więźniów preparaty (kości, czaszki) dla studentów medycyny oraz środek czyszczący z tłuszczu. Jednak nie ma tam żadnych śladów wskazujących na masowy czy komercyjny charakter tej produkcji. [przypis edytorski]

Orzeł — miasto w Rosji, znane również jako Orioł, położone w obwodzie orłowskim. Podczas II wojny światowej Orzeł został zajęty przez wojska niemieckie w październiku 1941 roku. Okupacja trwała do sierpnia 1943, kiedy miasto zostało odbite przez Armię Czerwoną w ramach operacji orłowskiej. [przypis edytorski]

Lampedusa — wyspa położona na Morzu Śródziemnym; podczas II wojny światowej Lampedusa była okupowana przez siły włoskie i niemieckie. Pełniła dla nich rolę strategicznej bazy wojskowej. W 1943 roku alianci przeprowadzili operację o kryptonimie „Corkscrew”, mającą na celu odbicie wyspy państwom Osi. 10 czerwca 1943 brytyjskie siły wylądowały na Lampedusie i po szybkim zwycięstwie wyspa przeszła pod kontrolę aliantów. Zdobycie Lampedusy było istotnym krokiem w kampanii aliantów mającej na celu przejęcie kontroli nad Morzem Śródziemnym i utworzenie bazy do dalszych operacji w regionie, w tym w alianckiej inwazji na Sycylię. [przypis edytorski]

Kubań — rzeka w Rosji, w zach. części Kaukazu Północnego oraz obszar żyznych ziem objętych jej dorzeczem, Kubań wypływa z gór Elbrusu, a uchodzi szeroką deltą do Morza Azowskiego; tu: przyczółek kubański, znany również jako „przyczółek Gotów”, był ufortyfikowaną niemiecką pozycją wojskową położoną na półwyspie Taman w Rosji, między Morzem Azowskim a Morzem Czarnym. Od stycznia do października 1943 służył jako miejsce postoju armii niemieckiej, skąd miała prowadzić ataki na szyby naftowe na Kaukazie. [przypis edytorski]

Raguza — prawdopodobnie tu: właśc. Ragusa; miasto na Sycylii; podczas II wojny światowej było okupowane przez państwa Osi, głównie Niemcy i Włochy. W lipcu 1943 r. siły alianckie rozpoczęły inwazję na Sycylię. Nazwa Raguza może odnosić się również do Dubrownika, który funkcjonował pod tą nazwą do końca I wojny światowej. [przypis edytorski]

Jak za dotknięciem laski czarownej — w biblijnej Księdze Wyjścia Mojżesz otrzymał od Boga polecenie uderzenia laską w skałę. Mojżesz posłuchał rozkazu, dzięki czemu ze skały wytrysnęła woda a spragnieni Izraelici mogli ugasić pragnienie. [przypis edytorski]

przejście przez Morze Czerwone — wydarzenie opisane w biblijnej Księdze Wyjścia; podczas wyjścia Izraelitów z niewoli egipskiej, aby umknąć przed ścigającą uchodźców armią faraona, Mojżesz na polecenie Boga wzniósł swoją laskę nad Morzem Czerwonym. Spowodowało to rozstąpienie się wód. Izraelici przeszli przez morze suchą stopą. Gdy egipska armia ruszyła za nimi tą samą drogą, Bóg spowodował powrót wód i śmierć żołnierzy. [przypis edytorski]

kordon — tu w znaczeniu militarnym: ciąg posterunków wojskowych rozstawionych wzdłuż granicy państwa lub strategicznej linii obrony. [przypis edytorski]