Bezdomność: 1
Błądzenie: 1
Błoto: 1
Bóg: 1 2
Choroba: 1 2 3 4
Ciało: 1
Cierpienie: 1 2 3
Cud: 1
Dziecko: 1 2
Dziewictwo: 1 2
Grób: 1
Kobieta: 1
Kondycja ludzka: 1 2
Krew: 1
Lekarz: 1
Miłość: 1
Miłość silniejsza niż śmierć: 1
Ofiara: 1 2 3
Okrucieństwo: 1
Pan: 1
Polityka: 1
Poświęcenie: 1
Pozycja społeczna: 1 2
Przemijanie: 1
Przyjaźń: 1
Rozpacz: 1 2
Rycerz: 1 2
Sen: 1 2
Sługa: 1 2
Szatan: 1
Śmierć: 1 2 3 4
Święty: 1 2 3
Ucieczka: 1
Upadek: 1 2
Vanitas: 1
Wierność: 1
Wieś: 1
Zbawienie: 1 2 3 4 5

Uwspółcześniono:

1. Fleksję przymiotników, liczebników i zaimków w N. i Msc., np. tem > tym, np. tem > tym; przytem > przy tym; srebrzystemi > srebrzystymi; jednem > jednym; uduchowionem > uduchowionym; jakiemś > jakimś, wielkiemi > wielkimi; rajskiem > rajskim; owem > owym; swem > swym; Henrykowem > Henrykowym; uporczywem > uporczywym; czemkolwiek > czymkolwiek; niczem > niczym; waszem > waszym; naszem > naszym; największem > największym; nagiem > nagim; długiem > długim; twojem > twoim itp.

2. Pisownię łączną/rozdzielną, np. jaknajmniej > jak najmniej; niemniejszą > nie mniejszą; bylejakich > byle jakich; Cóżto > Cóż to; jakto > jak to; Dla tego > dlatego; dla czego > dlaczego; jakgdyby > jak gdyby; nienawiedziłaby > nie nawiedziłaby; niewiadomo > nie wiadomo; odemnie > ode mnie; pośpiesz że > pośpieszże; zdala > z dala; oddawna > od dawna; rzecby można > rzec by można; Żalby mi było > Żal by mi było; na niem > na nim; przedemną > przede mną; przede wszystkiem > przede wszystkim; przytem > przy tym; nie dobrze > niedobrze; Możebyś > Może byś; Chodu-m zapomniał > Chodum zapomniał; napewno > na pewno; nakształt > na kształt; z pod > spod; na prawdę > naprawdę.

3. Pisownię partykuł, np. niebył-li > nie byłli; pragniesz-li > pragniesz li; nagim-li ciałem będziesz > nagim li ciałem będziesz; bój-że > bójże; powiedz-że > powiedzże itp.

4. Interpunkcję, np. obcych języków i szeptów i gruchań > obcych języków i szeptów, i gruchań; Nie! nie! bez żartów (…) > Nie, nie! Bez żartów (…); czyż przeto godzi się mówić: przebaczcie > czyż przeto godzi się mówić: «przebaczcie»; Bogatszą jesteś, niźli on > Bogatszą jesteś niźli on; bych pomówili z sobą, jako męże > bych pomówili z sobą jako męże; Przecz wy na Boga? chronicie się w pustkę > Przecz wy, na Boga, chronicie się (…); (…) waszym szczęściem? przecz pozostawiacie (…) > (…) waszym szczęściem? Przecz pozostawiacie (…); Weź krawieckie/ do rąk nożyce, i draśnij go w skórę > (…) nożyce i draśnij go w skórę; i szczęściem i bogobojnością > i szczęściem, i bogobojnością; dziś jutro skostnieć > dziś, jutro skostnieć; (…) a zaś gdyby nawet było — na Boga! ja bym to wymazał! > (…) a zaś gdyby nawet było — na Boga — ja bym to wymazał!; Zanim rok przeminie, cierpienie moje zemrze, ach! i ileż spadnie (…) > Zanim rok przeminie, cierpienie moje zemrze! Ach! I ileż spadnie (…); Sza! Sza! > Sza, sza!; Panie! Panie! > Panie, panie!; —: > : —

5. Pisownię joty, np. dyjabłem > diabłem itp.

6. Pisownię dźwięczną/bezdźwięczną: Z pod > Spod; z pośród > spośród; nizkiego > niskiego; blizko > blisko; rzeźko > rześko; znaleść > znaleźć; przemódz > przemóc; strzedz > strzec; ledz > lec; módz > móc.

7. Pisownię wielką/małą literą: Łaski > łaski; Wasza Miłość > wasza miłość.

8. Zapis i pisownię skrótów, np. o. Benedykt > ojciec Benedykt; j.w. > jw.

9. Inne zmiany ortografii, np. Ktoż > któż; tłómaczyć > tłumaczyć; tętęcie > tętencie; puhaczem > puchaczem; ktoż > któż; słyszyć > słyszeć; codzienie > codziennie; oddźwierny > odźwierny.

Poprawiono błędy źródła:

(nagłówki i didaskalia) Hotfryd > Gotfryd; Grygita > Brygita; Brygito > Brygita; Gotfyd > Gotfryd; Ottegeba wchodzi > (…) wychodzi;

(tekst główny) naówczas lekarz pokazał pokazał mu bliznę > naówczas lekarz pokazał mu bliznę; wrzody niobowe > (…) hiobowe; odbiegł go dalego > (…) daleko; zakapturzongo > zakapturzonego; powiedźcie > powiedzcie; uspakającym > uspokajającym; W tym nowym promieniu, który mi błyszczał spod powieki dziecka — żyje! > (…) żyję!; wśród białych śnieżków, obsypanych śniegiem > wśród białych świerków (…); Róbcie co ze ze sobą > Róbcie co ze sobą; samotne dziecko… Daję znaki!/ Dokąd mnie wabią > (…) Daje znaki! (…); chrobliwym > chorobliwym; dwowa > dwoma; O takich rajach niegdyś, lube dziecię, chybaś nie śniło! > O takich rajach nigdyś (…); dzielnie się trzymał się w górach > dzielnie się trzymał w górach; Przynieś je tu do mnie > (…) mnie. (wstawienie kropki: błąd źródła)

Gerhard HauptmannBiedny HenrykBaśń niemieckatłum. Jan Kasprowicz

OSOBY DRAMATU:

Henryk von Aue
Hartmann von der Aue
Brygita
Ottegeba
Ojciec Benedykt, mnich
Ottaker
Rycerze, służba zamkowa

AKT PIERWSZY

Ogródek dzierżawcy Gotfryda. Dom zwrócony szczytem do sceny z drzwiami i schodami po lewej. Opodal stary cis, pod nim stół kamienny z ławką darniową. Spod cisu widać rozległe pola zielone. Na przedzie łany zżęte, na horyzoncie wzgórza leśne. Tu i ówdzie pojedyncze grupy sosen.

SCENA PIERWSZA

Gotfryd

Zmiata liście z kamiennego stołu.

Ottaker

Pachołek w zbroi, lat około czterdziestu, gotów do wsiadania na koń, wchodzi po cichu do ogrodu, starając się jak najmniej czynić hałasu ostrogami i szyszakiem; zobaczywszy Gotfryda, staje zmieszany; blada jego twarz, czarną okolona brodą, mieni się [1] wskutek zaambarasowania [2].

Gotfryd

Pochwalon Jezus Chrystus.

Ottaker

Na wiek wieków.

Gotfryd

A dokądże wy tak wczesną godziną?

Ottaker

Ot! Przejechać się, abo [3] i na łowy —

Gotfryd

A pan się bez was obędzie… co?…

Ottaker

Drapie się w głowę zaambarasowany.

Z biedą —

A zresztą — może… Wiecie — mam zlecenie…

Pomyślcie tylko o… to niby znaczy,

jeśli Bóg zechce i jakoś się uda,

ba — a i wówczas, choćby i najgorzej

miało się wszystko stać, to juścić wrócę —

jednak…

Gotfryd

Ja waści wcale nie rozumiem —

Czyżby się komu z waszych miało zdarzyć

jakie nieszczęście?

Ottaker

Sza, sza! Nie inaczej —

muszę pojechać… matka — a i siostra —

tak — trudna rada… Pojmiecie. A zresztą

zmierzę się z diabłem! Gdybyć [4] jeszcze żyli

ci, com ich ubił [5] w krainie pogańskiej,

łatwo by mogli to poświadczyć…

Gotfryd

Cóż to

z wami się dzieje? Czyście chorzy? — Mówcie!

Ottaker

Nie! Chroń nas Boże od wszelkiej zarazy,

od złych upławów i grzesznych zakażeń.

Jeszczemcić [6] zdrowy i w krwie [7] swojej czysty,

i mam nadzieję, że taki zostanę.

Świat ten zepsuty i pełen szatanów,

ale mą tarczą i opieką Chrystus.

Krwią niejednego Turczyna kupiłem

odpust dla siebie — niejedną szmacinę

rzuciłem klechom, a zasię [8] me piersi

chroni kawałek krzyżowego drzewa

ze Ziemi Świętej: ale jakaś groza

przychodzi na mnie — tak! Muszę odjechać —

jakieś złe znaki widziałem dziś we śnie —

a człek śmiertelny strzeże swego skórska.

Odchodzi.

Gotfryd

Patrząc za odchodzącym.

Przebóg! Srokosza wyprowadza z stajni —

już go i dosiadł i już — w cwał pogonił.

SCENA DRUGA

Z domu wychodzi Brygita, a za nią Ottegeba. Brygita, poważna, nie bardzo po chłopsku wyglądająca matrona, Ottegeba zaś — to blade, bezkrwiste dziecko, prawie dziewica o wielkich, ciemnych oczach, popielatych włosach z czerwono- i żółto-złotymi połyskami. Matka i córka niosą bieliznę stołową i naczynia.

Brygita

Gdzież ja mam nakryć dla jego miłości?

Gotfrydzie!… Słuchaj!…

Gotfryd

Budząc się z zadumy.

Co? Czyś mnie wołała?

Brygita

Juści [9], wołałam: piwo już zagrzane,

ryba gotowa, śmietana ubita…

Gdzieżby to nakryć dla jego miłości?…

Gotfryd

Wskazując na stół kamienny.

O — tu jest miejsce od pradawnych czasów…

Prawda, dziecino? — Tu rad on siadywał?…

Ottegeba

Tak, ojcze… warto może trochę miodu…

Miałeś natopić…

Gotfryd

Zdziwiony.

Któż ci to we włosy

wplótł tę wstążeczkę?…

Ottegeba

Wstążeczkę?

Gotfryd

Tak, dziecko —

tę — ot! — Czerwoną wstążeczkę…

Ottegeba

Zarumieniona, zmieszana.

Gdzie, ojcze!?

Gotfryd

Niecierpliwie.

W włosach…!…?

Ottegeba

Milczy.

Brygita

A widzisz! Czym ci nie mówiła,

że się na ciebie zgniewa, gdy to ujrzy!?

Ottegeba

Blednie, walczy z płaczem, zrywa wstążeczkę z włosów, rzuca ją na ziemię i ucieka.

SCENA TRZECIA

Brygita

Chciała tym uczcić jego miłość… Teraz

wstydzi się tego.

Gotfryd

Uważaj na dziecko,

takie natręctwo może mu się sprzykrzyć.

To już nie chłopiec, jak wówczas — przed laty,

kiedy się lubił bawić z nią — z dziewczynką…

Brygita

Niewesołego, zda mi się, umysłu

nasz miłościwy…

Gotfryd

Nie wiem. Kto go wczoraj

widział o świcie, jak jeźdźcom, zebranym

na łów, wskazywał rękojeścią szabli,

z uśmiechem w oczach, na naszą sadybę

i jak ich potem żegnał przewesoło,

mógł był pomyśleć [10] sobie, że wspaniały,

szlachetny młodzian wzdyć [11] nie wie, co znaczy

choćby cień troski. Za tom dziś zobaczył [12]

męża, któregom nie znał [13]…

Brygita

Mnieć [14] to dziwno,

że o tym czasie przybył w ten zapadły

kąt nasz — mówiono przecie, że się żeni…

Gotfryd

Wielcy tej ziemi mają swe humory.

Co nam do tego.

Brygita

Juści [15]… Tylko, widzisz,

wczorajszej nocy przebrał nieco miarę

jego pachołek i między czeladzią

tajemnym słowem dziwne stroił żarty

i o Mojżesza rozprawiał zakonie [16],

według którego myją chore domy,

by je uzdrowić od jadu i trądu.

Gotfryd

Któż to ci mówił?

Brygita

Nasza Ottegeba.

Gotfryd

Słuchaj, Brygito, zamknij uszy swoje

dla wstrętnych plotek. Pan nasz miłościwy

w wielkich dotychczas łaskach i honorach,

sługa cesarza [17], a zatem nie bardzo

przez Piotrowego lubian [18] namiestnika [19] —:

klechy zakonne roznoszą po ludziach

przeróżne kłamstwa, a nie ma tak płaskich,

by u motłochu nie znalazły wiary.

Brygita

Zda mi się, idzie aleją olchową.

Gotfryd

On…

Brygita

100

Pochylony idzie, nie jak zwykle.

Gotfryd

Nie wpatruj się tak — możeć to wziąć [20] za złe.

Brygita

O! Spójrz! — Jak wryty, w zorzę wlepił oczy.

Gotfryd

On… Ja się teraz oddalę; a ty go

poproś do stołu, wielce obyczajnie,

105

lecz krótko, potem zwolnij się i odejdź.

Brygita

Nie troszcz się, stary.

SCENA CZWARTA

Henryk von Aue wchodzi powoli i zamyślony; postać to wspaniała, rycerska; włosy spadające w swobodnych kędziorach, broda rudawa, ścieka wskos; wielkie, błękitne, niespokojne oczy w bladym nieco obliczu.

Brygita

Bóg z waszą miłością.

Henryk

Podnosi ku niej oczy, zdaje się, jakby ją dopiero teraz zauważył, mówi prędko i od niechcenia.

Bóg z wami, matko.

Brygita

Stół waszej miłości…

110

Małoć [21] jest na nim — tyle, co dać może

nasz kąt zapadły.

Henryk

Zda się, wczoraj wieczór

słyszałem dzwonki mułów na folwarku.

Brygita

Nie, wasza miłość…

Henryk

115

Nie? Tak o północy?

Brygita

Potrząsając głową.

Henryk

Szkoda, otukno [22] mi do moich książek.

Brygita

Czy wasza miłość ma jakie życzenie?

Henryk

O tak… niejedno!

Brygita

Takie, które zdołam

120

spełnić?

Henryk

Brygito, które spełnić zdołasz?

Nie!… Może później — zobaczym — tak! — Może…

dobrze… dziękuję…

Brygita

Obyć smakowało [23]!…

SCENA PIĄTA

Henryk

Sam, kładzie dłoń na pień wiązu, spogląda ku jego koronie i mówi do siebie z tłumionym wzruszeniem.

125

W koronie jeszcze stoi wiąz i, jakby

ulany z spiżu, strzela nieruchomie [24]

w chłodne powietrze jasnego poranku;

bliskiego mrozu ostre, srebrne tchnienia

już może jutro obedrą go z liści —

130

on się nie ruszy: — wszystko, na czym tylko

spocznie twe oko, zdaje się w pokorze

na wolę Stwórcy — wyjąwszy człowieka,

tak, tak— wyjąwszy mnie!… O wróć, spokoju,

wszak niedalekoś [25]… Na cichych, zielonych

135

leżysz murawach, tchy twe zawiewają

ku moim skroniom od ciemnego runa

jodeł — od czarnych, snać [26] odwiecznych jodeł

mego dzieciństwa… tak, w dziedzinie mojej,

śród gór tych moich i ty przemieszkujesz —

140

przeto mi bratem bądź i przyjacielem!

SCENA SZÓSTA

Gotfryd

Zjawia się we drzwiach swego domu.

Witamy u nas waszą miłość, panie —

Henryk

Dzień dobry, stary.

Gotfryd

Lepszegom nie zaznał [27]

w całym mym życiu, niźli [28] ten, o panie!

145

Wszakże na pierwszym spotyka się kroku

z najmilszym gościem i mym godnym panem.

Lecz wasza miłość wielce nas zawstydza,

a przedsię [29], panie, mnie — bo juścić [30] przy was

tom ci ja [31] śpiochem i złym gospodarzem.

Henryk

Zaczyna śniadać [32].

150

Nie troszcz się o mnie, przyjacielu! — Usiądź,

umiałem sypiać wśród najdzikszej wrzawy —

w obozie, w polu, na dworach książęcych,

gdzie dzień i nocą skrzypiały w zawiasach

wrótnie [33] zamkowe… przy tętencie kopyt,

155

przy knechtów [34] krzykach jak pień takem leżał [35]

i spał… Tu cisza, a przecież w tej ciszy

głośno obzywa [36] się me wnętrze… Widzisz —

gdy tam, na łąki i na trzęsawiska

księżyc rozlewa swe umarłe światło

160

i gdy z nim razem chyba jaki świerszczyk

czuwa pod miedzą, tutaj w mojej głowie

wciąż wre i huczy od harców rycerskich,

od zbrojnych pląsów, od haseł wojennych,

obcych języków i szeptów, i gruchań,

165

których nie zdołam przemóc. —

Gotfryd

SenWasza miłość

niedobrze spali tej nocy?

Henryk

Przytułkiem

jest sen, a gorze [37] tym, co bez przytułku!

170

Żaliż [38] nie prawda? …

Gotfryd

Prawda mocna, panie.

Henryk

Nie, nie! Bez żartów: od dawnych już czasów

przyzwyczajenie wypędza mnie z łoża

zwykle przed świtem, często o północy…

175

A jeśli tutaj doświadczycie tego,

proszę, niech was to nie dziwi, przebaczcie!

Gotfryd

Waszej miłości dom ten, gdzie mieszkamy,

i waszym grunt ten, na którym on stoi —

czyż przeto godzi się mówić: «przebaczcie» —

180

raczej nas zbudźcie, gdy czuwać raczycie.

Henryk

Śpijcie w spokoju — wy, co na ten spokój

zasłużyliście dnia przeciężkim znojem.

Na co wam moje czuwanie? Dziękuję!

Z wdzięcznością dzisiaj poznaję znów w tobie,

185

com jako chłopiec dobrze znał — twe serce!

Alem nie przyszedł, aby kraść to serce

ani rabować jego ustroń złotą —

proszę cię tylko, zechciej mi pozwolić,

bym przy ognisku twoim mógł zostawać

190

samli [39] ze sobą.

Godfryd

Po chwili milczenia.

Może wasza miłość

chce, abym odszedł?

Henryk

Siadaj!

Źle tłumaczysz,

195

com ci powiedział. Chodź tu! Jest mi błogo

na twoje siwe znów poglądać włosy

i znów, po tylu, tylu długich latach —

słyszeć ten miły, luby głos ojcowski.

Nie troszcz się o to, jeśli ci się wydam

200

człowiekiem obcym — na lichym zagonie,

który uprawiasz: tak, jam się powłoszczył [40],

przecież za uścisk — jeśli mi go twoja

dłoń nie poskąpi — niemiecka uściskiem

zapłaci ręka.

Gotfryd

Chce na klęczkach obiema rękami chwycić prawicę Henryka, którą ten gwałtownym cofa ruchem.

205

Co? Tyś się powłoszczył,

panie mój miły? Brońże [41] słodki Chryste!

Jeśli nie wyście [42] wzorem niemieckiego

dziś obyczaju, zwierciadłem niemieckiej

cnoty rycerskiej, to gdzież nam się godzi

210

w krajach niemieckich szukać dziś dworskości,

męstwa i dumy, i tej niewzruszonej

naszej wiernoty [43]?

Was mi zwać niemieckim,

was zwać mi czystym, jak czystą zostanie

215

ta wzrosła z czystej krwi niemieckiej jodła.

Źreniczne gwiazdy namiestnika Rzymu

nie płoną jaśniej od waszych i Frydryk

z nie mniejszą dumą stałby ponad lnianą

przędzą tej waszej głowy niż nad jego.

Henryk

Pochmurniawszy [44].

220

Ha… to być może! Brylant, jak powiadasz,

będzie brylantem, choćby nawet Łazarz

nosił tę obręcz, śród której on płonie.

prędko odbiega od tego

Polityka, WieśDać cesarzowi, co jest cesarskiego!

225

Lecz dosyć na tym… Usiądź, opowiadaj

o innych sprawach. O tym, co tam gdacze

kogut z kurami pomiędzy stodołą

i stajnią — dla mnie słodsza to biesiada,

niżeli pienia królewskie Waltera.

230

Ile masz koni? Krów? Czy się odpłaca

ten łan za ciężki twój mozół? Odpowiedz!

Jakieś miał żniwa? Jakieś zebrał ziarna,

owoce, wino? To, widzisz, są wieście [45],

których dziś łaknę, stary: — o Turczynie,

235

o chrześcijaństwie, Gwelfach, Ghibelinach [46]

i namiestniku rzymskim ty mi nie mów…

Gotfryd

Nieobyczajną wzdyć [47] jest moja mowa —

sam ci [48] to widzę. Lecz gdy was niegodna,

proszę też bardzo — niechże wasza łaska

240

raczy rozważyć, czy chodząc w tym kole

powszednich zajęć, mogłem się zaprawić

w dworski obyczaj?

Henryk

Tam, ten kraj najwyższy,

gdzie się uprawny zagon styka z lasem —

245

czyż to nie pola wyki [49]?

Gotfryd

Tak jest, panie!

Henryk

Gdyśmy się wczoraj — ja wraz z mym konikiem —

spuszczali na dół tuż przy owym skraju,

słyszałem ciche Zdrowaś bądź Maryja,

250

nucone chórem przez głosy dziecięce,

a równocześniem ujrzał nieopodal,

śród zwału głazów, maleńki pożarek.

Pozostawiwszy konia, zbliżyłem się

ostrożnie k'miejscu [50] — i oto com spostrzegł [51]:

255

gromadkę chłopców spostrzegłem i dziewcząt,

jak się sprawiali naokoło ognia —

wydało mi się to wszystko czarownym

jakimś widziadłem. I mówię: a cóż to,

moje panięta małe, tak prażycie,

260

co gotujecie tak po ciemku? Naraz,

ledwiem to wyrzekł [52] — zgrajka się rozpierzchła —

przy ogniu tylko została dzieweczka,

wyprostowana, niepewna, milcząca,

spoglądająca mi w oczy. «Ty — pytam —

265

takeś nuciła?» Lecz ona milczała.

Gotfryd

Wybaczcie dziecku, miłościwy panie —

To była córka moja, Ottegeba,

dziwne stworzonko, które mnie i matce

bezsenną noc już sprawiło niejedną.

Henryk

270

Dziwne stworzonko… masz słuszność!…

Gotfryd

I, panie,

wyście ją znali, na koń ją braliście

nie po raz jeden — o, za dawnych czasów —

bo choć już wtedy lubiła się płoszyć,

275

jak ta przepiórka, gnieżdżąca się w życie,

wy ją umieli wywabić i przy was

swojsko jej było od razu.

Henryk

Tak!.. Wówczas. —

Wówczas — pamiętam dobrze, gdym wieczorem

280

z wesołych wracał łowów, przemęczony,

jednak rozbawion [53], zawsze ta dziewica

pierwsza mi w oko wpadała — radośniem [54]

witał ją wówczas jako moją żonkę.

Tak! Wówczas, wówczas! Jak mi biło serce,

285

jakie mi muszki latały po głowie. —

Wiem, wiem! A teraz takem się oddalił [55]

od owej chwili promiennej młodości,

że Ottegeba, moja żonka drobna,

kiedym ją ujrzał, tak mi była obcą,

290

jakby jej nigdy nie lizała twarzy

i miłych rączek Dyjana, ma suczka,

jakbym ja nigdy nie gładził jej włosów,

jakbym jej nigdy dla miłej rozrywki

nie grał na rogu piosenek myśliwskich,

295

jakem to przecież czynił [56] nie raz jeden!…

SCENA SIÓDMA

Ottegeba

Przynosi plaster miodu.

Gotfryd

Otóż i ona, panie.

Henryk

Cóż to niesiesz?

Ottegeba

Trochę świeżego miodu.

Henryk

Patrzcie tylko —

300

Umie przemawiać — umie, nie jest niema!

Miło mi bardzo, a gdy wiem już o tym,

więc, moje dziecko drogie, musisz usiąść

tam na tej ławie — musisz się tłumaczyć.

Znów zamyślona? Czybyś mnie się bała?

305

O nie bójże [57] się, jestem tak łagodny —

snać [58] nie uwierzysz, jakim ja łagodny [59]!

Jak ci się wiedzie?

Ottegeba

Nie wie, co z sobą począć.

Dobrze.

Henryk

Zawsze dobrze?

Ottegeba

Prawie ginie z zakłopotania.

310

Tak, panie.

Henryk

Tobie wciąż się dobrze wiedzie,

a cesarz Frydryk w złocistej koronie

nad trud i walkę nie zna nic innego.

Bogatszą jesteś niźli on, me dziecię,

315

nie mówiąc o mnie. Nigdy ci się tutaj,

na tym pustkowiu nie dłuży?

Ottegeba

Zaprzecza potrząśnieniem [60] głowy.

Henryk

Co robisz,

aby odegnać nudy? Powiedzże [61] mi!

Ottegeba

Nie odpowiada — odwraca się w wielkim zakłopotaniu, a w końcu mówi.

Modlę się, panie…

Henryk

320

Modlisz?… Bardzo pięknie —

Do której z świętych modlisz się najchętniej?

Ottegeba

jw.

Przyprowadziła już mię raz do zdrowia

nasza Najświętsza Panienka…

Henryk

Do zdrowia

325

przyprowadziła cię już raz? Mnie rani—

zadawa [62] rany! Wierzaj mi, że umie

zadawać rany.

Ottegeba

Nie, panie.

Henryk

Nie — mówisz?

330

Nie?… Pragnieszli [63] mnie pouczyć, więc poucz…

Ottegeba

Czyni głową gwałtowny ruch zaprzeczający.

Gotfryd

Niech wasza miłość wybaczy. Niedawno

powstała z ciężkiej choroby…

Henryk

Dlaczego

chowa swą prawą rękę?

Gotfryd

335

Jak to, panie?…

Henryk

Czemu ją chowasz?

Gotfryd

Pokaż!

Ottegeba

Nie, mój ojcze!

Gotfryd

Ej, uporczywa panienko! Pan każe,

340

więc — proszę — pokaż prawą dłoń…

Brygita

Poza nim.

Gotfrydzie!

Ottegeba

Matka was woła!

Chce się oddalić.

Brygita

Poza nim.

Gotfrydzie!

Gotfryd

Wybaczcie!

Henryk

345

I owszem, zwalniam.

Gotfryd

Odchodzi.

Henryk

Powiedzże [64] mi jeszcze:

znasz mnie?

Ottegeba

Kiwa przesadnie głową.

Henryk

Kim jestem?

Ottegeba

Naszym panem.

Henryk

350

Ucieczka, Błądzenie, BezdomnośćŻmija

ma swoją dziurę, ptak ma gniazdo swoje,

i lisy mają swe jamy, a człowiek,

którego pragniesz uważać za pana,

jest bez przytułku — ziem [65] się pod nim pali,

355

gdziekolwiek tylko postawi swe stopy,

niby piekielny ogień. — Przecz [66] się śmiejesz?

Ottegeba

Która wybuchnęła krótkim, chorobliwym śmiechem, opanowuje się i znowu blada i zalękniona pyta się z bojaźliwymi oczy [67].

Ja?…

Henryk

Powiedzże mi, jak ja się nazywam?

Ottegeba

Drżąco.

Henryk.

Henryk

360

Tak — dobrze — Henryk — a jak jeszcze?

Ottegeba

Zowiesz się Henryk grabia z Aue, panie.

Henryk

Bóg wie to jeden — tak — tak się nazywam,

tak! — A od kiedy znasz mnie — co?

Ottegeba

Drżąc.

Od kiedy?

365

Od… od dwóch lat już…

Henryk

Od dwóch lat?… Zda mi się

iże [68] się mylisz, bo ostatnim razem —

— na moje słowo twierdzę to rycerskie —

byłem w tym domu przed laty dziesięciu,

370

zasię [69] od tego czasu ani chwili…

Ottegeba

W największym zakłopotaniu.

Ja byłam jeszcze mała…

Henryk

A tak — byłaś

mała! Więc z czasem nie bardzo się liczysz.

Przed dwoma laty, moje dziecko drogie,

375

ten gość ubogi, którego tu widzisz

przy kromce chleba, legał [70] w marmurowych,

pięknych przybytkach, przy szemrzących studniach,

gdzie złote rybki spływały w baseny,

a jeśli kiedy chciał oszołomioną

380

wodzić źrenicą, to ją zwracał w stronę,

skąd się przewonne kłębiły kadzidła —

o tam! W Azzahry [71] czarowne ogrody.

O takich rajach nigdyś, lube dziecię,

chybaś nie śniło [72]! O rajach, gdzie ginąć

385

z upajającej rozkoszy, gdzie bambus

chwieje się w schroni [73] samotnej pod ciemnym

sklepiskiem [74] cedrów, gdzie krzaki azalii

niby kwieciste ścielą się poduszki.

Kwiecia błękitną krwią zda ci się morze,

390

ach, całujące marmurowe stopnie,

na nim się lekkie kołyszą gondole,

lśniące od złota, klejnotów, purpury. —

Śpiew jakiś słyszysz — śpiewa niewolnica —

i w tym jest tęskne, smętne rozkwiecenie —

395

nad cyprysową schyla się cysterną

i z zdroja [75] czerpie srebrzystymi wiadry [76]…

I opływają cię obce wyrazy,

stopione w duszy spłomienionej fali.

Chłoniesz je w siebie z wszystkimi woniami,

400

które zachodni wiatr przywiewa k'tobie [77],

z coraz to słodszą pieszcząc cię miłością.

Lecz dosyć o tym! Teraz jestem tutaj

a nie w Palermie [78] ani też w Granadzie —

i proszę ciebie, opowiadaj dalej,

405

co li wiesz [79] o mnie po tak długim czasie,

który tak krótką zdaje ci się chwilą.

Ottegeba

Przerażona.

Nic więcej, panie, nic!

Henryk

Nie wierzę temu —

Nic nadto więcej, tylko nic?… Jak mało!

410

niemal za mało na twe piękne oczy —

a teraz pytam ci się na sumienie,

ty Ottegebo mała, ty ma święta

z świętych jasnością ze lnu i jedwabiu:

jakże ja ciebie zwałem w owych czasach?

415

Jakże ja ciebie zwałem — powiedzże mi —

wówczas, gdyś do mnie lgnęła stokroć bardziej

niźli do matki — jakżeż ja cię zwałem?

Ottegeba

Stoi odwrócona od niego w największym zakłopotaniu, wije się, gryzie fartuch lub chustkę, wybucha śmiechem, który jednak w tej chwili tłumi przerażona. Przy tym kurczy się i dopiero po ponownych zachętach wydobywa z siebie z trudem i po cichu następujące słowa.

Ty — moja — mała — żono!

Henryk

Owszem! Owszem!

420

Ty moja mała żono!… Nuż naprawdę

zwać cię tak będzie jakiś dzielny wieśniak,

jak ja cię wówczas nazywałem żartem.

Ottegeba

Przerażona, śmiertelnie pobladła, ucieka.

Henryk

Dokąd?

Ottegeba

Staje drżąca.

Zdawało mi się, że mnie ojciec

425

woła.

Henryk

Pozostań, siadaj. Albo może…

straciłem przez co twą łaskę? Co? Powiedz! —

Żal by mi było.

SCENA ÓSMA

Ottegeba odchodzi. Gotfryd wraca.

Gotfryd

Wzdycha.

Trudno przyjść do ładu

430

z taką dziewczyną! Pomyśl wasza miłość:

matka ją zaszła przy krajaniu plastrów —

ot, zabawiła się sama w bartnika —

skłute ma ręce, piersi i ramiona.

Szalony wybryk ten spełniła przez to,

435

żem ja zapomniał stawić dzban na stole,

o co błagała mnie już dzisiaj w nocy.

Henryk

Równocześnie zdumiony i rozweselon [80].

Jak to? Więc gwoli [81] drobinki słodyczy

dla mnie pozwala na to, aby pszczoły

skłuły jej ciało? —

440

śmieje się w głos

Zatem idź, Gotfrydzie,

sprowadź mi tutaj mojego pachołka,

niechże mi z sakwy przyniesie łańcuszek

z złotym księżycem — dam go mojej żonie.

445

Mówię bez żartów! — Czemu jeszcze stoisz?

Gotfryd

Wahająco.

Panie, pachołek wasz pojechał.

Henryk

Jak to?

Pojechał — mówisz? Kto?…

Gotfryd

Ottaker, panie.

Henryk

450

Cóż to ma znaczyć — pojechał? Kto śmiał go

wysłać?

Gotfryd

Myślałem, panie, że wy o tym

wiecie.

Henryk

Opanowawszy się z głębi wnętrza.

Winienem wiedzieć, ale nie wiem.

455

wstaje, przechadza się powoli, pobladły, tłumiący w sobie wielkie wzruszenie

Tak… cierpliwości! Miej i ty cierpliwość

ze mną! Posłuchaj! Dlaczegom powrócił [82]

do tej tu waszej, zielonej, balsamem

jodeł pachnącej mogiły — ty kiedyś

460

musisz dowiedzieć się o tym, lecz jeszcze

nie dziś!… Na Boga! Przyjmij mnie tymczasem,

jakbym Henrykiem nie był von der Aue —

raczej pielgrzymem, który o przytułek

błaga was dzisiaj, o schron — i o spokój.

Gotfryd

465

Wasza miłości!…

Henryk

Gdybym miał tu przybyć

panem, nie byłbym przychodził… Czyż wierny

zawsze pachołek może odbiec pana?

Ni go uduszę za to, ni go zelżę! —

470

Nie! Łaski tylko pożądam od ciebie!

Nie po dzierżawnem [83] zjechał [84] w twą zagrodę

ni dziesięciny: błagam o jałmużnę,

o datek z łaski, o twe miłosierdzie!

Godfryd

Żali [85] mię [86] uszy zawodzą, o panie?!

475

Bogaty Henryk grabia von der Aue

prosi lichego wieśniaka i sługę

o datek z łaski i o miłosierdzie? —

Henryk

Bogaty Henryk von der Aue stał się

biednym Henrykiem von der Aue — oto,

480

co ci na teraz wystarczyć powinno.

Ale nadejdą dzionki i godziny!

Ach! Długie dzionki i długie godziny!

Wówczas na harfy jednostajnych strunach

pieśń ci wyśpiewam — bez końca: do syta

485

i do przesytu znajdziesz w niej odpowiedź,

gorżką [87] odpowiedź na to wszystko, o co

pytać mnie będą oczy twe i słowa.

Zostanę z wami — tygodnie! Miesiące!

Lata!… A jeśli opuszczę was kiedy —

490

lecz o tym cicho… Nie ma takich ciemni,

aby się kiedyś nie porozpraszały…

Niech ci to starczy… Cierpliwości!… Serce,

zbawione ciszy, musi szukać ciszy!

Dajże mi, zacny człowieku, co leży

495

na twojej skroni! Obsyp mnie bogactwem

z skarbca twojego spokoju: bo tego

łaknie ma dusza więcej niźli skarbów

Saladynowych [88].

Odchodzi wolnym krokiem.

Gotfryd

Głębokim wzrokiem śledzi kroki odchodzącego. — Wchodzi Brygita.

Brygita

Pan odszedł w tej chwili?

Gotfryd

500

Pojmujeszli [89] to?

Brygita

Ni jego, ni dziecka!

Leży i płacze, jęczy i przysięga:

jako [90] wyzwolić go musi.

Gotfryd

Od czego?

Brygita

505

Pytajcie — mówi — ojca Benedykta.

AKT DRUGI

Kuchnia w domu dzierżawcy Gotfryda. Wielki, sadzą okryty kominek. Na ścianach czyste naczynia metalowe i gliniane, prócz tego kilka sztuk zbroi i miecze. W kącie krucyfiks i obrazy świętych. Długi stół z ławkami. Na prawo od kominka fotel skórzany z podłożem skóry jeleniej. Nad kominkiem i na lewej ścianie skóry jelenie, turze, łuki. Pora zimowa.

SCENA PIERWSZA

Brygita

Z zakasanymi rękawami napełnia podaną jej przez ojca Benedykta sakwę chlebem, serem itd. Ojciec Benedykt nie ma jeszcze lat pięćdziesięcia [91]; energiczną, ogorzałą twarz okalają siwe włosy; habit na nim wytarty.

Benedykt

Nie wiem o niczym. I dajcie pytaniom

spokój. Pan, Sługa, WiernośćJa jedno wiem, że ojciec jego

człek był rycerny. Gdy ojciec mój konał,

wieśniak, lecz wielce czczony i zamożny,

510

rzekł mi przy końcu: «A bądź wierny panu»,

nie tylko temu, który jest na niebie —

to chciał powiedzieć — lecz i kochanemu,

ziemskiemu panu, który mu przez lata

spory pomagał zebrać mająteczek,

515

pił razem wino i z odkrytą głową

za jego trumną szedł jak pielgrzym jaki.

Brygita

Powiedzcie jedno: czy on jest pod klątwą?

Benedykt

Nic wam nie powiem, nic a nic, boć przecie

i wy powody macie — tak, powody,

520

by mu być wdzięcznym. Widzicie, my tutaj

prawie nie żyjem [92] na świecie — nikt o nas

tu się nie troszczy, bądźmy więc głuchymi

w naszej wierności.

Brygita

Kiedyż znów mam dziecku

525

kazać przyjść do was?

Benedykt

Kiedy tylko chcecie.

Ilekroć ona zawita w me progi,

jasność napełnia mą celę ponurą

i rozszerzają się ściany mej leśnej,

530

ciasnej kapliczki, Zbawiciel oddycha

i uśmiech zjawia się na uściech [93] Maryi,

a ja, przytłoczon [94] ciężarem mych grzechów,

znów się podnoszę i, jakby rozszerzon [95],

mogę znów patrzeć w dobrotliwe oczy

535

naszego Stwórcy.

Brygita

Potrząsając głową.

Ojcze, rada słucham,

ale ja nie wiem — tak, nie umiem pojąć,

co wy mówicie. Dziecko się zmieniło;

jakiś ją dziwny trzyma duch w uwięzi —

540

nawet i tutaj, w tych ostatnich czasach,

tylko to nie jest owy [96] duch pobożny,

o którym prawisz.

Benedykt

Być może. Nas biednych,

kiedy archanioł z snu grzesznego budzi,

545

i pan ciemności również nie próżnuje —

on i na waszą naciera dziecinę.

Dziecko, ŚwiętyLecz ona czuwa, ona jest zbudzoną!

Dlatego, proszę — drogi do świątyni,

drogi do łaski i opieki bożej

550

wy dziecku temu dziś nie zagradzajcie!

Tak to wygląda, jak gdyby aniołów

nieprzeliczone, niewidzialne ręce

ciągły [97] ją z sobą do ołtarza; wówczas

gdy tak spoczywa w rajskim zachwyceniu,

555

w jedno się z Bogiem stapiając w najgłębszych

tajniach swej duszy — wówczas — ja to czuję —

spełnia się tutaj jeden z owych cudów

które nas, ludzi, wiodą do innego,

do prawdziwego życia.

Brygita

560

Niech się dzieje —

niechże się dzieje wola Boga. Amen.

Ach! Gdyby tylko była więcej święta

pomiędzy nami. Lecz tu jest ponura

i zamroczona w duchu, tak że nieraz

565

myślę ze strachem, czy też Bóg w tym dziecku

nie chciał mnie skarać? Ja nie mogę, ojcze,

na żadną dobyć się skruchę, niczego

nie mogę dziś już żałować, tak kocham

to moje dziecko; wiem to — zatwardziałość

570

grzechu jest wielką. Niech Bóg mnie ukarze —

mnie niech ukarze, nie dziecko.

Benedykt

Nieco zakłopotany.

Tak, prawda!

Myśmy grzesznicy. Grzesznymi jesteśmy

już z łona matki. Ale Bóg, gdy zechce,

575

może ku chwale swojej wszystko zmienić,

wszystko obrócić na dobre, chociażby

w największej było poczęte słabości

i grzechu: dziecka tego czysta dusza

i nieskalane usta niechaj będą

580

przed jego tronem nie oskarżycielem,

lecz pośrednikiem.

Oboje odchodzą.

SCENA DRUGA

Wchodzi Ottegeba, blada, cicha. Kładzie na stos gałązki jedliny, które przyniosła ze sobą. Kilka z nich odrywa, podchodzi do krucyfiksu, całuje go i wieńczy. Wchodzi ponownie Brygita, spostrzegłszy Ottegebę, bada ją wzrokiem, nadsłuchuje szmeru za sceną i mówi.

Brygita

Cóż te nasze dziewki

tak hałasują na klepisku? —

Ottegeba

Zamyślona, po cichu, z wewnętrznym wyrażeniem.

Biedak,

585

trądem dotknięty, żebrze na podwórzu.

Brygita

Kto znowu żebrze? Mów wyraźniej… Słyszysz?

Ottegeba

Tak, moja matko, jeden z ludzi bożych.

Brygita

Jego to słychać kołatkę? — Niech idzie,

by go nie spotkał pan Henryk…

Ottegeba

590

Dlaczego?

Brygita

Co? Cóż ty myślisz?…

Ottegeba

Nic… Dlaczego, matko,

ma się nie spotkać z nim nasz pan?

Brygita

Dla tego

595

i dla owego… Milcz, nie pytaj więcej.

Ottegeba

Pan Henryk, matko, pisze w swej komorze.

cisza

Ojciec Benedykt mówi: gdyby ludzie

nie buntowali się przeciwko Bogu,

600

nie odpychali jego łaski świętej

i jego świętej miłości, i gdyby

nieposłuszeństwem i mową bluźnierczą

nie wyszydzali jego miłosierdzia

i bezgranicznej dobroci, przenigdy

605

nie nawiedziłaby ziemi ta klęska.

Brygita

Krząta się koło talerzy i garnków, przy tym badawcze rzuca spojrzenie na Ottegebę.

Złe dzisiaj czasy. Wiara oraz wierność

znikły ze świata. I w tym ma on słuszność.

Ottegeba

Powiada, matko, iże jad szatana

całe dziś toczy chrześcijaństwo. Pan Bóg

610

chciał to pokazać w obrazie i stąd też

ciało każdego dotkniętego trądem

jest tego — mówi — zwierciadłem.

Brygita

Być może…

Ottegeba

Nieraz też płacze nasz ojciec Benedykt,

615

smaga swe plecy i mówi, że znać już

Bóg się w swym gniewie na zawsze odwrócił

od tego świata…

Brygita

Żegna się.

Niechże pochwalony

będzie nam Jezus Chrystus, nasz Zbawiciel.

Ottegeba

Z większym niepokojem.

620

Ojciec Benedykt mówi, że już bliskim

Sąd Ostateczny i że koniec świata

czyha już na nas. Nie lękasz się, matko?

Brygita

Lęku i trwogi doznajemy wszyscy

na tym podole [98]…

Ottegeba

625

Żar i dym, i duszne —

mówi — wapory [99], wojny i zarazy

zieją ze studzien przepaści… Anioły

moru [100] po wszystkich kroczą miastach… Grzesznik

nie ujdzie żaden miecza ich mściwości.

Brygita

630

Przyjdzie zapłata, przyjdzie w samą porę —

po co już teraz trwożyć się i lękać?…

Ottegeba

Czarna zaraza [101] — mówi — nie oszczędza

nawet i książąt.

Brygita

Nie.

Ottegeba

635

Żaden zamkowy

mur, żadna baszta nie chroni od trądu.

Brygita

Nie.

Ottegeba

Pozycja społeczna, ChorobaBył raz jeden hrabia — słyszysz, matko,

tenże z cesarza córką tańczył w sali —

640

onać [102] już była jego potajemną

oblubienicą! Wtem lekarz cesarski

cicho na niego zawoła i kazał

iść mu za sobą. Weszli do komnaty

i rzekł mu lekarz — rzekł: «pokaż mi rękę!»

645

A gdy mu rękę dał ten pan i książę,

naówczas lekarz pokazał mu bliznę

na jego białej ręce i powiedział —

to mu powiedział: «panie, twa najcięższa

przyszła godzina — bądźże teraz mężny —

650

jesteś nieczysty!»

Brygita

Cóż to są za bajki.

Śnisz?

Ottegeba

Nie! I fletni nie słyszał już więcej

ani fujarek…

Brygita

655

Nie pleć, nie pleć, dziecko!

Niechcący rzuca ze stołu, przy którym jest zajęta, długi nóż kuchenny. Ottegeba drży z przerażenia i stłumiony wydaje okrzyk.

Brygita

Co ci się stało? Cóż to?

Ottegeba

Nic! Nic, matko.

Brygita

Daj… podnieś nóż ten…

Ottegeba

Nachyla się, cała się trzęsąc i dzwoniąc zębami, podnosi nóż z ziemi i kładzie go na stole.

Brygita

Czyś może niezdrowa?

Ottegeba

Potrząsa głową, jakby nieobecna.

660

Matko, ty wierzysz… by Izaak wiedział,

kiedy go ojciec chciał dać na ofiarę,

co z nim Abraham zamierzał uczynić?

Brygita

Nie, on nie wiedział… Ale na cóż ci to?

Przecz [103] się w tak strasznych zatapiasz powieściach?

665

Dziękować Bogu, że dzisiaj już od nas

krwawych nie żąda ofiar jak naówczas.

Ottegeba

Krew, Poświęcenie, Ofiara, ChorobaChryste!… Czyż Pan Bóg sam na śmierć krzyżową

nie wydał syna swego, by odkupił

nasze przewiny — czyż nie patrzał na to,

670

jak nasz Zbawiciel kroczył na Golgotę?

Komu Bóg daje siły, by za bliskich

choćby najcięższe ponosił cierpienia,

ten — jak powiada nasz ojciec Benedykt —

spośród tysiąca wybran [104] jest i szczęśliw [105].

675

A zaś potęga ludzkiej krwie [106], niewinnej

i dobrowolnie wylanej, jest — mówi —

czystą krynicą ludzkiego zbawienia

i ma już tutaj taką moc cudowną,

że, widzisz, nawet skóra trędowatych,

680

krwią tą skropiona, staje się w tej chwili

niepokalaną i czystą…

Brygita

Być może…

Ottegeba

A czy wiesz, matko, co opowiadają

nasi parobcy?

Brygita

685

Nie.

Ottegeba

Gdyby na świecie

wszystko się działo po sprawiedliwości,

wówczas on dawno już powinien żebrać

z kołatką i o kiju…

Brygita

690

O kim

mówisz?…

Ottegeba

Na polu mieszkać, opuszczony

i odepchnięty przez wszystkich…

Brygita

Idź, dziecko,

695

idź przygotować podwieczerz [107]… Pan chory,

ale na duszy… A gdyby na sobie

miał ten okropny śnieg trądu, to któż go

mógłby ocalić?… Ani ksiądz, ni lekarz,

ani ofiarna krew…

Ottegeba

Płacząc z wzruszenia.

700

A jednak, matko,

w krainie włoskiej, daleko, w Salernie [108],

żyje mnich taki, który krwią uzdrawia.

Brygita

Któż to powiada?

Ottegeba

Ottaker. Poprzysiągł,

705

a brat Benedykt to potwierdził.

Brygita

Dobrze,

wszystko być może… Ale dość już tego.

Nie chcę już o tym słyszeć — ani słowa.

A ty spokojnie idź do swej roboty…

710

Nikt tu nie chory — nie trzeba ofiary.

Cokolwiek mógł ci, łatwowierne dziecko,

ten rozpuszczony nagadać parobek,

pan stąd niebawem wyjedzie uzdrowion [109].

Ottegeba

Rozpaczliwym wybucha płaczem.

Ach! Matko, matko! Gdy on nas opuści!

Brygita

715

Kto? Hrabia Henryk?… Daj Boże… I czego

płaczesz? Czy sądzisz, że nasza chatyna,

nasz kaczy stawek i ogród warzywny

to w sam raz miejsce dla takiego pana?

Ottegeba

Łkając.

Ja, matko, pójdę… pójdę do klasztoru…

720

Myślisz, że mogę zostać żoną chłopa…

Brygita

Na wszystko, córko, będzie czas i rada.

Wszystko się stanie według woli Boga,

który z latami pychę tę przytłumi…

Lecz ja ci mówię: gdy się kiedyś zjawi

725

dzielny młodzieniec ze krwią chłopską w żyłach

i o twą rękę poprosi rodzica,

winnaś pokornie podziękować Bogu…

SCENA TRZECIA

Dzierżawca Gotfryd wprowadza Hartmanna von der Aue. Prosty to rycerz, o kilka lat starszy od Henryka, z posiwiałą już brodą. Ubrany w lekki pancerz, miecz, ostrogi, z zawieszonym przez ramię długim płaszczem futrzanym.

Gotfryd

Wejdźcie, rycerzu! Rozgrzejcie się, panie!

Wesoły tutaj płonie ogieniaszek —

730

a wam potrzeba ciepła…

do Brygity

Gdzie już pan nasz?

Matko, to, widzisz, jest pan Hartmann z Aue,

pana Henryka sługa i powiernik…

735

Spora to jazda dotąd z zamku z Aue

o takiej porze… Siadajcie.

Hartmann

Dziękuję.

Powietrze ostre i wiatr od północy

miałem wprost siebie, tylko że mój gniadosz

740

dzielnie się trzymał w górach; w mgłach staliśmy

niejednokrotnie, śród tumanów śniegu

nie widać było ani śladu drogi,

myśmy się jednak przedzierali naprzód —

ot, krok za krokiem. Rozkosz to jedyna

745

tak się na wiernym przedzierać koniku

i zamyślony pchać się naprzód w góry

wśród białych świerków, obsypanych śniegiem,

kiedy żadnego nie usłyszysz głosu

prócz zimnych, ostrych poświstów i skrzypień

750

zlodowaciałych gałęzi.

do Ottegeby, przyjaźnie

A chociaż

umilkły małe, wesołe ptaszęta,

śnieg pod kopytem dźwięczy trzaskający,

755

tak że człek słucha i duma, i słucha,

i prawie do cna gubi się w zamysłach

jak Piotr Badawiec, kiedy mu nuciła

rajska ptaszyna, a zasię lat tysiąc

tak ci [110] mu przemknął niby jedna chwilka.

Brygita

760

Siądźcie, rycerzu!

Hartmann

To młodziutkie dziewczę

to wasza córka?…

Brygita

Jedna i jedyna.

Hartmann

I (wszak mam słuszność?) pana Henrykowa

765

mała małżonka?…

Brygita

Tak, za dawnych czasów,

gdy większym była dzieckiem, niż jest dzisiaj,

a jego miłość, pan nasz, był chłopięciem,

do krotochwili i żartów jedynym,

770

nieraz tym mianem raczył ją nazywać.

Gotfryd

I dzisiaj robi to samo… Toć wczoraj,

tu, przy kominku, gdy mu Ottegeba,

dała stołeczek pod nogi, powiedział —

wszak słyszeliście: — «dzięki, Ottegebo,

775

moja ty mała małżonko!»… Nieprawda?

Brygita

Prawda.

Hartmann

Tak, prawda! A ty, moje dziecko,

nie pozwól sobie zabierać tej nazwy —

onać przystoi [111]. Nie z urągwiska,

780

nie z żadnej pychy, jak wy znać mniemacie [112],

dobra kobieto, zwie ją pan nasz swoją

małą małżonką; lecz ważko i szczerze,

w tych oto listach, wielbiących to dziewczę

i jej troskliwość, i opiekę nad nim.

Ottegeba

Chwyta rękę matki i tak ją ściska z zakłopotania i zdumienia, że Brygita omal nie krzyczy.

Brygita

785

Co ci się stało, dziecko? Tak ściskałaś

rękę, że aż mi ścierpła.

Ottegeba

Śmieje się, zasłania sobie oczy łokciem i ucieka.

Gotfryd

Tak, przyznaję,

że warta skromnej pochwały — ot dawniej

były już w głowie same krotochwile…

Brygita

790

Dolejże wody do wina, Gotfrydzie —

wiesz, jak ten trunek idzie jej do głowy.

Brygita odchodzi.

SCENA CZWARTA

Hartmann

A teraz powiedz: jakże mu się wiedzie?

Gotfryd

Patrzy na Hartmanna, wzdycha i mówi.

Jak mu się wiedzie? Zbyt duże pytanie,

a i odpowiedź, panie wzdyć [113] trudniejsza,

795

niźli [114] sądzicie… Zresztą nie wiadomo:

nieraz wygląda rześko i ochoczo,

jak w owych czasach, gdy jeszcze był zdrowy,

a potem znowu wydaje się chory,

o, bardziej chory, niżby kto przypuścił.

800

Niejednokrotnie myślę, że go skryty

ból jakiś szarpie, o którym wy może

macie wiadomość; innym znowu razem,

kiedy przypadkiem wzrok mnie jego spotka,

rozpłomieniony chorobliwym żarem,

805

tak mi się serce ściska i głos jakiś

mówi mi w wnętrzu, że Pan Bóg pokarał

tego człowieka najstraszliwszą karą.

Hartmann

Wiecie, że pan mnie tu przyzwał?

Gotfryd

Nie, panie.

Hartmann

810

Więc przyzwał mnie tu — a wam, mój Gotfrydzie,

nic nie wyjawił zresztą [115]?…

Gotfryd

Nic, nic, panie.

Wiedzcie, że pan nasz żyje jak pustelnik —

a i samotny, pod wielką klauzurą:

815

gdy Ottegeba przyniesie mu obiad,

to czasem powie do niej dwa słóweczka —

i to jest wszystko przez dzień cały… zresztą

szpera po księgach, mało sypia w nocy,

a tylko za dnia; a jeśli go kiedy

820

spotkam na miedzy albo gdzie śród jego

niemych przechadzek i zdejmę kapelusz,

za pozdrowienie dziękuje mi z dala

i baczy na to, bym się nie przybliżył.

Tak schodzą całe tygodnie — i nikt z nas,

825

ani Brygita, ani ja, nie mamy

sposobu mówić z nim, prócz Ottegeby.

Lecz i ja nieraz usłyszę od niego

jakoweś szorstkie słowo.

Hartmann

Mnie się widzi —

830

a mówię o tym do was w zaufaniu…

tak ja przynajmniej sądzę z jego listów:

że policzone są już dni, Gotfrydzie,

które pod waszym ma przepędzić dachem.

Gotfryd

Spostrzegłem ja to, że tu coś się święci —

835

myśmy to czuli… toć wczoraj dopiero

tu na tym krześle siedział pan nasz miły

i tak ponuro mówił i tak dziwnie,

a potem znowu naraz tak przyjaźnie,

iże byliśmy bliżsi łez — prawdziwie,

840

niby w godzinie pożegnania… tak więc

ma się to spełnić, cośmy przeczuwali.

W którym z swych zamków myśli pan zamieszkać?

Hartmann

Dokąd się udać zamierza, ja nie wiem —

ale powinien pokazać się ludziom,

845

do swego zamku w Aue wrócić winien,

bo snać [116] uchodzi już za straconego.

Ludzie naokół głużą [117], przebąkują,

a krewniak jego, Konrad, nazbyt głośno,

rozprawia o tym, kark do góry pręży,

850

pod bramą Aue dzwoni ostrogami

i tak się sprawia [118], jakby już od dawna

imię Henryka stało obok grobu

Wilhelma Grave w zamkowym krużganku.

Gotfryd

My, panie, wielce stracim [119], gdy on pójdzie —

855

a wierzyć trzeba, że pójdzie… Patrzajcie:

byt nasz to wieczna jednostajność w ciasnym,

ograniczonym kole; precz [120] od świata,

w tę gorżką [121], leśną wtłoczeni dolinę,

której nam dzięki dobroci Henryka

860

nikt nie zaprzecza, żyjemy jednako

dzisiaj i jutro, te same słyszymy

dźwięki i głosy, a jeśli w zieleni

zamknięta dusza zawoła na człeka,

echo li [122] z ciemnych odpowiada borów.

865

Dziwnym, co mówisz, a przecież to prawda:

ten chory człowiek i gość, tak ponury

niejednokrotnie, uroczystym blaskiem

napełnia dom mój, pokąd u nas bawi.

A teraz znowu czeka na nas z dala

870

ziejące widmo powszedniości w szarej,

powłócznej [123] szacie. Przy troskach i trudach,

przy wszystkich naszych gorzkich udręczeniach

był to jednakże szczytny czas i górny,

który się teraz kończy.

Hartmann

875

RycerzMnie to mówić?

Mnie, co mu byłem towarzyszem w polu

i przyjacielem? Com przebył z nim morza,

nie odstępował go przez całe lata?

Wyście go w świetnym nie widzieli blasku —

880

tego słodkiego, wspaniałego męża,

jaśniejącego cesarza Frydryka

łaską promienną. Kiedy się cisnęły

wyniosłe damy w śmiejących piorunach

jego błękitnych źrenic, niemal zmysły

885

tracąc z miłości — księżne i grafinie —

naokół jego poręk: rękawice,

borty [124] i chustki — tak się rozsierdziły

pomiędzy sobą, że trzy krewne [125] dwory

nie mogły znowu pojednać zwaśnionych.

890

Był jako gwiazda, opromieniająca

boską światłością głowę Fryderyka,

a myśmy wszyscy używali darów,

które płynęły na nas z jej obrzasków [126]…

Ba — rzec by można: w cesarskim obozie

895

mówiono nieraz więcej o Henryku,

o Henrykowym słowie, jego pieśni,

o Henrykowym strzelcu i lekarzu,

o jego koniu, charcie i sokole,

niż o cesarza świętym majestacie,

900

który przenigdy nie zasiadł do stołu,

gdy Henryk z Aue nie był mu u boku.

Gotfryd

Zaniepokojony znowu.

Idzie…

SCENA PIĄTA

Henryk

Wszedł prędko i znienacka, zaniedbany, opuszczony, blady.

Hartmann

Który był przedtem usiadł, zrywa się na nogi, przerażony wyglądem Henryka.

Łaskawy, najmilejszy panie!

Henryk

Czyni mimowolnie ruch powstrzymujący, przy tym ściąga twarz, jak gdyby głośne zachowanie się Hartmanna sprawiało mu ból fizyczny. Potem mówi z wymuszonym chłodem.

Jesteś?

Hartmann

905

Tak, panie!

Henryk

Nie wiedziałem tego…

Hartmann

Źle ukrywając głębokie wzruszenie.

Jak wam się wiedzie, najmilejszy panie?

Henryk

Krótko.

Dank [127] ci!

do Gotfryda

Gotfrydzie! Gdzie jest Ottegeba?

Gotfryd

910

Pójdę poszukać.

Henryk

Owszem, idź poszukać.

Gotfryd wychodzi.

SCENA SZÓSTA

Henryk

Siada na krześle, odwraca twarz przez pół, rzuca przelotne spojrzenie na pasującego się z wzruszeniem Hartmanna i mówi ochrypłym, jak gdyby z długiego milczenia zardzewiałym, spokojnym, wymuszonym głosem.

Dlaczego stoisz? Siadaj przyjacielu!

Jak się masz, Hartmann?… Jakie wieści, druhu?

Hartmann

Mój najmilejszy, mój łaskawy panie…

Henryk

Głębokim, cichym, drżącym głosem, który czasami przechodzi w powściągane przemocą wzburzenie.

915

Co? — Najmilejszy i łaskawy panie?…

Na cóżże mi to? Mniemasz, żem cię po to

przyzywał tutaj, abyś, łamiąc ręce,

zwał mnie łaskawym, najmilejszym panem.

Jeśli masz dla mnie wolną jednę chwilę,

920

przysuń to krzesło do ognia i siadaj,

bych [128] pomówili z sobą jako męże.

Hartmann

Przysuwa krzesło, ale zanim usiadł, przyklęka, chcąc ucałować rękę Henryka.

Henryk

Gwałtownie cofa rękę.

Dajże mi spokój. To błazeństwo, siadaj!

Hartmann

Wstaje, odwraca się przez pół i niepostrzeżenie ociera sobie oczy.

Henryk

PrzyjaźńA więc przybyłeś, zacny przyjacielu,

Kiedy ode mnie dawno stronią inni!…

925

Więc się nie boisz? Nie lękasz?

przelotnym mierzy Hartmanna spojrzeniem

I cóżeś

pomyślał sobie, dzielny mój Hartmannie,

gdyś list otrzymał? Czy może sądziłeś,

930

że jakąś nową wręczę ci piosenkę

i że posłańcem będziesz mej tęsknoty

do którejś z czystych białogłów?… Przenigdy,

mój druhu! Wielem przebolał z miłości

srogo, lecz dzisiaj to wszystko minęło!

935

Ból ten utonął dzisiaj w innym bolu —

ba! Jakichkolwiek doznałem udręczeń,

wszystko to dzisiaj na dnie tego bolu,

tak że o owej zatoniętej męce

muszę dziś myśleć jak o utraconym,

940

wielkim bogactwie!… Ale dosyć tego!

Nieźle mi idzie! A cóż tam kochani

mówią krewniacy o tym, że już całe

żyję miesiące w głębi Czarnolasu [129],

niby ten jamnik, ukryty w swej jamie?

945

Cóż oni na to? W jakimże też świetle

widzą to wszystko?

Hartmann

O panie Henryku!

Jeżeli można ran i mnie, i sobie

oszczędzić proszę wyliczania wszystkich

950

zajść i wydarzeń, które się spełniły —

które się spełnić musiały od chwili,

gdyście tak nagle zerwali ze światem.

Henryk

Mówią zapewne, że będąc pod klątwą,

jako przyjaciel cesarza [130], ponoszę

955

także przekleństwo boże… Czy nie prawda?

Hartmann

Nie żądaj tego ode mnie!

Henryk

Mów śmiało!

Kłamstwo z wszystkimi zatrutymi strzały [131]

nie sięgnie prawdy, dlatego też — wierzaj —

960

wolno mi kłamstwu urągać… ty jednak

zda mi się, tego nie rozumiesz…

wchodzi Ottegeba

Jeśli

zechce ktoś mówić, że Henryk pan chodził

965

niby pohaniec Turczyn, że na głowie

lśnił mu jedwabny turban, a zaś czystej

krwi był arabskiej jego mleczny ogier,

kroczący dumnie pod znakiem proroka,

pod rozdźwięczonym, w złociste księżyce

970

zdobnym buńczukiem — i że chrześcijański

Pan Bóg go za to ubrał w znak z Aleppo [132]: —

gdyby tak, widzisz, zechciał ktoś powiedzieć,

nie nakłamałby dosyć!…

Hartmann

Cóż to, panie

975

ten znak z Aleppo?

Henryk

Nic! Znajdziesz to w księgach,

czytaj — dość tego…

do Ottegeby

Bliżej, Ottegebo…

980

Pospieszże [133], dziecko, do mojej komory —

na moim stole znajdziesz pergaminy,

moją pisane ręką, opatrzone

w moje pieczęci… Przynieś je tu do mnie.

Ottegeba

Tak, panie, idę. —

Ottegeba wychodzi.

Henryk

985

To dziecko jest, widzisz,

nieokupionym dla mnie niewolnikiem —

wszystkie najlichsze moje poddańczuchy,

wszyscy rzezańcy, wszystkie moje ciury

nie mogły większej pełnić dla mnie służby,

990

niż ona co dzień dobrowolnie sprawia.

I gdybym co dnia miał sto… O nie! …tysiąc

przeróżnych życzeń, tak byłyby one

pustą igraszką dla jej gorliwości,

która, niesyta, patrzałaby na mnie

995

żebraczym wzrokiem psiego przywiązania.

Na czym mi zbywa? Ot, że moja broda

podobna nieco, jak mówią, do wiechcia?

Że nie wonieje ambrą ani piżmem,

jak to bywało na cesarskim dworze?

1000

Tym ci jest lepsza moja woń przed Bogiem,

co snać [134] arabskich nie lubi zapachów!…

Żem jest podobien [135] raczej do zwierzęcia?…

Owszem! Więc może kiedyś zacznę lenieć [136]

i, już to nieraz bywało, z zwierzęcia

1005

naraz wyłoni się święty…

Hartmann

Mój panie

i przyjacielu, mój ty najmilejszy,

łaskawy panie! Dajcie się nakłonić

i ogłoście się wolnym ode klątwy.

1010

Jeżeli jakieś ukryte katusze

żrą wasze serce, raczcie, miłościwy

i najmilejszy panie, kres położyć

tajemniczościom, abych [137] razem z wami

mógł się uzbroić przeciwko ukrytym

1015

nieprzyjaciołom… Cóż was nawiedziło?

Henryk

Z odpierającym, uspakajającym ruchem, z trudem.

Nic, przyjacielu… powiedz, czy Gehazes [138]

nie byłli [139] sługą Elizeuszowym?

Hartmann

Mój miłościwy panie!

Henryk

Wiesz, dlaczego

1020

o to się pytam?

Hartmann

Nie, za mało, panie,

biegły ja w piśmie…

Henryk

Owszem, będziesz wiedział

do Matki Boskiej Gromnicznej.

1025

cisza

Miej tylko

cierpliwość ze mną, ty waleczny mężu!

Wszakże spowiednik musi mieć cierpliwość.

Wiedz tylko o tym, że szybkimi kroki [140]

1030

spieszę z pielgrzymką, jak pątnik do Mekki —

ale nie pytaj, do jakiego celu.

Hartmann

Panie Henryku! Nie jako przyjaciel

do przyjaciela, przemawiacie do mnie,

lecz ja chcę wniknąć w was i nie ustąpić

1035

ani na włosek z mej obranej drogi;

nie myślę spocząć, póki się nie dowiem,

co wam tak skrycie, tak wyżera z duszy.

Co wam się stało? Co was wytrąciło,

panie Henryku, tak nagle z kolei?

1040

W tryumfującym jaśnieliście blasku

wielkiej radości! A dziś…? Ledwie ziemi

dotykaliście stopą, a zaś anioł

trzymał nad wami swój puklerz [141] we wszystkim,

coście czynili — w gonitwie i boju. —

1045

Wracacie, sławą okryci, z podróży

na chwałę Boga — pył spieszył przed wami,

częstszy biegł rozgłos!… A wy, zamiast zbierać

żniwo z posiewu tej waszej dzielności,

dopuściliście, aby w polu gniło

1050

zboże złociste!… Żali [142] szczodrobliwa

nie kierowała k'wam [143] się dłoń cesarza?

Nie biło dla was jego wdzięczne serce?

Żali łaskawość jego nie obraca

przenajpiękniejszej [144] dla was wynagrody [145] —

1055

książęcych Staufów latorośli [146]? Mówcie:

przecz [147] wy, na Boga, chronicie się w pustkę

przed waszym szczęściem? Przecz pozostawiacie

to, co się nigdy powrócić nie może?

Henryk

Odwraca się i patrzy nań długo i z wielką boleścią. Chce mówić, lecz głos mu zamiera — musi kaszleć i zaczyna na nowo.

Kondycja ludzka, Przemijanie, ŚmierćŻycie, mój druhu, jest jako naczynie

1060

wielce łomliwe [148] — tak Koran powiada

i tak naprawdę jest — i tegom doznał [149]!

Nie chcę ja dłużej mieszkać w wydmuchanej

skorupie jaja… A może byś zechciał

chełpić się, bracie, swoim człowieczeństwem?

1065

Może byś pragnął powiedzieć o człeku,

że jest obrazem Boga?… Weź krawieckie

do rąk nożyce i draśnij go w skórę,

a krew pocieknie. Szewskie wbij mu szydło

ot — puls — na włosek — tu lub tam — gdziekolwiek,

1070

a bezustannie, jak woda ciekąca

sączyć się będzie twa duma, twe szczęście,

szlachetny umysł i złuda boskości,

twoja nienawiść, miłość i bogactwo,

i twoja żądza czynu, i nadgroda [150] —

1075

tak, jednym słowem, wszystko, co, obłudnej

sługa pomyłki, zwałeś swym dobytkiem!

Czy będzie w tobie cesarz, sułtan, papież —

nic to: w grobowy zawinięty całun,

nagim li ciałem będziesz [151], które musi

1080

dziś, jutro skostnieć…

Hartmann

Ponury w ten sposób

przemawia umysł.

Henryk

Ongi [152] był on lekki!

Chodum zapomniał [153] od pląsów tanecznych —

1085

mowy się niemal zbyłem [154], rozśpiewany

tryumfalnymi hymny [155] — może życie

ramiona miało wzniesione do góry

w wielkiej ufności i wierze — modlitwą

było i szczęściem, i bogobojnością…

1090

Ale gdym wrócił, czczą przepełnion [156] złudą,

że Bóg mi blisko, kiedym seraficzną [157]

rozbrzmiewał pieśnią z wewnętrznej uciechy,

iżem dokonał [158] pobożnego czynu —

tak więc z niewiernym gdym powrócił [159] mieczem:

1095

na moim tropie kładły się już brudne

psy mego losu i krwi pożądliwe,

powietrze w okrąg rozdzierały wyciem…

Gdzieś ty, myśliwy, coś mi to uczynił?

Chodź, zdaj mi sprawę!…

Wstaje i przechadza się.

Ottegeba

Przynosi pergaminy i czeka w milczeniu.

Henryk

Bierze pergaminy z rąk Ottegeby.

1100

Słuchaj!…

Hartmann

Panie, panie!

Anim ja klechą [160], ani sługą klechów,

wszak wy to wiecie… Ale moją duszę

dziwnie i strasznie ranią wasze słowa.

1105

Cokolwiek wam się przydarzyło, panie,

czymkolwiek dotknął was przedwieczny Sędzia: —

z pokorą, panie, znieście ten krzyż ciężki.

Henryk

Jestem lennikiem cesarza i ongi [161],

posłuszny słowu kardynała z Ostii [162],

1110

wziąłem z nim razem krzyż… I krzyż ten odtąd

został mi wierny. Ongi był wyszyty,

na moim płaszczu, a dzisiaj głęboko

wżarł mi się w krzyże, w krew i szpik — i tylko

śmierć mnie od niego uwolni — cóż więcej,

1115

mój przyjaciela, możesz chcieć? Poniechaj

wszelkich litanij — dla mnie szkoda czasu.

do Ottegeby

Idź, moja mała małżonko! Dziękujęć [163],

ale się oddal! Chcesz mi białe

1120

zgotować ręce z wełny [164] — spiesz się, spiesz się,

bo może będzie za późno! Co teraz

wyjawić muszę temu rycerzowi,

dla jego tylko jest ucha.

Ottegeba odchodzi

1125

Patrz, druhu,

w tym pergaminie kryje się mniej więcej

to, co od świata jeszcze żądać może

wasz Henryk z Aue… Cicho… Nie przerywaj

i bacz [165] uważnie na wszystko, co powiem…

1130

Posłańcem będziesz moim i to pismo

w ręce Bernarda złożysz, mego stryjca.

To moja wola ostatnia… Bądź cicho,

mój przyjacielu. Człek jest zbyt kwapliwy [166] —

tak mówi Koran. Co mnie nawiedziło,

1135

czego doznałem — nie badajcie tego!

Myślcie, że wiedny byłem i widzący,

lecz nie badajcie, com widział i jakem [167]

stał się widzący… Nie dociekaj tego…

Bo nie poniesie tak cię duch twój zbożny

1140

w głębi tej głuszy, byś mógł ją przeniknąć.

To, co dla waszej potrzebne jest wiedzy,

tom wam napisał [168] — zresztą pozostawcie

mnie co mojego [169]… Ja znów dobrowolnie

i bez wahania pójdę swoją drogą,

1145

bo iżbym miał się wzorem innych kalek

targać, jak Łazarz, w ulicznej kałuży,

chełpić się hańbą swoją, swymi wrzody,

chrapliwym jękiem wabić psy, ażeby

lizały rany moje — tego nie ma

1150

w księdze mych losów, a zaś gdyby nawet

było — na Boga — ja bym to wymazał!…

Żegnaj, mój druhu! Zanim rok przeminie,

cierpienie moje zemrze! Ach! I ileż

spadnie już wonnych, balsamicznych deszczów

1155

na grób mej nędzy!… Żegnaj! Żegnaj! Żegnaj!

po krótkiej, straszliwej przerwie, gwałtownie

A teraz, druhu, podnieś płaszcz swój czysty

i — precz! — Uciekaj!… Mówię ci: uciekaj!…

Z trzewików strząśnij prochy i uciekaj!

1160

A jeśli kto cię pochwyci za suknię,

by cię zatrzymać, zostaw mu ją w ręku

i — precz!… Uciekaj!…

Hartmann

Przerażony.

Panie! Co mówicie?

Henryk

Mówię ci: nie patrz poza siebie,

1165

tylko uciekaj!… Nie dotykaj mnie się!

Bo tak niebiosa mnie uszczęśliwiły,

że cieczą zionę naokół zatrutą!

Takim bohater, że bohaterowie

precz uciekają przed moją niezbrojną

1170

ręką: dotknięcie tej ręki gotuje

coś straszniejszego niźli śmierć… Ta dziewka,

moim przelotnym dotknięta spojrzeniem,

umiera z wstrętu, gdy mnie zauważy.

Ottegeba

Weszła na scenę blada jak wosk, wargi jej drżą, wzrokiem osłupiałym śledzi szalejącego Henryka.

Henryk

Choroba, Rozpacz, UpadekWeź jaką kłodę, chwyć, co masz pod ręką,

1175

miecz podnieś głownią do góry i ubij,

ubij mnie, mówię, ubij!… Uwolnijcie

mnie i was razem ode mnie… A cóż wy

czynicie wówczas, kiedy w wasz podwórzec

wściekły pies wpadnie?… Czemu się wahacie?

1180

Miejcie odwagę!… Bijcie!… Bez namysłu!…

wpada Gotfryd i Brygita

Wy — wszyscy! Wszyscy chodźcie tu i patrzcie!

Pan Henryk z Aue, co po trzykroć na dzień

mył sobie ciało, co z rękawa każdy

1185

zdmuchiwał proszek, możny diuk i grabia,

zdobywca podwik [170] i strojniś, ma dzisiaj

szczęście posiadać wrzody hiobowe,

okrywające go od stóp do głowy.

Stał się, żyjący, odrobiną ścierwa,

1190

porzuconego na wstrętnym śmiecisku [171],

gdzie może sobie poszukać skorupy

i zeskrobywać trąd…

Na twarzy Ottegeby objawia się wewnątrz jakieś dziwne, radosne, prawie niebiańskie zachwycenie. Gdy Henryk upadł, z duszy wyrywa się tryumfalny okrzyk wewnętrznego wyswobodzenia; rzuca się do stóp Henryka i ręce jego okrywa pocałunkami.

Ottegeba

Najdroższy panie!

Pomnijcie, panie, o baranku bożym [172]!

1195

Ja wiem… ja pragnę… mogę dźwigać grzechy…

Jam ślubowała… Musisz być okupion.

Zasłona.

AKT TRZECI

Dzika puszcza. Olbrzymie drzewa iglicowe i drzewa liściaste o zabarwieniu jesiennym. — W głębi jaskinia, do której prowadzi polana. Wejście obramione ociosanymi z gruba słupami. Pod słupami suche liście, narzędzia kuchenne, siekiera, łuk etc. — Wieczór jesienny.

SCENA PIERWSZA

Henryk von der Aue, opuszczony, zdziczały, z nieobciętym włosem, z zaniedbaną brodą, kopie rydlem głęboki dół na polanie. Lewą rękę ma zawiązaną.

Ottaker (knecht Henryka), w rynsztunku, tak jak zeskoczył z konia, zjawia się na krawędzi skały, trzymając się bacznie w pewnym od Henryka oddaleniu.

Ottaker

Woła.

Hej-że! Hej! Hola!… Słuchaj no ty!… Hejże!

Henryk

Słucha. Pod nosem.

Hejże! Hej! Hola! Daj mi święty spokój!

Ottaker

Co ty tam robisz, kosmaty niedźwiedziu?

Henryk

jw.

1200

Dół sobie kopię na wieczne zbawienie.

Ottaker

Czy może szukasz wody?… Może skarbów?

Henryk

Do siebie.

Nigdym nie kopał za bogatszym skarbem.

głośno

Chodź, przypatrzże się [173], jeśli masz odwagę!

Ottaker

Waha się.

1205

A może jesteś jednym z ludzi bożych?

Hej żołędniku! Kwap się [174]! Bardzo proszę!

Henryk

Chwyta łuk i mierzy w Ottakera.

Tak się pokwapię, że mnie popamiętasz!

Ottaker

Milcz, ty ropucho!

Henryk

Kuternoga!

Ottaker

1210

Szara

wesz!… Jadowity ukąsił cię pająk!

Strzelaj, jeżeli chcesz skwitować z życia.

Henryk

Z życia i śmierci. Będę strzelał, drabie!

Ottaker

Jedno słóweczko: czart niech się rozprawia

1215

z tobą, gdy zdechniesz! Powiedz: czy tu mieszka,

w tej dzikiej puszczy, biedny Henryk?

Henryk

Jaki

zwierz?

Ottaker

Ano taki — zwierz z parszywą skórą —

1220

poza tym lwom on krewny i sokołom.

Henryk

Ktoś ty?

Ottaker

Ktom [175], brachu, nie ma nic do rzeczy,

Rycerz, iż burzęm już przebył [176] niejedną.

Henryk

A tchórz największy pod słońcem.

Ottaker

1225

Co mówisz?

Henryk

To.

Ottaker

Co powiadasz? Zmówże no Ojcze Nasz.

Udaje, jakby chciał się rzucić na Henryka.

Henryk

Dwa Ojcze Nasze! Czemu nie przychodzisz? —

Ottaker

Gdzież bym mordował taką nędzę?!… Słuchaj,

1230

idź swoją drogą, a ino [177] mi powiedz,

czy tu nie ugrzązł trędowaty grabia

z Aue, co uszedł z swojego folwarku?

Henryk

Co, grabia z Aue — zbiegł — z swego folwarku?

Czy tarantula ukąsiła ciebie?

Ottaker

Z dzikim śmiechem, wskazującym, że jest podchmielony.

1235

Nie oszalałem! Gdyż bym go inaczej

przecie nie szukał!

Henryk

Zbliż się!

Ottaker

E, nie!

Henryk

Zbliż się! —

1240

Chodź! Dam ci spokój! Bez podstępu, szczerze!

Hm! Trędowaty grabia?… Opowiadaj!

Ottaker

Siada na cyplu skały.

A zatem spokój i zgoda… A ino

wara ode mnie… uważaj… SługaO jakie

siedem mil drogi stąd, na trzęsawiskach,

1245

leży folwarczek — w ręku czynszownika

trędowatego mego pana — wiecie,

któremu godnie dochowuję wiary.

Tak!… Nie wyłupiaj tak ślepiów!… Z nim razem

w kraj cim ja ongi pojechał [178] murzyński,

1250

ogniam się mnogo nakrzesał [179] z pohańczych [180],

wiecie, szyszaków [181] i turban niejeden

zwaliłem z konia, niejedna też stalka

prysła na stronę dzięki mnie, powietrze

krając, miast szyi mojego panicza.

1255

Tak jest! Na koniec dotknęło go wstrętne,

wiecie, choróbsko. A czemu? Ot, z mego

kpił amuletu, drwił z wszelkich zamawiań

i zażegnywań! Ale o tym cicho!

Ja mu zostałem wierny! Tak! Z nim razem

1260

ugrzązłem w chłopskiej sadybie, aż oto

on się ulotnił, zbiegł mi, uciekł w góry.

Henryk

Teraz go szukasz?… Czego chcesz od niego?

Ottaker

Jezus-Maryja-Józef! Głupi jesteś —

Nie chcę niczego!… Chroń mnie Panie Boże

1265

od jego jadów… Niech sobie zatrzyma

to, co posiada… Jadę z nowinami.

rzuca mu pieniądze

Masz tu miedziaka! A jeśli go spotkasz,

to coś mu powiesz, bo juścić [182] hołota

1270

z hołotą zawsze się zetknie.

Henryk

Zatrzymaj

swoją sakiewkę… Marny tchórz cię oblazł —

drżysz, abyś czasem, broń Boże, nie spotkał,

którego szukasz. Ja mam za trzy grosze

1275

być twym posłańcem?!

Ottaker

Pociągnąwszy głęboko z skórzanego worka.

Co?… He?… Ja — Ottaker —

niby się boję?… Patrzcie go!… Toć przecie

właśnie onegdaj [183] mówił nam pan Hartmann —

rycerz bez trwogi, rycerz nienaganny —

1280

który na Aue dzierży dzisiaj władztwo

w imię naszego pana — oto mówił:

«kto też pomiędzy wami ma najwięcej

niby kurażu [184], aby iść wytropić

niedźwiedzia w jamie?». Tak ci [185] ja, wyszedłszy,

1285

roześmiałem się: «ja — powiadam — ja mam

dosyć kurażu i ja go wytropię».

Henryk

Cicho, z ponurą ironią.

Wierny pachołku, chodź w moje objęcia.

Ottaker

Gdy Henryk poszedł ku niemu na kilka kroków, skoczył na równe nogi, cofając się.

Piekła! Kim jesteś?…

Henryk

Nie bój się niczego!

1290

Ja ci [186] to jestem, twój oparszywiały

pan z Aue.

Ottaker

Panie! Łaski! Nie potępiaj!

Po wszystkie czasy wszak ci wierny byłem

waszej miłości, oprócz tej godziny,

1295

kiedym odjechał od was. My chronimy

włady wasz zamek w Aue! Noc niejedną

leżałem ongi przed waszym namiotem

z ręką do miecza przymarzniętą, panie,

aby spokojnie mogła i bezpiecznie

1300

spać wasza miłość. Nigdym od waszego

nie uciekł [187] boku! Błagam: skruszonemu

przebaczcie winę grzesznikowi! Wyście,

panie, pod klątwą, ale rycerz Hartmann

mówi, iż żaden klecha nie ma władzy,

1305

by wam zagrodzić drogę łaski. Chora

jest wasza miłość, więc rycerz powiada,

że gdy Bóg zechce, to będziecie zdrowy.

Zginąłeś, panie, bez wieści… Umarłym

świat was ogłosił i wasz krewniak Konrad,

1310

ale nas tysiąc i dwustu przysięgło

sobie i naszej Przenajświętszej Pannie,

że staniem murem za was, bo żyjecie…

Henryk

Z udaną serdecznością.

Jużem zapomniał [188] wszystko i przebaczył —

ni słowa więcej — jużem ci darował!…

1315

Wierny mi byłeś i wierny zostałeś…

Chodź, ty mój dzielny! Znam twoją odwagę!

Niby wilk jaki szarpałeś na kęsy

ciało twych wrogów — bez drżenia. Chodź, druhu,

w te moje progi; stalą i krzemieniem

1320

rozniecę chrust ten, będę ci nie panem,

lecz twoim sługą…

Ottaker

W gwałtownej z śmiesznością graniczącej walce.

Do czarta! Nie mogę.

Henryk

Jak gdyby nic nie zauważył.

Co?

Ottaker

Muszę odejść, panie.

Henryk

jw.

1325

A to czemu?

Ottaker

Rycerz, pan Hartmann…

Henryk

Jest mym sługą! Zostań

taki mój rozkaz.

Ottaker

Po ponownej ciężkiej walce.

Na Boga! Nie mogę!

1330

Weź, panie, łuk ten i wpakuj mi strzałę

w ciemię.

Henryk

Co? Strzałę? Tobie, pielucharzu,

ścierki na ciebie, paska albo końskiej

derki, nie strzały!

1335

podnosi obie ręce do góry

Raz! Dwa! Trzy i cztery!

Umykaj!

Ottaker

Panie! Róbcie co ze sobą,

leczcie się, panie, umaczajcie ręce

1340

we krwi dziecięcej, jak to czynią inni —

miejcie odwagę!…

Henryk

— Pięć i sześć!… Dość tego!

Bohater! Pyskacz! Popatrz się, jak umiesz

zmykać!

Biegnie z podniesionymi rękami w stronę Ottakera, który w panicznym ucieka strachu.

SCENA DRUGA

Henryk

Sam, dzikim wybucha śmiechem, śmiech ten o mało że nie przybiera bolesnego, prawie łkającego piętna; atoli Henryk mityguje się, milczy, a potem mówi.

1345

Tak! Cisza! Dobrze!… To me państwo… dzielny mnie chroni pancerz — świat mój znowu dla mnie się tylko otwiera… Tak, dla mnie… jam nie samotny… Nie, samotność serca mego nie zmiażdży! Nie zdusi mnie! Nigdy!… Być pogrzebionym w lodowym krysztale pustej przestrzeni!… Nie jestem samotny!… Milczenie… cisza… w okrąg ani głosu… Nie zberczą dzwonki, nie chrupią czerepy… Morze wszechświata… swoboda!… Wyżyny i wszystkie głębie — przeczyste, rozległe, milczące — w chłodnej jasności… Grób, Śmierć, VanitasI cóż mi

jeszcze potrzeba?…

Do dzieła!

kopie dalej grób

Z zgniliznyś

1350

powstał i znów się obrócisz w zgniliznę —

O śnie żywota! O głębszy śnie śmierci…

O ty żebraku i królu!… O śmierci,

wiecznie milcząca, wiecznie zadumana,

ty w tej brunatnej szacie sypkich grudek,

1355

cóżże [189] ty możesz wiedzieć? Czyż na oślep

nie pcha nas w życie straszna ręka kata,

nas, bezlitośnie spłodzonych w lubieżnym,

jurnym szaleństwie? Czyż zdradliwy poszept

grzechu nie wabi co noc w sieć rozkoszy

1360

tysiące głupców?… Życie czyż jest kaźnią?

Czy my chodzimy w jarzmie? Czy ty, śmierci,

jesteśli [190] groźnym dozorcą tej kaźni

i furtyjanem, który li zagradza [191]

wyjście!?… A!… Szczebiot! Myśmy wszyscy niemi,

1365

od urodzenia my niemi, na szlaku

niemi wojennym — niemi wobec człeka

i — alboż głazy mówią?… Głazy krzyczą!…

Bracia!… Jam nic jest… nic — nawet w cierpieniu!…

droga krzyżowa i… szczęście!

SCENA TRZECIA

Ojciec Benedykt

Pustelnik, zjawia się na krawędzi polanki.

1370

Bóg wspieraj,

biedny Henryku!

Henryk

Nadsłuchuje, do siebie.

Zberkający dzwonku!

Czerepie! Głosie ludzki!

Benedykt

Wchodzi z wolna polaną i Henrykowi, spokojnie kopiącemu dalej, kładzie z tyłu rękę na ramieniu.

Przyjacielu!

Henryk

1375

Któż tam?

Benedykt

Co robisz?

Henryk

Kopię grób!… Ty czego

pragniesz?

Benedykt

Uczynek spełnić dobry… Masz tu

1380

wino, owoce, mąkę, świeży bochen

pszennego chleba.

Henryk

Wynoś się! Uciekaj,

bo cię, mój klecho, przygwożdżę, jak sowę,

nad mą chałupą. Syp się — w mysią dziurę,

1385

jak szczur brunatny!

Benedykt

Miłościwy panie —

trafiłeś w sedno.

Henryk

Rozwiej się w powietrzu,

bym cię już więcej nie widział, lub spraw to,

1390

bym ja się rozwiał i tyś mnie już więcej

na swoje oczy nie ujrzał… Nie jestem

ni tym ni owym, ni panem ni sługą —

dla ciebie — słyszysz? Nie jestem ni zdrowym

ani też chorym; nie jestem dla ciebie

1395

niepostrzyżonym ani postrzyżonym,

ty postrzyżeńcze — rozumiesz: ja jestem

niczym! Rozumiesz? Niczym!

Benedykt

Cobykolwiek [192]

myślał o sobie człek zbłąkany, zawsze

1400

będzie on dzieckiem Boga.

Henryk

Nagle podskoczywszy, odkłada rydel na bok.

Co ty mówisz?

Chodź no [193] tu do mnie, księżuniu, i siadaj,

jeżeli lubisz paskud, plug i wrzody…

Uwierzę w tego, kto mnie dziś rozśmieszy!…

1405

Witam…. hm… dziecko Boga… co ty mówisz?!

Ktoć to powiedział [194]?… Wyłóż to dokładniej!

Ja jestem dzieckiem, a to ma kołyska…

na pergaminie wszystko to zapiszę [195].

Benedykt

W ciężkim strapieniu jesteś, biedny mężu —

1410

wiem — gorzka ciebie nawiedziła dola…

Henryk

Zowiesz mnie biednym… Któż tu, mój księżuniu,

może być nazwan [196] biednym?… Chodź tu bliżej —

do tego głogu — tutaj w te pokrzywy

i te krwawniki — wybałusz te ślepie

1415

i patrz: gdzie tylko dojrzeć jesteś mocen [197],

to wszystko moje, ty marny żebraku!

Od Hozzenwaldu aż po Raumuenzachthal,

od cesarskiego stołbia [198] aż po morze

szwabskie — te lasy górskie, te dolinne

1420

zboża — to wszystko moje! A choć dzisiaj

wszystko sprzątnięte i puste, owoce

w moich się piętrzą spichlerzach [199]. Mym las ten —

mą trawa, ryba w strumyku, iglica

i liść na drzewie; w liściu każda żyła

1425

i każde włókno. Patrz — to babie lato

na twym habicie mój ci [200] uprządł pająk.

Żądło komara, kiedy mnie ukąsi,

jest moim żądłem, wziętym z moich komór.

Benedykt

Prawda! A jednak…

Henryk

1430

W tym jest sęk! W tym właśnie!

Znudziło mi się grać pana, w jedwabiach

chodzić i ciasnych butach, wyprostowan [201],

niewolnik służby, błaznów, przyjacieli [202],

nie widzieć garnka, z którego jadałem…

1435

Znudziło mi się stać na szczycie góry,

uginać krzyży, kiedym chciał przemawiać

i, niby ślepiec, nie widzieć człowieka,

z którym mówiłem. Biedny, w jarzmie skuty

rab [203] do wolności zrywa się — do świata:

1440

lecz gdy pan jakiś chce być uczestnikiem

swobody, świata, musi wejść w głąb jego —

tak jak ja — patrzaj!…

Wskakuje, w grób.

Benedykt

Podnieście się, panie,

lub gdy nie chcecie, to uklęknę z wami,

1445

by razem serca wznieść w górę, ku Temu,

co był i jest dziś, i będzie — na wieki.

Henryk

Wyskakuje z grobu.

On sam podnosi! Ani ty, mój księże,

ni ja! — Podnosi, jeżeli sam zechce,

a nie na skutek jęków ani według

1450

twej mózgownicy! Bo gdyby inaczej

dziać się to miało, gdyby załamane

mogły Go wzruszać ręce, wskazujące

na pogryzione paznokcie, na zżarte,

bezwargie [204] twarze — gdyby Go nakłonić

1455

mogły ku temu krwawe, szukające

Jego litości puste oczodoły

i bełkocące języki, daremnie

usiłujące ukształtować wyraz,

który by zamknął Jego imię: mnichu,

1460

raj by naówczas powstał na tej ziemi,

my byśmy byli bogami lub Pan Bóg

nie zmarłby z bolu tylko raz jedyny —

nie! Dziesięć razy marłby i sto razy

i zapomniany leżałby na wieki

1465

w trumnie naszego świata… Czy pojmujesz?

Benedykt

Wierzcie mi, panie! Pan Bóg żyw jest — wierzcie!

I jeślibyście chcieli Go naprawdę

szukać…

Henryk

Przychodzisz do mnie, by mi mówić,

1470

iże Bóg żywie [205]? Dobrze! Dzięki! Odejdź!

Bo to, co mówisz, tom sam zgłębił w ciszy…

dla mnie samego: wiem ci [206], wiem, że żywie

a i zaprawdę! Był on u mnie przedtem,

nim się tu zjawił mnich i Go wypędził.

1475

Tak jest — zaprawdę! Choć potrząsasz głową:

Bóg był i jest tu ze mną. Ale Bóg ten

niszczy to oko, co go dostrzec może,

rozdziera serce, co go kochać pragnie,

łamie dziecięce ramiona, co k'Niemu [207]

1480

wznoszą się biedne, a kiedy On przeszedł,

to, co ktoś, uszy mający, usłyszał —

to śmiech szyderczy…

z dzikim śmiechem

Tak jest! Bóg się śmieje!

1485

O Bóg się śmieje!

zmieniony, opanowawszy się, szorstko

Kogo szukasz tutaj?

Benedykt

Ciebie! Twojego łagodnego serca

z czasów minionych… szukam rady twojej…

1490

miejże [208] cierpliwość…

Henryk

A więc spraw się krótko:

Muszę się zająć mym małym puchaczem

i mym pajączkiem, co tak skrzętnie przędzie —

zaczynaj.

Benedykt

1495

Panie, jestem wysłannikiem,

upoważnionymli [209] przez ten mój habit

i przez dzierżawcę Gotfryda.

Henryk

Zrywa się i rzuca kamieniem.

Uciekaj!

Po coś tu przylazł w dziedziniec biednego

1500

Henryka? Po co? Strzelcy! Wartownicy!…

Puść psy z obroży!… Nauczę ja ciebie

słuchać!…

SCENA CZWARTA

Gotfryd

Dzierżawca folwarku Henrykowego, wychodzi z krzaków, za które się był ukrył [210].

Najdroższy panie, ja jestem —

to ja, dzierżawca Gotfryd.

Benedykt

1505

On, naprawdę!

I nie przychodzisz tutaj po próżnicy —

ból nas tu przygnał i gorzka niedola.

Henryk

Patrzy na niego osłupiałym wzrokiem, potem spokojnie.

Wstań! Co się stało? Wstań! Któż to ci umarł?

Jakaż to gwiazda spaliła nareszcie

1510

swym jadowitym światłem twoje skromne

gniazdo?

Gotfryd

Prawie z płaczem.

Ma córka, panie…

Henryk

Dym mi oczy

żre — co? Umarła?

Gotfryd

1515

Nie!

Benedykt

Gotfrydzie, pozwól!

Ja będę twoim tłumaczem i wszystko

powiem pokrótce… Wszak ci [211] ja dotychczas

twojego dziecka byłem spowiednikiem!

1520

Żyje! — Tak, żyje! Ale od tej pory,

kiedyście, panie, rzucili zagrodę,

prowadzi życie wielce osobliwe —

inne, niż zwykle… strasznie przemienione,

życie, jak gdyby poza krańcem świata,

1525

pośród którego oddychamy — życie

nie do pojęcia, niesycone niczym,

a tylko jakby wewnętrznym płomieniem,

który wydrąża jej ciało…

Gotfryd

Nic nie je —

1530

odpycha wszelki pokarm, nieruchoma

leży i leży z utkwionymi w niebo

szklanymi oczy [212], obstając przy jednym —

przy tym jednym — — —

Benedykt

Odpychając Gotfryda.

Cierpliwości, panie!

1535

Tak jest — w tej chwili, gdy myśmy tu przyszli,

spowodowani ciężkim jej uporem,

ona, wzgardziwszy trunkiem i jedzeniem,

od pięćdziesięciu spoczywa już godzin

bezwładna, sztywna jak łoże drewniane,

1540

które, prócz słomy, nie ma ani krztyny

jakiegoś pierza.

Henryk

Siada i zaczyna skrobać marchew.

Gadajcie wyraźniej!

Jeżeli chora, sprowadzić lekarza…

Będąc lekarzem, sam bym się uzdrowił,

1545

Po cóż więc do mnie, bracie łysa-pało?

Weźcie rumianku albo rozchodniku [213]:

choroby dzieci, chociażby największe,

w rzeczywistości śmieszne mają źródło.

Jestli [214] czymś więcej ona niźli dzieckiem?

1550

Ha! Wówczas idźcie i połóżcie przy niej

to, co dziewice przemienia w niewiasty

kipiące zdrowiem.

Benedykt

Miłościwy panie!

Znam ci [215] ją dobrze, byłem przy jej łożu…

Henryk

1555

Ja znam ją lepiej — wiesz?

Benedykt

Przychodzi do mnie

z wszystkim, co tylko jej dolega.

Gotfryd

Bywał

u mnie codziennie od chwili, gdy ona,

1560

ta córka moja, przyszła na świat…

Henryk

Zatem

mówcie!

Gotfryd

Prawdziwie, pan ma słuszność: lata,

wszystkiego tutaj lata są przyczyną.

1565

I dawno wszystko byłoby sprawione,

gdyby nie wy tu, ojcze, i Brygita…

Benedykt

Pomyślcie tylko, coście uczynili —

jak owa próba spełzła wam na niczym.

Gotfryd

Wiem i przed Boga zanosić mi skargi!

1570

Gdybym był córkę wychował jak dziewkę

wiejską, czyż oczy spuściłaby na dół,

kiedym jej przywiódł zalotnika?… Panie,

czemu odeszła od nas wasza miłość?

Złe rozpoczęło szaleć z całą mocą

1575

owego rana, gdy przyszedłszy do was,

jak zwykle, z dzbankiem świeżutkiego mleka,

łóżko zastała próżne… I jeżeli

dziś nie wrócicie z nami, ona umrze.

Benedykt

W lesie do zimy czekać nie możecie…

1580

wszakże ja nawet, jakkolwiek przywykły

do wszelkiej doli, schron mający lepszy

w mojej pustelni i w kaplicy, muszę

ogniska szukać u poczciwych ludzi,

posadnych [216] murów i pewnego dachu.

Henryk

1585

Łysy rajfurze! Błaźnie! I ty stary,

siwy głuptasie! Czego wy tu chcecie?

Żądacie wina z głogów, figi z ostów?

Kimże ja jestem? Gdzież nadmiar mych bogactw,

że przychodzicie, wy, marni żebracy,

1590

by się nim dzielić ze mną. Mnie tu szukasz,

szalony trutniu?… Pusty śmiech mnie bierze!

Czy cię śmiertelna nie trafiła trwoga,

kiedym przebywał pod twym dachem? Powiedz!

Czyż przerażenia twego nie widziała

1595

czeladź? Czyż z oczu twych i twojej żony

nie biły zgroza i przestrach, i waszych

serc najtajniejsze życzenie? Te serca

czyż nie jęczały z ukrytej kryjówki:

«Idź stąd! Idź sobie, byśmy znowu mogli

1600

zacząć oddychać?»…

Gotfryd

Przebóg! Wasza miłość

myli się, panie, myli!

Henryk

Nie! Nie myli!

Dosyć słów pustych, kłamliwych zarzekań,

1605

czczej paplaniny dosyć mi w mój kojec

narzucało się wasze miłosierdzie!

Na krótką chwilę pokarm ten wystarczył,

lecz nie na długo… Uciekłem, zabrałem

ostatnie resztki, zgarnąłem to wszystko,

1610

co jeszcze ze mnie zostało, i zbiegłem —

zbiegłem przed sobą… tak, książę uciekał,

a za nim poszedł, gnan [217] straszliwą trwogą,

zmiażdżony sługa, który dotąd żyje.

Krzyczał ci [218] za mną i jęczał, i młode

1615

ofiarowywał mi ciała na sprzedaż —

ciała dziecięce… Wyrażam się jasno…

Czy rozumiecie, co mówię?… Odejdźcie!

Precz mi! Precz z drogi! Wyrażam się jasno!…

Wy — przychodzicie do mnie — przychodzicie —

1620

wy jako czyiś spólnicy? — Powiedzcie!

Po co stoicie! Posłuchajcie! Ona

była tu u mnie — zaraz — dnia trzeciego…

Wywęszyła mnie, bo węch ma charcicy…

Tak! Była tutaj… tak! Ja ją widziałem,

1625

i to wam mówię, wam — na tego Boga,

który mnie nie zna i na me katusze

żadnej nie zwraca uwagi: to była

najgorsza sztuczka szatana… Lecz podstęp

ten się nie udał!… Śmiałem się, gwizdałem,

1630

jak gdyby była drzewem tam, na skraju

tej dzikiej puszczy — takem się zachował [219],

jakby mnie wcale nie podeszła, w oczy

całą jej nędzę rzuciłem, szalałem

i kamieniami trzymałem ją z dala…

Benedykt

1635

Chce was ocalić, panie — oto powód,

że was tu przyszła nawiedzić. Dotarła

wieść do tej biednej — sługa wasz, Ottaker

przyniósł ją pierwszy — że lek krwi uzdrowić

może was, panie. Jakiś mistrz w Salernie

1640

chełpi się, panie, że gotów wytępić

waszą zarazę, jeśli młode dziewczę,

jeśli dziewica dobrowolnie, z wiarą

pójdzie pod ostrze jego noża…

Henryk

Jak to?

1645

Wy w to wierzycie?

Gotfryd

Ja nie wierzę, panie —

ja nie! Lecz dziecko moje uporczywie

trzyma się tego obłędu — na włosek

nie chce odstąpić od niego… Pomóżcie —

1650

pomóżcie, panie, wyrwać ją z obieży [220]

złego…

Benedykt

Zbyt jesteś pochopny w swym sądzie:

któż tu odgadnąć może, co się dzieje

z wszechmocnej woli Boga, a co zasię

1655

idzie z podszeptu szatana… W jej łonie

święta się toczy walka, jakaś siła

pcha ją z ciasnego życia ku ofiarnej

śmierci — zaprawdę, na oścież ku wiecznej

pcha ją światłości w tajemniczy sposób,

1660

a któż odgadnie, dla czyjego szczęścia

i wybawienia?

Gotfryd

Nie, dla niczyjego!

Natomiast, ojcze, dla jej własnej zguby.

Benedykt

Bóg nie opuszcza tych, co go szukają!

1665

A choćby była w pazurach szatana

zbawienia żądna grzesznica, to jeszcze

na dnie przepaści dostrzeże ją boże

ojcowskie oko. Nie dajcie się zgnębić

małoduszności! Miejcie wiarę w sercu!

1670

Prawda: jest upór w niej! I to jest prawda,

że walczy z Bogiem, ażeby z rąk Jego

wymóc dla siebie męczeńską koronę —

ale poza tym: gratia praeveniens [221]!

Któż śmiałby z góry zaprzeczać wszystkiemu,

1675

co widzi w swoich wizjach. Leviticus [222]

mówi: «Krwią człowiek okupuje życie»…

To samo wszakże szepce coś w jej wnętrzu.

Henryk

Hm! Tak sądzicie? Ona śni… ma wizje…

Mniema, że Bogu miłe są opary

1680

krwi, ona wierzy, wierzy, iż zdołamy

krwią utargować cośkolwiek z procentu

od tej lichwiarskiej pożyczki, ciążącej

na naszym wnętrzu. Mylicie się: idźcie!

Ona się myli! Słyszycie? Prócz tego:

1685

z czasów, gdym jeszcze błąkał się po księgach,

gdym nie posiadał tej niemej mądrości

duszy, jak dzisiaj, wiem, że jest błazeństwem

takie lekarstwo….

Trzeba jej to rzeknąć [223] —

1690

idźcie! Widzicie: zupełniem spokojny [224];

w tym przepaścistym tchnieniu głupstwa byłem

— rzecz dziwna — chłodny od razu i zimny

i oto patrzcie, to co teraz mówię,

zdrowe i zimne jest, jakby leżało

1695

o tam, w strumieniu, a nie pochodziło

z mojej gorącej piersi: jam bez grzechu!

Powiedzcie to jej, że bez grzechu jestem,

że czysty jestem i niepokalany

i że zaraza w mojej krwi dotychczas

1700

ani na chwilę nie umiała splamić

sukni mej duszy. Powiedzcie jej — proszę —

iż krwią nie można prać czystego płótna

i że ktokolwiek chciałby to uczynić,

jest służebnikiem prastarego węża:

1705

błędu, nie Boga!

Benedykt

Z zaprzeczającym ruchem głowy.

Chcieć jej to powiedzieć,

to znaczy, panie, niecić ją do tego,

ku czemu rwie się z bolesną rozkoszą,

bo sądzić będzie, jak i ja to sądzę,

1710

że tymi słowy pomnażacie winę,

gdyż tylko skrucha i wielka pokora

do wybawienia otwiera wam drogę.

Henryk

Nie wierzcie swojej pokorze, albowiem

zbyt jeszcze pyszni jesteście! Na karku

1715

pycha ci siedzi, jak dziewka bezczelna,

kiedy się chylisz i w prochu się tarzasz

przed Bogiem. Czymże ty jesteś, odpowiedz —

że On ma pomnąć [225] ciebie i twej śmiesznej,

mój przyjacielu, skruchy? Żali [226] mniemasz,

1720

żeś czegokolwiek dokonał bez Niego?

Spójrz! Częstokrotnie staję na tym szczycie

skały i bluźnię, i echo bluźnierstwem

wraz odpowiada i szydem [227]: my oba —

i ja, i echo — mniemamy przekrzyczeć

1725

głosy płaczące i liści szelesty,

i rozhuk [228] wody — a jednak, a jednak:

o ile my się znajdujemy niżej

popod [229] poziomem tego, coby można

nazywać grzechem przeciw Bogu.

Gotfryd

1730

Panie!

Sam to jej powiedz — — mów z nią sam…. Głos jeden

z waszego łona może ją orzeźwić,

jak chleb, jak woda orzeźwia spragnionych.

Nie wiem, kto dał wam tę czarowną siłę,

1735

kto tak przywiązał ku wam to jej serce…

Dosyć, że ona całuje stóp waszych

samotne ślady na polnej ścieżynie,

którąście kiedy chodzili; we waszej

sypia komorze; waszego nazwiska

1740

dźwięk ma tę siłę, że od kurczów zbawia

drętwe jej członki… Jeśli przeklinacie,

jak ja przeklinam, leki przeklętego

mistrza, tak chodźcie [230]: powróćcie jej życie.

Oświadczcie biednej, że lekarz jest kłamcą,

1745

że żadna wiedza na świecie i… — — —

Henryk

…żadna

potęga w świecie zdurzyć [231] mnie nie może —

że saraceński ten lekarz to chłystek,

podlec, poganin, żądny mego złota —

1750

i że to wszystko jest kłamstwem!… Jam chory,

ale ja jeszcze nie stałem się głupcem,

co leci w sidła byle jakich głupców

i chce korzystać z krwawego obłędu

dziecka… Tak, wiem ja to i jeszcze więcej…

1755

Jam to powiedział — i jeszcze coś więcej.

Cóż tak patrzycie na mnie? Tak jest, mówię —

albowiem była u mnie drugim razem…

Tak, jam ją widział… I ja, niewiedzący,

jak się odgrodzić od piekła, wrzeszczałem,

1760

plułem, kamieniem rzucał [232] i wyciągał

oskorupiałe ku niej ręce, z zgrozą,

przerażon [233] w tajniach duszy, że niedługo

mógłbym wytrzymać, by się jej nie dotknąć,

by jej nie schwycić, by jej nie pokazać

1765

ramion i szyi z tym pulsem bijącym…

Idźcie, powiadam, idźcie! Nie ma rady —

Koniec wszystkiemu!… Wiecie, kiedy na mnie

tak zawołała — głosem, co mi z duszy

wyrywał łkanie: «ja, biedny Henryku

1770

chcę cię ocalić» — tak krzyknąłem: «odejdź —

jam trędowaty!»… Lecz w tej chwilim upadł [234]

i leżał, nie wiem, jak długo… A kiedym

znów się przebudził [235], ona była przy mnie —

i tak! Bliziutko — stała tu, siedziała,

1775

opowiadając, że jest lekarz… lekarz…

że jest… O Jezu!… I że ta ofiara

będzie niebiosom miła… i tak dalej…

i że na świecie niedługo pobawi,

że chce umierać, ja zaś nie mam prawa

1780

zamykać przed nią bramicy niebieskiej

i żem powinien podążyć z nią razem

co tchu — w te tropy — do Salerny [236]. Potem

kiedy już wszystko wyrzuciła z duszy,

kiedy w prostaczej naplotła mi wierze

1785

o potępieńczym tym leku, tak byłem

całkiem bezradny. Od razum się zerwał [237]

i przez wykroty i potok uciekłem —

biegłem i biegłem, aż mi dech zaparło,

aż gdzieś milami od niej — gdzieś daleko

1790

padłem na ziemię. I to było dobrze.

Pomyślcie sobie, panowie, rozważcie,

com ja uczynił, żem uciekł! Nie jestem

ubezpieczony od najgorszej klątwy,

zbawion od wszelkiej słabości? Wypędzon

1795

z waszego świata, wolny od prawideł,

wiążących nawet książąt… Czyż nie jestem

więcej niż książę?… Rozważcie, pomyślcie:

przybyła do mnie samotna i w moim

wnętrzu wygrzane bije serce: — straszny,

1800

przeklęty anioł, który po rycersku

słabiznę Boga ochrania!… Co więcej

chcecie ode mnie? Dobrze! Precz stąd! Ze mną

koniec!… Skończona już moja litania…

Głód mi doskwiera, trza pożywić trupa,

1805

którego włóczy za sobą ma tchórzem

oblazła dusza: sam Bóg wie, dlaczego?!

Sam Bóg wie, dokąd?! Dosyć…

Benedykt

Wstrząśnięty i po długim milczeniu.

Żegnaj, panie.

Szukaj przytułku!

1810

po cichu i litośnie

Panie, zima będzie

ciężka… Szukajcie przytułku! …

do Gotfryda

Tak, chodźmy,

1815

chodźmy, Gotfrydzie.

Gotfryd

Szukajcie przytułku!

Odchodzą.

SCENA PIĄTA

Henryk

Sam.

Odeszli… zamęt… wir… wzburzone kręgi…

nic więcej… dziecko… świat… bohaterowie:

1820

wszystko więdnieje, a w zwiędłej pustyni

czaszek samotne dziecko… Daje znaki!

Dokąd mnie wabią na onej dolinie

chrzęszczących kości?… Nic!… nic!… Stawię czoło

zasadzie… Rydel!… Mój rydel?… Sen… Mara…

1825

Tam coś leżało… Około południa…

Sam… Ach!… Ja nie wiem… Świat… Co? Dajesz znaki?…

Bóg?… Co…

zaczyna ponownie kopać grób

Ja nie wiem…

1830

Szukajcie przytułku!…

Zasłona.

AKT CZWARTY

Wnętrze kaplicy leśnej Benedykta. Po lewej stronie ołtarz z lampką wieczystą, po prawej brama. Tło: boczna ściana kaplicy z małymi drzwiczkami w pobliżu ołtarza, prowadzącymi do celi pustelnika. Na ścianach obrazy, ręce, nóżki z wosku etc. Ołtarz i krzyż uwieńczone kwiatami jesiennymi.

SCENA PIERWSZA

Brygita i Benedykt stoją w pobliżu głównej bramy, rozmawiając półgłosem. Brygita zbliża się do wejścia, ma chustkę na głowie i krzyż na ramieniu.

Benedykt

Nie, oni kłamią, kłamią bardzo dużo,

któż tam odgadnie, ile na tym prawdy!

Brygita

Trzeba nam wierzyć, Benedykcie… Stary

sługa, co nigdy nie kłamie… co rzadko

1835

mówi w ogóle, widział go na własne —

powiada — oczy i gotów jest na to

położyć rękę na krucyfiks…

Benedykt

Dziwy —

niezwykłe dziwy — w rowie — mówisz — pełzał?

Brygita

1840

Nie! Stary sługa widział go, jak leżał

w trawie, tuż obok ogrodu, i niby

czyhał na kogoś. Pełznącego w rowie

widział go koźlarz Ignacy.

Benedykt

Więc stary

1845

mówi, że z rowu wyskoczył?

Brygita

A jakże —

skoro na niego zawołał, wyskoczył

i uciekł w pole.

Benedykt

Nie mogę uwierzyć —

1850

nic pojąć tego nie mogę — a zresztą,

czegóż on może od was chcieć? Toć przecie

nigdyście przed nim domu nie zamknęli —

po cóż więc dzisiaj okrąża zagrodę

niby wilk jaki?

Brygita

1855

Nie wiem. I zapewne

nikt tego nie wie. Zdziczał — powiadają —

zeszedł nieomal na zwierzę, a przy tym

jest zrozpaczony i całkiem zniweczon [238].

Benedykt

Niepodobieństwo!… Mógłby tak podupaść

1860

człowiek — — mężczyzna, przyjaciel cesarza,

jego towarzysz broni, com go jeszcze

spotkał niedawno, prawda, że w łachmanach,

lecz wspaniałego, jak dawniej? — Ci ludzie

wietrzą biedaka wszędzie — tak, we wszystkim

1865

radzi by widzieć bliskość dotkniętego

klątwą.

Brygita

Żywo.

Toć znacie, ojcze Benedykcie,

to nasze wielkie podwórzowe psisko —

kiedy się wczoraj udali parobcy

1870

z nim na zasadzkę, krztynę [239] po północy,

przyszedł ów człowiek i walił do bramy.

Wtedy to oni puścili nań dogę [240],

ta jednak, zamiast żeby go opadła,

podbiegła k'niemu, skowycząc z radości,

1875

i położyła się u nóg przybysza.

Benedykt

Niech i tak będzie… Dziewczyna jest u mnie —

jest w mojej celi — pod opieką Boga.

I tak na razie jest wolna… Co prawda,

dotychczas jeszcze nie wierzę, co mówisz…

1880

a choćby z sprawą biednego Henryka

źle było w świecie…

Brygita

Powiadają nawet,

że go już w mieście Konstancji złożono

śród wielkiej pompy w grobach jego przodków.

Benedykt

1885

Choćby niedobrze było z jego sprawą,

choćby nazwisko jego wykreślono

z szeregu żywych… dusza tego człeka

ma, niby plecy potężnych demonów,

dwie pary skrzydeł albo jeszcze więcej:

1890

gdy mu opadną białe, co go niosły

w górę, tak [241] spocznie na ciemnych! Jać mówię [242],

że go widziałem na krawędzi świata —

takiego świata, gdzie z głębin przepastnych

dozna zawrotu każdy, kto tam stanął,

1895

wiedzion odwagą li — męską.

Grób kopał

i raczej gotów lec w tym swoim grobie,

niżby miał skradać się naokół chałup

złodziejskim trybem. Lecz bać się należy

1900

iż dziecko, tymi zarażone wieśćmi

i o tych dziwnych słysząc odwiedzinach,

niepokojących dom wasz, może łatwo

dostać się w sidła jakiego łotrzyka.

Brygita

Pójdę… Niech będzie pochwalony Jezus

1905

Chrystus. Już ciemno, a droga daleka.

Gotfryd mnie czeka — i tak już za długo

bawiłam tutaj… Więc mogę mu rzeknąć [243],

że tutaj u was wzdyć [244] się czuje lepiej.

Benedykt

Sza, sza! Mów ciszej, by nas nie słyszała…

1910

Widziałaś sama: ogółem jest dobrze — —

a tylko wierzy wciąż, że on powróci,

i, niby jedna z owych mądrych panien,

czeka na niego, z pełną lampką w ręku,

niby na przyszłość Zbawiciela Pana!

1915

Złuda ją trzyma — muszę ją podsycać

i podtrzymywać kłamstwami, jak wówczas,

gdym po raz pierwszy tym pobożnym kłamstwem

zażegnał u niej owy [245] kurcz febryczny.

Zaradzim [246] jeszcze temu — tylko czasu,

1920

czasu potrzeba — dużo trzeba czasu,

a to wzruszenie ucichnie w jej łonie:

choć może potem, wybranica [247] niebios,

przywdzieje welon zakonny.

Brygita

Niech wszystko

1925

stanie się według woli Pana Boga.

płacze

Cud! Żeby pan nasz już nie żył!

całuje rękę Benedykta

Biedny Henryk.

Benedykt

1930

…idź, pociesz

tę twoją duszę… Cóż na pocieszenie

mam ci powiedzieć? Chyba że w mym wnętrzu

kryje się jeszcze coś z pradawnych czasów

owych najgłębszych tajemnic, gdy Pan nasz

1935

zjawiał się w krzaku ognistym… lub może

jakowaś wiedza, albo też przynajmniej

silna jakowaś wiara — tak… widzenie,

w którym to dziecko równa się krzakowi

na górze Horeb [248] — krzakowi, co płonie,

1940

lecz się nie spala…

Poza małymi drzwiami słychać klaskanie.

Brygita

Cóż to?

Benedykt

Nic, nic! Odejdź!…

Brygita odchodzi.

SCENA DRUGA

Ojciec Benedykt sam, nadsłuchuje, dopóki nie przebrzmią kroki Brygity… Potem przysłuchuje się owym dziwnym hałasom dobywającym się z celi, potrząsa niechętnie głową; podchodzi ku drzwiczkom i puka.

Benedykt

Dziecko! Ottegebo!

Ottegeba

Z wewnętrz.

A idę, ojcze!…

Wchodzi z płonącą lampą w ręku. Tymczasem ściemniło się zupełnie.

Benedykt

Odbierając jej lampę.

1945

Cóż to znowu?

A gdzie mój zakaz!?

Ottegeba

Z wyrazem zadziwienia na woskowym, uduchowionym obliczu.

Jezus! Maryja! Józef!

Duszę i serce wam oddaję… Jezus,

Maryja, Józef! Bądźcie mi podporą

1950

w tej mojej walce ostatecznej! Jezus!

Maryja! Józef!

Benedykt

Słuchaj, moje dziecko:

bądź mi posłuszną, proszę, boś ty mojej

oddana pieczy, jać [249]muszę za ciebie

1955

zdawać rachunek przed Bogiem i twymi

rodzicielami… Ciało, CierpienieCzemu się biczujesz

dziś po raz wtóry?

Ottegeba

Całuje drżąca kraj jego rękawa.

Nie wiem, ojcze.

Benedykt

Jak to?

1960

Nie wiesz? I znowu bezmyślnie okrywasz

ciało świeżymi sińcami?

Ottegeba

Bo, ojcze,

tak mi przyjemnie!

Benedykt

Co?

Ottegeba

1965

Bo pod razami

mogę oddychać.

Benedykt

Jak to? Czyż bez tego,

dziewico, znaleźć oddechu nie możesz?

Ottegeba

Z westchnieniem.

Z trudem!

Benedykt

1970

Zapalmy teraz te gromnice,

które w koszyku przyniosła nam matka,

a potem razem zmówiwszy modlitwy,

spożyjem, Bogu dziękując, wieczerzę,

którą nam zesłał w tym samym koszyczku

1975

za pośrednictwem rąk twej matki. Chodźmy.

Ottegeba

Stoi spokojnie, wielkie, wilgotne oczy utkwiwszy w krucyfiks.

Ojcze…

Benedykt

Co?

Ottegeba

Jestem zupełnie gotowa!

Benedykt

K'czemu [250] gotowa?

Ottegeba

1980

By cierpieć i umrzeć.

Benedykt

Daj teraz spokój… Skieruj teraz duszę

ku innym sprawom, chociażby i ziemskim,

trzeba ci tego… Żyć musisz — nieprawda? —

Chcąc służyć Bogu. Tak, musisz zachować

1985

życie, jeżeli chcesz, gdy przyjdzie pora,

oddać je Bogu.

Ottegeba

Tak ojcze!

Benedykt

A zatem

bierz — jedz — tu trochę masz wina od ojca.

Ottegeba

Usiadła na stopniach ołtarza, patrzy na sufit.

1990

Nie sądzisz, ojcze, że przyjdzie za chwilę?

Benedykt

Tak! — Ale nie ma go już w dawnym miejscu.

Ottegeba

Tam, gdzieś go spotkał i gdzie grób swój kopał?

Benedykt

Tam go już nie ma… Ludzie powiadają,

że chciał raz jeszcze przed śmiercią zobaczyć

1995

świat i roiska [251] wszelkich grzechów ludzkich.

Ottegeba

Lecz wam powiedział… przyrzekł, że tu przyjdzie

przyrzekł na pewno?! —

Benedykt

Owszem — tak, to znaczy:

tak, jako szlachcic taki przyrzec może.

2000

Ty moje biedne, trwożne i przeczujne [252],

drogie stworzenie! Bądź cierpliwa! Dosyć

umartwiłaś się postem i modlitwą

i tym czuwaniem — wątłe ciało twoje

niemal prześwieca w ciemności. Proś nieba,

2005

by ci zesłały cierpliwość i spokój,

który łagodność umie wlać w czekanie.

Ottegeba

On dzisiaj przyjdzie.

Benedykt

Myślisz?

Ottegeba

Tak!

Benedykt

2010

A po czym

sądzisz, że przyjdzie?

Ottegeba

Bo czuwając dzisiaj

w nocy i za dnia, po dwakroć słyszałam

jakby kołatkę dotkniętego trądem…

2015

O — słuchaj — znowu!…

Benedykt

Co? Ja nic nie słyszę.

Nie, moje dziecko, jeżeli pewniejszych

nie masz dowodów i widomszych [253] znaków

niż uderzanie wichru o tarcice,

2020

tak nie wierz [254]…

Ottegeba

Przyjdzie! Przyjdzie dziś na pewno!

Wiem to… wiem… Patrzaj, wczoraj o północy

jakieś mnie głośne zbudziło wołanie,

które wołało, które mi mówiło:

2025

«Czuwajcie! Pan się wasz zbliża!». I kwiatem

przyozdobiłam swą lampkę, oliwy

nalałam do niej i wyszłam — tak, ojcze! —

Ażeby czekać na progu — przed drzwiami.

A gdy tak siedząc, cała zatopiona

2030

w swej własnej duszy, nie zważałam, ojcze,

na szalejącą wokół nawałnicę —

naraz… tak straszna zerwała się groza,

jakiej dotychczas nigdy nie zaznałam.

Pokusa — myślę. Ale z przerażenia

2035

prawie odbiegły mnie zmysły… Powietrze

napełniło się krzykiem, charkiem [255], wyciem;

Oddech wichury był niby gorący,

obmierzły oddech z paszczy wilków… Chciałam

precz stąd uciekać, chciałam się ratować,

2040

przycisnąć głowę do twej piersi, ojcze,

chwycić się tego ołtarza… a potem

oczy przywarłam obiema rękoma.

A jednak wszystko widziałam wyraźnie,

jak widzę postać twoją. — Samą siebie

2045

widziałam, ojcze… patrzyłam, jak w dzikim,

strasznym tryumfie niosły moje ciało —

me nagie ciało — okropne demony

z psimi głowami: długi nóż utopion

był w mojej piersi… Ojcze! Podaj rękę

2050

Zawrót mam w głowie… Mnie — o tak! Mnie samą

poczęło chwytać piekło! Grzech się zaczął

kłębić w mym łonie, jakbym skoczyć miała

w ten wir odmętny, bezwstydna, jak piekło!

Potem… skończyła się groza… W tej walce —

2055

w tej burzy strasznej trzymała się mężnie

ma czysta wola; i Stwórca ją poznał

i wnet ją spędził jednym tchnieniem łaski:

rozproszył z ziemi te majaki nocy.

I cicho w onej jaskini północnej

2060

jęła się cisnąć z wschodu i zachodu —

jak gdyby z studni, jęła tryskać ku mnie

czysta, potężna światłość, a z światłości

wzniosły się w górę dwa milczące, obce

dla siebie słońca, które coraz bliżej

2065

schodząc się k'sobie, stopiły się w jedno,

o tam! Na szczycie niebiosów. I w okrąg

stała się czystość: we mnie i wokoło

mnie, na niebiesiech i na ziemi — wszędzie!

I z jednej z gwiazd tych dwóch nad moją głową

2070

wraz się narodził jedyny, przesłodki,

święty Zbawiciel! I szum się rozpoczął

spośród tysięcznych chórów usłyszałam

wyraz jak Sursum corda [256] albo słowo

jak Gloria in excelsis deo [257], a głos wielki

2075

odrzekł donośnie: «Amen: O co prosisz,

wszystko się spełni! Sędziowskich wyroków

już przełamana surowość».

Benedykt

Hm. Prawda!…

Jam nieświadomy i wielce przykuty

2080

do rzeczy ziemskich; z mojego więzienia

żadne nie patrzy okno w wieczne światło. —

Ginę w ciemnościach… Ty mię ucz! — On swoją

wygłasza chwałę przez usta nieletnich.

Ottegeba

Śmiejąc się, jakby z wielkiego wewnętrznego szczęścia.

Kiedy mnie nieraz nazywał swą świętą,

2085

mniemasz, że myślał o tym?…

Benedykt

Wątpię, dziecko!

Lecz bądźmy cicho!… Nie godzi się igrać

z wyniosłą myślą i owej korony,

która nas czeka może tam w niebiesiech,

2090

nie mogę sobie kłaść na głowę — własną,

niegodną ręką… Przypuśćmy, że Stwórca

powołał ciebie, żeś na dobrej drodze,

lecz wówczas, pomna grzesznego sposobu,

który od chwili upadku Adama

2095

stał się własnością człowieka, powinnaś

strzec się tym bardziej i w tym większej jeszcze

chodzić pokorze… Przed dawnymi laty

opowiadałem twej matce o pewnym

nieskromnym jeźdźcu, którego tak strasznie

2100

oszołomiła, widzisz, miłość ludzka….

to znaczy: który swoją biedną duszę,

zamiast do Boga, przywiązał do człeka,

do białogłowy, co żywiła w sobie

pychę mężczyzny — i patrz, co się stało.

2105

Gdy się w swej dumie odwróciła odeń

owa niewiasta, padł zgnębion i złaman

i od tej chwili obmierzły był światu.

Taka przekora jest, dziecko, i w tobie —

i oto boję się wielce, że możesz

2110

tak się odwrócić od Boga, jak ongi

jam się odwrócił od świata, jeżeli

zechce odmówić ci tego, ku czemu

z takim uporem kierujesz swe oczy —

ku czemu zmierza wysiłek twej żądzy…

Ottegeba

2115

O nie, mój ojcze, nie! Wiem to na pewno.

Benedykt

Maszli [258] odwagę wnikać w plany Boga?

Któż może wiedzieć, że człeka, którego

od swego tronu odtrącił, uważa

godnym swej łaski?… Patrzaj! Niby żubra

2120

albo niedźwiedzia, tak go osaczyli

knechty Konrada Grave, a wszak Pan Bóg

zezwolił na to! Lekarz, SzatanZaś lekarz z Salerny

jest może w ścisłym przymierzu z Szatanem,

łowcą dusz biednych, piekielnego morza

2125

chytrym piratą [259], a krwawe lekarstwo

jest może tylko czartowską zasadzką…

A może Pan już odbiegł go daleko…

Ottegeba mdleje.

Benedykt

Może… być może!… To niepewne… Boże!

Cóż ci się stało? Zimno ci?… To wszystko

2130

ponad twe siły!… Zlana krwią!… O Święta,

gdy będziesz w niebie, racz pamiętać o mnie!

Idzie z Ottegebą do celi, więcej ją niosąc, niż prowadząc.

SCENA TRZECIA

Kaplica pusta; pali się lampka wieczysta i wiele gromnic. Wtem daje się słyszeć kołatka, potem, jak zbrodniarz, w habicie z kapturem na twarz zsuniętym, zjawia się Henryk. Ma kołatkę i długą laskę z woreczkiem.

Henryk

Zawlókłszy się do ołtarza, pada na stopniach, błagając pomocy. Z wnętrza wydobywają mu się oderwane, rozpaczliwe wyrazy.

Modlić się — modlić… nie mogę! O Boże,

daj mi wyrazy!… Czemu mi nie dajesz

Twoich wyrazów, abym mógł się modlić?

2135

Łez!… Łez!… O, daj mi łez!… O, daj mi wody,

bym te ogniste zagasił języki

w pogorzeliska rozsypanych gruzach.

Zabij mnie! Zabij!… Podstępnieś mnie odwiódł,

chytry myśliwcze, od wybrzeża cichej,

2140

chłodnej, głębokiej, przeogromnej wody,

kiedym się właśnie, jak bóbr, chciał zanurzyć

na dno to zimne, gdzie już nic nie gore…

Sen, ŚmierćZgaś mnie! Ach, zgaś mnie! Wszelką mękę świata

zgaś w czarnym łonie ciemności!… Przenigdy

2145

Ty mnie już nie budź, albowiem to słońce

dręczy mnie swymi zatrutymi strzały…

Snu! Snu mi nie skąp, albowiem me łoże

nie jest już łożem: w mej głowie szaleją

nocą tysiączne żmije słońca: zbaw mnie —

2150

zbaw mnie tej [260] strasznej światłości! Bóg, Cierpienie, Śmierć, Kondycja ludzkaDlaczego

siejesz nienawiść? Czemuś na kształt gradu

rozsypał ślepców po ziemi, ażeby

wzajem szarpali się na kęsy? Czemu

karmisz nas mlekiem troski? Przecz [261] musimy

2155

znosić katusze w płomieniach słonecznych,

nie mając kropli ochłody? O Boże!

Zapomnij o mnie, zapomnij! Ach pomyśl,

żem już nic nie wart, żem przestał być cegłą

Twej tynkowanej krwią budowli! W krwawym

2160

gruncie i krwawym spojona cementem

sterczy ta straszna, bolesna budowla,

udręczonego pełna życia — grozą

przejmując biedną mą duszę!… Zapomnij,

zapomnij o mnie, o Ty przeogromny,

2165

Ty przeraźliwy budowniczy! Na cóż

przyda się Tobie jedno ziarnko piasku?

Cóż Ci ubędzie, gdy mnie wyobleczesz

spod Swojej męki i Swego zbawienia,

jeśli mnie zwolnisz, jeśli mnie odpędzisz

2170

od robocizny i płacy zarazem.

SCENA CZWARTA

Benedykt

Wchodzi z latarką w ręku, staje obok zakapturzonego przy ołtarzu i przerażony pyta.

Czego ty szukasz? Ktoś ty jest?

Henryk

Nie pytaj.

Benedykt

Czego tu szukasz tą późną godziną?

Henryk

Tego, com właśnie pomyślał…

Benedykt

2175

Cóż to ma znaczyć?

Henryk

Że człowiek jest sitem,

które nie chwyta tego, wiesz, co chwyta.

Benedykt

Ktoś ty?

Henryk

Szczur!

Benedykt

2180

Proszęć [262], tajemniczy człeku,

stoisz na miejscu poświęconym Bogu —

i jeśli szukasz tutaj miłosierdzia,

bądź mi pozdrowion [263]!… Lecz wyznaj, kto jesteś?

Henryk

Masz sam to zbadać, mnichu, bo ja nie wiem.

Benedykt

2185

Możeś ty [264] jeden — wyznaj — z ludzi bożych?

Henryk

Nie! Z pogrzebionych…

Benedykt

Żegnając się.

Wieczny odpoczynek

daj Panie Boże tym bezsennym duchom,

lecz ty, znać, jesteś człekiem z krwi i kości.

Henryk

2190

Ratuj mnie, ojcze! O, ratuj mnie! Ratuj!

Pomówże [265] z Bogiem Ojcem, twoim panem,

by mnie wybawić chciał od złości ludzkiej.

Tyś jego sługą. Powiedz mu, ażeby

zagwizdać raczył na tę sforę ludzką,

2195

która, szalona żądzą krwi i łowów,

nie poprzestaje mnie tropić… Czyż kiedym

zatruwał studnie? Czyliż [266] z nieczystości

krwi mej i ikry ropuszej lepiłem

kulki i czyż je rzucałem do źródeł,

2200

skąd piją ludzie?… Kiedyż jam to zrobił?

Pomóż mi! Ukryj, schowaj, bo inaczej

muszę się spalić!… Zamknij drzwi te — zamknij!

Bom ja niewinien [267]! — Nie! O, nie otwieraj —

pomóż mi! Ratuj! Ocal! Nienawidzą

2205

wszyscy mnie ludzie! Tak z kołatką ręku

w mniszym habicie wyszedłem ukradkiem

na świat, stąpając po nożach, a ludzie

co kroku w twarz mnie smagali biczyskiem.

Ja chcę wyzdrowieć, mnichu! Chcę wyzdrowieć!

2210

Uzdrów mnie! Usuń z mojej krwie [268] tę straszną,

haniebną klątwę! Obsypię cię złotem

po samą szyję, wszak jestem bogaty!

Oczyść mnie, księże! Zmuśże [269] do milczenia

głos, dzień i noc mi wyjący: «Nieczysty!»,

2215

a ja ci oddam wszystkie moje skarby,

wszystkie me zamki rzucę ci pod nogi

niby garść piasku! Cierpienie, Choroba, Bóg, RozpaczPomów z Bogiem Ojcem,

pomów z tym panem! Powiedz mu, że dosyć

mam jego razów, poniżeń i męki! —

2220

Że mi aż nadto dał już odczuć tutaj,

kim jest i że już nie zostało we mnie

nic do zniszczenia. Powiedz mu to, mnichu!

Powiedz mu, powiedz, że jestem rozdarty,

że zepsowane [270] jądro mego życia,

2225

że psom na strawę już się nie nadaję

i — Bóg jest wielki! Przepotężny! Wielki!

Chwalę Go, chwalę! Nie ma nic nad Niego

i jam jest niczym… lecz ja żyć, żyć pragnę!!!!…

Pada z szlochem do nóg mnicha.

Benedykt

Wyście to może Henryk von der Aue?

Henryk

2230

Nie — nie! Tamtego dawno pogrzebiono!

Patrzaj! Wyrokuj: czy on jeszcze żyje.

Zrywa kaptur z twarzy, widać blade, wygłodniałe, zniszczone oblicze.

Benedykt

Cofa się przerażony.

O panie! Panie! To wyście [271] naprawdę!

Henryk

Powiedzże [272] mi to! Utkwij oczy we mnie,

badaj i powiedz, czy to ja… Bo chociaż

2235

jestem ja niczym, tylko czymś, co wieczną

gnane wichurą, straszne znosi męki,

to na dnie mego szaleństwa jest przecie

coś, co z chełpliwym szepce mi uporem:

jam kiedyś księciem był i jednym z możnych

2240

tej ziemi… Mnichu, powiedz mi, kim jestem!

Wszak to niedawno, jak mnie pogrzebiono [273]

w grodzie Konstanckim, w grobach moich przodków,

a przecież żyję lub śnię może w grobie?

jakże ty sądzisz: śnię czy żyję? Sen to,

2245

że pogrzebiono mnie przy biciu dzwonów,

że sam ci byłem [274] przy tym, gdy mą trumnę

nieśli z znakami książęcej potęgi?

Senli to [275], powiedz, był, że iskra ognia

z żarnej pochodni jednego z trabantów [276]

2250

spiekła mi nogę? Żem słyszał, jak kuzyn

Konrad, wychodząc z kościoła, z szyderstwem

krzyczał: «zobaczym, żali [277] taka świnia

będzie umiała rozburzyć grobowiec?».

Powiedz mi, księże, czy to jest ten Konrad,

2255

który mi sprawił trumnę i grobowiec —

ten sam, któregom ciężką bryłą złota

wykupił ongi tam w Maroch? Czy jestem

tym samym, powiedz, który to uczynił?

Lub czy też jestem marnym psem żebraczym,

2260

który, gdy w polu pokaże się jakaś

głowa kapusty, dziwnie małpująca

mądrość człowieka, zaraz się przeważa

i drżeć zaczyna, i na siedem stajań [278]

skrada się z strachu przez rowy i bagna,

2265

by tylko w oczy nie spojrzeć Gorgonie [279]?!

Benedykt

Powiedzieliście mi ongi [280], w godzinie,

gdy was przenikał jeszcze duch pokoju — —

powiedzieliście mi, że mędrcy świata

mają ze sobą wspólną myśl głęboką,

2270

żeśmy się winni zbroić w równowagę;

że ta w nich wspólna nauka, iż człowiek

winien się cały poddać woli bożej…

Henryk

Nagle zmieniony.

Nie! Nie chcę! Gdzież to dziecko?

Benedykt

Przerażony.

Jakie dziecko?

Henryk

2275

Ta dziewka! Dziecko! — Owa obłąkana —

córka dzierżawcy Gotfryda! Gdzie?…

Benedykt

Po co?

Na co wam ona? Czego chcecie od niej?

Henryk

Co? Czego chcę ja? Na co to pytanie?

Benedykt

2280

Chciałbym wybadać, jakie ma zamysły

człek chrześcijański.

Henryk

Dziko.

Zbawienie, Dziecko, Dziewictwo, OkrucieństwoCzy Bóg jest litośny [281]?

Benedykt

Tak.

Henryk

Czy mnie może zbawić?

Benedykt

2285

Tak.

Henryk

Czy może

zbawić mnie przez to dziecko? Jednym słowem:

gdzie ona? Powiedz!

Benedykt

Kto?… Wszakeście [282], panie,

2290

szlachcic!

Henryk

A tyś jest łotrem!

Benedykt

Macie w myśli

to nieszczęśliwe i biedne stworzenie,

które w ciemnościach szło, szukając drogi

2295

do Pana Boga i zasię zbłądziło

tuż nad krawędzią przepaści?

Henryk

Zbłądziła

czy nie zbłądziła: ona jest u ciebie!

Posłuchaj mnichu! Popatrz mi, księżuniu

2300

w oczy — tak, popatrz, abyś każde słowo,

nim je wypowiesz, dokładnie rozważył,

a gdybyś nie chciał zrozumieć przestrogi,

którą na twarzy mej krwawymi głoski [283]

wyryły ciernie płomienne — naonczas [284]

2305

w klepsydrze twojej piasek już przesypan [285] —

na łeb na szyję spadniesz w otchłań zguby.

Benedykt

Mnie wasza groźba wcale nie przeraża.

Dziwny jesteście, prawda, i straszliwy

i ten przybytek święty drga od ogni

2310

krwawych błyskawic przepaści, lecz Ojciec

ochroni dzieci swoje…

Henryk

Nie ochroni!

Nic nie ochroni cię, jeżeli kłamiesz!

Gdzie ona? Powiedz! Jest tutaj!… Dwie noce

2315

jam się zakradał [286] pod strzechę dzierżawcy

i nie spotkałem nigdzie mej małżonki,

chociażem ucho przykładał [287] do każdej

marnej szczeliny, chociażem [288] się chyłkiem,

prawdziwy szlachcic, drapał [289] poprzez płoty,

2320

aby ją ujrzeć… Ona jest u ciebie…

Zdradził to w stajni jeden z mych parobków,

który, po udziech [290] klepiąc klacz, powiedział:

«Bądźże [291] posłuszną, a nie jak naszego

córka dzierżawcy, bo inaczej pójdziesz

2325

do pustelnika w zaloty»…

Benedykt

Nie!… Panie,

powiedzcie raczej, czemu się jak złodziej

zakradaliście popod dom Gotfryda?

Cóżeście chcieli [292] czynić z Ottegebą?

Henryk

2330

Co chciałem czynić?… Małpy chciałem chwytać

i potem z nimi pójść na dwór cesarski

i przeszachrować je za trzy czerwieńce [293].

Tak, mój księżuniu, tegom chciał [294]… Nic więcej! —

Benedykt

Czyście nas sami nie uczyli kiedyś…

Henryk

2335

Kimże [295] ja jestem, bym kogo pouczał?

Ty na podziękę poucz mnie, gdzie ona?…

Benedykt

Nie ma jej tutaj!… Nie ma!

Henryk

Nie? Więc gdzieś jest?

Benedykt

U Boga, panie!

Henryk

2340

Co — gdzie?

Benedykt

W bożych rękach.

Henryk

U Boga, mówisz?… Cóż to? Czy umarła?

Benedykt

Nie, kto u Boga, ten żyje.

Henryk

Umarła?

Benedykt

2345

Tylko dla świata i jako niebiosów [296]

oblubienica.

Henryk

Dobrze, mój księżuniu!

Wiem to, tak, wiedzieć o tym powinienem.

Zaciśnij arkan! Mocno! Dość mam tego!

2350

wyczerpany i złamany

Po raz ostatni, mnichu: dzień dzisiejszy

wzdyć [297] mnie pouczył: nikt nie jest tak biednym,

by go biedniejszym nie mógł Bóg uczynić.

Bo jakiż rabuś obrabował kogoś,

2355

który nic nie ma?! — Tak, tak, dziecko zmarło,

dziecko nie żyje! Gdy mi Łazarz biały

przyniósł wiadomość, że ona nie żyje,

że serce pękło jej z wielkiego bolu

nad trędowatym panem, z mocą szału

2360

krzyk wyrzuciłem, co mi szarpał wnętrze,

a potem zmilkłem — i nie dałem wiary.

Potem me nogi mknęły jak na skrzydłach.

Dokąd? Jam tego nie wiedział… I potem

mknęły i lasem, górą i doliną,

2365

przez dzikie gąszcza [298] i wzdęte potoki,

ażem tu stanął [299], na tym ostatecznym

progu… Dlaczegom biegł [300] tak? Jakaż złota

kazała mknąć mi nagroda — odpowiedz —

niby jakiemu biegunowi? Cóżem

2370

mniemał [301] tu znaleźć? Żalić [302] mnie nie porwał

jakiś wir ognia? Żalić sam nie byłem

żagwią pożarną niby jakiś dziki

jastrząb, lecący z krzykiem i pożogą

wskroś lasów?… Słuchaj, tak mi się zdawało…

2375

Przestwór powietrza brzmiał: «Ona nie zmarła!

Nie! Ona żyje! Twa małżonka mała

żyje! Nie zmarła!»… — A jednak umarła…

SCENA PIĄTA

Ottegeba

Zjawia się w drzwiczkach celi i mówi głosem zaledwie dosłyszalnym.

Nie! Ona żyje… żyje…

Henryk

Nie widząc jej, nie poznając, tak samo:

Któż to mówi?

Ottegeba

2380

Ja…

Henryk

Kto?

Benedykt

Po cichu, gwałtownie.

Idź sobie!… Czego chcesz tu?

Henryk

Mnichu,

któż tutaj mówił?

Benedykt

2385

Nikogom nie słyszał [303].

Ottegeba

Ja!

Henryk

Ty? Kto? Jeszcze raz! Kto? Kto tu mówił?

Ottegeba

Ja! Ottegeba, twa małżonka mała.

Henryk

Milczy przez chwilę z niesłychanego osłupienia, potem.

Kto?… Kto?… Nieczysty! Nieczysty! — Pozostań!

2390

Myślę ja wprawdzie, że jesteśli cieniem [304],

i wiem ci [305] o tym — lecz żaden śmiertelnik

wiedzieć nie może, czy ten jad przepastny,

który mam we krwi, nie kazi i duchów

zmarłych… Nie zbliżaj się do mnie! Nie! Zostań!

2395

Wiem ci ja o tym, żeś nie jest śmiertelna:

lecz dla mnie, dla mnie mogłabyś… ach! Umrzeć!

A ja pożądam, ażebyś ostatnią

żyła iskierką na dnie moich mrących

ócz… Ty nie jesteś Ottegebą! Nigdy!

2400

Czoło twe, prawda, czyste jest i białe,

i tak wyniosłe jak u niej, lecz zasię [306]

tyś nie jest prochem… Prawda, w głosie twoim

coś mi tak dźwięczy… coś bardziej znanego

niż kołysanki mej umarłej matki.

2405

Jednak dzierżawcy ty nie jesteś dzieckiem,

moją ty małą nie jesteś małżonką,

nie siadywałaś mi u stóp i włosem

ran nie suszyłaś ropiących [307]: — odpowiedz! —

Gdybyś… nie jesteś nią… lecz gdybyś była:

2410

jakżeż ja wówczas mam pojąć to światło,

co przeszywało mury mojej kaźni?…

Wówczas ja ślepcem byłem całe życie

i wzrok zyskałem dopiero w przepaści!

I nie przeklinać musiałbym naonczas,

2415

lecz błogosławić, składać dziękczynienia,

zamiast oskarżać, dziękczynienia temu,

który prowadził me kroki: i z wyżyn

tronu — raz jeszcze gdybym stanął na nim,

musiałbym sobie grzebać paznokciami —

2420

tak, i zębami stopnie do mogiły,

w którą wtrąciła mnie moc niewszechmocna

tą swoją arcymiłosierną pięścią? —

To nie ty… Salve Regina[308]!… O Boże,

bądźże miłościw dla mnie!…

Pada, złamany, jego szloch zmienia się w głośne łkanie i dusza jego wyswobadza się w łzach.

Ottegeba

Wygląda w dziwnym oświetleniu kaplicy na zjawisko prawie bezcielesne, otoczone glorią. Przystępuje do Henryka, opiera się na jednym kolanie, obiema rękami podnosi głowę jego do góry i całuje go w czoło. On patrzy na nią osłupiały, posłuszny jak dziecko, jakby miał przed sobą zjawisko niebiańskie, a i ojciec Benedykt ukląkł, oszołomiony.

2425

Chodź, już późno…

Biedny Henryku? Chodź!…

Henryk

Salve Regina!

Ottegeba

Chodź!

Benedykt

Dokąd idziesz?

Ottegeba

2430

Obchodzić niebiańskie

me narodziny.

Benedykt

Pod nożem lekarza

z Salerny? —

Ottegeba

Dzięki, ojcze Benedykcie!

2435

Pamiętaj o mnie!

Benedykt

A cóż mam powiedzieć

twemu biednemu ojcu?

Ottegeba

Tam! W niebiesiech

mieszka mój ojciec i ja chcę być prędzej

2440

niż ty u ojca…

Benedykt

Do Henryka.

Dokąd pójść pragniecie?

Henryk

Jej się zapytaj! Ja nie wiem.

Ottegeba

Zbawienie, Święty, Dziewictwo, OfiaraChodź w drogę,

biedny Henryku! Chodź w drogę, nie zwlekaj!

2445

Chceszli [309] mnie, ojcze, sznurami przywiązać

do ziemie [310]? Mamże [311] przez ciebie utracić

tę odrobinę krwi, za którą mogę

kupić niebieską koronę?

Henryk

Dziewico!

2450

Należysz do mnie…

Ottegeba

Nie! Do Pana Boga!

Biada! Co mówisz? Chodź…

Henryk

Albowiem tyle

dano mi jeszcze życia, ile twoja

2455

zaczerpnąć może święta dłoń!…

Ottegeba

Jać [312] tobie

zaczerpnę z zdroju zbawienia, lecz nigdy

na waszym świecie… Chodź, chodź! Tak na bożej

uznano Radzie… Muszę! Chcę! Tak, muszę!

2460

I ludzkie słowa nie staną mi w drodze.

Święta Agnieszka [313]…

Benedykt

Jeśli jesteś bożą

oblubienicą, tak cię, jak tu stoję,

zawiodę w mury klasztorne, w tej chwili.

Ottegeba

2465

Nie, ojcze!

Henryk

Idę za tobą, dziewico.

Wiedź mnie do życia… prowadź mnie ku śmierci!

Wiedź mnie do rożna świętego Wawrzyńca [314],

do płomiennego stosu Polikarpa [315]:

2470

przy tobie śmiać się będę z wszystkich katów

i krwi świadectwo dam twojemu słowu.

Zasłona.

AKT PIĄTY

Sala zamkowa w Aue. Przez boczne drzwi w głębi widać kaplicę z ołtarzem etc. — Wiszą w niej proporce i herbowe znaki panów z Aue, sztandary krzyżowe etc. — Na prawo od kaplicy, w tym samym położeniu loggia rzymska. Po lewej stronie sali bogate krzesło tronowe z stopniami. Nad tronem baldachim. Promienny poranek późną wiosną.

SCENA PIERWSZA

Hartmann von der Aue w bogatych szatach, ojciec Benedykt i Ottaker w rynsztunku z aktów poprzednich.

Benedykt

Zajęty rozmową z Hartmannem, podczas której stoi z respektem z dala.

Ponoć w turnieju zginął w Akwizgranie —

jakowyś rycerz ciął go poprzez szyszak.

Ottaker

Gryzie już trawkę.

Hartmann

2475

Jeśli jest naprawdę,

jak powiadacie, a i ja te same

dostałem wieści o Konradzie Grave,

wówczas — pokorny sługa rzec to może —

podwójnie dziwne są nam drogi Pańskie.

2480

Albowiem teraz… Wiecie, że z trudnością

mogłem utrzymać dla dawnego pana

ten gród warowny! — A więc teraz wiatry

przywiały ku mnie ten list z jego silnej,

męskiej prawicy…

Benedykt

2485

Z Włoch?

Ottaker

O nie, znam człeka,

który go przyniósł: jest to pewien węglarz

z doliny Zastel.

Hartmann

I cóż? Czyś go badał?

Ottaker

2490

A jużci, jużci [316]! Wziąłem go na spytki —

ino [317] że, wiecie, ten hycel uparty

milczy jak kłoda, z której pali węgiel.

Benedykt

A więc sądzicie, że jest już w dolinie

Zastel?

Ottaker

2495

Powiesić dam się, jeśli kłamię.

Hartmann

Prawda! Gdzież indziej mógłby on przebywać?

I któż by zresztą pisał list ten — patrzcie!

Jest w nim niejeden ustęp nieco ciemny,

ale odgadnąć można niemal pewno,

2500

że może dziś już będzie razem z nami.

Benedykt

A ten — spojrzycie — list mój, napisany

mową łacińską, pochodzi z Wenecji.

Ottaker

Na świętą Annę! Mnie coś się wydaje,

że on żadnego nie napisał listu.

Hartmann

2505

A cóż zawiera?

Benedykt

Jasnych słów niewiele:

wprawdziem [318] go kiedyś — powiada — rozgniewał,

lecz po chrześcijańsku chce mi to przebaczyć…

Ottaker

Dajże nam wszystkim, Boże, odpuszczenie.

Benedykt

2510

…ino że mam się okazać posłusznym

i wczesnym rankiem, w dniu świętego Jana,

mam mu zgotowić [319] kaplicę zamkową

w Aue.

Hartmann

Z pełną przeczucia wesołością.

Jesteście tutaj i możecie

2515

wypełnić jego wolę. Weźcie klucz ten —

zawdzięczam Bogu i mym tysiąc trzystu

dzielnym rycerzom i knechtom [320], żem dotąd

mógł go utrzymać na kółku [321] — a zasię [322]

jemu zawdzięczam znowu, żem odzyskał

2520

knechtów… więc bierzcie klucz ten i ze skarbca —

o, hrabia Konrad miał k'temu [323] niemałą

chętkę — przynieście ciężkie, szczerozłote

naczynia mszalne z cesarza Karola

pradawnych czasów.

Benedykt

Bierze klucz.

2525

Czynię, jak każecie.

Jak wasza miłość sądzi?… Czy wyzdrowiał?

Hartmann

Wzruszając ramionami.

Jać tego nie wiem, ojcze Benedykcie.

Benedykt

Żali [324] i do was dotarła wiadomość,

iże cudowny lekarz sprawił swoje?

Hartmann

2530

I to, i inne. Po dwadzieścia razy

mówiono o tym, że umarł w Florencji,

w Padwie, Rawennie, że leży — pochowan [325]

w Monte Kasyno i że się utopił,

że został przebit [326] sztyletem, że w gardziel

2535

Etny się rzucił — a potem stokrotne

chodziły wieści, że go oczyściły

te w Puzzuoli cudowne kąpiele,

że go uzdrowił słynny mistrz w Salernie.

Benedykt

Z westchnieniem.

Czemuż tu wierzyć i coby tu czynić?!

Hartmann

2540

Myśleć, jak myślę ja: dochować wiary.

Benedykt

A Ottegeba?

Hartmann

Ojcze Benedykcie!

Jeżeli pan nasz wyzdrowiał, naonczas

powiem, że nieba zesłały mu świętą

2545

ową dziewczynę, aby żył, a śmierć jej

niech pozostanie już zrządzeniem bożym.

Benedykt

Owszem. A jednak gorżka [327] to powinność

dziś go przyjmować: bo com ja w tym czasie

widział i przebył od chwili, gdy dziecko

2550

znikło bez śladu… Myśmy go szukali:

Gotfryd, Brygita i ja — wszędzie, wszędzie

po wsiach i miastach, po wszystkich szpitalach,

w zaułkach nędzy i występku — panie,

to się zapomnąć [328] nie da!… Przy tym, panie,

2555

gdybym ja nie był tu spólnikiem [329] winy!

Lecz w piersi mojej zarył mi się straszny

wyrzut i nie chce umilknąć.

Hartmann

Miłość, Zbawienie, Święty, Miłość silniejsza niż śmierćZnaliście

ową dziewczynę od młodości?

Benedykt

2560

Panie!

Jak swoją córkę, jak swe własne dziecko!

I obym był ją uważał [330] za własną!

Abym był dla niej mógł być [331] jako ojciec!

A tak najemcą byłem, nie pasterzem.

Hartmann

2565

Mamże [332] powiedzieć, co ja o tym myślę?

To Wenus [333] tak ją ubrała…

Benedykt

Tak, prawda!

Ziemska to była miłość… Beznadziejna

była to miłość, która musi wszelką

2570

żywić nadzieję i ból wszelki znosić.

I jam był kiedyś na tej błędnej drodze,

jednak omamion blichtrem niebiańskości,

i teraz, ślepiec, poznać jej nie mogłem.

Hartmann

Ja tak nie myślę, ojcze Benedykcie!

2575

Dla mnie to dziecko i dziś jeszcze święte.

To, co się tobie wydało niebiańskim,

zostanie zawsze niebiańskim, a miłość

zawsze jest jedna, ziemska czy niebiańska.

Benedykt

Świecka to mądrość! Owszem! Tylko czemu

2580

takem niewiele miał [334] jej w tych okropnych

godzinach próby!

Hartmann

Szła w śmierć za Henryka.

Czemu? Badałem rzecz tę i powiadam:

W śmierci jej miłość święciła tryumfy:

2585

On stał się dla niej miłosnym wyznaniem!

Benedykt

Błoto, UpadekGdyby to dziecko zginęło, jak mówisz,

rzecz podziwienia godna, cud miłości!

I ja, zaprawdę, znalazłbym pociechę!

Lecz ja nie wierzę — nie! Ta piękna perła

2590

upadła, panie, i zagasła w błocie!

Boże mój! Przebacz panu, mnie — przenigdy!

Hartmann

Do Ottakera, wyglądającego, jakby chciał uciekać.

2592

Dokąd, Ottaker?

Ottaker

Czyni ruch przeczący; zostając z niechęcią.

Hartmann

Cóż się stało? Mówże [335]!

do Benedykta

2595

Czy wam jest znany ten pachołek, ojcze?

Benedykt

Nie.

Hartmann

Nie? Po uszy siedzi w krotochwilach,

którymi chełpi się nie tylko w stajni

wobec parobków i dziewek, lecz także

2600

lubi uraczyć nimi małe dzieci.

Ottaker

Niech mnie pioruny!… Panie, nie wiem wcale,

co chcecie mówić?

Hartmann

Klnie się, aż się niebo

kurczy, przysięga, aż ropuchy skaczą,

2605

że nigdy biednej córeczce dzierżawcy

o salerneńskim nie mówił lekarzu.

Benedykt

Wy to jesteście?

Ottaker

Co? Jak? Kim ja jestem?

A niech mnie czarci!… Panie! Kląć się nie chcę —

2610

pozwólcie, panie, odejść mi na szaniec.

Ottaker wychodzi.

SCENA DRUGA

Hartmann

Tak! On to! On!…

Benedykt

Co rzucił pana?

Hartmann

I głowę dziecka nabił poczwarami.

Ta jego czaszka to gniazdo jaj żmiich [336],

2615

z których co chwila jedno się wylęga

pod niespokojnym żarem jego ciała.

On wam nabożnie będzie znosił kłody

na stos dla żydów i dla trędowatych,

cały wypchany jest amuletami,

2620

wiarę ma w ptactwo trupie i w złodziejskie

palce i nosi zawsze buteleczkę

krwi ludzkiej w sakwie i klnie się na sprawy

dziwne, nieczyste, zgroźne [337], tajemnicze.

Benedykt

Tak, świat się roi od demonów… Zawszeć

2625

człowieka hańbi przeniewierstwo.

Hartmann

Patrzcie!

Drab ten, co ongi [338] odbiegł swego pana [339],

jak tchórz, niedawno rzucił się z tej twierdzy

właśnie na wrogów tego pana: straszny

2630

dzik rozjuszony, urągliwy śmierci.

SCENA TRZECIA

Ottaker

Wpada gwałtownie na sceną.

A niech mnie diabeł rozsadzi, lecz panie,

teraz mi dajcie urlop.

Hartmann

Dokądże to?

Ottaker

Precz! Tam w dziedzińcu stoi stary człowiek

2635

i, Boże przebacz, jakieś babsko stare…

Do czarta! Lepiej iść między murzyny!

Hartmann

Z okna patrzy w dziedziniec.

Gotfryd! Brygita! Ojcze! Przez Bóg miły

To z Wehrawaldu tych dwoje staruszków.

Ottaker wychodzi.

SCENA CZWARTA

Benedykt

Rozumieli [340] to wasza miłość, panie?

Hartmann

2640

Coś niezupełnie. Ale zdaje mi się,

że nie oznacza to nic złego… Teraz

pomyślcie, ojcze, o waszym ołtarzu!

Wszystkie te znaki, a zwłaszcza ostatni,

świadczą wam o tym, iże pan nasz dawny

2645

zaczyna znowu dawnym swym sposobem

i według planu dzierżyć ster. Snać [341] dobry

jakowyś święty począł dzień dzisiejszy,

jemu, po Bogu, myślę się poruczyć.

SCENA PIĄTA

Mnich, lewą ręką przysłaniający sobie twarz kapturem, z laską pielgrzymią w prawej, szybkim krokiem przechodzi przez scenę.

Hartmann

Przerażony, zatrzymuje mnicha.

Dokąd podążasz i jakeś [342] się tutaj

2650

dostał wskroś straże?

mnich daje znak, że chce z nim pozostać sam na sam

Idźcie! Mnie jedynie,

widać, przynosi wieści.

Benedykt odchodzi.

Hartmann

Mów!

Mnich

2655

Hartmannie!

Hartmann

Henryk! O Boże!

Henryk i Hartmann

Milcząc rzucają się w objęcia.

Henryk

Bóg przemówił do mnie:

«Idźże i pokaż się kapłanom!».

Hartmann

Zdrowy?

2660

A…

Henryk

Dziecko? Poszlij [343] do lasu i rozkaż

oblubienicy mojej, by ci sama

dała odpowiedź.

Hartmann

Na żywego Boga!

2665

Więc dziecko żyje?!

Henryk

Mniemasz, że bym stał tu,

gdyby nie żyła?… Mniemaszli [344]?

Hartmann

Stanowczo.

Nie, panie!

Henryk

Tak samo.

Nie, mój Hartmannie!

2670

ponownie padają sobie w objęcia; uwolniwszy się z objęć

Ale dość na teraz.

Jak się to stało, że zdrowymi stopy

dotykam znowu tych dawnych kamieni

mojego grodu… cicho! O tym wszystkim,

2675

co wiem, com słyszał, przeżył i przecierpiał —

tak, o tym wszystkim cicho! Sposobniejszej

zostawmy porze te sprawy… Hartmannie,

dobry Hartmannie! Cierpliwości!

Hartmann

Wiecie,

2680

że w Akwizgranie leży ciężko chory

wasz krewny Konrad? Zmożon [345] jest w turnieju.

Henryk

Wiem, upadł z konia; umarł, wysadzony

z siodła przez własną szkapę! Aniołowie,

tak, aniołowie potrząsają kubkiem

2685

z kośćmi… Lecz o tym cicho, przyjacielu!

Pomówmy teraz o ważniejszych sprawach.

Gdzież dzielny ojciec Benedykt?

Hartmann

Do skarbca

poszedł, by przybrać ołtarz…

Henryk

2690

Tak mu powiedz,

aby się spieszył; a w krużganku, drogi,

rozkaż splądrować wszystek krzak mirtowy —

wesele sprawiam — dzisiaj — bez wahania,

a niech odźwierny uwije mi wianek

2695

skromny, lecz zasię [346] taki, by wystarczył

na skronie młodej dzieweczki dzierżawcy.

Hartmann

Co wasza miłość mówi?

Henryk

Nic innego,

tylko to właśnie, drogi przyjacielu:

2700

i com w swej duszy raz już postanowił,

tego przed ludźmi bronić nie mam w myśli.

Wszystko tak będzie, jako jest. I na tym

koniec.

Z tą chwilą, kiedy pierwszy promień

2705

łaski mnie drasnął, gdy zstąpiła ku mnie

ta owa święta, byłem wraz oczyszczon [347]:

z mojej zatęchłej, potępionej piersi,

znikło od razu wszystko, co w niej było

niskiego; rozwiał się zabójczy opar

2710

mej zimnej duszy — zmarły w niej nienawiść

i żądza zemsty, złość i chęć szaleńcza,

by się narzucić ludziom, choćby nawet

z pomocą mordu! Alem był [348] bezradny!

Oszołomiony czepiłem się ręki

2715

mej zbawicielki i w jej aureolę

wciśnięty, szedłem za każdym jej krokiem…

W jej mgławym kole znów mogłem oddychać,

a gdy na skronie kładła mi swą rękę,

tak [349] sen, co dotąd unikał mych powiek,

2720

w mym biednym sercu zamknął mi znów przystęp

wrogim demonom…

zjawia się ojciec Benedykt

Ciebie to ja szukam!

Tak, ojcze, ciebie przede wszystkim! Zbliż się!

2725

Pomóż mi, pomóż! Jestem zdrów! Uleczon [350]!

Jestem u celu, a jednak daleko

od tego celu! Nie mów nic, o, nie mów,

tylko posłuchaj dalej mej spowiedzi…

Wtem spłynął na mnie nowy promień łaski.

2730

Cóż mam powiedzieć? W tym nowym promieniu,

który mi błyszczał spod powieki dziecka — —

żyję! O, nie patrz na mnie, stary człeku,

z taką woskową bladością! — Na nowo

odrodziła się moja miłość w zmarłym,

2735

posępną grozą przepełnionym świecie.

I znowu w fali świetlnego żywiołu

rozpłomieniły się wzgórza radością,

morze rozkoszą, a niebiańskie dale

szczęściem — i znowu w mej piersi poczęły

2740

rwać się do życia i wrzeć świeże siły:

zwarły się we mnie znów w przemożną wolę,

ażeby walczyć, niemal dotykalnie,

przeciwko memu wiądowi [351]… Lecz jeszczem

nie był wyzdrowion [352], ale czułem jedno:

2745

że wyzdrowieję albo też z nią razem

jednakiej doznam śmierci…

Posłuchajcie!

Wbrew mojej woli, na przekór mym prośbom

wiodła mnie z sobą do Salerny. Chciałem

2750

złamać jej śluby — ale mnie przemogła…

Prawda: Południa raje hamowały

nieraz jej kroki; w kwiecistych smaragdach [353]

gór apenińskich stawała zdumiona,

tknięta ich czarem, albo na błękitnych

2755

milkła wybrzeżach, pobladła z boleści

i szczęśliwości… lecz potem… — o, wielką

wydała mi się tą chwilą [354], w mych oczach

rosła do jasnych rozmiarów serafa [355]!

Potem zamknęła się, mówię, dla świata

2760

i, jakby szarpał ją głód śmierci, znowu

z podwójną mocą ciągła [356] mnie za sobą

hen na Południe…

Stanęliśmy razem

wobec lekarza: — o tak, mimo wszystko,

2765

jakem powiedział… daleko! W Salernie…

Cud, Kobieta, Ofiara, ZbawieniePrzemówił do niej… Pytał, czego pragnie. —

Chce umrzeć dla mnie. Dziwił się, odradzał,

nóż pokazywał i tortury — na nic!

Ani na chwilę nie umiały zachwiać

2770

słowa lekarza jej wolą: i wtedy

zamknął się razem w komorze — z nią razem.

Ja zaś… tak, nie wiem, co się działo ze mną.

Straszne słyszałem huki — jakaś światłość

błyskawicowa wdzierała się we mnie,

2775

paląc i krając mi serce! Straciłem

zmysły! I z dźwierzy [357] poleciały trzaski,

krew popłynęła z moich pięści obu,

zdawało mi się, że wszedłem przez ścianę!

I oto, mówię, leżała przede mną

2780

naga, jak Ewa, silnie przywiązana

do deski… Patrzcie, mężowie, naonczas [358]

trzeci mnie dotknął promień świętej łaski.

Cud się wypełnił, byłem uzdrowiony!

Wierzaj, Hartmannie! Jak ciało bez serca,

2785

jak golem [359] będziesz, jak twór czarnoksięski,

nie dzieło boże — z gliny lub kamienia,

albo i skruszon będziesz, póki czysty

i nieskrzywiony, nieprzerwany, prosty

strumień boskości nie wyryje sobie

2790

drogi do owej niezgasłych tajemnic

pełnej łupiny, kryjącej przed naszym

okiem prawdziwy cud stworzenia: — wówczas,

wówczas dopiero przeniknie cię życie.

I z piersi twojej rozszerzą się nieba,

2795

wielkie, bezkreśne [360], przecinając ściany

twego więzienia — i ty razem z światem,

wyzwolon jego zbawiającą mocą,

wraz się rozpłyniesz w przedwiecznym żywiole

miłości…

2800

Sprowadź ją tutaj.

Hartmann odchodzi

Tak, ojcze!

Ona jest tutaj! Ale ty — toć mówię —

już jej nie spotkasz takiej, jaką znałeś.

2805

Jeszcze naonczas, kiedym ją odwiązał

od stołu mistrza i uniósł ze sobą

ten dar niebiosów, upadła, złamana.

Naprzód tygodnie długie przeleżała

w ciężkiej gorączce, a potem, powstawszy

2810

z łoża boleści, była przemieniona.

Chociaż ją nogi zaledwie udźwigły [361],

nie chciała żadną miarą dosiąść konia,

któregom dla niej najął do podróży.

Przy moim boku, z wielkim biegnąc trudem,

2815

ciężar ołowiu w wątłych mając członkach,

wciąż się zdawała unikać mnie w drodze

i tylko z drżeniem znosić me sąsiedztwo.

Benedykt

Gdzie ona, panie? Prowadźcie mnie do niej!

Racz wasza miłość przebaczyć: ociężał

2820

ten ci mój język w tej chwili wdzięczności.

Idzie! — Zostawcie nas sam na sam, panie!

Henryk wchodzi do kaplicy.

SCENA SIÓDMA

Ottegeba

Wchodzi, prowadzona przez Hartmanna. Blada i zmęczona, bosa, w ubraniu pielgrzymim, o kiju.

Ottegeba

Gdzie jestem, panie? Powiedz…

Hartmann

W zamku w Aue.

Ottegeba

Gdzie?

Hartmann

2825

W zamku w Aue.

Ottegeba

Gdzie? W jakiej dziedzinie?

Hartmann

W Szwarcwaldzie, pani, na ojczystej ziemi.

Benedykt

Popatrz się na mnie, już mnie nie poznajesz?

Ottegeba

W uporczywym zamyśleniu.

Przebacz… cokolwiek…

2830

z lękliwą radością, rzucając mu się na piersi

Ojcze Benedykcie!

Nie mów nikomu! Nie mów, kim ja jestem!

Pomóż! Bądź wierny! Dobry! Litościwy

bądź mi, mój ojcze, iżby mnie nie zabił

2835

ten wstyd bezmierny!…

Benedykt

Cicho, dziecko, cicho!

Ja cię ukryję, jeżeli gdzie indziej

nie masz ukrycia.

Ottegeba

Tak, tutaj przy tobie,

2840

w cichej pustelni…

Benedykt

Co?

Ottegeba

Przy tobie, ojcze,

w głębokiej puszczy.

Benedykt

Powróćże [362] do zmysłów,

2845

ty moje drogą utrudzone dziecię.

Mylisz się: ptactwo śpiewa o tam, w kniejach!

Tu echo tylko odbija się w zamku.

My nie jesteśmy, dziecko, w moim lesie.

Ottegeba

Jać sobie, ojcze, przypomnąć [363] nie mogę [364],

2850

gdzie my jesteśmy… Idźmy głębiej w góry!

Słuchaj… Nie! Później… Idźmy! Nie! Nie jeszcze —

kłamałam… Jestem potępiona, ojcze!

Jestem stracona… ojcze…

Benedykt

Nie, dziewico!

2855

Czyn twój przeciwko tobie świadczy, rada

oddałaś życie, by okupić dolę

biednego pana Henryka, atoli [365]

Bóg ci uczynił, jak Izaakowi —

miłośnie przyjął ofiarę z ołtarza.

Ottegeba

2860

Nie! Ja umarłam na ołtarzu! Obcy,

surowy, dziki pochłonął mnie ogień,

który się palił w szpiku moich kości…

Pragnęłam krzyczeć: puśćcie mnie, wy piekła!

Ale ten wyraz milkł na żądnych ustach —

2865

Bij, zanim umrę, bij, ty zły lekarzu —

takem jęczała — daremnie! Truciznę

nieprzyjaciela wessały już w siebie

spragnione członki. I nim aniołowie

poczęli śpiewać «hosanna», ma żądza

2870

zmarła na piersiach szatana.

Benedykt

Podpierając ją i prowadząc do ołtarza.

Cóż na to

można powiedzieć? Znasz mnie i wiesz dobrze,

iż na szerokiej ziemi nikt mojemu

tak nie jest bliski sercu, jak ty, dziecię.

2875

Miej na uwadze słowa spowiednika:

Lekarz, być może, jest czartem, lecz właśnie

pan nasz w ostatniej chwili był powołan,

by cię ratować. I tak to leżałaś

nie na szatańskim łonie, lecz w uścisku

2880

tego człowieka, o którego duszę

takeś walczyła [366], jak on w owej chwili

walczył o twoją.

Ottegeba

W największym wyczerpaniu pada na krzesło.

Kłamałam! Kłamałam!

Nigdym o jego nie walczyła [367] duszę

2885

i przeto [368] Bóg mnie postawił pod pręgierz.

Zasłania sobie twarz rękami.

Henryk

Wychodzi po cichu z kaplicy i klęka przed nią.

Spójrz wokół siebie! Nie drżyj! Wszak nie jesteś

gołębiem w klatce — a jam nie jest wężem,

abyś drżeć miała przed moim spojrzeniem.

Ale tyś moją, męża, którym jestem,

2890

który jest twoim… a nie kusicielem,

nie! To mnie kuszą, kuszą tak jak ciebie!

A choć ty jesteś czystsza, choć wolniejszaś [369]

od skaz, to ogień i mnie uszlachetnił,

że, jako pierścień z czystego metalu,

2895

mogę już dzisiaj służyć za oprawę

dla tego wody najczystszej brylantu,

jakim jest dusza twoja.

Przeto [370] mała

oblubienico, powiedz mi słóweczko,

2900

ciche słóweczko na ciche pytanie,

a potem możesz wypocząć po strasznych

trudach długiego poranku, co dla nas

skończył się teraz jasnym dniem. Odpowiedz:

żali [371] nie chciałaś wrócić mi znów życia

2905

i w zamian za nie dać twego? Więc teraz

daj mi twe życie: moim jest i moim

było od wieków! Wierną, na śmierć wierną

byłaś mi dotąd służebnicą: dzisiaj

po raz ostatni niechaj znajdzie posłuch

2910

u ciebie moja modlitwa: bądź moją

panią! Bądź moją żoną! —

Ottegeba

Rozwarła szeroko oczy, jak w natchnieniu, a potem, jak gdyby oszołomiona wielką światłością, powoli zamknęła je znowu.

Benedykt

W nawałnicy

światła zasnęła, a jednakże jeszcze

widziała glorię.

Henryk

2915

Zaślubiny ziemskie

lub wiekuista śmierć!

SCENA DZIEWIĄTA

Ottaker

Zjawił się we drzwiach. Poznaje Henryka, postępuje kilka kroków ku niemu i pada zemdlony.

Henryk

Wstań, Ottakerze!

Wstańże [372], mój wierny przeniewierco! Łaska

i przebaczenie spływa na nas wszystkich.

2920

Walczyłeś! Jam się poznał na twej walce!

Żyw ten, kto walczy, a na dobrej drodze

ten, który, błądząc, ciągle dąży naprzód.

A teraz na znak, drogi przyjacielu,

że jestem twoim tak, jak byłem ongi,

2925

gdy ja się będę ubierał w purpurę,

ty jak stróż Grala, staniesz mi przy boku.

SCENA DZIESIĄTA

Benedykt

Spoczywaj, dziecię, spoczywaj!

Ottaker

Stojący obok tronu.

A choćby

miała lat tysiąc wypoczywać tutaj,

2930

a ja się ruszył z miejsca — kromia [373] tego,

iżby mnie zmogła śmierć, to, mój księżuniu,

niech mnie w wieczyste strącą potępienie.

SCENA JEDENASTA

Benedykt

Udał się do kaplicy; widać go zajętego przy ołtarzu. Sala zapełnia się powoli rycerzami zbrojnymi i bez zbroi.

Pierwszy rycerz

Co?

Drugi rycerz

Tam!

Pierwszy rycerz

2935

Rycerzu, gdzie?

Drugi rycerz

O tam, na tronie!

Ottaker

Cicho, panowie!

Pierwszy rycerz

Cóż to jest za obraz?

Rycerz, Pozycja społecznaTrzeci rycerz

To jest ta sama, panowie… na Boga!

2940

…którą widziałem jeszcze wczoraj z góry,

z okna Pallady, jak z studni, pod murem,

o tam, przy bramie, piła nachylona

wodę rękami! — Mówię wam, rękami…

Pierwszy rycerz

Czy to jest może pani Awantura?

Ottaker

2945

Panowie, cicho! Świętym jest sen świętej,

przy tym to nasza pani.

Czwarty rycerz

Co?

Ogólny, serdeczny śmiech rycerzy.

Piąty rycerz

Ten tuman —

co on powiada? Mary mu się snują —

2950

To jakieś dziewczę wędrowne, nic więcej.

Ottaker

Niech was pchły zjedzą!… Niech wam bielmem zajdą

te wasze oczy, pano… — — —

Bogu dzięki:

Żyje!

Pierwszy rycerz

2955

Naprawdę! Porusza wargami.

Ottegeba

Nigdym ja dotąd nie słyszała takiej

nawały hymnów…

Drugi rycerz

Śni!

Ottegeba

Czy słyszysz, ojcze?

Pierwszy rycerz

2960

Co ona mówi?

Ottegeba

Matko! Matko! Widzisz?…

Piąty rycerz

Czego to dziecko chce?

Ottegeba

Korona spływa —

Niesie ją tyle, tyle rąk!…

Trzeci rycerz

2965

Kim jesteś —

powiedz, dziewczyno…

Ottegeba

Przez sen.

Waszą teraz panią!

Pierwszy rycerz

Kimkolwiek jesteś, moje dziecko drogie,

przed twym urokiem uginam kolana.

2970

Ale nam biedny hrabia z Aue zginął

w dalekim świecie i jest nieżonaty.

Tłumione i wzrastające poruszenie śród rycerzy.

Benedykt

Wychodzi z kaplicy, tajemniczo.

Cicho, panowie! Spokój! Posłuchajcie:

cud ten przywiodła ku nam taka ręka,

że się jej żadna, żadna ludzka wola

2975

oprzeć nie może; nigdy też baldachim

nie krył kobiety czystszej, szlachetniejszej…

Korzcie się przed nią! Ona jest tu panią,

musi być panią… A on, zaginiony

w dalekim święcie książę, Henryk z Aue,

2980

jest między nami i za chwilę, zdrów już,

stanie się dumnym filarem tej sali.

SCENA DWUNASTA

Rycerze tryumfalne wznoszą okrzyki, albowiem Henryk, w purpurze i przy mieczu wchodzi na scenę przy boku Hartmanna; przed nim trzej paziowie, z których pierwszy niesie na wezgłowiu trzy korony.

Henryk

Dank [374] wam rycerze! Dank wam! Z odmłodzonej

witam was duszy, lecz z dawną miłością!

Pod tą purpurą kryję blizny… Blizny

2985

wzdyć [375] kosztowniejsze od purpury! Prawdę

po tysiąckrotniem chwytał [376], a com chwycił [377],

ranę mi ryło w ciele… Wszystkie strachy,

wszystkiem ja poznał [378] leki, wszystkie jadne [379],

krwią rozpienione widziałem zapasy.

2990

Sam ci się wiłem [380] w mękach potępieńców,

aż mnie znalazła miłość, co nas wszystkich

szuka.

zwrócon do Ottegeby

Gołąbka, nieznająca żółci,

2995

święta Ottgeba… Ustąpcie się od niej!…

Zbudź się, małżonko!

do paziów

Dajcie mi koronę!

bierze koronę i trzyma nad głową Ottegeby

3000

ZbawienieMą pośredniczką była ta dziewica —

bez pośrednictwa Bóg zbawiać nie może —

to niech wam starczy…

nakłada jej koronę

A teraz się pytam:

3005

Stwórca wybranych swoich koronuje

we śnie — czy chcecie czcić ją jako waszą

panią — goręcej czcić niż mnie — powiedzcie —

pod jej łagodnym berłem żyć czy chcecie?

Czy nam w weselne uderzycie dzwony?

Hartmann

3010

Panie! Co mówisz! Nie tylko we dzwony,

ale w spiżowe uderzym [381] puklerze,

a okna tego starego zamczyska

w wielką, jak usta, rozkrzyczą się radość.

Podnoszą tryumfalne okrzyki.

Henryk

Sposępniał, pospiesznie.

Cicho, bez wrzawy! Bez tej wesołości,

3015

co oszałamia, lecz nie budzi — precz z nią,

albowiem ona kazi uroczystość,

przytłacza duszę świętych dni!… Tchórzostwo

słucha dzikiego głosu trąb wrzaskliwych,

a my nie tchórze; mężami jesteśmy

3020

i wierzącymi w każdy czas. Rzecz wzniosła

rozumieć radość i być panem nad nią.

Przepastną głębię ma pod sobą okręt,

na którym płyniem, a gdy się pogrąży

nurek w tych bezdniach i wróci z nich cały,

3025

wówczas śmiech jego, jeśli się zaśmieje,

wart ci [382] jest złota. —

Ottegeba

Budzi się.

Co się ze mną dzieje?

Benedykt

Poddaj się! Ukórz!

Henryk

Nie! Miast [383] się ukorzyć,

3030

dumnie się podnieś! …

Ottegeba

Prostuje się z drżącą rozkoszą.

Jak mi każesz, panie!

Henryk

Do Benedykta.

Czyń, co masz czynić…

Ojciec Benedykt zamienia pierścionki. Przy tym słychać przyciszone dzwony.

Ottegeba

Ach! Tyle wycierpiał,

biedny Henryku!

Henryk

3035

Ty więcej ode mnie!

Lecz o tym cicho, ty moja małżonko —

wszak mówi Koran, że po tym, co ciężkie,

nastąpić musi zawsze to, co lekkie.

Ottegeba

Niechaj się stanie, jak chcesz.

Benedykt

3040

Już się stało.

Henryk

Przytula Ottegebę w długim pocałunku.

Ottegeba

Henryku! Słodką teraz umrę śmiercią.

Henryk

Drugą koronę wkładając na głowę swoją.

Otom znów panem swojego dziedzictwa.

Śmierć, zmartwychwstanie — oto dwa są dźwięki,

które wybija dzwon wieczności… Wolny

3045

jestem od klątwy… Niech się wzbiją w niebo

te moje orły, te moje sokoły!…

Przypisy

[1]

mienić się (daw.) — zmieniać się; tu: zmienić wyraz twarzy. [przypis edytorski]

[2]

zaambarasowanie — zakłopotanie. [przypis edytorski]

[3]

abo (starop.; gw.) — albo. [przypis edytorski]

[4]

gdybyć — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci (skróconą do -ć). [przypis edytorski]

[5]

com ich ubił — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: co ich ubiłem (popr.: których ubiłem). [przypis edytorski]

[6]

jeszczemcić zdrowy — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, podwojoną w skróconej do -ć formie i dodaną do partykuły „jeszcze”, do której również dodano końcówkę 1 os. lp czasownika „być”; znaczenie (ze szczególnym naciskiem): jeszcze jestem zdrowy. [przypis edytorski]

[7]

krwie (daw. forma D.) — dziś: krwi. [przypis edytorski]

[8]

zasię (daw.; starop.) — zaś, natomiast; na odwrót, przeciwnie. [przypis edytorski]

[9]

juści (gw.) — owszem. [przypis edytorski]

[10]

mógł był pomyśleć — daw. forma czasu zaprzeszłego; znaczenie: mógł (wtedy, wcześniej, uprzednio) pomyśleć. [przypis edytorski]

[11]

wzdyć właśc. wżdyć (daw.) — wszakże, jednakże; konstrukcja złożona ze starop. spójnika wżdy, znaczącego tyle co: „zawsze, jednak, przecież”, oraz partykuły wzmacniającej ci (skróconej do -ć). [przypis edytorski]

[12]

za tom (…) zobaczył — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: za to zobaczyłem. [przypis edytorski]

[13]

któregom nie znał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: którego nie znałem. [przypis edytorski]

[14]

mnieć — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci (skróconą do -ć) dodaną do zaimka mnie. [przypis edytorski]

[15]

juści (gw.) — owszem. [przypis edytorski]

[16]

Mojżesza (…) zakon (daw.) — prawo Mojżesza. [przypis edytorski]

[17]

cesarz Fryderyk — tu: Fryderyk I Barbarossa (tj. Rudobrody; ok. 1122–1190) z dynastii Hohenstaufów, syn księcia Szwabii, Fryderyka II i księżniczki Judyty z rodu Welfów, konkurencyjnego wobec Hohenstaufów w rywalizacji o koronę cesarską (Świętego Cesarza Rzymskiego), którą Barbarossa przywdział w 1155 r., kiedy wsparł papieża Eugeniusza III w jego sporze z mieszczaństwem rzymskim i doprowadził do ujęcia oraz egzekucji przywódcy buntu, Arnolda z Brescii. Istniał jednakże trwały brak porozumienia między cesarzem a papiestwem w kwestii inwestytury, tj. nadawania godności biskupich (nastąpiło odnowienie sporu między cesarzem Henrykiem IV a papieżem Grzegorzem VII i ich następcami, formalnie zakończonego w 1122 r. konkordatem w Wormacji). Napięte relacje utrzymywały się między cesarzem a kolejnymi papieżami: Hadrianem IV i Aleksandrem III, który stał wprost na stanowisku, że również sama godność cesarska stanowi beneficjum, a więc lenno papiestwa. Fryderyk I doprowadził do wyboru antypapieża Wiktora IV, w związku z czym papież Aleksander III w 1160 r. obłożył cesarza ekskomuniką. Cesarz kilkakrotnie zajmował zbrojnie Rzym, zmusił papieża do emigracji na Sycylię, a po śmierci Wiktora IV nowym antypapieżem ustanowił swego kanclerza Reinalda von Dassel jako Paschalisa III. Konflikt między cesarzem a papieżem trwał aż do roku 1177 i zakończył się polubownie strategicznym porozumieniem w Wenecji. Fryderyk Barbarossa zginął (dość przypadkowo zresztą, utopiwszy się w rzece) podczas krucjaty, którą podjął w odpowiedzi na wyzwanie, jakim było dla niego, jako przywódcy chrześcijańskiego cesarstwa, zdobycie Jerozolimy przez Saladyna w 1187 r. Fryderyk Barbarossa już za życia cieszył się legendarną sławą i uznawany był za wcielenie cnót rycerskich. [przypis edytorski]

[18]

lubian (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; lubiany. [przypis edytorski]

[19]

Piotrowy namiestnik — papież; tradycyjne, metaforyczne określenie głowy kościoła katolickiego. [przypis edytorski]

[20]

możeć to wziąć — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci (skróconą do -ć). [przypis edytorski]

[21]

małoć — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci (skróconą do -ć). [przypis edytorski]

[22]

otukno (gw.) — smutno, tęskno. [przypis edytorski]

[23]

obyć smakowało — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci (skróconą do -ć). [przypis edytorski]

[24]

nieruchomie (daw. forma) — dziś raczej: nieruchomo. [przypis edytorski]

[25]

niedalekoś — konstrukcja ze skróconym do końcówki czasownikiem; znaczenie: niedaleko jesteś. [przypis edytorski]

[26]

snać a. snadź (daw., starop.) — może, podobno, przecież, widocznie, zapewne. [przypis edytorski]

[27]

lepszegom nie zaznał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: lepszego nie zaznałem. [przypis edytorski]

[28]

niźli (daw.) — niż. [przypis edytorski]

[29]

przedsię (daw.) — przecież. [przypis edytorski]

[30]

juścić — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, podwojoną w skróconej do -ć i dodaną do gwarowego „juści”: owszem. [przypis edytorski]

[31]

tom ci ja — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

[32]

śniadać (daw.) — jeść śniadanie. [przypis edytorski]

[33]

wrótnie (daw., gw.) — wrota; obszerne drzwi a. brama. [przypis edytorski]

[34]

knecht (z niem.) — giermek, pomocnik rycerza, pachołek; żołnierz pieszy. [przypis edytorski]

[35]

takem leżał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: tak leżałem. [przypis edytorski]

[36]

obzywać się — dziś popr.: odzywać się. [przypis edytorski]

[37]

gorze (daw., starop.) — tu: biada. [przypis edytorski]

[38]

żaliż (daw., starop.) — konstrukcja złożona z zaimka pytajnego zali: czy, czyż oraz partykuły -że (skróconej do -ż) w funkcji wzmacniającej. [przypis edytorski]

[39]

samli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą li; znaczenie: sam jedynie, sam tylko. [przypis edytorski]

[40]

powłoszczyć się — zwłoszczyć się; nabyć cech właściwych mieszkańcom Włoch. [przypis edytorski]

[41]

brońże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[42]

wyście — przykład konstrukcji z czasownikiem „być” skróconym do końcówki fleksyjnej dodanej do zaimka osobowego; inaczej: wy jesteście. [przypis edytorski]

[43]

wiernota (neol.) — dziś popr.: wierność. [przypis edytorski]

[44]

pochmurniawszy — popr. forma imiesłowu współczesnego: pochmurniejąc a. uprzedniego od czas. dokonanego: spochmurniawszy. [przypis edytorski]

[45]

wieście — forma zarchaizowana; dziś popr.: wieści. [przypis edytorski]

[46]

gwelfowie, gibelini — nazwy przeciwnych stronnictw w sporze między cesarstwem a papiestwem o suwerenność władzy świeckiej, ale też o przyłączenie miast włoskich do Cesarstwa; gwelfowie zyskali nazwę od nazwiska popieranych przez nich książąt bawarskich Welfów, wspierających aspiracje papieża; gibelini byli stronnikami władzy cesarskiej we Włoszech, a ich nazwa pochodzi od wirtemberskiego miasta Waiblingen, a zarazem zawołania bojowego Hohenstaufów; gwelfowie byli związani gł. z mieszczaństwem, zaś gibelini reprezentowali interesy feudalnego rycerstwa i popierali niezależność Cesarstwa Rzymskiego od papiestwa. Niektóre włoskie miasta do dziś mają w herbie znak przynależności do jednego ze stronnictw: trzy złote lilie gwelfów w błękitnym polu (niekiedy pod czerwonym kołnierzem turniejowym) albo czarnego cesarskiego orła gibelinów w złotym polu. [przypis edytorski]

[47]

[48]

ci — tu: w funkcji partykuły wzmacniającej. [przypis edytorski]

[49]

wyka — rodzaj roślin zielnych z rodziny bobowatych; gatunki siewne cenione są jako rośliny pastewne, a także ze względu na walory smakowe i wysoką zawartość białka. [przypis edytorski]

[50]

k'miejscu (daw.) — ku miejscu, do miejsca. [przypis edytorski]

[51]

com spostrzegł — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: co spostrzegłem. [przypis edytorski]

[52]

ledwiem (…) wyrzekł — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: ledwie wyrzekłem. [przypis edytorski]

[53]

rozbawion (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[54]

radośniem witał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: radośnie witałem. [przypis edytorski]

[55]

takem się oddalił — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: tak się oddaliłem. [przypis edytorski]

[56]

jakem (…) czynił — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: jak czyniłem. [przypis edytorski]

[57]

bójże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[58]

snać a. snadź (daw., starop.) — może, podobno, przecież, widocznie, zapewne. [przypis edytorski]

[59]

jakim ja łagodny — skrócona forma; inaczej: jaki jestem łagodny. [przypis edytorski]

[60]

potrząśnienie — dziś popr.: potrząśnięcie. [przypis edytorski]

[61]

powiedzże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[62]

zadawa (daw.) — dziś popr. forma 3 os. lp: zadaje. [przypis edytorski]

[63]

pragnieszli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li; znaczenie: czy pragniesz, czyż pragniesz. [przypis edytorski]

[64]

powiedzże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[65]

ziem (daw.) — forma dawna, skrócona; dziś: ziemia. [przypis edytorski]

[66]

przecz (daw., starop.) — czemu, dlaczego, za co. [przypis edytorski]

[67]

bojaźliwymi oczy (daw.) — dziś popr. forma N. lm: oczami. [przypis edytorski]

[68]

iże (daw.) — że, iż. [przypis edytorski]

[69]

zasię (daw.; starop.) — zaś, natomiast; na odwrót, przeciwnie. [przypis edytorski]

[70]

legał (daw.) — forma dla czynności wielokrotnej; znaczenie: zwykł leżeć, leżał wielokrotnie. [przypis edytorski]

[71]

Azzahra — także: Medina Azahara a. Madinat al-Zahra; arab. kompleks pałacowy w hiszp. Andaluzji, założony w 1. poł. X w. przez kalifa Kordoby Abd ar-Rahmana III i nazwana na cześć jego faworyty jej imieniem (nazwa oznacza dosł. „miasto az-Zahry”); Azahara została splądrowana i zniszczona na początku XI w.; jej ruiny odkryto ponownie po tysiącu lat, w 1911 r. [przypis edytorski]

[72]

nigdyś (…) chybaś nie śniło — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: nigdy chyba nie śniłaś/śniłeś (dziecko). [przypis edytorski]

[73]

schronia a. schroń — forma zarchaizowana przez zmianę rodzaju (na wzór rzeczowników typu: ustroń); dziś: schron a. schronienie. [przypis edytorski]

[74]

sklepisko — dziś: sklepienie. [przypis edytorski]

[75]

z zdroja (daw., gw.) — dziś: ze zdroju. [przypis edytorski]

[76]

srebrzystymi wiadry — dziś popr. forma N. lm rzeczownika: wiadrami. [przypis edytorski]

[77]

k'tobie — (daw.) — ku tobie, do ciebie. [przypis edytorski]

[78]

w Palermie — dziś popr. forma nieodmienna nazwy miasta: w Palermo. [przypis edytorski]

[79]

co li wiesz — konstrukcja z partykułą li; znaczenie: co tylko wiesz. [przypis edytorski]

[80]

rozweselon (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[81]

gwoli (daw., starop.) — dla, z uwagi na, w celu. [przypis edytorski]

[82]

dlaczegom powrócił — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: dlaczego powróciłem. [przypis edytorski]

[83]

dzierżawne — opłata za dzierżawę; czynsz, podatek płacony z tytułu dzierżawy ziemi. [przypis edytorski]

[84]

nie po dzierżawnem zjechał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: nie po dzierżawne zjechałem (przyjechałem). [przypis edytorski]

[85]

żali, właśc. zali (daw., starop.) — czy; czyż. [przypis edytorski]

[86]

mię — krótka forma zaimka mnie, stosowana w pozycji nieakcentowanej (analogicznie do form ciebie i cię). [przypis edytorski]

[87]

gorżki (daw. forma) — dziś: gorzki. [przypis edytorski]

[88]

skarby Saladynowe — skarby Saladyna; Saladyn, Jusuf (ok. 1138–1193), muzułmański wódz i polityk, sułtan Egiptu i Syrii z kurdyjskiej dynastii Ajjubidów, w 1187 r. prowadził walki z krzyżowcami, odbijając z ich rąk jedno po drugim kolejne miasta regionu; zdobywaniu miast towarzyszyło przejmowanie ich skarbców, a także składów handlowych (najcenniejszym łupem miała być podczas tej kampanii Akra); ponadto wszyscy mieszkańcy, którzy nie mogli zapłacić wyznaczonego okupu, zostawali niewolnikami: po zdobyciu Jerozolimy (2 X 1187) do niewoli trafiło 16 tys. Franków; zgromadzone legendarne skarby sułtan rozdzielił pomiędzy emirów, żołnierzy, a także znawców prawa i innych wspierających jego panowanie urzędników; po pewnym czasie pozwolił też na powrót Żydów do Jerozolimy, ustanowiwszy jednak odpowiedni podatek; podobnie zamkniętą początkowo po zwycięstwie chrześcijańską Bazylikę Grobu Pańskiego udostępnił wkrótce pielgrzymom, oczywiście za stosowną opłatą. [przypis edytorski]

[89]

pojmujeszli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li; znaczenie: czy pojmujesz. [przypis edytorski]

[90]

jako (daw.) — że. [przypis edytorski]

[91]

pięćdziesięcia (daw.) — dziś: pięćdziesięciu. [przypis edytorski]

[92]

nie żyjem (daw.) — forma krótsza czasownika użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: nie żyjemy. [przypis edytorski]

[93]

na uściech (daw.) — dziś popr. forma: na ustach. [przypis edytorski]

[94]

przytłoczon (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[95]

rozszerzon (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[96]

owy — skrócona forma: ów (tj. tamten). [przypis edytorski]

[97]

ciągły — dziś popr.: ciągnęły (tu: forma krótsza, daw. i gw. użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca). [przypis edytorski]

[98]

na podole — częstsza forma: na padole (o ziemi, ziemskim życiu w opozycji do bytu w niebie, w zaświatach). [przypis edytorski]

[99]

wapory (daw., przestarz.) — wyziewy, opary. [przypis edytorski]

[100]

mór — nazwa śmiertelnych chorób epidemicznych, przede wszystkim dżumy. [przypis edytorski]

[101]

czarna zaraza — dżuma. [przypis edytorski]

[102]

onać — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci (skróconą do -ć). [przypis edytorski]

[103]

przecz (daw., starop.) — czemu, dlaczego, za co. [przypis edytorski]

[104]

wybran (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: wybrany. [przypis edytorski]

[105]

szczęśliw (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: szczęśliwy. [przypis edytorski]

[106]

krwie (daw. forma D.) — dziś: krwi. [przypis edytorski]

[107]

podwieczerz (daw.) — posiłek wieczorny, kolacja, wieczerza. [przypis edytorski]

[108]

w Salernie — dziś popr. forma nieodmienna nazwy miasta: w Salerno. [przypis edytorski]

[109]

uzdrowion (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: uzdrowiony. [przypis edytorski]

[110]

tak ci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

[111]

onać przystoi — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci (skróconą do -ć). [przypis edytorski]

[112]

jak wy znać mniemacie — jak wy widocznie sądzicie. [przypis edytorski]

[113]

[114]

niźli (daw.) — niż. [przypis edytorski]

[115]

zresztą (daw.) — poza tym. [przypis edytorski]

[116]

snać a. snadź (daw., starop.) — może, podobno, przecież, widocznie, zapewne. [przypis edytorski]

[117]

głużyć — gaworzyć, wydawać nieartykułowane dźwięki. [przypis edytorski]

[118]

tak się sprawia — tak się zachowuje. [przypis edytorski]

[119]

stracim (daw.) — tu: forma krótsza użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; dziś: stracimy. [przypis edytorski]

[120]

precz — tu: daleko. [przypis edytorski]

[121]

gorżki (daw. forma) — dziś: gorzki. [przypis edytorski]

[122]

echo li (…) odpowiada — konstrukcja z partykułą „li”; znaczenie: tylko echo odpowiada. [przypis edytorski]

[123]

powłóczny — dziś popr.: powłóczysty; tu: forma krótsza użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[124]

borta (daw.) — taśma ozdobna pasmanteryjna naszywana na odzieży; lamówka. [przypis edytorski]

[125]

krewny — tu: pokrewny, spokrewniony. [przypis edytorski]

[126]

obrzask (daw.) — początek brzasku, blask zorzy porannej, świtanie. [przypis edytorski]

[127]

dank (z niem.) — dzięki, podziękowanie. [przypis edytorski]

[128]

bych — daw. forma liczby podwójnej; znaczenie: byśmy pomówili we dwóch (we dwoje). [przypis edytorski]

[129]

Czarnolas — tu: spolszczenie niem. nazwy Schwarzwald, pasma górskiego i krainy w płd.-zach. Niemczech. [przypis edytorski]

[130]

będąc pod klątwą, jako przyjaciel cesarza — chodzi o klątwę, jaką obłożył papież Aleksander III cesarza Fryderyka I Barbarossę w 1160 r. [przypis edytorski]

[131]

wszystkimi zatrutymi strzały — dziś popr. forma N. lm rzeczownika: strzałami. [przypis edytorski]

[132]

znak z Aleppo — tu: trąd; określenie „owrzodzenie (wrzód) z Aleppo” w istocie odnosi się do innej zakaźnej choroby, mylonej niegdyś z trądem, leiszmaniozy, dającej objawy skórne w postaci owrzodzeń, trudno gojących się ran i zbliznowaceń, ale atakującej również narządy wewnętrzne, krew i szpik kostny, przez co stanowiącej zagrożenie dla życia. [przypis edytorski]

[133]

pospieszże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[134]

snać a. snadź (daw., starop.) — może, podobno, przecież, widocznie, zapewne. [przypis edytorski]

[135]

podobien — dziś popr.: podobny. [przypis edytorski]

[136]

lenieć — tu: pozbywać się starej skóry (wylinki). [przypis edytorski]

[137]

abych — daw. forma liczby podwójnej; znaczenie: abyśmy (we dwóch a. we dwoje). [przypis edytorski]

[138]

Gehazes właśc. Gehazi — postać występująca w Biblii, w Księgach Królewskich jako sługa proroka Elizeusza. Kiedy Elizeusz uleczył z trądu dowódcę aramejskiego Naamana i odmówił przyjęcia za to darów, Gehazi postanowił wykorzystać sytuację, wrócił do Naamana i twierdząc, że Elizeusz zmienił zdanie, sam zawłaszczył ofiarowane dobra, a następnie je ukrył, zaś przed swoim panem kłamliwie zataił swoją wyprawę i działania. Za fałsz, chciwość i oszustwo prorok ukarał Elizeusza, zsyłając na niego i jego potomstwo trąd (2Krl 5,20–27). [przypis edytorski]

[139]

nie byłli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li; znaczenie: czy nie był, czyż nie był. [przypis edytorski]

[140]

szybkimi kroki — dziś popr. forma N. lm rzeczownika: krokami. [przypis edytorski]

[141]

puklerz — niewielka, osłaniająca przedramię, okrągła tarcza o średnicy 25–40 cm. [przypis edytorski]

[142]

żali, właśc. zali (daw., starop.) — czy; czyż. [przypis edytorski]

[143]

k'wam (daw.) — ku wam, do was. [przypis edytorski]

[144]

przenajpiękniejsza — forma nieistniejąc, utworzona z dwóch popr.: przepiękna oraz najpiękniejsza. [przypis edytorski]

[145]

wynagroda — dziś popr.: nagroda a. wynagrodzenie. [przypis edytorski]

[146]

Staufów latorośl — przen.: dziecko (tu: córka) z rodu Staufów, a właśc. Hohenstaufów, niem. dynastii, która przyjęła nazwę od zamku Staufen w Szwabii i z której wywodził się m.in. cesarz Fryderyk Barbarossa; z dzieci Barbarossy przeżyli tylko synowie, obie jego córki, Beatrycze i Agnieszka, były zaręczone z następcami tronów, lecz zmarły wcześnie, zanim doszło do małżeństwa. [przypis edytorski]

[147]

przecz (daw., starop.) — czemu, dlaczego, za co. [przypis edytorski]

[148]

łomliwy — łamliwy, kruchy. [przypis edytorski]

[149]

tegom doznał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: tego doznałem. [przypis edytorski]

[150]

nadgroda (daw., gw.) — nagroda. [przypis edytorski]

[151]

nagim li ciałem będziesz — konstrukcja z partykułą wzmacniającą li; znaczenie: tylko nagim ciałem. [przypis edytorski]

[152]

ongi (daw., gw.) — kiedyś, dawniej. [przypis edytorski]

[153]

chodum zapomniał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: chodu zapomniałem (tj. zapomniałem jak zwyczajnie chodzić). [przypis edytorski]

[154]

zbyłem — tu: pozbyłem się, zgubiłem a. zapomniałem. [przypis edytorski]

[155]

tryumfalnymi hymny — dziś popr. forma N. lm rzeczownika: hymnami. [przypis edytorski]

[156]

przepełnion (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[157]

seraficzny — właściwy serafinom, tj. aniołom. [przypis edytorski]

[158]

iżem dokonał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: iż dokonałem. [przypis edytorski]

[159]

gdym powrócił — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: gdy powróciłem. [przypis edytorski]

[160]

anim ja klechą — inaczej: ani jestem klechą (tj. księdzem). [przypis edytorski]

[161]

ongi (daw., gw.) — kiedyś, dawniej. [przypis edytorski]

[162]

kardynał z Ostii — biskupi piastujący ten urząd byli szczególnie wyróżnieni w hierarchii i to oni udzielali sakry biskupiej nowemu papieżowi; cesarz Fryderyk Barbarossa dwukrotnie przez swój wpływ na dostojników kościelnych doprowadził do wyświęcenia antypapieża (Wiktora IV i Paschalisa III). [przypis edytorski]

[163]

dziękujęć — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci (skróconą do -ć). [przypis edytorski]

[164]

ręce z wełny — rękawice. [przypis edytorski]

[165]

baczyć (daw.) — zwracać uwagę. [przypis edytorski]

[166]

kwapliwy (daw.) — pospieszny, pochopny, niecierpliwy; por. daw. kwapić się: spieszyć się. [przypis edytorski]

[167]

jakem stał się — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: jak stałem się. [przypis edytorski]

[168]

tom wam napisał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: to wam napisałem. [przypis edytorski]

[169]

pozostawcie mnie co mojego — pozostawcie mnie to, co do mnie należy. [przypis edytorski]

[170]

podwika (daw., starop.) — dziewczyna, kobieta, panna. [przypis edytorski]

[171]

śmiecisko — dziś popr. forma: śmietnisko a. śmietnik. [przypis edytorski]

[172]

baranek boży — przen. Jezus Chrystus. [przypis edytorski]

[173]

przypatrzże się — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[174]

kwapić się (daw., starop.) — spieszyć się. [przypis edytorski]

[175]

ktom — skrócone: kto jestem. [przypis edytorski]

[176]

burzęm już przebył — przykład ruchomej końcówki czasownika; inaczej: burzę już przebyłem. [przypis edytorski]

[177]

ino (gw.) — tylko, jedynie. [przypis edytorski]

[178]

w krajcim ja ongi pojechał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika oraz konstrukcja z partykułą wzmacniającą „ci”; inaczej: w kraj ci ja ongi pojechałem. [przypis edytorski]

[179]

ogniam się mnogo nakrzesał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: ognia mnogo (wiele) nakrzesałem. [przypis edytorski]

[180]

pohańczy — należący do pohańca, tj. Tatara, Turka, niewiernego, poganina (daw. określenie o negatywnym zabarwieniu znaczeniowym). [przypis edytorski]

[181]

szyszak (daw. szłom; z węg. sisak, z niem. Zischägge) — typ hełmu otwartego. [przypis edytorski]

[182]

juścić — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, podwojoną w skróconej do -ć i dodaną do gwarowego „juści”: owszem. [przypis edytorski]

[183]

onegdaj (daw.) — przedwczoraj; również ogólnie: dawniej. [przypis edytorski]

[184]

kuraż (z fr.) — odwaga. [przypis edytorski]

[185]

tak ci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

[186]

ja ci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

[187]

nigdym (…) nie uciekł — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: nigdy nie uciekłem. [przypis edytorski]

[188]

jużem zapomniał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: już zapomniałem. [przypis edytorski]

[189]

cóżże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[190]

jesteśli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li; znaczenie: czy jesteś. [przypis edytorski]

[191]

który li zagradza — konstrukcja z partykułą wzmacniającą „li”; znaczenie: który tylko zagradza. [przypis edytorski]

[192]

cobykolwiek — dziś: cokolwiek by. [przypis edytorski]

[193]

chodź no — konstrukcja z partykułą wzmacniającą no. [przypis edytorski]

[194]

Ktoć to powiedział — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć i dodaną do zaimka „kto”. [przypis edytorski]

[195]

na pergaminie wszystko to zapiszę — na pergaminie zapisywano niegdyś jedynie najważniejsze informacje, teksty sakralne, kluczowe dokumenty państwowe i religijne, kroniki, zapiski z posiedzeń sądów (tzw. roty sądowe) itp.; tu: zdanie ironiczne. [przypis edytorski]

[196]

nazwan (daw.) — forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: nazwany. [przypis edytorski]

[197]

jesteś mocen — masz moc, jesteś w mocy; jesteś w stanie (coś zrobić). [przypis edytorski]

[198]

stołb (daw., starop.) — tron. [przypis edytorski]

[199]

spichlerz — budynek służący do przechowywania zbóż. [przypis edytorski]

[200]

mój ci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

[201]

wyprostowan (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: wyprostowany. [przypis edytorski]

[202]

przyjacieli — dziś popr. forma: przyjaciół. [przypis edytorski]

[203]

rab — niewolnik. [przypis edytorski]

[204]

bezwargi (neol.) — niemający warg, pozbawiony warg. [przypis edytorski]

[205]

żywie (daw., starop.) — dziś popr. forma 3 os. lp: żyje. [przypis edytorski]

[206]

wiem ci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

[207]

k'Niemu (daw.) — ku Niemu, do Niego. [przypis edytorski]

[208]

miejże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[209]

upoważnionymli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą li oraz skróconym do końcówki czasownikiem; znaczenie: jestem upoważniony. [przypis edytorski]

[210]

się był ukrył — daw. forma czasu zaprzeszłego; znaczenie: ukrył się wcześniej, uprzednio. [przypis edytorski]

[211]

wszak ci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

[212]

szklanymi oczy — dziś popr. forma N. lm rzeczownika: oczami. [przypis edytorski]

[213]

weźcie rumianku albo rozchodniku — tj. zastosujcie terapię ziołoleczniczą (zwykłą w owych czasach). [przypis edytorski]

[214]

jestli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li; znaczenie: czy jest; czyż jest. [przypis edytorski]

[215]

znam ci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

[216]

posadny — zapewne: o solidnych podstawach. [przypis edytorski]

[217]

gnan (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[218]

krzyczał ci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

[219]

takem się zachował — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: tak się zachowałem. [przypis edytorski]

[220]

obież (daw.) — pułapka, obława. [przypis edytorski]

[221]

gratia praeveniens (łac.) — łaska poprzedzająca; termin teologiczny dotyczący łaski Boga poprzedzającej wszelkie działania ludzkie mające prowadzić do zbawienia. [przypis edytorski]

[222]

Leviticus — Księga Kapłańska, Trzecia Księga Mojżeszowa, wchodząca w skład Tory, jak również chrześc. Starego Testamentu jako części Biblii. [przypis edytorski]

[223]

rzeknąć (daw.) — dziś popr. forma: rzec; powiedzieć. [przypis edytorski]

[224]

zupełniem spokojny — skrócone: zupełnie jestem spokojny. [przypis edytorski]

[225]

pomnąć — forma zarchaizowana; dziś: pamiętać. [przypis edytorski]

[226]

żali, właśc. zali (daw., starop.) — czy; czyż. [przypis edytorski]

[227]

szyd (daw.) — dziś popr.: szyderstwo. [przypis edytorski]

[228]

rozhuk (neol.) — zapewne: donośny huk, którego dźwięk szeroko się rozprzestrzenia. [przypis edytorski]

[229]

popod (daw., gw.) — pod. [przypis edytorski]

[230]

tak chodźcie — tu „tak” w znaczeniu: więc, zatem, wtedy. [przypis edytorski]

[231]

zdurzyć — odurzyć, oszukać. [przypis edytorski]

[232]

kamieniem rzucał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: kamienie rzucałem. [przypis edytorski]

[233]

przerażon (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[234]

w tej chwilim upadł — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: w tej chwili upadłem. [przypis edytorski]

[235]

kiedym znów się przebudził — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: kiedy znów się przebudziłem. [przypis edytorski]

[236]

do Salerny — dziś popr. forma: do Salerno; Salerno: miasto we Włoszech, w regionie Kampania, położone w zatoce Morza Tyrreńskiego. [przypis edytorski]

[237]

od razum się zerwał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: od razu się zerwałem. [przypis edytorski]

[238]

zniweczon (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: zniweczony. [przypis edytorski]

[239]

krztynę (daw.) — odrobinę, trochę. [przypis edytorski]

[240]

doga — suka (w ogóle) a. samica psów rasy dog. [przypis edytorski]

[241]

tak — tu w znaczeniu: więc, zatem, wtedy. [przypis edytorski]

[242]

jać mówię — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć i dodaną do zaimka osobowego „ja”. [przypis edytorski]

[243]

rzeknąć (daw.) — dziś popr. forma: rzec. [przypis edytorski]

[244]

[245]

owy — skrócona forma: ów (tj. tamten). [przypis edytorski]

[246]

zaradzim (daw.) — tu: forma krótsza użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: zaradzimy. [przypis edytorski]

[247]

wybranica — dziś popr. forma męska: wybraniec, natomiast żeńska: wybranka. [przypis edytorski]

[248]

krzak na górze Horeb — także: krzew gorejący; postać, pod którą wg Księgi Wyjścia (Wj 3–4) Bóg Jahwe objawił się Mojżeszowi na górze Synaj (inna nazwa: Horeb) i przemówił do niego, wyjaśniając znaczenie swego imienia („jestem, który jestem”) oraz oznajmiając swój zamiar wyzwolenia swego wybranego ludu z niewoli egipskiej, by wprowadzić go do Ziemi Obiecanej. [przypis edytorski]

[249]

jać — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć i dodaną do zaimka osobowego „ja”. [przypis edytorski]

[250]

k'czemu (daw.) — ku czemu, do czego. [przypis edytorski]

[251]

roisko — dziś popr.: rojowisko. [przypis edytorski]

[252]

przeczujne (neol.) — niezwykle czujne; przeczulone. [przypis edytorski]

[253]

widomszy — lepiej widoczny; por. daw. widomy: widoczny, oczywisty. [przypis edytorski]

[254]

tak nie wierz — tu „tak” w znaczeniu: więc, zatem, wtedy. [przypis edytorski]

[255]

chark — dziś popr.: charkot a. charczenie. [przypis edytorski]

[256]

Sursum corda (łac.) — w górę serca. [przypis edytorski]

[257]

Gloria in excelsis deo (łac.) — chwała na wysokościach Boga. [przypis edytorski]

[258]

maszli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li; znaczenie: czy masz; czyż masz. [przypis edytorski]

[259]

pirata (daw.) — forma rzeczownika r.m. z końcówką -a w M lp (podobnie jak sędzia, poeta, cieśla i in.) dziś ustąpiła formie o końcówce zerowej: pirat. [przypis edytorski]

[260]

zbaw mnie tej — pozbaw mnie tej a. zbaw mnie od tej. [przypis edytorski]

[261]

przecz (daw., starop.) — czemu, dlaczego, za co. [przypis edytorski]

[262]

proszęć — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci (skróconą do -ć). [przypis edytorski]

[263]

pozdrowion (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; dziś: pozdrowiony. [przypis edytorski]

[264]

możeś ty — przykład konstrukcji z formą czasownika „być” skróconą końcówki fleksyjnej dołączonej do czasownika modalnego; inaczej: może ty jesteś. [przypis edytorski]

[265]

pomówże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[266]

czyliż — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li-; dziś raczej tylko: czyż. [przypis edytorski]

[267]

niewinien (daw.) — dziś raczej forma: niewinny. [przypis edytorski]

[268]

krwie (daw. forma D.) — dziś: krwi. [przypis edytorski]

[269]

zmuśże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[270]

zepsowany (daw., starop.) — dziś popr. forma: zepsuty. [przypis edytorski]

[271]

wyście — przykład konstrukcji z czasownikiem „być” skróconym do końcówki fleksyjnej dodanej do zaimka osobowego; inaczej: wy jesteście. [przypis edytorski]

[272]

powiedzże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[273]

pogrzebiono — dziś raczej forma: pogrzebano. [przypis edytorski]

[274]

sam ci byłem — konstrukcja z partykułą wzmacniającą ci. [przypis edytorski]

[275]

senli to — konstrukcja z partykułą wzmacniającą li; znaczenie pytajne: czy to sen, czyż to sen; czy to tylko sen. [przypis edytorski]

[276]

trabant (daw.) — żołnierz należący do straży przybocznej monarchy lub wysokiego dostojnika. [przypis edytorski]

[277]

zobaczym, żali — zobaczymy, czy; konstrukcja złożona ze skróconej formy 1 os. lm czasownika zobaczyć oraz zaimka pytajnego żali (właśc. zali): czy, czy też. [przypis edytorski]

[278]

stajanie (także: staja a. staje) — starop. miara odległości licząca ok. 135 m; stajanie było definiowane dość nieprecyzyjnie, jako odległość między dwoma postojami konia podczas podróży, różną więc mogła mieć miarę: np. staja nowopolska liczyła nieco ponad 1 km. [przypis edytorski]

[279]

Gorgona (mit. gr.) — tu: Meduza, której spojrzenie zamieniało w kamień; trzy siostry zwane Gorgonami: Steno, Euriale i Meduzę, przedstawiano jako skrzydlate, groźne postacie, wyposażone w szpony, ostre kły i włosy z jadowitych węży. [przypis edytorski]

[280]

ongi (daw., gw.) — kiedyś, dawniej. [przypis edytorski]

[281]

litośny (daw.) — dziś: litościwy. [przypis edytorski]

[282]

wszakeście — konstrukcja ze skróconą do samej końcówki formą odmiany czasownika być dodaną do zaimka przysłownego wszak; znaczenie: wszak jesteście. [przypis edytorski]

[283]

krwawymi głoski — (daw.) — dziś popr. forma N. lm rzeczownika: głoskami. [przypis edytorski]

[284]

naonczas (daw.) — wówczas, wtedy. [przypis edytorski]

[285]

przesypan (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[286]

jam się zakradał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: ja się zakradałem. [przypis edytorski]

[287]

chociażem ucho przykładał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: chociaż ucho przykładałem. [przypis edytorski]

[288]

chociażem (…) drapał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: chociaż drapałem. [przypis edytorski]

[289]

drapać się — tu: wdrapywać się; wspinać się. [przypis edytorski]

[290]

po udziech — dziś popr. forma: po udach. [przypis edytorski]

[291]

bądźże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[292]

cóżeście chcieli — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: cóż chcieliście. [przypis edytorski]

[293]

czerwieńce — złote dukaty. [przypis edytorski]

[294]

tegom chciał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: tego chciałem. [przypis edytorski]

[295]

kimże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[296]

niebiosów (daw.) — dziś raczej forma: niebios. [przypis edytorski]

[297]

[298]

gąszcza — dziś popr. forma lp męska: gąszcz a. lm gąszcze. [przypis edytorski]

[299]

ażem tu stanął — przykład ruchomej końcówki czasownika; inaczej: aż tu stanąłem. [przypis edytorski]

[300]

dlaczegom biegł — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: dlaczego biegłem. [przypis edytorski]

[301]

cóżem mniemał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: cóż mniemałem (tj. cóż sądziłem). [przypis edytorski]

[302]

żalić (daw., starop.) — konstrukcja złożona z zaimka pytajnego zali: czy, czyż oraz partykuły -ci (skróconej do -ć) w funkcji wzmacniającej. [przypis edytorski]

[303]

nikogom nie słyszał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: nikogo nie słyszałem. [przypis edytorski]

[304]

jesteśli cieniem — konstrukcja z partykułą -li; znaczenie: czy jesteś; czyż jesteś tylko. [przypis edytorski]

[305]

wiem ci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

[306]

zasię (daw.; starop.) — zaś, natomiast; na odwrót, przeciwnie. [przypis edytorski]

[307]

ropiący — dziś popr.: ropiejący; tu: forma krótsza przymiotnika użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[308]

Salve Regina (łac.) — bądź pozdrowiona Królowo; incipit pieśni ku czci Matki Boskiej. [przypis edytorski]

[309]

chceszli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li; znaczenie: czy chcesz. [przypis edytorski]

[310]

do ziemie (daw. forma D.) — dziś: do ziemi. [przypis edytorski]

[311]

mamże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że; tu w znaczeniu pytajnym: czy mam. [przypis edytorski]

[312]

jać — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć i dodaną do zaimka osobowego „ja”. [przypis edytorski]

[313]

święta Agnieszka (ok. 291–304 a. 305 r. n.e.) — także: Agnieszka Rzymianka, w tradycji prawosławnej Agnia; dziewica, męczennica i święta kościoła katolickiego oraz prawosławnego, umęczona za panowania cesarza Dioklecjana; legenda głosi, że pochodząca z zamożnej rodziny Agnieszka, twierdząc, że jej serce jest zajęte, odrzucała zaloty wszystkich młodzieńców, w tym oświadczyny syna prefekta Semproniusza, który w akcie zemsty oskarżył ją o bycie chrześcijanką (religia ta była w staroż. Rzymie nielegalna i kojarzona z antypaństwową postawą) i skazał na śmierć. Ponieważ prawo zakazywało uśmiercania dziewic, Agnieszka zaprowadzona została do domu publicznego; nikt jednak nie śmiał się tam do niej zbliżyć, zaś jedyny mężczyzna, który się na to odważył, został rażony ślepotą. Wobec tego postanowiono spalić ją na stosie, lecz drewno nie chciało zająć się ogniem. Ostatecznie została ścięta przez dowódcę oddziału egzekucyjnego. [przypis edytorski]

[314]

rożna świętego Wawrzyńca — nawiązanie do rodzaju męczeńskiej śmierci jednego ze świętych kościoła katolickiego, który wg tradycji miał zginąć przy via Tiburtina w Rzymie 10 sierpnia 258 r. spalony na rozżarzonej kracie (ruszcie, ale nie rożnie); Wawrzyniec był diakonem i skarbnikiem wspólnoty chrześcijańskiej; kiedy władze rzymskie zażądały od niego wydania skarbów kościoła, zatroszczył się o potajemne odesłanie części z nich do swej rodzinnej Hiszpanii; wśród cennych przedmiotów uratowanych w ten sposób miał znajdować się m.in. legendarny święty Graal (Sangreal z daw. hiszp. grial: kubek), czyli kielich, którego Jezus Chrystus miał używać podczas Ostatniej Wieczerzy. [przypis edytorski]

[315]

płomienny stos Polikarpa — chodzi o rodzaj śmierci męczeńskiej jednego ze świętych kościoła katolickiego i prawosławnego zabitego za rządów cesarza Marka Aureliusza (121–180 n.e.). Polikarp (ok. 69–156 n.e.), biskup Smyrny (podobno wyznaczony do tej funkcji przez Jana Apostoła) i zwierzchnik prowincji kościelnej w całej Azji Mniejszej, przybywszy do Rzymu, aby ustalić z tutejszym biskupem datę świętowania Wielkiejnocy, miał zostać uwięziony i skazany na spalenie na arenie cyrku; jednakże płomienie nie imały się jego ciała, otaczając je niby żaglem, a zjawisku towarzyszyła kadzidlana woń; ostatecznie więc pilnujący egzekucji ściął skazańca mieczem. Polikarp miał zginąć jako blisko stuletni starzec (datowanie jego urodzin oscyluje jednak między 69 a 82 rokiem, zaś śmierci między 156 a 167); uznawany jest za jednego z tych świętych, którzy znali osobiście apostołów i przez to ich nauczanie stanowiło bezpośrednią linię przekazu od założyciela kościoła, Jezusa Chrystusa. [przypis edytorski]

[316]

jużci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, podwojoną w skróconej do -ć; znaczenie: pewnie, owszem (por. gw. juści). [przypis edytorski]

[317]

ino (gw.) — tylko, jedynie. [przypis edytorski]

[318]

wprawdziem go (…) rozgniewał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: wprawdzie go rozgniewałem. [przypis edytorski]

[319]

zgotowić (daw.) — przygotować. [przypis edytorski]

[320]

knecht (z niem.) — giermek; pomocnik rycerza, pachołek; żołnierz pieszy. [przypis edytorski]

[321]

klucz (…) utrzymać na kółku — tj. zachować dostęp do pomieszczenia (w tym przypadku skarbca) i możność dysponowania jego zawartością. [przypis edytorski]

[322]

zasię (daw.; starop.) — zaś, natomiast; na odwrót, przeciwnie. [przypis edytorski]

[323]

k'temu (daw.) — ku temu, do tego. [przypis edytorski]

[324]

żali, właśc. zali (daw., starop.) — czy; czyż. [przypis edytorski]

[325]

pochowan (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; dziś: pochowany. [przypis edytorski]

[326]

przebit (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; dziś: przebity. [przypis edytorski]

[327]

gorżki (daw. forma) — dziś: gorzki. [przypis edytorski]

[328]

zapomnąć — forma zarchaizowana; dziś popr.: zapomnieć. [przypis edytorski]

[329]

spólnik — dziś: wspólnik. [przypis edytorski]

[330]

był ją uważał — daw. forma czasu zaprzeszłego; znaczenie: uważał ją wcześniej, uprzednio. [przypis edytorski]

[331]

był dla niej mógł być — daw. forma czasu zaprzeszłego; znaczenie: mógł (wtedy, wcześniej, uprzednio) dla niej być. [przypis edytorski]

[332]

mamże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że; tu w znaczeniu pytajnym: czy mam. [przypis edytorski]

[333]

Wenus (mit. rzym.) — bogini miłości. [przypis edytorski]

[334]

takem niewiele miał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: tak niewiele miałem. [przypis edytorski]

[335]

mówże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[336]

żmiich — dziś popr. forma przymiotnikowa: żmijowych; a. forma D. lp (kogo? czego? czyje?): żmii. [przypis edytorski]

[337]

zgroźny (neol.) — wywołujący zgrozę. [przypis edytorski]

[338]

ongi (daw., gw.) — kiedyś, dawniej. [przypis edytorski]

[339]

odbiegł swego pana — uciekł od swego pana. [przypis edytorski]

[340]

rozumieli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li; znaczenie: czy rozumie, czyż rozumie. [przypis edytorski]

[341]

snać a. snadź (daw., starop.) — może, podobno, przecież, widocznie, zapewne. [przypis edytorski]

[342]

jakeś się dostał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: jak się dostałeś. [przypis edytorski]

[343]

poszlij (daw.) — dziś popr. forma: poślij. [przypis edytorski]

[344]

mniemaszli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li; znaczenie: czy mniemasz. [przypis edytorski]

[345]

zmożon (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: zmożony (tj. pokonany). [przypis edytorski]

[346]

zasię (daw.; starop.) — zaś, natomiast; na odwrót, przeciwnie. [przypis edytorski]

[347]

oczyszczon (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: oczyszczony. [przypis edytorski]

[348]

alem był — przykład ruchomej końcówki czasownika; inaczej: ale byłem. [przypis edytorski]

[349]

tak — tu w znaczeniu: więc, zatem, wtedy. [przypis edytorski]

[350]

uleczon (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: uleczony. [przypis edytorski]

[351]

wiąd — dziś popr.: uwiąd, więdnięcie. [przypis edytorski]

[352]

jeszczem nie był wyzdrowion — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: jeszcze nie byłem wyzdrowiony (wyleczony, zdrowy). [przypis edytorski]

[353]

smaragd — forma zarchaizowana; dziś: szmaragd. [przypis edytorski]

[354]

tą chwilą — tu w znaczeniu: w tej chwili. [przypis edytorski]

[355]

seraf a. serafin — tu: anioł; w Biblii istota stojąca najwyżej w hierarchii bytów, najbliższa Bogu, w wizji proroka Izajasza serafiny posiadają trzy pary skrzydeł, unoszą się nad tronem Boga i śpiewają hymn ku Jego chwale (Iz 6,1–6). [przypis edytorski]

[356]

ciągła — dziś popr.: ciągnęła (tu: forma krótsza, daw. i gw. użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca). [przypis edytorski]

[357]

dźwierze (daw.) — drzwi. [przypis edytorski]

[358]

naonczas (daw.) — wówczas, wtedy. [przypis edytorski]

[359]

golem — tu: bezduszne stworzenie, ulepione z gliny na kształt ludzki przez człowieka (w akcie niedoskonałego naśladowania aktu stwórczego Boga), lecz pozbawione duszy, zdolności rozumienia, własnej woli i umiejętności mowy; słowo „golem” występuje w Biblii w Psalmie 135 (w. 15–17), lecz ginie w przekładach (por. „Bożki pogańskie to srebro i złoto,/ dzieło rąk ludzkich./ Mają usta, ale nie mówią, / mają oczy, ale nie widzą./ Mają uszy, ale nie słyszą;/ i nie ma oddechu w ich ustach”). Golem jako „twór czarnoksięski” to postać należąca do legend kultury żydowskiej w Europie. Najbardziej znaną jej wersją jest opowieść o rabinie Maharalu z Pragi, żyjącym w XVI w., oczytanym w literaturze mistycznej, który aby ochronić członków swej gminy wyznaniowej przed prześladowaniami, utworzył glinianego olbrzyma i ożywił go dzięki magicznym formułom. Opowieść ta jest późniejsza wobec akcji utworu, ale mogła być znanym kontekstem dla autora. [przypis edytorski]

[360]

bezkreśny — dziś: bezkresny; niemający kresu. [przypis edytorski]

[361]

udźwigły — dziś popr.: udźwignęły (tu: forma krótsza, gwarowa użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca). [przypis edytorski]

[362]

powróćże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[363]

przypomnąć — forma zarchaizowana; dziś popr.: przypomnieć. [przypis edytorski]

[364]

Jać sobie (…) przypomnąć nie mogę — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć i dodaną do zaimka osobowego „ja”. [przypis edytorski]

[365]

atoli (starop.) — mianowicie. [przypis edytorski]

[366]

takeś walczyła — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: tak walczyłaś. [przypis edytorski]

[367]

nigdym (…) nie walczyła — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: nigdy nie walczyłam. [przypis edytorski]

[368]

przeto (daw.) — przez to, dlatego; z tego powodu, zatem. [przypis edytorski]

[369]

wolniejszaś — przykład konstrukcji z czasownikiem „być” skróconym do końcówki fleksyjnej dodanej do przymiotnika; inaczej: wolniejsza jesteś. [przypis edytorski]

[370]

przeto (daw.) — przez to, dlatego; z tego powodu, zatem. [przypis edytorski]

[371]

żali, właśc. zali (daw., starop.) — czy; czyż. [przypis edytorski]

[372]

wstańże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[373]

kromia a. kromie, krom (daw.) — oprócz; poza. [przypis edytorski]

[374]

dank (z niem.) — dzięki; podziękowanie. [przypis edytorski]

[375]

[376]

po tysiąckrotniem chwytał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: tysiąckrotnie chwytałem (a. po tysiąckroć chwytałem). [przypis edytorski]

[377]

com chwycił — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: co chwyciłem. [przypis edytorski]

[378]

wszystkiem ja poznał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: wszystkie ja poznałem. [przypis edytorski]

[379]

jadny — tu: jadowity, trujący. [przypis edytorski]

[380]

sam ci się wiłem — konstrukcja z partykułą wzmacniającą ci. [przypis edytorski]

[381]

uderzym (daw.) — tu: forma krótsza użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: uderzymy. [przypis edytorski]

[382]

ci — tu: w funkcji partykuły wzmacniającej. [przypis edytorski]

[383]

miast (daw.) — zamiast, w miejsce. [przypis edytorski]

Jednorazowo Miesięcznie

15 zł

tyle kosztują 2 minuty nagrania audiobooka

35 zł

tyle kosztuje redakcja jednego krótkiego wiersza

55 zł

tyle kosztuje przetłumaczenie 1 strony z jęz. angielskiego na jęz. polski

200 zł

tyle kosztuje redakcja 20 stron książki

500 zł

Dziękujemy za Twoje wsparcie! Uzyskujesz roczny dostęp do przedpremierowych publikacji.

20 zł /mies.

Dziękujemy, że jesteś z nami!

35 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na opłacenie jednego miesiąca utrzymania serwera, na którym udostępniamy lektury szkolne.

55 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na nagranie audiobooka, np. z baśnią Andersena lub innego o podobnej długości.

100 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na zredagowanie i publikację książki o długości 150 stron.

Inna kwota

Bezpieczne płatności zapewniają: PayU Visa MasterCard

Dane do przelewu tradycyjnego:

nazwa odbiorcy

Fundacja Wolne Lektury

adres odbiorcy

ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125, 00-514 Warszawa

numer konta

75 1090 2851 0000 0001 4324 3317

tytuł przelewu

Darowizna na Wolne Lektury + twoja nazwa użytkownika lub e-mail

wpłaty w EUR

PL88 1090 2851 0000 0001 4324 3374

Wpłaty w USD

PL82 1090 2851 0000 0001 4324 3385

SWIFT

WBKPPLPP

Zamknij

Proszę czekać...

Czytaj w przypisie dolnym

Zaloguj się / Załóż konto

Słuchaj od tego miejsca

Wspiera nas mniej niż 1% naszych czytelników :( Przekaż 1,5% swojego podatku na Wolne Lektury!

KRS: 0000070056
Nazwa organizacji: Wolne Lektury

Chcemy, aby każde dziecko w Polsce miało wygodny i bezpłatny dostęp do lektur szkolnych - zróbmy to razem! Wspieraj Wolne Lektury stałą wpłatą!
Kliknij, by dowiedzieć się więcej >>>

Warto wspierać czytanie w każdej formie, możliwie dostępne dla wszystkich. I takich książek, po które warto sięgnąć

Sylwia Chutnik

Znajdź nasze książki na Legimi! Za każdym razem, kiedy czytasz lub słuchasz Wolnych Lektur w księgarni Legimi, wspierasz naszą bibliotekę - DZIĘKUJEMY!

Zapisz się na newsletter, a nie przegapisz naszych publikacji. Zawsze możesz zrezygnować. Kliknij i podaj adres email

Potrzebujemy Twojej pomocy! Wspieraj Wolne Lektury stałą wpłatą. Kliknij i zadeklaruj comiesięczne wsparcie >>>

Audiobooki Wolnych lektur znajdziesz też na naszym kanale na YouTube.
Czy wiesz, że jeśli włączysz subskrypcję, to pomożesz uwolnić kolejną książkę?

Kliknij obrazek, by subskrybować!

Jesteś pewien, że przeczytałeś już wszystkie pozycje, które znajdują się w naszej bibliotece? Pomóż nam sprawić, żeby nie zabrakło Ci nowych lektur. Wesprzyj Wolne Lektury! Kliknij i dorzuć się!

Nie wystarczy zeskanować książkę. Tekst musi jeszcze przejść proces redakcji językowej i technicznej oraz podwójną korektę. Sam widzisz, że to dużo pracy! Dlatego potrzebujemy Twojego wsparcia! Kliknij i dorzuć się!

Dlaczego warto pamiętać o Kochanowskim, w jaki sposób zmiana akcentu może symbolizować bunt, jak rymować, aby prawie nikt nie zauważył, że rymujecie - wszystkiego dowiesz się słuchając Mistrzowskiej Szkoły Poezji.

Spis treści

Gerhard HauptmannBiedny HenrykBaśń niemieckatłum. Jan Kasprowicz

OSOBY DRAMATU:

AKT PIERWSZY

SCENA PIERWSZA

Gotfryd

Ottaker

Gotfryd

Ottaker

Gotfryd

Ottaker

Gotfryd

Ottaker

Gotfryd

Ottaker

Gotfryd

Ottaker

Gotfryd

SCENA DRUGA

Brygita

Gotfryd

Brygita

Gotfryd

Ottegeba

Gotfryd

Ottegeba

Gotfryd

Ottegeba

Gotfryd

Ottegeba

Brygita

Ottegeba

SCENA TRZECIA

Brygita

Gotfryd

Brygita

Gotfryd

Brygita

Gotfryd

Brygita

Gotfryd

Brygita

Gotfryd

Brygita

Gotfryd

Brygita

Gotfryd

Brygita

Gotfryd

Brygita

SCENA CZWARTA

Brygita

Henryk

Brygita

Henryk

Brygita

Henryk

Brygita

Henryk

Brygita

Henryk

Brygita

Henryk

Brygita

SCENA PIĄTA

Henryk

SCENA SZÓSTA

Gotfryd

Henryk

Gotfryd

Henryk

Gotfryd

Henryk

Gotfryd

Henryk

Gotfryd

Henryk

Godfryd

Henryk

Gotfryd