Spis treści
Przywrócono oryginalną postać imienia autora: Paweł Heyse > Paul Heyse. Uwspółcześniono pisownię odmiany nazwisk obcych (w Przedmowie): Heyse'go > Heysego; Boeckh'a > Boeckha; Lachmann'a > Lachmanna. Uwspółcześniono pisownię tytułów: Sielankach Sorrenckich > Sielankach sorrenckich; Dziecię Cudowne > Dziecię cudowne; Bogini Rozumu > Bogini rozumu. Poprawiono pisownię tytułu: Maria Marioni > Maria Maroni. Ujednolicono pisownię nagłówka kwestii: T. Tacyusz, Tacyusz > Tacjusz (pozostawiono początkowe Tytus Tacjusz); zmieniono też w nagłówku kwestii: 2-GI > DRUGI.
Uwspółcześniono pisownię łączną / rozdzielną: [z by] téżbym > też bym; tobym > to bym; toby > to by; jabym > ja bym; tybyś > ty byś; coby > co by; czegoby > czego by; beczkaby > beczka by; dziśby > dziś by; znówbyś > znów byś; tybyś > ty byś sambym > sam bym; cokolwiekbym > cokolwiek bym; którąby > którą by; oneżby > oneż by; [z nie] niedość > nie dość; niedziw > nie dziw; nielada > nie lada; niebardzo > nie bardzo; nie łatwe > niełatwe; niedalej > nie dalej; [inne] cóżto > cóż to; jakto > jak to; oddawna > od dawna; naczczo > na czczo; nalewo > na lewo; naprawo > na prawo; naoślep > na oślep; napół > na pół; napowrót > na powrót; narozcież > na rozcież; nazawsze > na zawsze; nazewnątrz > na zewnątrz; nawskroś > na wskroś; naco > na co; poco > po co; pocóż > po cóż; potrosze > po trosze; témbardziej > tym bardziej; wczas > w czas; w skutek > wskutek; w tém > wtém; zaciasno > za ciasno; zadługo > za długo; zamało > za mało; zapóźno > za póżno; zawcześnie > za wcześnie; zblizka > z bliska; zdala > z dala; zdaleka > z daleka; zgłębi > z głębi; zostrożna > z ostrożna; zrana > z rana; zwolna > z wolna; zzewnątrz > z zewnątrz; z pod > spod; bądź-że > bądźże; chcesz-li > chceszli; goryczą-ć > gorycząć; pięknie-bo > pięknie bo; niby-to > niby to; pójdź-no > pójdź no; tobą-śmy > tobąśmy; toć-eśmy > tocieśmy; żoną-ś > żonąś; dobrze-by > dobrze by; żal-by > żal by itp. Uwspółcześniono skrót: p.n. > pt. [pod napisem > pod tytułem].
Pisownia joty: objata > obiata; studya > studia; draperya > draperia; Talassyusz > Talassjusz; Tacyusz > Tacjusz; Marcya > Marcja itp.
Pisownia spółgłosek dźwięcznych / bezdźwięcznych: bóztwa > bóstwa; krzywoprzysięztwo > krzywoprzysięstwo; zwycięztwo > zycięstwo; męzki > męski; wązki > wąski; nizki > niski; zblizka > z bliska; zkąd > skąd; ztąd > stąd; ztamtąd > stamtąd; zpod > spod; zpośród > spośród; pomódz > pomóc; zapobiedz > zapobiec; podbiedz > podbiec.
Usunięto é pochylone: w tém > wtém; témbardziej > tym bardziej; poetycznéj > poetycznej itp. Pisownię z é pochylonym pozostawiono tam, gdzie dana forma rymuje się z sylabą zawierającą i lub y, np. zachciéwa — osobliwa.
Pisownia poszczególnych wyrazów: mężczyzni > mężczyźni; radośne > radosne; śpiżowy > spiżowy; w głąb' > w głąb; żalazo > żelazo; nieruchomie > nieruchomo; ah > ach; oh > och; pisownia wyrazów obcych: nowellista > nowelista; nowelle > nowele; gruppa > grupa.
Fleksja: kilkostopniowém > kilkustopniowym; mistrzowskiém > mistrzowskim itp.; niemi > nimi itp. (pozostawiono dawne formy w pozycjach rymowych, np. wspaniałemi — ziemi); mię > mnie; zbrodniarzów, ołtarzów > zbrodniarzy, ołtarzy; sympatyj > sympatii. Uwspółcześniono formy B. lp: pensyą > pensję; Marcyą > Marcję; Tullią > Tullię; Hersylią > Hersylię; jednę > jedną, waszę > waszą, samę > samą itp.
Interpunkcja. Uzupełniono, np.: Jakto ojcze? > Jak to, ojcze?; Widzę, a jednak uwierzyć nie mogę; Zdradzić wolno! Wszystko wolno > Zdradzić wolno! Wszystko wolno!; I płacz zawodząc spoglądają łzawie. > I płacz zawodząc, spoglądają łzawie. Usunięto przecinek: Hersylia tuż za nimi sama, przestępuje przez bramę. zamieniono przecinek na średnik dla czytelności: Rozważ wszelako, czyliż się nie godzi/ Pojednać tego, co niepojednane;/ Jadem niechęci zaogniając ranę,/ Was równo z nami do śmierci przywodzi. oraz: Ona, to dziecię rozkoszne i choże, > Ona — to dziecię rozkoszne i hoże; (We mnie, co jestem starszą i ponurą,/ Ileż sprężystsze znajdziecie narzędzie/ Zamiarów waszych!)
Poprawiono błąd źródła: wasz > was (Nikt wasz tu nie słyszy); uratowanie > uratowane (rym do: niepojednane, w zdaniu: Więc uratowanie —/ Wdowami Rzymian gdy będziecie wczas).
Sabinki[1]Tragedia w pięciu aktachtłum. nieznany, Kazimierz Kaszewski
OSOBY:
- Romulus, król Rzymu.
- Ankus, jego przyjaciel.
- Talassjusz, Rzymianin.
- Pinarius, kapłan etruski.
- Tytus Tacjusz, król Sabinów.
- Hersylia, jego córka.
- Tullia, jego córka.
- Marcja, Sabinka.
- Chłopiec, syn Pinariusa.
- Rzymianie, Sabinowie i Sabinki.
Scena odbywa się na szczycie wzgórza kapitolińskiego, które w głębi zamknięte jest wysokim, prostym murem. Po lewej stronie sceny stoi otworem brama o prostych drzwiach zamykanych na rygle; przez otwór bramy widok na płaszczyznę tyberyjską i pomniejsze pagórki. Wewnątrz grodu, z przodu, na prawo stoi dom Romulusa, jednopiętrowy, bez żadnych ozdób, słomą kryty. Drzwi na kilkustopniowym podniesieniu wychodzą na plac, w pośrodku[2] którego stoi czworokątny prosty ołtarz, również na podniesieniu. Wielkie kamienie ciosowe[3] leżą nieregularnie na prawo i na lewo, jako siedzenia dla obradujących. Naprzeciwko domu, na lewo, grupa wysokich sosen i świątynia w rozpoczętej budowie.
AKT PIERWSZY[4]
SCENA I
Pinarius, ślepy, siedzi na przodzie sceny przed świątynią, na jednym z ciosanych głazów. Syn jego mały stoi w otwartej bramie i patrzy w dół na równinę.
CHŁOPIEC
1
Przestali się mocować. Ankus znowu
Już po raz trzeci górą. Stanął sobie
Tak, ręce założywszy; a przeciwnik
To ledwie że się biedak z ziemi dźwiga…
5Pomiędzy tłum się powlókł! No, ten pewno,
Do domu jak powróci, to nie bardzo
O naszym dzisiaj święcie się rozgada!
Tymczasem Ankus pobiegł… a, do Tybru…
Rękami czerpie wodę; twarz i głowę
10Z kurzu i potu zmywa… Teraz wraca…
Odgarnął sobie włosy; idzie z wolna…
O pięknie bo wygląda! Jak bóg wojny!
Wszyscy mu wiwat krzyczą, że zwycięzca.
Być takim mocnym, ach — i takim pięknym!
15Dokoła żeby wszystko tak wołało
I biegło na spotkanie! Wszak i tu już
W czasie pochodu z rana, na ulicach
Na niego każdy patrzał; każdy pytał:
A kto to ten przystojny? Kiedy inni
20Wciąż z gośćmi kuryjskimi[5] rozprawiali
I ten i ów się chlubił z swych popisów; —
To on przez cały czas z królewną obcą,
Z tą młodszą — nieodstępnie. To się śmieją,
To się spierają z sobą. Sam widziałem,
25Dziewczęta zazdrościły aż królewnie,
A jemu znów mężczyźni zazdrościli.
Ankus jak dziecko śmiał się. — Teraz wszystkich
Zwyciężył jak bohater!
PINARIUS
Prosta dusza!
30Co błyszczy, to mu dobre; choćby to był
Wężowych oczu połysk. Pójdź no, chłopcze!
Pójdź, mój kochany chłopcze; coś ci powiem.
CHŁOPIEC
wychylając się za bramę
PINARIUS
CHŁOPIEC
Od złego? Jak to, ojcze? Przecież święto
Dla boga się odprawia. Przecież tylu
Sąsiadów, co nas przedtem znać nie chcieli,
Na obchód do nas przyszło. Jakżeż mówisz,
45Że złem jest, gdzie nienawiść się uśmierza.
PINARIUS
CHŁOPIEC
PINARIUS
50
KapłanAch, ślepy, dokąd pójdę! Trzeba było
Od Rzymian ujść, gdy gród nasz zdobywali!
O czemuż, zamiast skryć się, czemuż biegłem
Wśród dymów i płomieni do ołtarza,
By wynieść bóstwa posąg! Czemu płomień
55Wypalił tylko oczy, a samego
Nie zniszczył razem z drogą mi świątynią!
Jesteśmy teraz łupem tego ludu,
Co nie dba o świętości, co z nich szydzi.
CHŁOPIEC
PINARIUS
CHŁOPIEC
Gdybyś widział,
Jak pięknie się kurzawa w słońcu złoci!
Po drugi raz znów lecą. Przed wszystkimi
70Ankusa biały ogier. A sam jeździec
To jakby był przykuty; głowa prosto!
Zwyciężył! znów zwyciężył! Wspiął się ogier;
Różowym nozdrzem parska, zarżał dumnie;
Zwycięstwem też się pyszni! Stają wszyscy…
75A konie jak spotniały! Aż z nich dymi
Biaława od rzecznego chłodu para.
Ach ojcze, gdybyś widział! Zsiedli teraz
I wodzą swe rumaki w parach, stępa,
Wzdłuż siedzeń.
PINARIUS
wstając
80
Odwróć oczy, moje dziecko,
I nie patrz na to dłużej i nic nie mów;
Bo źle jest przypatrywać się zdrożności,
Nie mogąc jej zaradzić.
CHŁOPIEC
PINARIUS
wznosząc głowę
CHŁOPIEC
PINARIUS
CHŁOPIEC
PINARIUS
CHŁOPIEC
A goście są bez broni. To haniebnie!
Porwawszy biednym matkom córki z objęć,
Wywijać gołą szablą przed oczyma!
I wciąż tak robią wszyscy! Coraz inni
105Rzucają się na zdobycz za tamtymi!
Tutaj na górę dążą; każdy swoją
Chwyciwszy, ciągnie, wlecze tu do bramy.
O! widzę: to Talassjusz, a tuż za nim…
Czyż można tak zwycięstwo chlubne plamić!
110I Ankus! — Gdzież to, ojcze, król się podział?
Król nie dałby im broić.
PINARIUS
CHŁOPIEC
biegnąc śpiesznie od bramy na przód sceny
Już idą, zaraz wejdą. Słyszysz krzyki?
115Ach ojcze, aż drżę cały. Krew się we mnie
Gotuje z bólu, z wstydu! Uciekajmy!
PINARIUS
CHŁOPIEC
Odprowadza starego na prawo. W tejże chwili wpada młodzież w otwartą bramę; każdy ciągnie za sobą opierającą się dziewczynę.
SCENA II
1-SZY RZYMIANIN
sadzając swoję brankę na jednym z kamieni
1-SZA SABINKA
2-GA SABINKA
2-GI RZYMIANIN
2-GA SABINKA
2-GI RZYMIANIN
2-GA SABINKA
3-CI RZYMIANIN
wnosi dziewczynę na ręku
1-SZY RZYMIANIN
3-CIA SABINKA
3-CI RZYMIANIN
huśtając ją na rękach
Talassjusz wchodzi, prowadząc Marcję.
2-RZYMIANIN
1-SZY RZYMIANIN
TALASSJUSZ
do Marcji
Teraześ[10] moja, nie ma na to rady!
MARCJA
wraz z innymi dziewicami coraz to na scenę wnoszonymi
TALASSJUSZ
MARCJA
1-SZA SABINKA
TALASSJUSZ
160
Ciszej bądźcie, ciszej,
Moje najmilsze! Nikt was tu nie słyszy.
A w nas niebawem pociechę znajdziecie.
Przestańcież jęczeć.
2-GI RZYMIANIN
wyglądając
INNI RZYMIANIE
SCENA III
Ankus wchodzi i prowadzi Tullię, przytrzymując w prawej dłoni obie jej ręce, a lewą objąwszy jej ramiona. Hersylia tuż za nimi sama przestępuje przez bramę.
MARCJA
ANKUS
TALASSJUSZ
ANKUS
TULLIA
ANKUS
TALASSJUSZ
śmiejąc się
Walna[15]!
ANKUS
TULLIA
ANKUS
Sadza ją na schodkach Romulusowego domu.
HERSYLIA
występując
TULLIA
HERSYLIA
Nie zważaj na nią; mnie słuchaj, młodzianie!
I jam w królewskim wychowana stanie,
Nie prosić zwykłam, ale rozkazywać;
205Nie wiem, jak niższych błaganiem zjednywać;
Umiałam tylko o łaski rodzica
Prośby zanosić; — ale z mego lica
Snadnie mą boleść wyczytać możecie
I trwogę serca… Miałeś matkę przecie?
ANKUS
HERSYLIA
ANKUS
O! o tym
Lepiej nic nie mów; na takie wezwanie
215Najpewniej żadna łaska się nie stanie.
Żebyś go znała!… Ho, moja wygrana,
Żem w czas spod tego wyrwał się tyrana!
Nie taki ze mnie będzie ojciec ostry —
Mogę zaręczyć — dla synów twej siostry.
TULLIA
HERSYLIA
ANKUS
Gadajcie sobie!
Jakem was przywiódł, tak i trzymam obie.
Do Hersylii
225Gdybyś nie poszła sama, to bym wtedy
Musiał cię zabrać na konia od biedy,
Ażeby święcie uiścić się w słowie,
Com dał królowi — że i ciebie złowię.
Ba! kiedym waszych sześciu brał na siebie,
230Toć z dwojgiem dziewcząt umiałbym w potrzebie
Dać sobie radę.
HERSYLIA
TULLIA
ANKUS
235
Ho, wróżko skrzydlata!
Sięgasz, jak widzę, w dalekie gdzieś lata,
Gdy obie, długie spędziwszy tu życie,
Wśród rzymskich wnuków ten świat opuścicie;
Wszak tak?
TULLIA
ANKUS
Wybornie się składa!
Słyszysz, Talassjusz, co ona powiada?
245Szyderca ze mnie; a tom właśnie dla niej
W sam raz na męża, jak jeleń dla łani.
Ot, mury miasta na świadki tu stawię[17];
Jeszcze z nich echo nie wywiało prawie
Jej głośnych śmiechów dzisiejszego ranku[18],
250Jak sobie z Rzymu drwiła bez ustanku.
TALASSJUSZ
ANKUS
Wychwalała niby,
Że jakoś nazbyt porządne siedziby
Dla takiej zgrai. Udaje Tullię
255„To coś niesłychane:
Wilki stawiają domy murowane!
Może smakują w pieczonym mięsiwie[19]?”
To znów cysternę wytyka złośliwie
Paluszkiem: „Proszę, czy to jest pieczara
260Owa, gdzie niegdyś ta wilczyca stara,
Wasza mateczka, dawała wam wymię[20]?”
Tak to panienka w naszym młodym Rzymie
Z wszystkiego sobie robiła żarciki.
We mnie utknęły te ostre przytyki.
265Teraz je strząsam. —
Obracając się do Tullii
Twoje własne strzały —
Tak, harda lubciu — na ciebie zleciały.
TALASSJUSZ
ANKUS
270
Nie sprawiedliwość, łaskę oczywistą.
Gdyśmy do Kurów — przypominasz sobie —
Żon przyszli szukać w uczciwym sposobie,
Jak to nas dumnie przyjął król ich stary!
Jak sucho nasze odrzucił ofiary!
275A te szczebiotki, ot właśnie te same,
To jeszcze wyszły za nami, za bramę
I nuż dogryzać:
„Bajka osobliwa!
Że się też córek królewskich zachciéwa[21]
280Rabusiom takim. Wszak na zaludnienie
Gniazda tam swego dali w nim schronienie
Łotrom i zbiegom z wszystkich końców ziemi;
To niechże będą równie uprzejmemi[22]
Dla równych kobiet; niech tylko ogłoszą
285Na całe Lacjum; niech tylko zaproszą…
To wnet złodziejki wszystkie, nierządnice
Zlecą się do nich! Będą śliczne pary.”
TALASSJUSZ
No, teraześ[23] im oddał podług miary!
ANKUS
Milczałem wówczas; a za zniewag tyle
290Przyrzekłem sobie na tę właśnie chwilę
Odwet odłożyć. — Lecz gdzie się podziała
Uraza słuszna i zawziętość cała!
Jakąż czynimy im tu sprawiedliwość?
Gdzie kara za ich pychę i złośliwość?
295Patrzcie, o bogi! na przykład jedyny
Najczystszej łaski! Oto te dziewczyny,
Które nas lżyły! My zamiast nawzajem
Obelgą płacić, za mąż je wydajem;
Siebie, latyńską młodzież wyborową,
300Ofiarujemy; za każde złe słowo
Dajemy całus!…
TULLIA
MARCJA
TULLIA
A jeżeli
Nikt nam pomocy rychłej nie udzieli,
310To się potrafim wyzwolić i same,
Śmierć przekładając nad honoru plamę.
Do Ankusa
O, trzymaj silniej! tylko siła może
Tu mnie zatrzymać! I nigdy nie złożę
315Mej dłoni w twojej z własnej dobrej woli!
Was dotąd jeszcze wzgarda owa boli,
Jakiej w sabińskiej doznaliście ziemi?
Dziś dowodzicie czynami własnemi,
Żeście stokrotnej wzgardy warci byli;
320O bohatery! W uroczystej chwili
Święta pokoju zgotowany skrycie
Rozbój wykonać!… Ale zobaczycie,
Że to zarzewie, któreście porwali
Z ognisk sąsiadów, ono wam popali
325Dachy i ściany, i na wasze głowy
Runie wam w gruzach cały gród wasz nowy
Prędzej, niż powstał!
ANKUS
No! nim się to ziści,
Toć zawsze tyle odniesiem korzyści.
330Że się pogrzejem. — Lecz mógłby też wrócić
I król nasz dotąd; żeby przecie skrócić
Tę pieśń weselną, którą pewnie raczy
Ma luba jutro zaśpiewać inaczej.
TULLIA
Niech przyjdzie! niech go nie miną te słowa,
335Przekleństwa moje! — Wszystkiem[25] mu gotowa
W oczy powtórzyć!
Obracając się do innych branek
Lecz czemuż z was żadnej,
Z was, ofiar tylu tej zdrady szkaradnej,
340Głosu nie słychać? Już się poddajecie
Ciche, potulne?… Niema ryba przecie
Chwycona wędką rzuca się i miota;
A was nie boli gwałt ani sromota?
I ty, Hersylia! czyż gniew wolnej duszy
345Tak się już prędko w twojej piersi głuszy?
Lecz nie; masz słuszność! bo ci nikczemnicy
Nie są godnymi głośnych skarg dziewicy,
Ale pogardy milczeniem wymownej
I — w nocnym mroku zagłady bezsłownej!
PIERWSZY RZYMIANIN
koło bramy stojący
DRUGI RZYMIANIN
ANKUS
To jeszcze krocie
355Dziewcząt w sąsiedztwie; więc w stosownej porze
Im się też wzajem do swatów pomoże.
SCENA IV
Romulus wchodzi z oddziałem zbrojnych.
RZYMIANIE
ROMULUS
wychodząc naprzód
ANKUS
TULLIA
HERSYLIA
przerywając
Pozwól, siostro; mnie mówić przystoi.
Do Romulusa
370Ty jesteś królem: więc słuchaj! To dziecię
Mnie, mnie wydarto. Matka w pierwszym lecie
Ją odumarła; jam ją wychowała,
A ten mi wydarł! — Niech ta rzesza cała
Zaświadczy zaraz… Zapytaj i jego:
375Niech powie, czylim do grodu waszego
Nie sama przyszła, ofiarując siebie
W zamian za siostrę. Królu, błagam ciebie;
Każ mu, niech zaraz Tullię oswobodzi.
Ona się z jarzmem nigdy nie pogodzi!
380Ona wprzód umrze! Ja, ja znam już życie
I jego troski: jeśli ją puścicie,
Za łaskę taką, niewoli surowej
Poddam się chętnie; — lecz w razie odmowy —
Wiedz o tym: — żadnej z nas mieć nie będziecie!
385Więc mów.
ANKUS
do Romulusa
ROMULUS
do Sabinek
390
Jesteście branki — wy, wszystkie dziewice!
Żadna już ziemi nie ujrzy rodzinnej!
Lecz nie w niewoli, nie; — we czci powinnej
U naszych ognisk zasiądziecie z nami.
Gwałt wam zadano; prawda! Ale sami
395Winni tu wasi niebaczni ojcowie.
Kiedyśmy w zgodnej szukali umowie
Pokrewnych związków, jak dobrzy sąsiedzi,
Dano nam suchą wzgardę w odpowiedzi.
Więc lepszy podstęp niźli słowo bratnie!
400Bóg was zaślepił i wpadliście w matnię.
Bóg też uświęci zrządzenie łaskawe.
Wołać kapłana, niechaj kończy sprawę;
Niech przez stosowne modły i ofiary
Połączy ślubem wszystkie młode pary.
SCENA V
Wchodzi Pinarius, prowadzony przez chłopca niosącego pochodnię
i naczynie ofiarne.
ROMULUS
TULLIA
w czasie, gdy chłopiec roznieca ogień na ołtarzu
Czy myślicie może
Błogosławieństwo nawet ukraść boże?
Jakimż obrządkiem uświęci się godnie
Zelżenie święta przez ohydną zbrodnię?
410Do Pinariusa
Chcesz chyba bluźnić, kapłanie niewierny,
Chcesz zwiększyć zgrozę igraszki mizernej,
Do której zniżasz twój urząd.
PINARIUS
ROMULUS
PINARIUS
Słychać uderzenia w bramę
ANKUS
idąc ku bramie
TULLIA
Bogów mściciele — na wasze skaranie —
Już idą!
430Pokazuje na ołtarze
Od tych bluźnierczych płomieni
Wasz gród zbójecki w popiół się zamieni!
ROMULUS
stając obok Hersylii, nie ruszając się z miejsca, głowę tylko odwraca
TYTUS TACJUSZ
z zewnątrz
HERSYLIA
do siebie
ANKUS
TULLIA
z oburzeniem
ROMULUS
TACJUSZ
za bramą
ROMULUS
TACJUSZ
ROMULUS
SCENA VI
Otwierają bramę. Wchodzi Tacjusz ze sługą, powolnym i poważnym krokiem; postawa wyniosła.
HERSYLIA
Chce biec ku niemu, lecz ją zatrzymują.
TULLIA
Jeśli nas kochasz, ojcze, żadnej trwogi
O nas tu nie miej! Jesteśmy gotowe
450Umrzeć, tak, umrzeć wprzód, nim schylić głowę
Przed rabusiami. Próżnymi wyrazy
Nie pomścisz dzieci i własnej obrazy!
Nie proś — to hańba; słowa nie pomogą!
Idź i powracaj z mieczem i pożogą!
TACJUSZ
do Romulusa
455
Więc taka u was królewska jest władza,
Że swój najpierwszy obowiązek zdradza
Bezwstydnym prawa narodów zdeptaniem!
ROMULUS
Najpierwszym króla musi być staraniem
Swój lud zachować. A ludu każdego
460Najpierwsze prawo — to własny byt jego.
Któż temu winien, że aż tylko siłą
Ten byt zapewniać potrzeba nam było —
Kosztem waszego?
TACJUSZ
ROMULUS
465
Wszak nie dalej
Jak miesiąc temu, przed tobąśmy stali
W twym dworcu, w Kurach, jak ty dziś przed nami.
Więc troskliwymi trapiąc się myślami,
Co je ma wspólne król z najprostszym z ludzi,
470By mieć na jutro, nad czym dziś się trudzi,
Mówiłem wówczas z otwartością całą,
Bez zamniemania[26] tak, jako przystało
Młodszemu wiekiem — mówiłem ci o tém,
Co już od dawna wieści bystrym lotem
475Rozniosły wszędzie, że albańskich zbiegów
Garstka ochocza u tej rzeki brzegów
Dogodne sobie znalazłszy siedziby,
Pól żyzność, zwierza obfitość i ryby
I wolną przestrzeń do morza samego,
480
Dziedzictwo, Dziecko, SamotnośćChce sił swych młodych i szczęścia nowego
Spróbować w pracy, walce i swobodzie;
Że żwawo idzie wszystko w naszym grodzie,
Tylko niestety, na budowę domu,
Co go dziedziczyć nie będzie już komu,
485Daremny większy zachód i robota,
Niż dla jednego zdało się żywota!
Bo gdy ten żywot samotny ustanie,
Wicher i burza wejdą w posiadanie
Pustego domu; w powolnym niszczeniu
490Odrywać będą kamień po kamieniu,
I gruz po gruzie — i wszystko zmarnieje;
A ręka czasu niebawem rozwieje
I pamięć człeka, co składał te ściany,
I w państwie zmarłych cień jego nieznany
495Błąkać się będzie.
Jam ci wszystko szczerze
Przekładał wówczas, prosząc o przymierze
I wolność małżeństw. Odpowiedzią były
Szyderstwa tylko.
ANKUS
500
Które w gruncie kryły
Trwogę i zawiść. Bo tutaj zuch w zucha
I naród wolny i zgodnego ducha,
A u was co tam? Stare oto zrzędy,
I partie drą się, a niewola wszędy.
505Za to też macie przezorność nie lada;
Ażeby kiedyś ta nowa osada
Was nie przerosła, żeby nie rzuciły
Za czasem cienia na wasz wierzch pochyły
Te bujne pędy — więc im wzrost ukrócić,
510Odżywcze źródła z pobliża odwrócić!…
A tu tymczasem źródła powpadały
W nasze łożysko.
TACJUSZ
Młokosie zuchwały!
Z twym królem mówię, nie z tobą, w tej chwili;
515I po tom przyszedł, byście tu czynili
Sprawę przede mną, nie zaś ja przed wami.
A żeśmy waszych sojuszów nie chcieli,
Większa w tym pewno słuszność, aniżeli
W brzydkiej swej pysze dopatrzeć umiecie.
520Spójrzcie po sobie — to może wam przecie
Wstyd coś dopowie. — Ktoście wy? — Hołota!
Same wymiotki szumowin i błota
Z całego Lacjum; grzech i bojaźń kary —
To wasza jedność!
Szemranie między Rzymianami
ANKUS
ROMULUS
Ankus! ani słowa!
A ty się miarkuj, królu! Twoja mowa
I niedorzeczna, i nieostrożna.
530Hołota teraz? A wszak było można
Na nasze tutaj przybywać obchody;
Z nami do mety puszczać się w zawody?
TACJUSZ
Przewrotny! więc ty masz jeszcze sumienie
Nam wypominać zgubne zapomnienie,
535By wstyd ufności podle oszukanej
Rozjątrzył ranę zniewagi zadanej,
Że się nam zdało, iż pod strażą proga
Waszego staniem, że własnego boga
We własnych przecież siedzibach uczcicie,
540Że wam już zresztą łotrowskie to życie
Może się przykrzy? — O zgubny obłędzie!
Kiedyż to sytym wilk drapieżny będzie!
Kiedyż Rzymianin zdrajcą być przestanie?
I nie dziw! Czyjeż to tu panowanie?
545Wszak bratobójcy!
ANKUS
RZYMIANIE
ruszają się
ROMULUS
Precz od niego!
Nie tykać posła! A owszem, niech sobie
Folgę uczyni w bezsilnej żałobie;
Niech lży! Toż jego usta nie skłamały;
555Zabiłem brata — jawnie i w dzień biały,
Za jawną winę, za gorszącą wzgardę
Dla mnie, dla Rzymu, za skakanie harde
Przez niskie wonczas mury tej osady.
I tak bogdajby[27] nie uszedł zagłady
560Każdy, ktokolwiek grozić się odważy
Siedzibie naszej, albo ją znieważy!
Pomnij, Tacjuszu, i powiedz to swoim.
RZYMIANIE
tłumnie
ANKUS
HERSYLIA
do ojca
Nie maszli[28] środka? — nie dla nas, lecz dla niej?
Wskazuje na Tullię.
Ojcze! ją tylko wyrwij z tej otchłani.
TULLIA
Idź i powracaj! powracaj, mój ojcze!
570Zniszczyć to gniazdo, to plemię rozbójcze.
Z ogniem i mieczem wracaj. Nas nie złamie
Gwałt ich i przemoc.
TACJUSZ
Ja iść, ja me ramię
Uzbrajać mieczem zemsty? — Nadaremnie!
575Głos, wzrok twój siłę rozbroiły we mnie.
Ja cię zostawić na pastwę ich zbrodni?
O Tullio! dziecię ty moje!
Wyciąga ku niej ręce.
ANKUS
odpychając
TACJUSZ
Chłopcze płochy!
Zbójco bezczelny!
Do Romulusa
Ale ty, ty, królu,
585Ty ojcowskiego ulituj się bólu.
Z tobą, nie z nimi mówię. Ty tu władniesz[29];
Ty z siewu musisz zgadnąć plon i zgadniesz!
Ciebie nie złudzi głos przechwałki pustej;
Nie zwiedzie tryumf gwałtu i rozpusty.
590Ty wiesz, że cały mój naród mąż w męża
Na słowo moje stanie do oręża.
Ile serc mężów, braci, synów, ojców,
Tylu mścicieli wywoła gwałt zbójców.
Sił swych i naszych tyś dobrze świadomy.
595Zginiesz — a w przyszłych wiekach imię Romy
Będzie oznaczać tylko zbrodnię, zdradę,
I kaźń ich słuszną: — hańbę i zagładę.
Patrz! widzisz tłumy — dziś jeszcze bezbronnych,
Lecz gdy sam jeden wrócę…
ROMULUS
TACJUSZ
kończąc
Gdy sam jeden wrócę
Ze świtem jutra — ku świata nauce,
Ku przerażeniu równych wam zbrodniarzy,
605Nie tylko ludzie, lecz bogi z ołtarzy,
Strażnicy wiary, gościny, pokoju,
Zstąpią i przyjdą, by nas wieść do boju,
By pomścić na was swoje prawa boże.
Aż gruzy murów waszych pług zaorze,
610Aż zawalony trupami waszemi
Tyber się cofnie i z tej sprosnej[30] ziemi
Zmyje krew waszą i wstyd krzywdy naszej.
ANKUS
Bezsilny starcze! O! nie nas ustraszy
Czcza groźba twoja! — Białym by twym włosom
615Mądrzej przystało ukorzyć się losom.
I gdyś wpadł w sidła, których już nie starga
Słaba dłoń twoja, po co próżna skarga?
Mądry ten tylko, kto rzecz, jak jest, bierze.
Bierz, co się stało, za żart! lub gdy szczerze
620Chcesz mówić z nami, toć i my wzajemnie
Powiemy tobie, że nie nadaremnie
Dziewice wasze mężów w nas dostały.
Wnuki pogodzą was z nami.
TACJUSZ
Zuchwały!
625W obliczu starca i ojca, któremu
Wydarłeś więcej niż życie, śmiesz jemu
Urągać jeszcze urąganiem, które
Obraża równie bogów i naturę!
Lecz tak! jam słaby; tak! czuję, że próżno
630Grożę, by zmiękczyć zuchwałość bezbożną.
Wstręt zbrodni waszej i boleść tej chwili
Więcej niż starość ku ziemi mnie chyli.
do Romulusa
A więc cię błagam, o królu! miej litość!
635Oddaj mi dziecię! — Wiesz, że mam obfitość
Skarbów; bierz wszystkie! Bierz państw mych połowę!
Tyś mnie zwyciężył bez miecza; ja głowę
Schylam przed tobą; — niechże się twa władza
Nie wzdyma w pychę, w gwałt się nie przeradza.
640Lud cię mój błaga przez mię[31]; czyż nie dosyć
Tryumfu dla cię[32]?
TULLIA
ROMULUS
Królu, wiesz dobrze, że co chcesz ode mnie
Stać się nie może. Nie trwoń więc daremnie
645Gróźb twych i błagań. Nasze są dziewice
I oto kapłan, co wnet ich prawice
Zwiąże z naszymi; gwałt ślubem uświęci.
Ty idź do swoich — i wedle ich chęci
Czyń twą powinność, jak my swoją czynim.
650Skarb, cośmy wzięli, jest naszym, i przy nim
Dostoim kroku; lub jeśli nas bogi
Skarać zań zechcą, umrzemy bez trwogi.
Ale ty pomnij, że każdy cios, który
Godzić w nas będzie, trafi w wasze córy,
655Małżonki nasze. — Idź zdrowo! albowiem
Com miał rzec, rzekłem.
TACJUSZ
Ha! toż i ja powiem
PrzekleństwoSłowo ostatnie; ale nie do ciebie,
Nie do twej hordy! — do bogów na niebie,
660I do tych dziewic. — Sabińskie dziewice!
Oto ja, król wasz, podnoszę prawicę
I wzywam pomsty i przekleństwa bogów
Na każdą, która pokocha swych wrogów;
Na każdą, która ich żoną być rada!
665Biada jej samej i jej dziecku biada!
Jeśli to zbrodni i rozpusty plemię
Ma, na wstyd niebu, przyjść i skalać ziemię,
Niech, gdy krew ojca pomści matki sromu,
W hańbie i wzgardzie, od domu do domu,
670Z piętnem na czole zbrodniczego rodu,
Błąka się, żebrząc i umiera z głodu.
Przekleństwo żonom Rzymian!
HERSYLIA
TULLIA
ROMULUS
do kapłana
PINARIUS
wchodząc na stopnie ołtarza
O wy, niebiańscy! wy na te poziome
Świata z wysoka patrzący obszary,
Wy, piastujący młodocianą Romę,
680Pobłogosławcie młodociane pary!
A niech łask waszych zasilone zdrojem,
W wielkie, potężne rozrodzą się plemię,
Kwitną miłością, szczęściem i pokojem.
Wylewając wino z czary
685A jak to wino rozlewam na ziemię,
Tak niech pod mieczem krew zbrodnia[33] wypływa,
Co gwałtem, zdradą, skrycie czy widomie
Śmiałby te święte rozrywać ogniwa.
Pokój Rzymianom! wzrost i chwała Romie!
TACJUSZ
odwracając się w progu
ROMULUS
AKT DRUGI
SCENA I
Taż sama dekoracja. Wieczór.
Hersylia, siedzi na jednym z kamieni przed domem Romulusa, z którego drzwi na pół otwartych widać odbłysk ogniska. Ankus wchodzi z lewej strony.
ANKUS
HERSYLIA
nie patrząc nań
ANKUS
HERSYLIA
ANKUS
Tęż samą piosnkę o sto kroków śpiéwa
Mój młody ptaszek w klatce. Ale mniejsza!
700Jam myślał żeś ty, Hersylio, baczniejsza
Niż twoja siostra.
HERSYLIA
ANKUS
Szwagier twój, małżonek drogiej
705Siostry, druh męża; — tego jako żywo
Dość, byś mi dała odpowiedź życzliwą,
Gdzie jest Romulus. — Za długo już pono
Zostawiam żonę samą.
HERSYLIA
ANKUS
HERSYLIA
Nadaremnie
Je ostrzegałam, bo śmiały się ze mnie,
Jak ty, i jęczą, jak ty będziesz srodze.
Ej, Rzymianinie! wierzaj mej przestrodze,
720Najmniejszym względem nie łudź się od dziecka,
Które porwała twoja dłoń zdradziecka.
W jej główce wola święci się dojrzała,
Ona drwi z ciebie; — jaka śmierć, nie pyta,
Ma ją wyzwolić.
ANKUS
HERSYLIA
Lecz być kobietą ona
I nie zaczęła. Walczy śród jej łona
730Dziewica z dzieckiem, a młodzieńcze dreszcze
Z chłopięcą butą. Ty jej nie znasz jeszcze.
ANKUS
HERSYLIA
Prawda, lecz jeśli jako bóg przychodzi.
Przemoc zaś płoszy bogi, które rade
735Są na weselną uczęszczać biesiadę.
Patrz, ja ostrzegam ciebie, mego wroga,
Lecz w tym nienawiść nie jest mi podnietą,
Bo mi ma Tullia bardziej jeszcze droga
Niż ta nienawiść. Powiadam ci przeto:
740Nigdy nie widział jasny dzień istoty,
Którą by bardziej ukochały bogi,
Nigdy bogatszej w szczęście i przymioty,
Nigdy gniew bogów nie zawrzał tak srogi,
Jak zawrze, gdy ktoś postąpi zuchwale
745Z tą ich pieszczotką. Lecz po cóż ją chwalę?
Oko twe błysło ludzkości promieniem;
Nie! ty nie skalasz dzikim postąpieniem
Młodości swojej; nie rozetrzesz przecie
Na proch uszczknionej perły!
ANKUS
750
Za nic w świecie!
Znam ja jej wartość. Choćby mi sądzono
Z paszczy potworów wydrzeć ją, lub z grona
Zaciętych wrogów — byłaby mi żoną;
Bo najpiękniejsza na ziemi jest ona,
755Jak najsilniejszym ja jestem na ziemi.
Eh! wstyd się puszyć słowy chełpliwemi[37]!
Lecz ty mnie zmuszasz porównywać miary
Wartości jej i mojej. Lichy, stary,
Tchórz — ja bym nie śmiał ubiegać się o nią,
760Która młodością jest, wdziękiem i wonią.
A jakiż młodzian tam, w waszej krainie
Godniejszym mężem byłby tej dziewczynie
Niźli ja?… Wskaż mi, proszę, jego imię.
W igrzysku nie był on — przeczyć daremno —
765Wasi najlepsi ulegli przede mną,
A ja przed jednym tylko królem w Rzymie.
HERSYLIA
ANKUS
Kruszyć nie myślę. Im silniejsza fala,
Tym ciszej wszystkie zawady obala
775I krok za krokiem ima skałę ostrą,
Więc troskę z głowy wybij sobie, siostro;
Idzie tam król, a twój małżonek.
HERSYLIA
do siebie
SCENA II
Romulus wchodzi z prawej strony. Hersylia siada znów nieruchomo na kamieniu. Ankus zwraca się do króla.
ROMULUS
ANKUS
ROMULUS
ANKUS
ROMULUS
ANKUS
Ludzie,
Których pytałem, gdzie wino stoczone;
Bo chciałbym przecież uczcić moją żonę
Czarą za zdrowie. Ale, jako żywo!
795
Alkohol, Rozum, Król, Zabawa, ŚwiętoWieść ta, mój bracie, byłażby prawdziwą,
Żeś ty, nim jeszcze igrzyska zawrzały,
Kazał tajemnie wywieść zapas cały
Nad Tybr, a wszystkie naczynia i miary
Wylać do rzeki! Ja nie dałem wiary,
800To niepodobna; zaprzeczyłem z góry;
Tyś nie powinien, nie mogłeś; ty, który…
ROMULUS
ANKUS
ROMULUS
ANKUS
ROMULUS
ANKUS
ROMULUS
ANKUS
ROMULUS
ANKUS
Co słyszę? Czyż niebezpieczeństwo
Tak oddalone duszę ci zachmurza?
825Mnie przez to raźniej drga serce, że burza
Może mi wszystkie rozerwać rozkosze,
A ty…
ROMULUS
ANKUS
Lepiej ci nie być, niż zapomnieć przeto
Być bohaterem!… Z jakimż przed kobietą
Staniemy czołem? Już słyszę ich drwiny.
Toż lada biedak na cześć swej dziewczyny —
835Złego, dobrego — przecież się postara,
Ażeby w domu była wina czara;
A my, to niby w więzieniu zamknięci;
Każdy swej żonie dzban wody poświęci.
ROMULUS
ANKUS
ROMULUS
ANKUS
Nędzny postrach! Schodziłeś gród cały,
855Czyż jęki, żale słyszeć ci się dały?
Czyż dzieciąt kilka, u których łza łatwa,
Łatwiejszy uśmiech, tak ci myśli gmatwa?
Oneż by miały?… Ojczyzna kobiecie
Tam, gdzie znalazła męża. To ci przecie
860Wiedzieć należy, iż mnie ciężko boli,
Że ty tu wszystko według jednej woli
Swojej stanowisz, wzbraniasz, każdej chwili,
Jakbyśmy wszyscy nieletnimi byli.
Lud się na pasku daje wodzić tobie;
865Zgoda. Ja, nigdy! Tego ja nie zrobię!
Bądź, jak chcesz, królem, tego nie uczynię!
Myśmy się wolno zeszli w tej krainie,
By być wolnymi; a tu naszą szyję
Z dnia na dzień krwawiej twoje jarzmo ryje.
870Toż, na Plutona! ta rzecz mi obrzydła.
Do ojcowskiego wolę wrócić bydła,
Do Alby, niż tu cierpieć pod obuchem
Człowieka, com go mienił swoim druhem.
ROMULUS
po krótkiej pauzie, jeszcze się powstrzymując
Więc idź, szaleńcze, prędzej; ja ci radzę:
875Nie czekaj, aż ci dam uczuć mą władzę
Mieczem sędziego.
ANKUS
ROMULUS
BuntHa! bunt otwarty. — Bądź ustami śmiało
880Wszystkich tych, którym właściwym się zdało
Szemrać i stawiać opór porządkowi,
Jaki roztropność w grodzie tym stanowi.
Zagarnij władzę; wszak ona przystoi
Młodości twojej i krewkości twojej?
885Tym bardziej, iż tyś najbliższy tyrana,
I tyś istota przezeń ukochana.
Szalej! Istotnie, ten przymus jest srogi,
Niegodny ciebie. Dlaczegoś mi drogi?
Bo przypominasz zabitego brata!
890Lecz braciom moim zła dola u świata;
Oni mi giną! A, przez wielkie bogi!
Tego mi starczy. Choćby konać w męce,
Już ja drugiego brata nie poświęcę.
Ankus milczy; Romulus po krótkim przestanku[45] mówi dalej.
895Idź, Anku, z Rzymu i uprowadź bracię[46],
Toż cały stoi świat otworem dla cię[47].
Kto ma dość siły i woli po temu,
Znajdzie powolne[48] duchy. Czemuż, czemu
Remus nie wyszedł, nim zginął przeze mnie!
900Teraz ty znowu… ale to daremnie;
Idź stąd, idź! folgi ja nie dam pokusie!
Odwraca się.
ANKUS
ROMULUS
Rozstanie, KłótniaJest mi tak, jakbym z własnej głowy oko
Wydrzeć i rzucić miał w studnię głęboką.
905Jednak ty tego chcesz z takim zapałem…
ANKUS
ROMULUS
ANKUS
Wyrwij mi język; on wszystkiemu winą!
Och! to niesforne, dziecinne gadanie
910Tego szczebiota; nie uważaj na nie.
Rozstać się z tobą! Lecz to by znaczyło
Od pnia żywego liść odedrzeć siłą,
By pozbawiony rodzimej zieleni
Usechł i zmarniał pod wiatrem jesieni.
915Przebacz, najdroższy! i bądź mi cierpliwy
Za nas obudwóch[49]. Jam jest niegodziwy,
Że, by pragnienie stłumić, zdjęty szałem,
Ciebie i siebie razem zapomniałem.
ROMULUS
ANKUS
ROMULUS
podając mu rękę
ANKUS
A teraz ja żonę
Muszę nawiedzić. W domu ją zamknąłem.
Twoja tu siedzi, a z ponurym czołem,
Spiżowy posąg. Tęgiego płomienia
930Trzeba, aby ją stopić. Do widzenia,
Mój przyjacielu! A w uprzejmym słowie
Od ciebie siostrę, Hersylio, pozdrowię.
HERSYLIA
w najwyższym wzruszeniu
ANKUS
ROMULUS
Ankus odchodzi.
SCENA III
Hersylia, Romulus.
HERSYLIA
940
Ankus! Odchodzi. Zatrata go czeka!
Przebóg! Przywołaj, och! tego człowieka!
Daremnie!… Zniknął. Skała się zapada…
I dziecię moje przytłucze mi! Biada!
ROMULUS
nie patrząc na nią
Hersylio!
945Milczenie.
Wejdź w dom. Już zapadły cienie.
Siądź przy ognisku. Jest mięso jelenie,
Owoce w domu i kawałek chleba.
Posil się nieco.
HERSYLIA
ROMULUS
To uściel sobie w mym domu łożysko[53],
A zanim uśniesz, zgaś proszę ognisko
I spocznij po dniu, co cię znużył srodze.
HERSYLIA
ROMULUS
HERSYLIA
ROMULUS
HERSYLIA
ROMULUS
Tyś córą Tacjusza.
Wbrew przerażeniu wzniosła twoja dusza,
970Co promieniała ku mnie z twego czoła,
Gdym cię chciał prośbą z rodzinnego koła
Zabrać — wszak nie zastygła. Do tej duszy
Ja się odzywam.
HERSYLIA
Lecz jej nie poruszy
975Prośba ni groźba. Porzuć mowę, która
Nic wobec czynu twojego nie wskóra.
Jakąż nadzieją jesteś ożywiony?
Moją jest jedna: umrzeć — niezhańbioną.
ROMULUS
HERSYLIA
ROMULUS
zbliżając się do niej
HERSYLIA
z mocą
ROMULUS
Bóg, co mu służy nad klątwą opieka,
Z jej wykonaniem nie kwapi się wcale.
Gdy człek za człekiem w rozognienia szale
Rzuci pochodnię klątwy, to bóg czeka,
995Aż gdzie na drodze łagodniejsze tchnienie
Przytłumi zgubne pochodni płomienie;
Aby, nim wyrok na winnym się ziści,
Powstrzymać w życiu pożar nienawiści.
Gdym czyn zamierzył srogi, wtedy głucho,
1000Z dala ta klątwa już mi brzmiała w ucho;
Jednak musiałem spełnić. W tej potrzebie
Na ciebie-m liczył — najwięcej na ciebie.
HERSYLIA
ROMULUS
HERSYLIA
ROMULUS
HERSYLIA
O, nie! Wdowcami was ona zastanie.
A gdy się znajdzie jaka niegodziwa,
Co rzymską żoną pozostanie żywa,
1020Jej lud ją strąci, jako obcą nam.
ROMULUS
HERSYLIA
Któż miał litość tam,
Gdym ja z rozpaczą za siostrą błagała?
Gdy kurcz wykręcał matek naszych ciała?
1025Kto, gdy ojcowie bezbronni w tej chwili,
O miecze rzymskie próżno pięść krwawili?…
Ja duchem na wiatru fali
Słyszę z oddali
Jęk moich; słyszę młodzieży zgrzytanie,
1030Którym bohdanki[55] porwali Rzymianie.
Słyszę… i mnież to poruszy,
Co mi Rzymianin czule szepcze w uszy?
ROMULUS
po chwili
Ty kochasz siostrę; lecz się na to zgódź!
Tak ci nienawiść nie mroczy pojęcia,
1035Byś nie wiedziała, że na całą młódź,
Nigdzie rodzicom za mąż dla dziewczęcia
Ani pomyśleć świetniejszego zięcia.
Nie nam się chwalić; niech między narody
Sam się nad Tybrem chwali nasz gród młody.
1040I wy, przybywszy do nas na igrzyska,
Ciekawie wszystko oglądając z bliska,
Cośmy w tak prędkiej dokonali chwili,
Wszystkoście przecież otwarcie chwalili.
Bogate pole zdumieniem was zdjęło,
1045Na barkach góry miasto lśni wspaniale;
I na gród nowy, świątynia ku chwale
Bogów, to także nie ostatnie dzieło.
A teraz dom ten, Hersylio, — dom, który
Zwiedziłaś z ojcem! To mieszkanie… ono
1050Miłym się tobie wydało, choć mury
Broń tylko zdobi, a w rogu sierp z broną.
Jak ci się zdaje, gdybyś tak po latach
Mogła rzec sobie: — Ja jestem przyczyną,
Że to domostwo nie legło ruiną,
1055Że w winie ogród stoi, w róży kwiatach,
A dwór w radości. Jam to strzegła bogi
Tego ogniska, zżęła pokój błogi
Na siewie gniewu, co zszedł bezpotomnie.
Więc gdy w przyszłości o założycielu
1060Rzymu ktoś wspomni, to wspomni i o mnie!
HERSYLIA
wahająco
ROMULUS
HERSYLIA
Nie. Wiedziałam wprzód.
A więc wy tylko bez wstydu i miary
Żądacie od nas ofiar na ofiary.
Cóż mi stąd, czy tam zakwitnie wasz gród?
1070Wyście z szyderstwem życia mego kwiecie
W proch rozszarpali. Dziecię moje, dziecię!
Twarz zakrywa rękami.
ROMULUS
HERSYLIA
ROMULUS
1075
Czemuż o to jedno
Prosisz mnie, czemu o to mianowicie,
Co niepodobne? On za własne życie
Nie odda Tullii, ni za pojednanie.
Bo, jako zwycięstw chwalebne wawrzyny,
1080Przed jego myślą drga postać dziewczyny
Od pierwszej chwili, kiedy spojrzał na nią;
I on, póki żyw, z nią się nie rozstanie.
Jeżeli przecież własna twa swoboda
Do pojednania rękę twoję poda,
1085To odejdź wolna. Nie myślałem wcale
Przymusem równać losów naszych szale,
Bo szczęścia tobie ja nie mogę dać.
Ciężar krwi bratniej na mej głowie snadź
Zaległ na zawsze. Miałem ja nadzieję,
1090Że życie z tobą, mile ogrzewane
Przyjaźni tchnieniem, przeszłość tę rozwieje;
Lecz trudna rada; gdy tak być nie może,
Odejdź!
HERSYLIA
ROMULUS
1095
Jak chcesz.
Idzie w głąb i otwiera drzwi.
Po raz ostatni proszę; po co
Zostajesz zewnątrz[56]? Prześpij się w komorze,
Uciec nie myślisz, a prócz tego nocą
1100Mury i rygle strzegą miasto nasze…
Jak chcesz. Ja z tobą nie idę przemocą.
Płaszcz ci zostawiam; sam ognisko zgaszę.
Idzie do ołtarza i gasi ognisko.
Niechaj twój umysł duch oświeci jasny,
1105Jak masz postąpić dla korzyści własnej.
Teraz dobranoc, dobranoc ci, żono!
Porzuciwszy płaszcz na stopniach, żywo odchodzi do domu i zamyka drzwi.
SCENA IV
HERSYLIA
sama wciąż siedząc na kamieniu
I ja żyć mogę! Czyż mnie, przygnębioną,
Jak grom niebieski nie zabije dzika
Myśl, że się ona tam z śmiercią potyka?
1110O! podła śmierci! czyż nie śmiesz na moje
Targnąć się życie? Przyjdź! ja się nie boję,
Bom przecierpiała więcej niż twe męki.
Przyjdź! Jestem sama, bez niczyjej ręki,
Sponiewierana. Łatwo zmożesz[57] mnie.
1115Zrywa się z kamienia.
Opieka, SiostraNie! Ja nie mogę umrzeć; jeszcze nie!
Jakżeby pójść mi ze świata, gdy tam
Zostaje to, co najdroższego mam?
Pójdziemy razem. Albo nie; wprzód ona,
1120A ja, gdy spełnię już powinność swą,
Gdy sprawca zbrodni z mojej ręki skona,
Gdy zniszczę tego, który zniszczył ją.
Cicho! Nie onaż o ratunek woła?
Gdzie jesteś, siostro? Ciemna noc dokoła.
1125Czyż mi bóg twego więzienia nie wskaże?
Tymi rękami każde drzwi wyważę,
Zerwę twe pęta, zbrodniarza uduszę,
Wskaż mi dom tylko. Ja go znaleźć muszę;
Z domu do domu, gdzie powiodą nogi,
1130Pójdę! Głośniejsze serca mego bicie
Wskaże mi wrota, co więżą me życie.
SCENA V
Hersylia żywo zwraca się na lewo. W tej chwili spoza sosen występuje Tullia z krótkim mieczem w ręku.
TULLIA
HERSYLIA
TULLIA
z wolna idąc ku przodowi
HERSYLIA
TULLIA
HERSYLIA
TULLIA
Cicho! nie budź ich w tę noc;
Bo oni spali. Czuwały demony,
Gdy się to stało, i na wszystkie strony
1145Zachichotały śmiechem.
HERSYLIA
TULLIA
Czy to ja? Nie wiem. Lecz patrzaj, to siła
Tego żelaza; tak, jemu to dzięki.
Więc też je teraz ciągle z sobą noszę
1150I czuję, jakby wrosło mi do ręki.
HERSYLIA
TULLIA
Nie wołaj go, proszę;
A nużby przyszedł, by me wznowić męki!
Czyż niepodobna, by raz jeszcze wstał
1155Z miejsca, gdzie leży? Gdyby wrócić miał,
Jakim sposobem uniknę rąk jego?
Uchodźmy, siostro, póki jeszcze czas!
HERSYLIA
TULLIA
ściskając miecz
HERSYLIA
TULLIA
Powiedziałam przecie.
Ty raczej powiedz mi, jak wyszłaś cała.
1165W tym domu cicho, tak cicho, jak tam,
Skąd ja przybywam.
HERSYLIA
TULLIA
HERSYLIA
schylając się nad nią
TULLIA
Czyż to nie prawdziwa
Postać królewska, piękna i wspaniała?
1175Zbyt on wyniosły, bym gardzić nim miała,
Przecież wzgardziłam, prawda?
HERSYLIA
TULLIA
On także wołał, bym rzuciła, lecz
Zwieść mnie nie zdołał. Ostrożny to ptak,
1180Jam ostrożniejsza; przejrzałam młodzieńca.
Brał mnie za dziecko; więc dobrze mu tak!
HERSYLIA
TULLIA
1185
On ulubieniec! Tak, w tym jego chwała;
Wie o tym. Śmiał się, gdym mu powiedziała,
Że nienawistnym jest mi, jako wróg.
Nie wierzy, by ktoś nienawidzieć mógł
Wszechulubieńca Rzymian.
HERSYLIA
TULLIA
Ja zasię o nic nie prosiłam wroga,
W zakątku domu jego ja u proga
Zasiadłam cicho, wręcz umrzeć gotowa,
1195I takie tylko wyrzekłam doń słowa:
Że żyły sobie przegryzę zębami,
Gdy mnie dotknięciem ręka jego splami.
Lecz na me słowa, ten zbrodniarz bez sromu[58]
Rozśmiał się, wyszedł i zamknął mnie w domu.
1200Spojrzę przed siebie. Pustka na wsze[59] strony,
Tylko ognisko i wianek zwieszony
Nad pościeliskiem[60]. Zadrżałam. Oczyma
Śledzę, czy w domu broni jakiej nie ma.
Gdzie tam! W podłodze, w ścianach — ni kamyka;
1205Polankę drewna oko me spotyka.
Coś pod popiołem nareszcie mi błyska.
Zrywam się i w mig staję u ogniska.
Wyobraź sobie — to żelaza kawał
Ostrzem spod prochu i węgli wystawał;
1210Była to stara broń i zardzewiała,
Co do zarzewia[61] tam posługiwała.
O! to ta sama. Patrz, siostro, ta sama!
Rdza zeszła; gorsza przylgła[62] do niej plama.
HERSYLIA
TULLIA
1215
Nie. Kiedy wrócił, miałam dosyć sił,
Bo już nie sama. Druh[63] ten przy mnie był,
A tak go mocno ściskała ma dłoń,
Zdumiony rabuś szepcze do mnie, mami;
Ja go nie słyszę; rzuca spojrzeniami,
1220Które padają ogniem na mą skroń,
To znów żartuje i grozi, i chce mnie
Rozłączyć z druhem, ale nadaremnie.
Zbliża się — czuję; zadrżałam w tej chwili
Mocniej, miecz ręka ściska rozpaczliwa.
1225
Kuszenie, PrzemocOn mi do czoła twarz zdradziecką chyli,
Oddech ust jego skronie me opływa,
A głos szepczący, niewymownie miły,
Jakąś truciznę zapuszcza w me żyły.
Włosy na głowie dębem mi powstały.
1230Głuchym zawrotem — noc, życie, świat cały,
Wiercą po mózgu, zmysły się zaćmiły.
A on wciąż mówi — co? nie pytaj mnie.
To było niby, jak kiedy kto chce
Rzucić się w morze, a śmierć go tam nęci
1235Cichym wołaniem, szmerami lubemi[64],
Do straty czucia, do straty pamięci,
Aż go zdradliwie oderwie od ziemi,
I póty wabne[65] wyciąga ramiona,
Aż on w wilgotnym jej uścisku skona.
1240Wtem nagle, przebóg! czuję na mej skroni
MorderstwoUst jego całus, dłoń jego na dłoni.
Chciał mi przytomność i broń mą zarazem
Wydrzeć ten rabuś; — ale nadaremno.
Bo jakby ziemia zadrżała pode mną,
1245Jam się ocknęła i pchnęłam żelazem.
On jęknął, upadł i jak zdrój obficie
Trysło na pościel zeń czerwone życie!
Zakrywa twarz ręką.
HERSYLIA
TULLIA
żywo powstając
HERSYLIA
TULLIA
Zrzucam smutku kwef[67].
Przebacz tę słabość, boć to pierwsza krew
Z mej ręki… młodej. Lecz fali jej siła
Już z miłosierdzia duszę mą obmyła;
1260Teraz ja będę sroga, zatwardziała,
Toż bym ja jutro ze wstydu skonała,
Gdyby się żaden mąż nie zbudził tu,
Tylko ten, którego snu
Ja pilnowałam. Chodź, siostro kochana!
1265Ode drzwi do drzwi obejdziem koleje[68],
Spojrzym, azali[69] zemsta gdzie nie mdleje;
To ją pokrzepim. — Nie czekajmy rana;
Pójdź — towarzystwo dobre; z każdej strony
Przy nas, za nami — demony.
1270Te nam pomogą. — Król twój śpi, wszak tak
Mówiłaś?… Dobrze; rozumiem twój znak!
Oni tam wszyscy w krainie styksowej[70]
Znów się zobaczą, nie zbraknie nikogo,
I będą w cieniu budować Rzym nowy.
1275Pójdźmy już, pójdźmy!
Postępuje kilka kroków w głąb i ucieka nagle z powrotem, głośno wołając:
Stój! Nie chodź tą drogą…
Ona za wąska na troje. Patrz tam!
To on, on idzie, uśmiecha się nam[71].
1280Brońże mnie odeń[72], przyjacielu krwawy.
Wyciąga miecz ku obronie.
Odstąp, niegodny! Czy znów dla zabawy
Chcesz mnie całować? Znów szepczesz te słowa,
Od których moja zawraca się głowa;
1285Znów szmer, co klątwę ojcowską oniemia,
Na których chwieje się w posadach ziemia!
Mnie ty nie zmożesz; precz od mego łona!
Strzeż się! Sabinka jestem — obrażona,
A tyś Rzymianin… różne nasze losy…
1290Przebóg! Co to jest? Chwyta mnie za włosy,
Bierze w objęcia… czuję na mej skroni
Oddech ust jego, czuję dłoń na dłoni…
Bogowie, ludzie! Ja go się tak boję!…
Ratujcie mnie, ratujcie!…
1295Wybiega na prawo.
HERSYLIA
za nią
AKT TRZECI
Wczesny ranek. Dekoracja taż sama.
SCENA I
ROMULUS
sam, wychodząc z domu
Czy to las płonie, czy dnia świeci gwiazda?…
Świta… Już sowa uciekła do gniazda,
Ćma pod liść sunie; tylko troska żywa,
1300Z potomstwa nocy jedna niezmorzona
Snem, czuwa po dniu.
Gdzież to moja żona?
Hersylio!… Nikt się żywy nie odzywa.
W nocy, zda mi się — to nie było we śnie —
1305Ona za siostrą wołała boleśnie.
Biedna!… Jam z sercem walkę musiał zwieść,
Ażeby nie wstać pociechę jej nieść;
Lecz nie żałuję. Wszystko powiedziane
Jest między nami; a wreszcie czyż zbawić
1310Mogą nas słowa? Dech ust świeżą ranę
Rozdrażnia; ona musi się wykrwawić. —
Bywaj! Hersylio… Gdzież się ona chowa?
Snadź pod ołtarzem poszła szukać schrony[73],
Jakby męskiego nie dość było słowa!
1315Zwraca się na prawo i spostrzega Talassjusza.
Talassjusz! czyś gdzie nie spotkał mej żony?
SCENA II
Romulus. Talassjusz nadchodzi z prawej strony, pomięszany[74].
TALASSJUSZ
O! Romulusie, nie pytaj mnie o nię[75]!
ROMULUS
TALASSJUSZ
wskazując na ziemię
ROMULUS
TALASSJUSZ
ROMULUS
TALASSJUSZ
O! gdyby krew ta z sabińskiego łona
Się wytoczyła, krew twojej Hersylii,
1330Jako przypuszczasz, tożby mnie w tej chwili
Dech się nie zaparł bezwładnie w gardzieli.
Tym krwawym kroplom nie byłoby trzeba
Niemym świadectwem wołać stąd do nieba.
Ja sam bym wołał, aż by wszyscy drżeli.
ROMULUS
1335
Pójdź precz, gaduło! lub powiedz, jeżeli
Masz co powiedzieć. Cóżem ja, niewiasta,
Że dla mnie w czułość język twój obrasta?
Lecz co, o imię żebrać będę? Ścieżka
Mi tajemnicy wydać nie omieszka.
Zwraca się na lewo do wyjścia.
TALASSJUSZ
zatrzymując go
1340
Nie idź tą ścieżką. Przerażenia brzemię,
Jakkolwiek silnyś, rzuci cię o ziemię.
Kochałeś tego, z kogo ta krew ciecze.
ROMULUS
TALASSJUSZ
ROMULUS
TALASSJUSZ
ROMULUS
po pauzie
TALASSJUSZ
ROMULUS
TALASSJUSZ
ROMULUS
On więc zabity? zbójczyniami one!
Spogląda na ziemię.
Tak; krew ofiary oznaczyła drogę.
Widzę, a jednak uwierzyć nie mogę!
1365Ja się za kłamstwo pomszczę na mym wzroku.
Pójdę, zawołam, dotknę jego boku,
A gdy nie wstanie, ha! to już daremno;
Ankus mój umarł. Chodź do niego ze mną!
TALASSJUSZ
Idź sam. Nie mogę znieść tego widoku.
1370Co za śmierć! Z ręki niewiasty. Jak żmija,
Gdy z wolna, cicho, śpiącego pastucha
Chyłkiem napada i w ciało się wpija!
Idę po czatach w spokojności ducha,
Po ślicznej nocy zbliżeniem poranka
1375Uradowany i do domu Anka
Podchodzę. Drzwi tam stoją półotworem.
A schody krwistym zalepły[77] jeziorem.
Po ciele zgrozy przebiegły mi dreszcze,
Nogi przyrosły; głosem tedy radzę
1380Naprzód i wołam: — Anku! czyś żyw jeszcze?…
Milczy. — Drzwi mieczem do reszty odsadzę[78],
Wszedłem, a za mną dzień szary po drodze
Zajrzał i pobladł, gdy pobojowisko
Zbrodni tej postrzegł. Ja podchodzę blisko:
1385Przez pół na łożu, przez pół na podłodze
Spoczywa Ankus, dłonią ciśnie usta
Czerwone rany; ale rana pusta,
Milcząca była. Dawno ona z ciała
Zagadkę życia już wypowiedziała!
ROMULUS
siadając na jednym z kamieni
1390
Znowu dla grodu więc ofiara, który
Co mi najdroższe chwyta w swoje mury!
To drugi i ostatnim będzie. — Król,
Sam pozostanę odtąd.
TALASSJUSZ
ROMULUS
TALASSJUSZ
Ja wybiegłem wraz
Z przybytku zgrozy, budzę w mieście całem[79]
Co jeno żyje i opowiedziałem
1400Zgorszonym tłumom tę straszną przygodę.
Z progów słuchały, drżąc, niewiasty młode;
U kolan mężów zawodziły chór
Łaski żebrzący dla królewskich cór;
Lecz odepchnięte; i myśmy tej chwili
1405Za zbójczyniami w miasto się puścili.
Były w świątyni. Tam młodsza siostrzyca
Z błędnemi oczy[80] siedziała, a przy niej
Stała Hersylia, istnie jak orlica
Broniąca płodu[81]. Chociaż to w świątyni,
1410Lud byłby pewnie rozszarpał je obie.
Lecz wdał się kapłan i do twego zdania
Płonących zemstą odwołać się skłania.
Jam ruszył naprzód to obwieścić tobie,
Bo nikt z tą wieścią nie śmiał iść na dobie[82]
1415Przed twe oblicze. Czy słyszysz wołania?
Okrzyk ludu za sceną na prawo.
Śmierć! śmierć zbójczyniom!
ROMULUS
podnosząc się
TALASSJUSZ
z mocą
SCENA III
Z prawej strony gromadnie wkraczają Rzymianie; w pośrodku[83] nich Hersylia i Tullia. Przodem, między ludem kapłan Pinarius, którego chłopiec prowadzi za rękę. Romulus stoi zupełnie osobno na lewo z twarzą zakrytą rękami; za nim Talassjusz.
LUD
PINARIUS
CHŁOPIEC
LUD
PINARIUS
1-SZY RZYMIANIN
Broni zbójczynie[87]!…
2-GI RZYMIANIN
3-CI RZYMIANIN
SprawiedliwośćAnka krew na jego głowę!
PINARIUS
1-SZY RZYMIANIN
PINARIUS
Lżysz[88] mą ślepotę! A czyż wy nie wiecie
Że sprawiedliwość ślepą jest też przecie?
Bądź trupia bladość lica Ankowego,
1445Bądź kwiat młodości na dziewiczej twarzy —
On tylko winę i pokutę waży.
Wszak tu król stoi i słów moich słucha
I nie zaprzecza mojej słusznej mowie;
1450Bo zbyt widocznie tknęli go bogowie,
Których wyroki wydarły mu druha.
Ja milknę; teraz niech on sąd wypowie.
Jego jest władza, wykonać ją może;
Moją — bezwładność[91] i przestrogi boże.
TALASSJUSZ
PINARIUS
Boście mnie zgwałcili[93],
Bo jestem słaby, więzień wasz. Lecz czyli
1460Wy też i niebian tak gwałcić myślicie,
Których jest silne a swobodne życie?
Jam błogosławił próżno wam, Rzymianie,
Duch mój przeczuwał, że tak się nie stanie;
Duch mnie nie zawiódł. To daremne rzeczy,
1465Aby bóg wojny spokój miał na pieczy,
A ten bóg tylko u was ma uznanie.
ROMULUS
Dosyć, mądrości bezrdzenna[94]! Te zwady,
Te twoje wróżby mroczne a zawiłe,
Tumanią umysł, wątlą ludu siłę.
1470Kto cię powołał do sądu i rady?
Jest — ty jej nie znasz — najwyższa bogini,
Konieczność!… która błogim nam uczyni
To, co poczęła. Przed nią, gdy zawoła,
Ludzie i bogi uchylają czoła.
1475Ta utrzymuje budowę wspaniałą
Nieba i ziemi i utrzyma cało
Ten Rzym w przyszłości. — Ja król — jej kapłanem!
To wiedz i odejdź!
Kapłan i chłopiec odchodzą.
1480Teraz ty, drużyno:
Stoisz tu z czołem jak chmura wezbranem
Zarzewiem zemsty. — Mówcież, kto przyczyną…
Niech o niewinną głowę się nie otrze
Grom kaźni. Kogóż oskarżacie?
1-SZY RZYMIANIN
ROMULUS
TULLIA
HERSYLIA
spokojnie
1490
Nie wierzcie! Zgroza umysł jej przyćmiła.
Nie dziw! Tak cicho życie jej płynęło…
Z gorączki bierze na siebie to dzieło!
Bo gdyśmy nocą szły, za nami krwawy
Cień zabitego kroczył Rzymianina,
1495Że aż w szał jakiś popadła dziewczyna
I miecz ten w rękę chwyciła z obawy.
A jak się gwoli chorym dzieciom czyni,
Tak i ja broń tę zostawiłam przy niej.
Moim czyn, moim; wasz gniew mnie nie straszy;
1500Z chlubą go głoszę w obecności waszej.
TULLIA
HERSYLIA
Na czole! Słyszycie?
1505Czyż to nie szał? Niewinność i niedolę,
Nie mord na czole masz, o biedne dziecię!
Przy domu waszym stanęłam — toż przecie
Przypomnij sobie — wołam cię, podchodzę,
Ty z objęć jego wydarłaś się wraz,
1510Zawisłaś na mnie i jęknąwszy srodze,
„Ratuj mnie!” rzekłaś. — On wpadł między nas
I w ślepym gniewie szarpnąwszy się, razem
Przebity na wskróś tym właśnie żelazem,
Które dobyte jam w ręku trzymała,
1515I na posłanie zawlókł się zaledwie.
A myśmy w progu czekały obiedwie,
Póki duch z jego nie ustąpił ciała.
Przypomnij, nie przecz! Tyś wprawdzie pragnęła
Zemsty, ale ja dokonałam dzieła.
TULLIA
z wolna potrząsając głową
1520
Powiedz mi, siostro, gdzie trafiła broń,
Którą, jak mówisz, wymierzyłaś doń?
W piersi, czy w szyję? Co? Milczeniem swem
Nie stwierdzasz prawdy: ja jedna ją wiem.
Zaledwie wprawdzie jam na jego ciało
1525Podniosła oczy, kiedy to się stało,
Ale wiem dobrze, i palec ten sam
Krwawego widma, co wciąż z nami kroczy,
Wskazuje ranę; a choć zamknę oczy,
Widzę ją ciągle, oto tam… o! tam…
LUD
HERSYLIA
Sprawiedliwości,
Królu! Niech innych pozór czynu złości,
Lecz prawy sędzia, ty, w obliczu gminu
Nie dasz się uwieść pozorami czynu.
1535Gdyby — choć bajką, co mówi zbłąkana —
Z jej nawet ręki ten cios padł w młodziana,
To ze słusznością czyliż zgodnym będzie,
Za czyn istotny ukarać narzędzie,
Co ślepym zemsty stało się obuchem?
1540Bom ja tę rękę uzbroiła duchem,
Jam na was wstępnym uderzyła bojem,
Wina jest moją, zwycięstwo jest moim.
Ona?… Toż wy jej przypatrzcie się przecie;
Toć od igraszek oderwane dziecię,
1545Rozswawolony z gniazdka ptaszek młody,
Co pierwszym lotem próbuje swobody;
I wy o czyn ten obwiniać ją chcecie?
Spojrzyjcie na mnie i na nią, a snadnie
Mścicielkę gwałtu każdy z was odgadnie!
ROMULUS
HERSYLIA
Czy tak? Wśród jakich znajdujęż się ludzi?
Prawda; mym sędzią ten, co przez kapłana
Sprawił, bym żoną była mu przyznana…
Sędziego musi być niewinną żona.
1555Och! biedna Tullio, więc jesteś zgubiona!
A twoję siostrę nie wiem jaka siła
Występków, zbrodni gdyby obarczyła,
Ona bezkarnie będzie uwolnioną,
Bo jest sędziego ukochaną żoną.
ROMULUS
HERSYLIA
Kędyż to srogość nie zboczy!
O! z samolubstwem fałszu połączony!
Że nie zyskałeś jeszcze we mnie żony,
1565Więc chcesz przejednać, oszczędzając skrycie;
Aleś się zawiódł, bo nie dbam o życie.
Sprawiedliwości ja żądam, Rzymianie,
Tej, choć od wrogów niech się zadość stanie!
TALASSJUSZ
Będziesz ją miała, wyłożę ci krótko;
1570Jeśli do zbrodni stałaś się pobudką
Tej młodej Furii, zadość się uczyni
Tobie, gdy śmierć jej ujrzysz.
1-SZY RZYMIANIN
2-GI RZYMIANIN
3-CI RZYMIANIN
HERSYLIA
Co słyszę! Toż to głodnych wilków wycie!
Ludzie! czyliż was nie wstydzi ten szał?
Słabej dziecinie by odebrać życie,
Gromada rwie się, szamocze i krzyczy,
1580Jakby bóg wojny do walnej zdobyczy
Krew wam zagrzewał. Wielkie, sławne dzieło
I niesłychane na dziejowej karcie!
Chytrze wziąć dziewczę i potem otwarcie
Na śmierć wystawić! Stu mężów stanęło
1585W tej zacnej sprawie. A jaka jej wina?
Że w pojedynku zmogła Rzymianina,
Co niezmożonym sądził się. — Nareszcie
Stwierdźcie, że kupą silniejsi jesteście
Niż pojedynkiem; niech zginie dziewczyna,
1590Której odwaga i nadludzka siła
Pewnie by przez was była ubóstwioną,
Gdyby krwi żądza was nie znikczemniła.
Lecz młode zwłoki gdy na stosie spłoną,
To zwalcie na nią tę Romę i sami
1595Też się zagrzebcie pod jej zwaliskami.
TALASSJUSZ
ironicznie
LUD
HERSYLIA
Wstrzymajcie wyrok! Jam nie chciała przecie
Gniewać was, ale boleść… pojmujecie…
Przebaczcie mękę, która się bezmyślnie
Burzy w mej duszy i na usta ciśnie.
1605Patrzcie! ja klękam przed wami na ziemi,
Córa Tacjusza, dumna i znękana,
Tu, przed wrogami pada na kolana;
Jesteście silni, bądźcie wspaniałemi[96].
1610A czcić jak bogi.
TULLIA
HERSYLIA
Nie powstanę,
Póki nie rzekną przebaczenia słowa.
Zostawcie dziecię moje ukochane.
1615Czyż jedna łaska w Rzymie jest tak drogą,
Że się stu ludzi nań zdobyć nie mogą[99]?
Wyście pod bronią, my porozbrajane;
Wyście gród dumny, my dusze ubogie;
Wyście zabrali wszystko, co nam drogie:
1620Ojczyznę, wolność, dumę; jedno życie
Nam pozostało i toż wytrącicie?
A zemście waszej gdy zadość się stanie,
Czy przez to zmarły wasz zmartwychpowstanie?
Sądzicież, jako córy naszej ziemi
1625Do zgody z wami będą łatwiejszemi[100],
Kiedy krew Tullii ręce wasze zbroczy?
Nie patrzcie na nią tak srogiemi oczy!
Co uczyniła, stało się jedynie
W mroku umysłu, w nieszczęścia godzinie.
1630A wy, przytomni, szczęśni, na swój dzień
Jasny, — śmiertelny chcecież rzucić cień?
Nie! nie możecie; lub jeśli musicie,
Oto jest moje u nóg waszych życie;
Topcie w mej piersi mieczów, ile chcecie,
1635Tylko mi moje zachowajcie dziecię!
ROMULUS
TALASSJUSZ
podchodząc do niego, z cicha
LUD
ROMULUS
1-SZY RZYMIANIN
2-GI RZYMIANIN
HERSYLIA
TULLIA
ROMULUS
wychodząc z zamyślenia
LUD
ROMULUS
Na jutro rano bitwa naznaczona,
Nim się rozpocznie i zanim noc skona,
Mężnego zwłoki ziemią przysypiecie.
Dotąd zbójczyni ma siedzieć w więzieniu,
1655A gdy stos z rana zaświeci w płomieniu,
Topór ofiarny, zmarłemu w obiecie[101],
Zuchwałe czoło dziewicy uderzy.
Lecz biada ręce, która się zamierzy
Przedwcześnie na nią! Ten, kto to uczyni,
1660To jakby kradzież popełnił w świątyni,
Bezwarunkowo spłaci śmiercią swą.
Gdy dzień zaświta, zejdziem się pospołu
I zamiast wina zalejemy krwią
Resztki płomienia na stosie popiołu,
1665Co skryje Anka. Zabójczyni ciało
Niepogrzebione[102] w popiele zostanie,
By w wirze bitwy w ćwierci popadało.
Teraz ją weźcie. Takie moje zdanie.
Lud odprowadza Tullię.
HERSYLIA
przeciskając się przez tłum
TALASSJUSZ
chwytając ją za ramię
HERSYLIA
TALASSJUSZ
odpychając
HERSYLIA
Puśćcie mnie! Ja chcę umrzeć przy jej boku!
1675Stoisz i patrzysz na tę moję mękę,
O! Romulusie, i usuwasz rękę.
Dowód, jak silne jest twoje kochanie,
Któreś ty dla mnie udawał, tyranie!
ROMULUS
smutno na nią spoglądając
Wychodzą wszyscy prócz Hersylii.
SCENA IV
HERSYLIA
sama po długim milczeniu
1685
Twór wyobraźni, który tylko straszy,
Pomóc niezdolny? Nie, tego co boli
Nie widzą, krzyków nie słyszą niedoli.
Mogąż na klęski patrzeć mego rodu
I gromem tego nie roztrzaskać grodu,
1690Wraz z jej więzieniem!…
Czym[105] sama w tym mieście?
Podziemni! coście tak wierną tej nocy
Byli jej strażą i dodali mocy
Do wykonania czynu, — gdzież jesteście?
1695Wstańcie, podziemni! niech wasza mi siła
Ocalić młodą kapłankę pomoże,
Która czci waszej tak się zasłużyła.
Ona — to dziecię rozkoszne i hoże;
We mnie, co jestem starszą i ponurą,
1700Ileż sprężystsze znajdziecie narzędzie
Zamiarów waszych! Hej! podziemni, górą!
Rada niech waszą, a czyn moim będzie…
Jak to?… Już radę szepczą wasze usta?…
Ja mam?… tak, dobrze… chata stoi pusta…
1705A gdybym wzięła głownię z jej ogniska…
Dach kryty słomą, chata drugiej bliska,
I tak szeregiem… Tu brama, z tej strony
Wolny ciąg górą, płomień ożywiony
Z dachu na dachy udzieli się słomie
1710I będzie koniec tej słomianej Romie.
A gdy na niebie łuna zaczerwieni,
Jak Furia[106] zemsty łuną po pożarze
Spłynę do wieży i poduszę straże,
I dziecko moje wyrwę zśród[107] płomieni.
1715Cicho!… myśl zbiorę… Tak, dopiero rano
Pod nóż ofiarny ma być powołaną;
Więc mam czas jeszcze doczekać do nocy,
Aż katy zasną. Dobrze. Mocy! Mocy!
Patrzy przed siebie w ziemię.
SCENA V
Hersylia, Marcja.
Marcja przychodzi z głębi na prawo, idzie śpiesznymi krokami, ale zwalnia je za spojrzeniem[108] na twarz Hersylii.
MARCJA
HERSYLIA
nie słuchając
1720
Gdyby zaś oni mnie mieli
Wraz z moją Tullią zniszczyć w pogorzeli,
Przynajmniej światu to będzie wiadomo,
Że dwie Sabinki nie dały się, Romo!
Zgładzić wraz z klątwą i hańbą u czoła.
MARCJA
HERSYLIA
MARCJA
HERSYLIA
1730
Chcesz mi wygadać swe dzieje,
Że cię Rzymianin pochlebstwem zjednywa[109], —
To wstyd Sabince; — że ciebie nie gniecie
Żelazo kajdan, — wstyd wolnej kobiecie.
Ale nie wierzę, byś w bezwstydzie swym
1735Mnie tu go przyszła doradzać za godło;
Cokolwiek z ciebie dziś uczynił Rzym,
Kochałyśmy się, nim zostałaś podłą.
MARCJA
Jam nie liczyła na twą dobrą wolę
I nic nie powiem. Cokolwiek bym chciała
1740Rzec, by oczyścić siebie i swą dolę,
Byłoby próżnym. Serce twe — to skała,
Żadnych ust skarga do niej nie dosięga.
HERSYLIA
MARCJA
HERSYLIA
MARCJA
Ja szłam
Jeszcze przede dniem, wszystko było we śnie,
1750Szłam, aby wody zaczerpnąć we dzbanek,
Dołem ku rzece…
HERSYLIA
MARCJA
Na skraju lasu stanęłam u brzega,
1755Kędy wysoka trzcina się rozlega[110],
A z boku czysta zatoka krysztali[111];
Zdjęłam dzban z głowy, by zaczerpnąć fali,
Gdy wtem pięść jakaś w ramię mnie uderzy.
Zwracam się z trwogą. Aż młodzian wyskoczy
1760Z trzciny i straszno spogląda mi w oczy;
Dobytym nożem na mnie się zamierzy
I rzecze: — „Cicho, bo śmierć!” —
HERSYLIA
MARCJA
HERSYLIA
MARCJA
HERSYLIA
MARCJA
Dobrze by było, gdyby moje ciało
1775W tej chwili nurtem do morza zdążało!
Ale on, mówiąc, trzymał mnie co siła;
— „Wracaj do miasta, król mnie tu posyła,
Bogowie zemsty drogę mą chronili.
Wracaj i powiedz natychmiast Hersylii,
1780Że nocą w lesie staniemy, a ona
Otwarcia miasta pod północ dokona.
Trudnym to pono nie będzie jej wcale,
Gdy się królowi dostała w udziale,
Który śpi w domu, co najbliższy bramie.
1785Na znak pochodnię zaświeci w załamie.
My w bój otwarty poczynać nie radzi
Z tymi zdrajcami; podstęp nas wprowadzi,
I wszystkich śpiących wyrżniemy pokotem.”
HERSYLIA
MARCJA
1790
Potem
Kazał przysięgać, że więcej nikomu
Nie wspomnę o tym, wróciwszy do domu,
Prócz ciebie jednej.
HERSYLIA
Przysięga niedroga
1795Z ust, co ścierpiały pocałunek wroga;
Możesz wykrzyczeć to po całym mieście;
Gacha ocalić powinność nareszcie.
MARCJA
Pastwisz się srogo, niepomna zgryzoty.
Nie sądź, by we mnie zamilkł głos tęsknoty
1800Na jego widok i mowę. Jam długo
Stała jak wryta nad zarosłą strugą,
Śród[113] której trzciny młodziana zakryły.
A gród rozpięty na tym wzgórzu nagiem[114]
Olbrzymim wydał mi się sarkofagiem;
1805Powrót do domu — zejściem do mogiły.
A jednak — powiedz, żem nikczemna dusza,
Gardź mną, nazywaj kobietą bez sromu —
Wyznam, że kiedym wróciła do domu,
Czułam, żem w domu; a gdym Talassjusza
1810Spotkała…
HERSYLIA
MARCJA
HERSYLIA
MARCJA
HERSYLIA
MARCJA
Honor, ZemstaAh! jakąż noc ta nienawiść roznieci!
HERSYLIA
MARCJA
Nie, nie, to jest zdrada!
Tej ci, Hersylio, jąć się nie wypada.
Pomnij na przyszłość: że na starsze lata
1825Ty stać się możesz postrachem dla świata.
Snując się sama od strzechy do strzechy,
Cień rzucać będziesz na ludzkie uciechy.
Własny swój naród okryjesz żałobą,
Że dzieci będą uciekać przed tobą,
1830A starce[115] pośród rodzinnego miasta,
Trzęsąc głowami, rzekną: „ta niewiasta
Wielkiego zemsty dokonała dzieła,
Ale czci broniąc, cześć nam też odjęła”.
HERSYLIA
MARCJA
HERSYLIA
MARCJA
1845
Idź nią, lecz wybierz sobie cel godziwy.
Tak, ku niej chętnie i mój duch się skłania.
Otwórz tę bramę braci niecierpliwej,
Lecz nie dla mordu, nie; — dla pojednania.
Pójdź w noc do lasu, tam z drzewa oliwy
1850Ułam gałązkę, a sprowadź w te mury
Ojca i braci, ale po dniu, który
Chlubą dwóch ludów na wieki zostanie,
Jeśli użyjesz siły, co się mieści,
Z bogów zrządzenia, w naturze niewieściej.
HERSYLIA
1855
Przestań! czczym słowem twoje pojednanie
Tam, gdzie dwa ludy taka dzieli zbrodnia.
Ogłoś przed nocą, choć ci zakazano,
I nim zabłyśnie zemsty mej pochodnia,
Że tu niewiasta jest nieprzejednaną.
1860Lecz spytaj serca: — kiedy zdradzisz braci,
Czy grom przekleństwa głowę twą ominie,
Krzywoprzysięstwo czy ojczyznę da ci,
Czyś ty żyć godna, kiedy Tullia zginie!
MARCJA
HERSYLIA
MARCJA
Idźże za radą swojego demona,
Ja pójdę za tym, co mi serce radzi.
Ci, których twoja pochodnia sprowadzi,
Mogą nie szczędzić twojego oręża.
1870U progu chaty, cicho, nad snem męża
Ja czuwać będę; na niego wzniesiony
Miecz musi wprzódy wytoczyć krew żony.
Odchodzi szybko.
HERSYLIA
Zasłona spada.
AKT CZWARTY
Wieczór w miarę zachodzącego słońca, światło księżycowe oblewa scenę.
SCENA I
HERSYLIA
siedzi na stopniach ołtarza
1875
Klucze od twierdzy odebrać mu we śnie,
A gdy się zbudzi, pchnąć go własną bronią…
Lecz gdy nie zbudzi?… To i tak! Za wcześnie
Mógłby się ocknąć ze snu, gdy zadzwonią
Wrzeciądze bramy… Wtedy, cóż uczynię?…
1880Wszystko przepadło, moja Tullia zginie!…
Snu, choć godzinę!… Snu!… Czemuż nie chcecie,
Myśli me, spocząć? Obmyślaneż przecie
Wszystko tak pięknie! sto razy na dobie[117],
Jak pieśń piastunki wtórzyłam[118] to sobie,
1885By do snu serca ukołysać żale…
Nie, Marcjo! Czyn ten nie hańbi mnie wcale!
Czyż ja nie muszę oddać mu się sama,
By własnym wstydem odkupić me dziecię?
I cóż mi jeszcze znaczy cześć!…
1890A przecie —
Nim się dla moich otworzy ta brama —
Gdyby jednego ocalić w tym tłumie!
Bo on jest dumny, — a więc przejść go w dumie
Byłoby ulgą sercu. Rzec: — Daremnie
1895Większym, wspanialszym ty chcesz być ode mnie;
Nie, ty nie umrzesz, gdy ja będę żyć;
Dałeś mi wolność — ja ci daję — idź!
Precz ze słabością, co udaje postać
Wielkości ducha! Ja silną chcę zostać.
1900Wszak on to sprawił, że moję kochaną
Nie zaraz w szale wściekłym rozszarpano;
Odwlekł dreszcz śmierci. — Dość łaski, jeżeli
Za jednym ciosem pośród cieniów[119] stanie.
Idzie już spocząć. Dajcie mu, niebianie,
1905Ten sen, któryście oczom mym odjęli!
SCENA II
Romulus i Talassjusz wchodzą z prawej strony. — Hersylia.
ROMULUS
TALASSJUSZ
ROMULUS
1915
Nie bój się; przyjdą, kiedy koniec będzie,
I kto zwycięży, w tego staną rzędzie,
By dzielić tryumf a zdobycz. Ostrożna
Ta Albalonga. — Brzydko.
TALASSJUSZ
ROMULUS
Słusznie. Rzym nie dziecko przecie.
Na każdym kroku co mu za niewola
Wciąż się oglądać, jak za matką dziecię?
O wrogach także nie ma wieści z pola…
1925Mniejsza. Choć oni pod noc w lesie staną,
Przecież, znużeni, nie poczną aż rano.
Idź, Talassjuszu, spocznij! Krótka noc.
Mówisz, że wszyscy już się zgromadzili?
TALASSJUSZ
ROMULUS
TALASSJUSZ
ROMULUS
Kto ci pozwolił wpatrywać się we mnie?
1940To niebezpiecznie, tego ci nie radzę;
To rzecz śmiertelna. Dopóki mam władzę,
Nie troszcz się o mnie. Jeśli ci żyć miło,
To zamknij oczy, żal by mi cię było;
Idź na spoczynek; dobranoc!
TALASSJUSZ
ROMULUS
silniej, spostrzegając w tej chwili Hersylię
Talassjusz wychodzi.
SCENA III
Romulus, Hersylia.
ROMULUS
HERSYLIA
zbierając siły z wysileniem.
ROMULUS
Kiedy skonają dnia ostatnie blaski,
1950Ujrzysz, Hersylio, swoję siostrę młodą;
Wierni mi ludzie tutaj ją przywiodą
Zwolnioną z więzów.
HERSYLIA
ROMULUS
HERSYLIA
ROMULUS
Nigdy gorzej człowiek
Nie był osądzon; lecz i to nie boli
Już duszy mojej. — Wierz, nie wierz — do woli;
1965Lecz serce moje ni żyłką nie drgnęło
Za tobą, kiedym zniszczyć własne dzieło
Zamierzył; wyrok ów, co ludu szałem
Zmuszon pozornie na Tullię wydałem.
HERSYLIA
ROMULUS
1970
Wolna. Krwią słabego
Splamić gród rzymski niech mnie bogi strzegą!
A gdy ofiary zbraknie nam do stosu,
Rzeknę im to, co w pierwszej burzy ducha
Byłoby tylko próżnym brzmieniem głosu.
1975Lud wreszcie ciszej słów moich wysłucha
W przedświcie wielkiej boju tajemnicy.
Sami się wzdrygną na tę śmierć dziewicy
I godniej we czci zmarłego dostoją.
HERSYLIA
po pauzie
Królu! na wdzięczność jeśliś liczył moją,
1980Toś się omylił. Choćbyś miał niezłomne
Chęci świadczyć mi dobro, nie zapomnę,
Że to jest łaska; a nic nie naprawi
Już dokonanych przez ciebie bezprawi.
ROMULUS
Ja nie liczyłem na nic; w żadnej cenie
1985Mam czy to wdzięczność, czy to zapomnienie;
I nic naprawiać nie chcę jako żywo;
A tylko wstrzymać chcę rzecz niegodziwą.
I ty, Hersylio, pójdziesz z siostrą swą
I wszystkie nici, które żywot błogi
1990Miały nam upleść razem, niech się rwą,
Ja sam je targam… Jesteś wolną!
HERSYLIA
do siebie
ROMULUS
Choćbyś mnie nawet mniej nienawidziła,
Czuję, że czyn nasz gorzki owoc zsyła.
1995Na drzewie losu dojrzewa on nam;
Lecz ja, bez skargi, chcę go zerwać sam.
Prawo gościnne pogwałcone zdradnie
Będzie pomszczone; lecz ciężar pokuty
Na jedną głowę króla tylko spadnie.
2000Dom mój stać będzie ze szczęścia wyzuty,
Już mnie rozkosze jego nie zachwycą,
Przy mym ognisku miły gość nie siędzie,
Nie żona ogień w nim rozniecać będzie;
Sam z moją myślą… Śmiejesz się, dziewico?
HERSYLIA
ROMULUS
Idzie w głąb sceny i kluczem odmyka bramę, na rozcież[125] ją otwierając.
HERSYLIA
do siebie
Och! w oczach mi ciemno…
2010To straszny człowiek! Co się dzieje ze mną?
Ratujcie odeń mnie, sabińskie bogi!
Zasłoń mnie przed nim, o klątwo ojcowa!
ROMULUS
wracając
Otworem stoją już wolności drogi,
Wracaj do domu, Sabinko; bądź zdrowa!
2015Byłaś mi drogą, och! byłaś mi drogą,
Jak słowa ludzkie wyrazić nie mogą;
Dziś i ta miłość głęboka a szczera,
Jak wszystko drogie, już we mnie zamiera.
Gdy się stos Anka zsypie w prochu chmurę,
2020Zgasną i we mnie te płomienie, które
Tyś roznieciła… Tullię widzę młodą;
Nie chcę jej spotkać. Niech będzie gotowa
Spełnić mą wolę… Hersylio, bądź zdrowa!
Śpiesznie odchodzi na lewo.
SCENA IV
Hersylia, Tullia.
Z głębi na prawo wychodzi Tullia z przewodnikiem, który ją pozostawia i znika.
TULLIA
Czyż to już ranek? Czy mnie na śmierć wiodą?
2025Gdzie stos? A człowiek gdzieś zniknął w tej chwili…
HERSYLIA
wybiegając naprzeciw niej
TULLIA
I ciebie też tu sprowadzili
Gwoli[126] mej śmierci? O! jakżeż czynicie
Gorzkim, Rzymianie, zgon mój i jej życie!
HERSYLIA
TULLIA
HERSYLIA
Pójdziesz wolna, gdzie cię serce wzywa.
Tę bramę widzisz? Król otworzył sam.
Nie zwlekaj! Może zdjąć go żal, lub inni
2035Nie w porę jacy nadejdą uczynni;
Śpiesz! Cudem mało otwiera się bram.
Ratuj się, ratuj!… Nie czekaj zarania!
TULLIA
HERSYLIA
I ja też z tobą pójdę, siostro droga;
2040Bo i mnie razem on z tobą wygania.
Och! jak mnie boli ta wspaniałość wroga,
Powiem ci, kiedy wolności powietrze
Ożywczym tchnieniem skronie nasze przetrze.
Mnie tak ugięło to jarzmo tyrana,
2045Że mimo dumy, mimo zgrozy w duszy,
Mało nie padłam przed nim na kolana.
Czyż człowiek, który więzy nasze kruszy,
Tym samym dla nas w boga się przemienia,
By nas tym silniej przykuć do więzienia?
2050Nie ociągaj się, siostro; czas nam w drogę!
Pociąga za sobą Tullię kilka kroków ku bramie.
TULLIA
zatrzymując się nagle
HERSYLIA
TULLIA
Zmęczona, mówisz? Tak, ale daremnie
2055Ciężar, co męczy, chciałabyś zdjąć ze mnie,
I nikt na świecie tego nie dokona.
HERSYLIA
TULLIA
Czyż i na ziemi ten szlak jest marzeniem?
2060Przypatrz się, powiedz, czy poznajesz go?
Każda z tych kropli rośnie mi strumieniem,
Słyszę, jak głucho tam szumią i rwą.
Przebóg! już w potok dziki się spieniły!
Ja go przestąpić nie mam, nie mam siły.
HERSYLIA
2065
Ratujcie chory jej umysł, niebianie!
Zostaw za sobą, co się nie odstanie,
Przed siebie patrzaj, za przyszłością idź,
O, droga moja!
TULLIA
HERSYLIA
TULLIA
Czyliż chcą?
Nie są tak straszni. Zlitują się męki,
Która mnie pali. A ty czy wiesz, ile
Już przecierpiałam przez tę krótką chwilę?
2080Wszak to dopiero jedna noc i dzień,
Jak za mną chodzi ten straszliwy cień?
A mnie, jak gdybym tysiące lat, zda się,
Tysiące śmierci przeżyła w tym czasie.
Przyszłości dla mnie nie ma za tą bramą,
2085Jak nie ma końca mej okropnej męce;
Jak dziś, tak zawsze czuć będę toż samo:
Usta na skroni, rękę w jego ręce.
HERSYLIA
TULLIA
Jak wy to zowiecie?
2090Lecz ja pamiętam, że to wróg mój przecie;
Że jego ramię, jak mnie dotknąć śmiało,
Gdy żył, tak teraz obejmuje całą
Niemiłosiernie; — że mnie najzuchwalej
Oderwał od tych, którzy mnie kochali.
HERSYLIA
TULLIA
Nienawiść? Kiedyż on już po wsze czasy
Blady, skrwawiony zasnął na pościeli,
A wszystkie bóstwa młodości i krasy
Stanęły kołem przy jego pogrzebie,
2100I płacz zawodząc, spoglądają łzawie.
One mnie, słyszysz? wołają do siebie.
Z więzów mnie moich zwolniły łaskawie,
By ten dom smutny nawiedzić cichaczem,
Siąść przy nim, usta ucałować, zaczem[128]
2105Wezmą go z domu, żar czoła i skroni
Ostudzić chłodem jego martwej dłoni.
Ty mnie nie wstrzymuj i nie mów mi wcale
O klątwie ojca. Bo czegóż ja życzę?
Żoną, kochanką nie chcę mu być; ale
2110Raz jeszcze spojrzeć na jego oblicze
I potem czekać ofiarnego losu.
Krew tylko moja z ogniem jego stosu
Wezmą tu, siostro, śluby tajemnicze.
Idź, powiedz ojcu, że on w złą godzinę
2115Rzucił przekleństwo na biedną dziewczynę,
Przekleństwo jego zgubiło ją.
HERSYLIA
TULLIA
Alboż mu na dni ostatek
Ty nie zostajesz? Wszak ty nie masz prawa
Pożądać śmierci. Przy tobie nie stawa,
Nie goni ciebie cień z okropną raną,
2125Twą własną ręką żywemu zadaną!
HERSYLIA
odwrócona, biorąc ją za rękę
TULLIA
HERSYLIA
Gdzież
Zdołam się schronić! Z bliska czy z daleka
2130Za mną też chodzi cień tego człowieka,
Co złamał dumę i nienawiść mą;
A że mnie z więzów niewoli wyzwala,
Tym bardziej w jarzmie trzymać będzie z dala.
TULLIA
po niejakim namyśle
Ale on żyje, nie zabiłaś go.
2135Dłoń, co cię ima, krwią się nie rumieni:
Głos nie z podziemia, który cię przyzywa;
A pocałunek…
HERSYLIA
Cicho, nieszczęśliwa!
Myśmy na zawsze dziś z nim rozłączeni.
2140Och! ale przed nim, z bliska czy z oddali,
Twoja mnie tylko obecność ocali,
Jeżeli ze mną w jedną pójdziesz drogę.
W twej obecności ja zwyciężyć mogę
Ten lęk, co na wskroś duszę mą przenika,
2145I z drogi mojej zepchnąć gwałtownika.
Pójdź!
TULLIA
MiłośćNie uciekaj próżno od miłości;
Ona cię dogna. Idź przeciw[129] niej, siostro,
Z poddaniem. Ona śmiertelnie się złości
2150Na serce, które poczyna z nią ostro,
Krew mu wysysa. Straszna ta bogini
Wszak berłu swemu uległymi czyni
Wszystkie dziewice? Przypłaciłam srodze,
Żem chciała opór stawić na jej drodze.
HERSYLIA
do siebie
2155
Co te dziecięce usta mówią?… Tak!
Czy niebo przez nie daje mi swój znak,
Tłumacząc duszy mej zagadkę?
TULLIA
Idź,
Nie zwlekaj, siostro! Gdyby on mógł żyć,
2160Poszłabym z tobą, by rzec do rodzica,
Czego by żadna nie śmiała dziewica:
— Oddaj mnie jemu. — Pokój zmącił nam?…
Miłość go mąci. — Podszedł?… Takiż sam
Jest tryb miłości. — Drwił z królewskiej krwi?…
2165Ej! właśnież miłość z najsilniejszych drwi
I najwolniejszych: z miecza i korony.
Teraz zwycięzca leży zwyciężony;
Lecz hymn tryumfu stał się dla mnie wyciem,
Chwałę zwycięstwa płacić muszę życiem.
HERSYLIA
TULLIA
HERSYLIA
Niechże się spełni. Jeśliby czyj głos
Zdołał do życia powrócić cię zdrową,
To chyba już błagalne ojca słowo,
2175Jego na pomoc wezwę. Niedaleko,
Bliżej, jak sądzisz. Tam w lesie, za rzeką,
Stoją już nasi. Udręczenia lotem
Pobiegnę ku nim i stanę z powrotem.
A gdy mnie ojciec spyta: — Za pokojem
2180Przez toż obstajesz, że już sercem twojem[130]
Zawładnął wróg i rabuś?… Czyż ucieknę,
Oczy w ziemię spuściwszy? — Nie! ja rzeknę
Z dumą: On taki dobry i wspaniały,
Jakiego oczy moje nie widziały.
SCENA V
Romulus, Talassjusz, Marcja, Hersylia, Tullia.
Romulus, Talassjusz, Marcja nadchodzą śpiesznie z lewej strony. Marcja daremnie usiłuje powstrzymać Talassjusza, który z dobytym mieczem wpada na scenę. Hersylia obejmuje Tullię i żywo pociąga ją w cień.
TULLIA
HERSYLIA
TULLIA
HERSYLIA
TULLIA
TALASSJUSZ
MARCJA
TALASSJUSZ
2195
Romulu! Co znaczy?…
Klucz od tej bramy jest na straży twojej,
A gród otwarty, bez żadnej obrony…
Czy jej sabińskie pomogły demony?
ROMULUS
TALASSJUSZ
ROMULUS
MARCJA
Królu, jak bogu, niech ci będą dzięki!
Jakież ja walki odbyłam i męki,
2205Zanim mężowskiej obecności siła
Wahaniom moim koniec położyła.
Lubo przysięgą związana z mojemi,
Przed mężem ciężkie zerwałam milczenie…
Jeszczeż te serca ja mojemi mienię,
2210Co mi w rodzinnej pozostały ziemi?
Wszak całym światem jest mi dom, dziś drogi,
Którego drżąca przechodziłam progi?
Jednak…
TALASSJUSZ
Milcz! bo cię oskarża to słowo!
2215Gdyby cię nawet wdową uczyniono,
Czyż ślub nasz kłamstwem był? Czyż moją żoną
Mniej byłaś przeto, żeś została wdową?
Ale przekleństwo i kara niech spada
Na tę, co męża tak zdradliwie…
TULLIA
HERSYLIA
TALASSJUSZ
ROMULUS
MARCJA
TALASSJUSZ
Dobywa miecz.
MARCJA
TALASSJUSZ
odpychając ją
MARCJA
zasłaniając
TALASSJUSZ
ROMULUS
stając między nimi
TALASSJUSZ
na stronie
ROMULUS
TULLIA
cicho
HERSYLIA
na stronie
ROMULUS
Powiedz ty, jak cię mam nazwać, straszliwa!
2240Prawdęż mówiły słowa tej kobiety,
Żeś ty podstępem i mnie, i lud cały
Wytępić chciała śród sennego miasta!
Czy też jej usta kłamią?
HERSYLIA
MARCJA
TULLIA
do Hersylii
HERSYLIA
cicho
TULLIA
podobnież[131]
HERSYLIA
podobnież
TULLIA
głośno
ROMULUS
TULLIA
HERSYLIA
do Tullii
ROMULUS
Czcigodna paro, bliźni fałszu płodzie,
Zgrozą wykarmion! Ciesz się nieskończenie,
2265Że w piersiach nosisz miasto[132] serc kamienie!
Cóż was rozrzewni, kamień ten przebodzie?
Czy są tak wielkie człowiecze niedole?
Tak! Chyba pójść wam na to rzezi pole,
Któreście chciały sprawić tak gorliwie,
2270Spojrzeć na usta, co do was życzliwie
Się odzywały, jak nieme i blade
Całują ziemię zakrwawioną. Rade,
Szczęśliwe myślą, która was natchnęła,
Krzyknęłybyście: To są nasze dzieła!
MARCJA
przybiegając do Hersylii
ROMULUS
TALASSJUSZ
rzucając się z mieczem na Hersylię
ROMULUS
wstrzymując go
Talassjusz odchodzi
HERSYLIA
z gwałtownym wysileniem
ROMULUS
Czy tych skał echo wzywa mnie z daleka?
Czy marmur nęci, bym skostniał na głaz
2290W objęciach jego? Bogi! błagam was,
Nie taką śmiercią, niech śmiercią człowieka
Umrę śród ludzi!
Wychodzi za Talassjuszem. Hersylia, chwiejąc się, pada na ręce Tullii.
HERSYLIA
MARCJA
padając u nóg jej
HERSYLIA
AKT PIĄTY
SCENA I
Ranek świta. Brama otwarta. W miarę postępu akcji scena rozwidnia się.
Pinarius śpiesznie wychodzi z prawej strony, za nim chłopiec.
PINARIUS
CHŁOPIEC
PINARIUS
Nie! Chram bez boga bezpiecznym nie czyni,
A bogi wyszły, złorzecząc tej chwili.
I tylko Jędze gospodarzą strachem,
Sowimi skrzydły warkocząc nad dachem,
2310Który ma runąć. Uciekajmy!
CHŁOPIEC
Po co?
Jak się wychylim, na śmierć nas zdruzgocą.
Całe podole, jak zajrzeć daleko,
Roi się bojem, — pod lasem, nad rzeką.
2315Żeśmy bezbronni, nic nam nie pomoże.
Jak gradem całe ściemniało przestworze;
Tu świszczą strzały, tam pociski grzmocą,
Tu kamień warczy wyrzucony procą.
PINARIUS
CHŁOPIEC
Mogąż bezbożnemi
Być martwe mury? Przecież męski lud
Wyległ na pole. Kiedyś legł na ziemi
I zadrzemałeś, jam poszedł do miasta.
2325Pusto. Gdzie spojrzę przez otwarte drzwi,
Tam przy ognisku sabińska niewiasta
Samotna siedzi i ociera łzy.
Psy, co jedyną zostały obroną,
Liżą ich ręce opadłe na łono.
2330Biedneż niewiasty! Tak młode a smutne.
Cóż? Gdy mężowie walczą tam z ich braćmi,
Kto bądź zwycięży — losy to okrutne —
Łza po poległym kirem oko zaćmi.
PINARIUS
CHŁOPIEC
Jeszczem coś widział… Szedłem koło domu
Biednego Anka. Wprawdzie go na mary
Złożyli, ale nie było go komu
Pilnować nocą. Spojrzę przez świt szary
2340Ode drzwi: w głowach siedziała dziewica
I nad umarłym pochyliła lica.
Tullia!… krzyknąłem. Ona na to słowo
Spojrzała martwo i dała znak głową,
Bym nie przeszkadzał. Jakaś tajemnica!…
2345Aż mnie dreszcz przeszedł.
PINARIUS
CHŁOPIEC
wyglądając
Ho! nasz szyk się łamie…
Nie… znów stanęli; dotrzymują kroku.
2350Król przed szeregiem prowadzi na wroga…
Zwarli się… dzielnie!… Już z połowa stoku
Oswobodzona… Droga aż do góry
Stoi otwarta.
PINARIUS
Tak? otwarta stoi?
2355Więc, pod mym gniewem, prowadź mnie za mury!
A gdybyś ojca w bezbożności swojej
Nie chciał wywieść za ten gród złowrogi,
To sam omackiem pójdę szukać drogi.
CHŁOPIEC
Za późno, ojcze. Czy mnie wzrok nie mami?
2360Górą znów jakaś wre ciżba straszliwa.
Ktoś ze świeżymi nadciąga hufcami,
A włos mu siwy po szyi opływa:
To Tytus Tacjusz. Jakby mu ubyło
Lat, istny młodzian postawą i siłą;
2365Jakże znać po nim bohatera-króla!
A teraz… prosto pędzi na Romula.
W promieniach słońca błysnęły dwa miecze…
Zmieszany hufiec rusza na porzecze[133]
Rozdzielić królów…
PINARIUS
CHŁOPIEC
Ot, nieszczęście!
Rzym do wstecznego zmuszony pochodu.
Woła na zewnątrz.
2375Tu! tędy! Brama otwarta!
ROMULUS
za sceną
TACJUSZ
za sceną
CHŁOPIEC
odstępując od bramy
PINARIUS
SCENA II
Talassjusz ukazuje się w bramie. Widać zewnątrz grupy, które walcząc, pną się po stoku ku górze. Rzymianie bronią się, cofając, Pinarius siada na lewo. Chłopiec stoi obok niego z miną głębokiego współudziału.
TALASSJUSZ
stojąc na progu, woła na zewnątrz
Ręka na rękę, towarzysze, śmiało!
Tarczą o piersi przeć ich, co sił stało,
I spychać w przepaść. Tak!… Już się zachwiali,
2385Już lecą na dół. Towarzysze, dalej!
Do miasta bieżcie, chrońcie się za mury.
Tędy, Romulu! Śpieszcie, nim zgłuszone
Upadkiem tłumy wdrapią się do góry!
Niechaj szturmują, my znajdziem obronę!
2390
Rzymianie cisną się przez bramę, ranni, niektórzy upadając. Zabitych wynoszą. Na prawo i na lewo rozchodzą się do miasta.
A teraz spocząć i obwiązać rany.
1-SZY RZYMIANIN
TALASSJUSZ
Co tobie ulgi wrogów mieć na względzie?
Wstydź się, Sekstusie, coś taki stroskany?
2395Każdą krwi naszej kroplę u tej bramy
My im za ciężkie żelazo sprzedamy.
Dalej na mury, w kim dech jeszcze! Śmiało!
2-GI RZYMIANIN
TALASSJUSZ
Gdzie wasze męstwo się podziało?
2400Cóż stąd, że chwilę zatrzymano nas?
Tocieśmy trzykroć wpierali ich w las
I czoło z czołem całą noc walczyli.
Czegóż tak głowę zwieszać w jednej chwili,
Jakby po hańbie? Na jednego wilka
2405To zbyt morderczo puszczać psów po kilka.
Ale niech jeno podejdą do góry,
Oj złamią zęby o te dzielne mury!
3-CI RZYMIANIN
pomagając nieść zabitego
TALASSJUSZ
Wstydź się, Flawiuszu! Jakże najlepszemi
2410Możesz tych mienić, co w tak ciężkiej chwili
Rzym opuścili?
Czyż ja nie żyję? Czyż wy nie żyjecie?
I czyż nie żyje Romulus, choć niemy
I głuchy, milcząc, nieprzyjaciół miecie?
2415Ej! Rzym nie zginął, kiedy my żyjemy!
Dalej na mury! Co który zabity,
To go stojący[134] wprowadzić na szczyty,
Aby wróg z pola myślał, że kamienie
Rodzą nam coraz nowe pokolenie!
2420Rannych do domów!… Lecz cóż to król zwleka?
RZYMIANIE
ostatni wkraczający
TALASSJUSZ
SCENA III
Talassjusz i kilku Rzymian; — Pinarius i chłopiec; — Romulus ranny w rękę i w biodro ukazuje się, zwracając oczy ku bramie.
TALASSJUSZ
RZYMIANIE
gromowym okrzykiem
ROMULUS
wchodząc
Zamykać bramę! Potem kamień znieść
Ze wszystkich domostw. Złożyć go na mury,
I gdy podejdą, miotać na nich z góry.
2430Kiedy nie mamy dosyć silnej dłoni
By bronić Rzymu, niechaj Rzym nas broni!
TALASSJUSZ
ROMULUS
Dajcie mi pokój! Alboż tu nie świecą
2435Krople krwi Anka? Niech się zmiesza z moją!
Rzymianie sadzają go na kamieniu i porywają ramię do opatrunku.
Gdyby tylko było ciszej nieco
Tu, w głowie. — Jak tam w polu rzeczy stoją?
2-GI RZYMIANIN
Szczególna[135]!
ROMULUS
2-GI RZYMIANIN
TALASSJUSZ
ROMULUS
do tych, co go opatrują
Kiedyż tam koniec? Śpieszcie! Jam już zdrowy.
Idź, Talassjuszu; ja za tobą wraz.
Trzeba w świątyni zamknąć białogłowy;
2450Sabinki myślą, jak by zdradzić nas.
One gotowe, niby to z pustoty,
Gdy wyruszycie na zewnętrzny bój,
Zajść was i weprzeć na braci swych groty.
Ruszaj na mury, Talassjuszu mój!
2455Talassjusz odchodzi.
Kto przy ołtarzu siedzi tam? Pinary!
Że też mi zawsze na drodze ten stary!
Ha! jeśli bywasz mocą swego ducha
Na radzie niebian; jeśli ci wiadomo,
2460Co sobie Parki[136] szepczą tam do ucha:
Powiedz, wielebny, jak się stanie z Romą?
PINARIUS
ROMULUS
PINARIUS
ROMULUS
PINARIUS
ROMULUS
Nadchodzi zbrojny.
ZBROJNY
Królu, czy słyszysz ten grzmot?
Rąk secinami[137] w powietrzu miotana
Wali w te mury głowa ich tarana.
Co zastęp spędzim, to znów idzie nowy.
ROMULUS
2480
A czyż to wasze nie mocniejsze głowy?
Dobrze! niech wrogów wywścieka się szał;
Gdy się mur zwali, wzniesiem go z ich ciał.
Wchodzi drugi zbrojny.
DRUGI ZBROJNY
ROMULUS
Czyż to, nędzniku, Rzymem jest ten głaz?
2485Niechaj mur pęka, byle stało was!
Jak nie miał pęknąć, gdy w dziele poczętem[138]
Krew bratnia strasznym była mu cementem?
Choćbyśmy wznieśli go pod same chmury,
Pękłby tak samo, bo nad tymi mury
2490Duch pomsty trzyma wciąż płomienną żerdź
W niszczącej dłoni. Więc na bój, na śmierć!
Romulus biegnie na lewo. Talassjusz, wkraczający z oddziałem Rzymian, wstrzymuje go.
SCENA IV
Poprzedzający, Talassjusz z Rzymianami.
TALASSJUSZ
ROMULUS
TALASSJUSZ
ROMULUS
Czy już do tego doszło? A więc, kto
Ze wszystkich, co się Rzymianami zwą,
Ma chęć ucieczki, otwarta mu droga!…
Nikt się nie rusza.
2505Ani jednego?… Więc Rzymianom cześć!
Żałobę Rzymu godnie będziem nieść.
Górą miecz! Razem, przed ołtarzem boga,
W ognisku grodu czekać będziem wroga.
TALASSJUSZ
SCENA V
Poprzedzający, Tytus Tacjusz i Sabinowie, ostatnich Rzymian pędząc
przed sobą.
TACJUSZ
z dobytą bronią
ROMULUS
który stoi przyparty aż podle swego domu
Tu, starcze; ale bądź lepiej z ostrożna.
Już cię na polu raz z nim rozdzielili,
Lecz tu za ciasno, minąć się nie można,
2515I jam już wreszcie syt tej krotochwili.
TACJUSZ
TALASSJUSZ
do swoich
SABINOWIE
następując, wściekłym okrzykiem
TACJUSZ
do swoich
SCENA VI
Poprzedzający, Hersylia.
HERSYLIA
wychodząc z domu
TACJUSZ
HERSYLIA
wchodzi w koło przez rozstępujących się Rzymian i Sabinów
Zabij go, ojcze, jeśli zdołasz, tu,
Na progu tego domu; mocą swą
2535Przytułkiem wdowim dla mnie uczyń go.
Patrz! On miecz spuszcza, on bronią nie miota
Przeciwko starcom i niewiastom mdłym;
Wielkość i zacność tarczą mu żywota.
Ale gdy go zabijesz, w domu twym
2540Tarcza ta jako trofej[140] nie postoi.
TACJUSZ
ROMULUS
Córkę swą słyszysz, lecz nie moją żonę.
Cóż było wspólnym między nią i mną?
Nie bądź kłamliwie pociągnion w mą stronę;
2545Prócz twoich, inne jeszcze ręce są
Godzące na me życie.
TACJUSZ
Co za ciemnie!
Kuglarskim trybem chceszli wmówić we mnie,
Że mi ją jeszcze córką mą odsyłasz,
2550Córką Tacjuszów? Jak to, nie zdradziłaż
Bogów mścicieli rodzinnego miasta
I klątw ojcowskich?
ROMULUS
Nie, starcze; niewiasta,
Z niewieścim sercem uczyniła to;
2555Ale ty córkę wychowałeś swą
Na posąg z głazu. Toż ona gotowa
Była mordowi otworzyć tę bramę.
HERSYLIA
Słuchajcie, proszę. I niech bogi same,
Co ból mój znają, mnie użyczą słowa,
2560Wam wiary w prawdę. Romulu! z rozpaczy,
Miałam cię ślepo poświęcić tej nocy.
Ocalić Tullię czyż mogłam inaczej?
Zatem tłumiłam w duszy z całej mocy
Iskry uczucia, któreś zatlił we mnie;
2565Walczyłam długo, walczyłam daremnie.
Wtem ty przyszedłeś… Ojcze, ojcze drogi!
On przyszedł do mnie, by wolności progi
I mnie, i siostrze odsłonić tajemnie.
Co wtedy padło na mnie, nie wiem sama.
2570Kogoż podobne czyny nie rozbroją?
Gdy się przede mną otwarła ta brama,
Uczułam w sercu, żem na wieki twoja.
Czemuż mi jakieś słówko nie wybiegło
Z wieścią ku tobie? Byłoby ostrzegło
2575Od wiela złego. I ci by nie stali
Przeciwko sobie, w gniewie zatwardziali.
Tak, ojcze drogi, na me łzy gorące
Byłoby weszło litości twej słońce,
Ty byś przebaczył. Myśl szybsza od stopy
2580Już mnie za rzymskie przeniosła przekopy,
Ale za późno. Bogowie rozkuli
Już Jędze zemsty; nie było obrony.
ROMULUS
HERSYLIA
TACJUSZ
HERSYLIA
Jak to? Za mężem swym idąc niewiasta,
2590Wszak musi zrzec się ojczystego miasta.
A oto mąż mój przed ludźmi i bogi.
Ja tu przy tobie klęcząc, ojcze drogi,
Świadczę przed niebem przysiężnymi słowy,
Że jeśli klątwy, która mnie tak boli,
2595Nie zdejmiesz dzisiaj z mej nieszczęsnej głowy;
To ja ją nosić będę z dobrej woli.
Mężem mi inny nie będzie mężczyzna
Prócz niego, inną nie będzie ojczyzna
Prócz tych rumowisk; ani inną strawa,
2600Prócz tej, co życie goryczą napawa.
Teraz, gdym tobie duszę mą odkryła,
Zabij go, ojcze, jeśli twoja siła!
ROMULUS
TACJUSZ
Nędzna! Czyż sądzisz, że twojej
2605Hańby świadomość ramię me rozbroi?
Ty stoisz przy nim, więc upadnij z nim!
Precz z mojej drogi, Rzymianko! Na świecie
Jeszcze mi jedno pozostało dziecię,
Które mi porwał ten zdradziecki Rzym.
2610Gdzie moja Tullia? Ta powita słodziej
Ojca, co jako mściciel tu przychodzi.
Kiedy Tacjusz znowu z dobytym mieczem rzuca się na Romulusa, za sceną z lewej strony rozbrzmiewa śpiew Sabinek, cichy i żałosny.
SABINKI
TACJUSZ
opuszczając miecz
HERSYLIA
wstając z przerażeniem
Biednaż moja głowa!
2620Czemużem Tullię puściła od siebie!
Nieszczęsna! chciała sama przy pogrzebie
Kochanka zostać. Co znaczy ten śpiew?
Postępuje krokiem w głąb sceny.
TACJUSZ
SCENA VII
Z lewej strony występują Sabinki, niosąc mary, na których spoczywa Ankus, białą draperią okryty. Na czele orszaku Tullia. Mary stawiają u stopni ołtarza; jednocześnie umilka śpiew. Wszyscy mężczyźni cofają się. Romulus, Hersylia, Talassjusz i Rzymianie na prawo, ku domowi, naprzeciwko Sabinów. Tacjusz, sam, zupełnie na przodzie sceny, na lewo. Pinarius z Chłopcem za ołtarzem.
TACJUSZ
Ziemio i niebiosy!
Toż to jest… moja córka? Jakżeż cała
Wiosna jej lica zwiędła i zwątlała
Śród jednej burzy! A ci głupcy przecie
2630O pojednaniu mówią. Biedne dziecię!
Chce podbiec ku niej. Ona podnosi rękę, powstrzymując.
Jak to! Czyż ty już nie poznajesz mnie?
Cóż tak na ojca patrzysz nieprzytomnie?
Otwórz ramiona, aby serce twe,
2635Bijąc przy moim, powiedziało do mnie:
Tak; to ja, ojcze, ostatnie z twych dzieci,
Taż sama Tullia, choć mnie boleść szpeci.
Kto tam spoczywa? Na czyim pogrzebie
Płaczem zawodzi moja Tullia dumna
2640W tym gnieździe zbrodni?… Ach! to ten, co ciebie
Z rąk moich porwał! O! przeklęta trumna!
Odstąp mi od niej, pójdź w moje ramiona!
TULLIA
TACJUSZ
spuszczając miecz na ziemię
TULLIA
TACJUSZ
TULLIA
Duma się przeszywa
Sama swym żądłem. Pozwól mi się samej
Usprawiedliwić, nim się pożegnamy.
2655Śród męskiej walki jam dotąd milczała,
Bom była dzieckiem. Dziś jestem dojrzała
Do śmierci bólem jednej tylko nocy;
Więc wytłumaczyć czuję dosyć mocy
Królom i ludom to, co za mą sprawą
2660Na piersiach Anka napisane krwawo.
TACJUSZ
TULLIA
Ten zmarły wziął mi życie. Ty mu
2665Go nie odbierzesz; bo tobie nie dano
Takich sił, jakie ta miłość ma w sobie,
Z zaświatowego co wabi ukrycia.
Cóż ty mi możesz dać godnego życia,
Gdy ten, którego ukochałam, w grobie?
2670Ręka, co ścięła śliczny cedr na górze,
W ogrodach świata możeż zrywać róże,
By wić girlandy? Usta, co tak błogo
Całują trupa, czyż poić się mogą
Winem rozkoszy ze światowej czary?
TACJUSZ
2675
Nieszczęsne dziecię! Odepchnij te mary;
Uczuj się, swoim upadłszy na łono,
Nowokochaną, nowoożywioną!
TULLIA
TACJUSZ
TULLIA
Więc się do twojej odwołam miłości
Raz jeszcze. W urnie, która jego kości
Złączy z moimi, niech się pokój ziści.
Zamknij w niej popiół swojej nienawiści;
2685A gdy pochodnia pogrzebowa zgaśnie,
Niech się z nią razem krwawe skończą waśnie.
TACJUSZ
Jak możesz tego wymagać ode mnie,
Gdy serce coraz w nowym bólu pęka
Na widok tego, co nieszczęścia ręka
2690Zrobiła z tobą. Daremnie, daremnie!
Nie miej nadziei.
TULLIA
Ojcze mój łaskawy,
Nie chciej utrudniać tej ostatniej sprawy,
Jaką mi życie za powinność wkłada.
2695Patrzaj, tu stoi Sabinek gromada,
Które przyniosły przed obliczność twoją
Zwłoki mojego małżonka; tam stoją
Ich znów mężowie; ziemi tej granice
Już im ojczyzną. Jako niewolnice
2700Tylko, jak obce, oderwane siłą
Od tego, co im tu najdroższe było,
Możesz na powrót zawieźć je do Kurów;
Duch ich wciąż będzie tęsknić do tych murów
I nad grobami mężów się unosić.
2705Nie, wierz mi, ojcze, złego było dosyć;
Wiemy to wszyscy. Ale dwie ofiary
Uśmierzą niebian sprawiedliwy gniew.
Krew bohatera i dziewicy krew
W święto pokoju niech z pokutnej czary
2710Na cześć ich spłynie.
Wzywam was, mocarze
Kurów i Rzymu, stańcie w zgodnej parze!
Podajcie sobie ręce i będziecie
Razem nieść ciężar, co was obu gniecie.
2715Co tobie w Anku umarło, Romulu,
Ja, com zabiła, wiem po własnym bólu.
A tobie, ojcze, córka przez to ginie,
Że ukochała ciebie tak serdecznie,
Iż, by z twą klątwą nie postąpić sprzecznie,
2720Zrzekła się szczęścia. Przebacz tej dziewczynie
I zdejm z nas klątwę, bym w cieniów krainie
Spotkawszy Anka, mogła żyć z nim razem.
TACJUSZ
ROMULUS
występując
Ja klękam przed tobą
W proch, nie przed królem, lecz przed ojcem padam,
Całą dostojność tego grodu składam.
Ja jużem myślał nie przeżyć tej chwili,
2730Aż ona błogo nade mną jaśnieje
I drogą czyni mi życia nadzieję.
Jakeśmy niegdyś w Kurach cię prosili,
Tak prosim znowu, ja i naród mój,
O rękę waszych córek.
TALASSJUSZ
do Tullii
ROMULUS
Tacjusz milczy.
HERSYLIA
Milczenie twe, ojcze, uśmierca.
2740Wszak widzisz w prochu dumnego człowieka,
I czemuż jeszcze twoja duma zwleka?
TULLIA
TACJUSZ
Cóż to? Mych siwych wojowników mur
Ociera oczy? Sabińscy ojcowie,
2745Nie odrzucacież od siebie swych cór?
NAJSTARSZY Z SABINÓW
po porozumieniu z innymi
TACJUSZ
Wstań człowieku, który
Zdołałeś odjąć mi serce mej córy,
2750A słowo klątwy, którem rzekł, niebianie!
Zatopcie w morza najgłębsze otchłanie
I przyciśnijcie je ciężarem skały,
By go demony odtąd nie dostały.
Błogosławieństwo spuśćcie na ten gród,
2755Niech się dwa ludy w jeden złączą lud,
Z dwóch królów jeden niech powstanie król!
A teraz, dzieci, zrzućcie z serca ból;
Tu na me piersi! Żyj mi, Tullio miła,
I ciesz się zgodą, którąś ty sprawiła.
TULLIA
2760
Dzięki ci, ojcze; ale już nie wstanie,
Kto umarł. Słyszę stąd Anka wołanie:
Głos jego smutny, co do mnie dolata,
Zagłusza echa wesołego świata,
Zagłusza, ojcze, otuchy twej słowa.
HERSYLIA
TULLIA
HERSYLIA
TULLIA
HERSYLIA
TACJUSZ
TULLIA
PINARIUS
występując przed ołtarzem, z rękami w górę podniesionymi
2780
Przyjmcie ofiarę, bóstwa przejednane!
Gniew swój wszelako wstrzymajcie nade mną,
Choć droga losu była dla mnie ciemną.
Jedna tu miłość utworzyła zmianę;
Zagadkę waszej rozwiązując woli,
2785Starła przekleństwa ojcowskiego ślady,
Zaprowadziła jedność w miejsce zwady,
Błogosławieństwo na miejsce niedoli.
Przedmowa do wydania źródłowego z 1879 r.
2788Paweł[142] Heyse, żyjący dotąd[143] znakomity nowelista niemiecki, urodził się w Berlinie roku 1830; synem był zasłużonego językoznawcy R.M.L. Heysego[144]; pod przewodnictwem Boeckha[145] i Lachmanna[146] odbył porządne studia filologiczne; podróżując kilkakrotnie po Włoszech i pilnie zajmując się językiem i literaturą narodów romańskich, wybornie się przygotował do swej poetycznej[147] działalności. W roku 1854 udał się do Monachium, gdzie należąc do kółka poetyckiego, otaczającego króla Maksymiliana[148], otrzymał pensję od rządu bawarskiego. Ale gdy przyjaciel jego Emanuel Geibel[149], niepospolity liryk, wskutek sympatyj swoich dla dążności króla pruskiego Wilhelma[150] (dzisiaj cesarza) postradał pensję, Heyse, który podzielał jego przekonania, zrzekł się także i swojej. Mając byt zapewniony, żyje spokojnie i szczęśliwie dla natchnień swej Muzy.
2789Heyse próbował sił swoich w różnych rodzajach poezji. Rozpoczął swój zawód[151] od powieści poetycznych: Bracia (1851)[152] i Urika[153] (1852) i od tego czasu aż do dziś dnia utworzył cały szereg tego rodzaju utworów, zebranych razem w roku 1870 pod ogólnym napisem[154]: Nowele wierszem[155] (Novellen in Versen). Znajdują się tu powieści ze wszystkich niemal krajów i epok, zarówno całkiem oryginalnie pomyślane, jak i przetworzone z innych nowelistów, a mianowicie z Boccaccia[156]. Heyse jest mistrzem w wersyfikacji; różnorodne gatunki wiersza, nie wyłączając nawet najtrudniejszych, traktuje z taką swobodą i wykończeniem, że w podziw wprowadza. Od heksametru[157], którym napisał obszerny poemat w dziewięciu pieśniach pt. Thekla (1859)[158] aż do tercyny[159], która zachwyca nas w Salamandrze[160] przejście niełatwe, a jednak dla Heysego trudności nie przedstawiło. Co do treści, to najmniej udatne są nowele z życia artystycznego: Michel Angelo[161], Rafael[162]; lepsze o wiele są obrazki z krajobrazów i obyczajów włoskich w Sielankach sorrenckich[163]; do najpiękniejszych zaś należy Salamandra, w której mamy dzieje krótkotrwałej miłości owianej tchem poetyckim, tudzież Dziecię cudowne (Das Feenkind[164]), poemacik zarówno serdeczny w ustępach poważnych, jak zajmujący — w humorystycznych.
2790Na polu dramatyki[165] wystąpił Heyse najprzód[166] z Meleagrem[167] i Sabinkami (1857)[168], a gdy ta właśnie sztuka otrzymała nagrodę konkursową w Monachium, rzucił się z zapałem do twórczości scenicznej: pisał komedie (Elżbieta Karolina 1860[169]), a zwłaszcza tragedie: Maria Maroni 1864, Hadrian, Kolberg, Bogini rozumu 1869[170]; dramat jego pt. Hans Lange (1864)[171] zyskał nawet wielkie powodzenie w teatrach. Zbiór prac jego dramaturgicznych wychodzi tomami od r. 1865 pt. Dramatische Dichtungen.
2791Najświetniej atoli zabłysnął Heyse w noweli prozą. Tu okazał się on prawdziwym wirtuozem, umiejącym najróżnorodniejsze temata[172] z najbardziej odmiennych epok przedstawiać w mistrzowskim nieraz malowidle. Siły wprawdzie nie posiada, ale płodność fantazji jego, wdzięk i swoboda czarują czytelnika. Nowele Heysego mają charakter podmiotowy; stąd postaci w nich występujące, jakkolwiek poprawne pod względem rysunku i czyste pod względem kolorytu, nie stają przecież przed nami w prawdziwie plastycznych kształtach. Brak ten wynagradza wysoko rozwinięte poczucie estetyczne i nadzwyczaj subtelne cieniowanie namiętności ludzkich. Przygody miłosne, w których zmysłowość zostaje zawsze uduchowniona[173] sposobem traktowania, są przeważnym[174] motywem noweli Heysego. Żaden cel moralny, społeczny lub polityczny nie zamąca w nich wrażenia czysto estetycznego, ale też równocześnie nie nadaje mu głębi myślowej. Niepodobna tu wyliczać nawet ważniejszych utworów, których jest wielka ilość; nie ma bowiem pomiędzy nimi odznaczających się różnic; dosyć wspomnieć, że do dziś mamy już dwanaście zbiorów noweli Heysego, z których niejeden kilkakrotnie przedrukowano. Ostatni zbiór[175] ma datę roku 1879 (Berlin, str. 381) i mieści w sobie cztery nowele: Rzecz sama w sobie[176], Dwóch więźniów[177], Córka Jego Ekscellencji[178], Beppe[179].
2792Heysego zaliczają krytycy niemieccy do tak zwanego „kierunku akademickiego”, dla którego styl wykwintny, piękne grupowanie i zaokrąglenie kompozycji są główną rzeczą w utworach sztuki. Chcielibyśmy zapoznać czytelników naszych z tym kierunkiem, mającym w Niemczech wielką liczbę zwolenników, za pośrednictwem tak świetnego stylisty, a zarazem tak ulubionego nowelisty, jak Heyse. W tym celu każdy z 3 głównych rodzajów twórczości jego zamierzamy dać poznać w stosownie dobranych kreacjach. Rozpoczynamy od tragedii Sabinki w przekładzie Kazimierza Kaszewskiego[180].
Przypisy
[1]
Sabinki — na końcu utworu dołączona została informacja o autorze: Przedmowa do wydania źródłowego z 1879 r. [przypis edytorski]
[4]
akt pierwszy — przekład całego tego aktu jest innego pióra [Nie udało się zidentyfikować autora tego przekładu. Red. WL]. [przypis redakcyjny]
[5]
goście kuryjscy — goście z miasta Cures (lub: Cures Sabinorum), czyli Sabinowie, przedstawiciele ludu zamieszkującego starożytną Italię (na północ od Rzymu, w okolicach dzisiejszego Rieti), który w III w. rywalizował z Rzymianami o panowanie nad Kampanią. Jako główne miasta Sabinów wymienia się: Cures, Amiternum, Reate (dziś Rieti), Nomentum, Nursię i Orvinium. [przypis edytorski]
[7]
Neptunus, częściej Neptun (mit. rzym.) — bóstwo wód, morza i deszczu, a także patron wyścigów konnych. [przypis edytorski]
[12]
Anku — tu: wołacz od imienia Ankus. Wyrazy łacińskie zakończone na -us odmieniano dawniej w polszczyźnie, odrzucając tę końcówkę, na wzór odmiany łacińskiej, np. łac. Ancus, Anci, Anco itd. [przypis edytorski]
[20]
wilczyca stara, Wasza mateczka, dawała wam wymię — nawiązanie do legendy o założeniu Rzymu przez bliźniaków Remusa i Romulusa, porzuconych jako niemowlęta i wykarmionych przez wilczycę. [przypis edytorski]
[21]
zachciéwa — dziś popr.: zachciewa; tu daw. wymowa: zachciwa, wyraz zrymowany z osobliwa. [przypis edytorski]
[22]
uprzejmemi — dziś popr. forma N. lm: uprzejmymi; tu zachowano daw. formę ze względu na rym. [przypis edytorski]
[25]
wszystkiem mu gotowa w oczy powtórzyć (daw.) — jestem gotowa powtórzyć mu w oczy wszystkie (moje przekleństwa). [przypis edytorski]
[61]
zarzewie — tu: rozpalanie ognia; stary miecz służył do krzesania iskier o kamienie. [przypis edytorski]
[64]
lubemi — dziś popr. forma N. lm r.m.: lubymi; tu zachowano daw. formę ze względu na rym. [przypis edytorski]
[68]
ode drzwi do drzwi obejdziem koleje — obejdziemy kolejno wszystkie domostwa. [przypis edytorski]
[75]
o nię — dziś popr. forma B. lp r.ż.: o nią; tu zachowano daw. formę ze względu na rym. [przypis edytorski]
[95]
młodszę — dziś popr. forma B. lp r.ż.: młodszą; tu zachowano daw. formę ze względu na rym. [przypis edytorski]
[99]
stu ludzi nań zdobyć (się) nie mogą — dziś popr.: stu ludzi nie może się na nią zdobyć. [przypis edytorski]
[100]
łatwiejszemi — dziś popr. forma N. lm r.m.: łatwiejszymi; tu zachowano daw. formę ze względu na rym. [przypis edytorski]
[114]
nagiem — dziś popr. forma Msc. lp r.m.: nagim; tu zachowano daw. formę ze względu na rym. [przypis edytorski]
[121]
Albalonga, częściej Alba Longa — główne miasto latyńskie, według legendy rodzinne miasto Romulusa i Remusa. [przypis edytorski]
[142]
Paweł Heyse — w XIX w. panowała zasada spolszczania obcych imion; dziś przytaczamy imię i nazwisko cudzoziemców w oryginalnej postaci i pisowni. [przypis edytorski]
[143]
Paweł Heyse, żyjący dotąd znakomity nowelista niemiecki — niniejszy tekst pochodzi z Wyboru pism z roku 1879. [przypis edytorski]
[144]
R.M.L. Heyse — dziś podaje się (np. www.nobelprize.org), że ojciec pisarza nosił imiona Karl Wilhelm Ludwig i żył w latach 1797–1855. [przypis edytorski]
[145]
August Boeckh a. Böckh (1785–1867) — niemiecki filolog klasyczny i badacz starożytności. [przypis edytorski]
[146]
Karl Konrad Friedrich Wilhelm Lachmann (1793–1851) — niemiecki filolog i krytyk. [przypis edytorski]
[149]
Emanuel Geibel — właśc. Franz Emanuel August Geibel (1815–1884), niemiecki poeta. [przypis edytorski]
[150]
Wilhelm I (1797–1888) — król pruski od 1861, cesarz niemiecki w latach 1871–1888. [przypis edytorski]
[151]
Rozpoczął swój zawód od powieści poetycznych — inne źródła podają, że pierwszym poematem był Frühlingsanfang 1848 (1848); potem Der Jungbrunnen: Neue Märchen von einem fahrenden Schüler (1850) oraz Francesca von Rimini: Tragödie in fünf Akten (1850). [przypis edytorski]
[152]
Bracia (1851) — inne źródła podają rok 1852 jako datę wydania powieści Die Brüder: Eine chinesische Geschichte in Versen. [przypis edytorski]
[156]
Giovanni Boccaccio (1313–1375) — włoski pisarz, autor m.in. zbioru nowel Dekameron. [przypis edytorski]
[157]
heksametr (z gr.) — miara wierszowa, którą napisano m.in. Iliadę i Odyseję. Charakteryzuje się skomplikowanymi zasadami budowy wersów: na każdy składa się 6 stóp, daktyli (jedna sylaba długa i dwie krótkie) lub spondejów (dwie sylaby długie), czyli od 12 do 17 sylab. Heksametr polski, wobec braku iloczasu, polega na odpowiednim zestawianiu sylab akcentowanych i nieakcentowanych. [przypis edytorski]
[158]
Thekla (1859) — inne źródła podają rok 1858 jako datę wydania poematu Thekla: Ein Gedicht in neun Gesängen. [przypis edytorski]
[159]
tercyna (z wł.) — układ stroficzny, stosowany w Boskiej komedii Dantego. Wiersz o strofach złożonych z trzech wersów, najczęściej jedenastozgłoskowych, łączących się między sobą rymami w układzie aba, bcb, cdc itd. [przypis edytorski]
[160]
Salamandra — niem. Der Salamander, opublikowane w tomie Novellen und Terzinen (1867). [przypis edytorski]
[161]
Michel Angelo — niem. Michel-Angelo Buonarotti, opublikowany w Hermen: Dichtungen (1854). [przypis edytorski]
[164]
Das Feenkind — Das Feenkind opublikowane w: Novelle in Versen, tom 4 (1869). [przypis edytorski]
[169]
Elżbieta Karolina 1860 — inne źródła podają rok 1864 jako datę wydania komedii Elisabet Charlotte. [przypis edytorski]
[170]
Bogini rozumu 1869 — inne źródła podają rok 1870 jako datę wydania dramatu Die Göttin der Vernunft. [przypis edytorski]
[179]
Beppe — niem. Beppe der Sternseher, opublikowana także w Italienische Novellen (1924). [przypis edytorski]
[180]
Kazimierz Jan Kaszewski (1825–1910) — krytyk literacki i teatralny, tłumacz m.in. Sofoklesa, Ajschylosa, Wiktora Hugo. [przypis edytorski]
Bezpieczne płatności zapewniają:
Dane do przelewu tradycyjnego:
nazwa odbiorcy
Fundacja Wolne Lektury
adres odbiorcy
ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125, 00-514 Warszawa
numer konta
75 1090 2851 0000 0001 4324 3317
tytuł przelewu
Darowizna na Wolne Lektury + twoja nazwa użytkownika lub e-mail
wpłaty w EUR
PL88 1090 2851 0000 0001 4324 3374
Wpłaty w USD
PL82 1090 2851 0000 0001 4324 3385
SWIFT
WBKPPLPP
Proszę czekać...
Słuchaj od tego miejsca
