Spis treści
- Bieda: 1 2 3 4 5
- Błogosławieństwo: 1
- Bogactwo: 1
- Cierpienie: 1 2 3
- Dobro: 1 2
- Duma: 1
- Dusza: 1 2 3
- Dziecko: 1 2
- Dziedzictwo: 1
- Głód: 1
- Grób: 1 2
- Honor: 1
- Kondycja ludzka: 1 2 3
- Książka: 1 2 3
- Łzy: 1 2 3
- Marzenie: 1
- Matka: 1 2 3
- Melancholia: 1
- Miasto: 1 2 3 4 5
- Miłość: 1
- Młodość: 1 2
- Modlitwa: 1 2
- Morderstwo: 1
- Natura: 1
- Ojciec: 1 2
- Pijaństwo: 1 2
- Praca u podstaw: 1 2 3 4
- Przeczucie: 1
- Przemiana: 1
- Przyjaźń: 1
- Samobójstwo: 1
- Sen: 1 2
- Sierota: 1
- Społecznik: 1 2 3
- Szaleniec: 1 2
- Szaleństwo: 1
- Śmierć: 1 2
- Theatrum mundi: 1
- Warszawa: 1 2 3
- Wieś: 1
- Wizja: 1
- Zbrodnia: 1
- Zło: 1
pisownia łączna / rozdzielna: niepotrzeba > nie potrzeba; jakto > jak to; zamąż > za mąż; mimowoli > mimo woli; wdal > w dal; wciągu > w ciągu; o la Boga > olaboga; po za > poza itp.
pisownia wielką / małą literą: anglik > Anglik; żyd > Żyd; węgierka > Węgierka; murzyn > Murzyn.
pisownia joty: portjer > portier itp.
spółgłoski dźwięczne / bezdźwięczne: blizki > bliski, módz > móc; zkąd > skąd; z po za > spoza; męzki > męski; wązka > wąska.
pisownia poszczególnych wyrazów: stacya > stacja; tłomoki > tłumoki; cięży > ciąży; Turcya > Turcja; skówka > skuwka; kilkoletnią > kilkuletnią; owdzie > ówdzie; rządzca > rządca.
pisownia skrótów: i t. d. > itd.
fleksja: kosztownemi > kosztownymi; cieniutkemi > cieniutkimi; zdobnemi > zdobnymi, itp.
interpunkcja, np.: widzi wszystko, jak przez mgłę > widzi wszystko jak przez mgłę; Wagon się lekko kołysze na osiach, jak łódka na Wiśle, gdy statek przepłynie > Wagon się lekko kołysze na osiach jak łódka na Wiśle, gdy statek przepłynie [usunięto przecinek przed jak]; Gdy myślała teraz o szpitalu, i szkołach, które otwierała z bratem > Gdy myślała teraz o szpitalu i szkołach, które otwierała z bratem; A potem buty na nogi, i do domu > A potem buty na nogi i do domu [usunięto przecinek przed i]; Nie będzie samolubstwa, ani podłości, rozumiesz, Antku? [usunięto przecinek przed ani]; Wtedy powie całą prawdę: „a co to pan mój ojciec, czy co? Ojciec mi pozwalał palić, a pan nie? Kupił mnie pan? > Wtedy powie całą prawdę: „A co to pan mój ojciec, czy co? Ojciec mi pozwalał palić, a pan nie? Kupił mnie pan? [wielka litera po dwukropku]; „Suchy Felek”; „suchy Felek” > Suchy Felek [ujednolicono pisownię pseudonimów, wielką literą bez cudzysłowu poza pseudonimem „garbata”, który odnosił się do cechy fizycznej postaci].
„Jestem Miłość — rzekł młodzieniec — kocham ludzi: kocham tych, którzy godni miłości, współczuję z tymi, których kochać nie mogę. Miłością jestem, dzieci > — Jestem Miłość — rzekł młodzieniec — kocham ludzi: kocham tych, którzy godni miłości, współczuję z tymi, których kochać nie mogę. Miłością jestem, dzieci [ujednolicono zapis dialogowy, wstawiając pauzy dialogowe tam, gdzie był jedynie cudzysłów rozpoczynający]; matka — pijaczka > matka-pijaczka; Antek — typ; Antek-typ; Bronek — kelner > Bronek kelner [zamieniono pauzy na dywizy lub usunięto pauzy]; „cwaniak” > cwaniak ; „halc” > halc; „harak” > harak; „rychtyg” > rychtyg [w imię przejrzystości tekstu zrezygnowano z cudzysłowów w przypadku słów potocznych, gwarowych, wyróżniono graficznie]; mimo otwarte okna > mimo otwartych okien; mimo różnorodność zajęć > mimo różnorodności zajęć; pałacu Zaruckim > pałacu zaruckim; szpitalem Ujazdowskim > Szpitalem Ujazdowskim; Agricola > Agrykola.
Poprawiono błędy źródła: zamiast pomagania ojcu w sprzątania ulicy > zamiast pomagania ojcu w sprzątaniu ulicy; knajpee > knajpę; ilościązwestchnień > ilością zwestchnień; akompniamencie > akompaniamencie; kzstałt > kształt; ciągnąła > ciągnęła; siedzieniu > siedzeniu; trząsnąl > trzasnął; umrały > umarły; zlewkawi > zlewkami; przypruszoną > przyprószoną; Chiałby > Chciałby; pozwalisz -> pozwolisz; prawię wcale nie pamiętam > prawie wcale nie pamiętam; pięniądze > pieniądze.
Pozostawiono błąd źródła: Prowadził on życie zamknięte w opuszczonym starym pałacu zaruckim, nigdzie nie wyjeżdżając, [brak czasownika] dnie na samotnych przechadzkach po parku i na czytaniu pism i książek, których każda poczta dostarczała mu w dużej ilości.
Dzieci ulicy
I. Nabywca dzieci
1Miasto, WarszawaW pogodny dzień jesienny Alejami Ujazdowskimi w Warszawie sunęły tłumy ludzi. Spieszno było mieszkańcom miasta nacieszyć się ciepłem, słońcem i czystym powietrzem. Toż niezadługo trzeba się będzie ukryć w mieszkalnych klatkach, wśród murów, i czekać całe pół roku, nim spod grubej warstwy brudnego śniegu ukażą się kamienie, a nędzne miejskie drzewka pierwsze puszczą pędy wiosenne.
2Środkiem toczyły się karety, powozy i dorożki, jedne wolniej, drugie szybciej, mijając się, krzyżując. W powozach panie, postrojone w jedwabie i koronki, w kapeluszach bogato przybranych kosztownymi piórami, panowie w modnych strojach z cieniutkimi laskami zdobnymi w srebrne rączki. Tu przesunął się zgrabny wolant[1] hrabiego Wikcia, tam ciężkie lando[2] bankiera Totengelda, ówdzie leciutki kabriolet znanej Ziuty, przyjaciółki hrabiego Zdzisia. W dorożkach dwukonnych siedzieli paniczykowie z nogami bardzo wytwornie pokrytymi pledami imitującymi tygrysie skóry. W jednokonkach znów spokojne mieszczaństwo używało przejażdżki w towarzystwie żon i licznej czeredy pociech. A trotuarami rozwijał się długim wężem nieskończony, różnobarwy sznur pieszych.
3Między bogatymi sukniami pań, ciemnymi paltami panów kręciło się wiele dzieci, zachęcając natarczywie do kupna wiązanek. Kwiaty tych bukiecików były tak samo bezbarwne i smutne jak blade twarze sprzedawców.
4 5— Niech pan kupi bukiecik dla tej pani.
6 7— Jak to nie potrzeba? Taka śliczna pani.
8— Nie potrzeba, powtarzam wam raz jeszcze.
9— Proszę pana, dla narzeczonej o! widzi pan, narzeczona się uśmiecha.
10— Kiedy to wcale nie narzeczona, to żona.
11— Proszę pana, ja chcę zarobić na chleb. W domu matka, proszę pana, chora.
12I do ręki dziecka pada miedziana moneta, a kwiatek wędruje do rąk towarzyszki szczodrego młodziana.
13 14 15 16 17 18— O patrz, ten kupi. Proszę pana, niech pan kupi kwiatek dla tej ślicznej narzeczonej. Proszę pana, ojciec chory, spadł z drabiny.
19 20— Mularzem[3], proszę pani. Matka w szpitalu. Chcę zarobić na kawałek chleba.
21Wśród tłumu osób szedł człowiek, który bacznym okiem śledził działalność żebraczej gromady. Szedł sam jeden, w palcie z podniesionym kołnierzem, z cienką laską w ręce. Spoza binokli spoglądało na dzieci dwoje dziwnych oczu przenikliwych. Czasem tylko błysły tam jakieś złowrogie ogniki gniewu, czasem błyskawica się na chwilę zapaliła płomieniem i znów były to oczy tylko przenikliwe, badawcze i chłodne.
22 23Oczy przechodnia spoczęły na postaci Mańki i jej towarzyszu.
24Dziewczynka mogła mieć lat dziesięć, choć drobna, chuda, na twarzy nosiła odcień powagi cechującej wiek starszy. W wytartej sukni nieokreślonego koloru, podartej i poplamionej, w podartym czarnym fartuchu, w bucikach wykrzywionych, które z przodu widać było aż do wysokości podartej pończochy, z tyłu i z boków zasłonięte ogonem sukni do kostek. Na talerzyku leżały w wodzie wiązanki kwiatów. W jej wielkich czarnych biegających oczach widniała przedwcześnie rozwinięta powaga, jakaś ciekawość niezdrowa i gniew niemy.
25— Czego chcesz, czego się drzesz?
26 27 28Przybiegła do pana w żółtych bucikach i lśniącym cylindrze.
29 30— A, już mnie znalazłaś. I czego chcesz?
31— Pan kupi kwiatek dla tej pani.
32 33 34 35 36— A to co za znajomość? — zapytała oparta o jego ramię pani w wielkim kapeluszu z piórami.
37— To moja nadworna kwiaciarka.
38Pani uśmiechnęła się niedbale.
39— Czy jesteś o nią zazdrosna? — spytał.
40Pani obrzuciła go pogardliwym spojrzeniem.
41 42— No, Mańka, dasz mi kwiatek na kredyt?
43 44— Chcesz różę? — zapytał towarzyszki.
45— Dziękuję — rzekła z niechęcią i podrażnieniem w głosie.
46Pan dał Mańce srebrną monetę, wiązanki nie przyjął.
47— Innym razem — rzekł z dygnitarskim ruchem ręki.
48 49 50 51 52 53 54 55— Nie dasz? No, zobaczysz, pożałujesz.
56 57— Tylko się nie rzucaj tak bardzo.
58Wziął dziesiątkę, pochwycił niedopałek papierosa, którego rzucił jakiś przechodzień i zaciągnął się.
59— Antek — zawołała nagle Mańka.
60 61— Patrz, tamten znów się tu kręci.
62Antek rzucił papierosa, zmierzył groźnie przeciwnika.
63— Poszedł won! Tu nasze miejsce.
64 65— A kupiłem, tobie co do tego? Zmiataj, mówię ci, pókim dobry.
66Chłopiec zmierzył Antka od stóp do głowy.
67 68 69I Antek zbliżał się powolnym krokiem do chłopca, zachodząc z boku.
70 71 72Antek pchnął chłopca bokiem, wystawiwszy łokieć. Uderzenie było silne; chłopcu spadła z głowy czapka.
73 74Ale Antek miał przewagę pierwszego udanego ruchu. Zręcznie podniósł czapkę z ziemi, nasunął mu ją aż na nos i rzekł, pchając go przed sobą.
75 76Walka była nierówna. Antek był silniejszy:
77— Poczekaj, jak będę z Wickiem, to pomówimy dziś jeszcze.
78— Oj! oj! boję się Wicka tyle, co i ciebie.
79 80 81 82Antek przyskoczył do przeciwnika z zaciśniętymi pięściami.
83— Słuchaj, powiedz no jeszcze co.
84 85 86Do walczących zbliżyła się Mańka.
87— Antoś, przestań już — prosiła.
88— Wynoś się, o! — rzekł zirytowany Antek.
89— Patrzcie, jak się o niego boi. Narzeczona! — szydził pokonany zapaśnik.
90Antek puścił się za nim w pogoń, lecz chłopiec uciekł.
91Miasto, BiedaŚrodkiem Alej płynęły powozy, dorożki; trotuarami sunęły tłumy. Piękne stroje tworzyły barwny dywan utkany z kosztownych tkanin.
92— Proszę jaśnie pana, niech pan kupi bukiecik. W domu matka chora, ojciec, sześcioro dzieci małych.
93Pan w palcie z podniesionym kołnierzem, w ciemnych binoklach, usiadł na ławce, patrzał on na cały przebieg walki spokojnie i ciekawie.
94Antoś zauważył go i zbliżył się z uśmiechem.
95— Niech pan, proszę łaski pana, kupi bukiet.
96 97 98— A co ja będę robił z kwiatami?
99— Podaruje pan ładnej panience. Niech pan kupi. Chcę zarobić na chleb i na lekarstwo dla ojca. Matka mnie wysłała.
100— Ty prawdę mówisz czy kłamiesz? — oczy nieznajomego głęboko zatopiły się w oczach Antka.
101— Prawdę, proszę pana — odpowiedział, patrząc śmiało.
102— Słuchaj, jeżeli powiesz mi prawdę całą, to ci dam rubla.
103— Ja prawdę mówię, proszę pana.
104Niebieskie oczy Antka ciekawie obejmowały postać nieznajomego. Przybrał pokorną postawę.
105 106— Mam matkę chorą, proszę pana, ojciec umarł.
107 108— Przed miesiącem, proszę pana.
109— Mówiłeś przed chwilą, że ojciec jest chory.
110 111— Więc matka już za mąż wyszła?
112— A cóż miała robić, proszę pana? Zostało nas siedmioro, toby nie poradziła!
113 114 115— Więc po co żebrzesz na lekarstwo? W szpitalu dają lekarstwa.
116 117— Mówiłeś, że dla ojca musisz kupić lekarstwo?
118— Nie, proszę pana, dla siostry. Ojciec w szpitalu.
119 120— U Dzieciątka Jezus, proszę pana.
121 122 123— Ta, która sprzedaje tam kwiaty.
124 125 126— Jej rodzice… Ona jest… My mieszkamy w jednym domu.
127 128 129 130 131 132— E, pijaczka, po całych dniach nie ma jej w domu. I chora.
133 134 135 136 137 138 139 140— Kiedy ja, proszę pana, mam kupić lekarstwo.
141— To chodź ze mną, zaprowadź mnie teraz.
142 143 144 145 146 147 148 149Antoś oddalił się rozgniewany.
150— Coś z nim mówił? — pyta go Mańka.
151— E, trajlował[4] tam.
152 153— Pytał się o mnie i o ciebie.
154 155— Choroba go wie. Chodź stąd, bo się jeszcze będzie czepiał.
156Wieczór zapadał. Aleje powoli pustoszały. Rodziny z dziećmi powracały gromadnie do domu, powozy rozprysły się. Chłodny wieczór jesienny rozpędził ostatki spacerujących. Niebo się zachmurzyło, powiał wiatr silny. Liście z głuchym szelestem opadały z drzew na ziemię.
157Mali roznosiciele kwiatów, drżąc z chłodu, tym natarczywiej ofiarowywali swój towar.
158Czasem policjant zamajaczył na tle wilgotnego wieczoru, a wtedy dzieci na dane hasło kryły się za drzewa, lub przebiegały przez środek ulicy.
159 160Antoś wracał z Mańką; zimno im było w mgle jesiennego wieczoru. Szczególniej chłopiec w swych dziurawych spodniach i jakiejś przezroczystej bluzie, narzuconej na koszulę, czuł chłód dotkliwy.
161 162Antek wszedł do sklepiku, kupił kilka sztuk papierosów, dla Mańki serdelek i czekoladę w srebrnym papierze.
163 164 165— Ile tam masz? — zapytał Mańkę Antek.
166 167— Masz, niech cię tam. Czort go wie, w jakim on dziś humorze.
168 169— O, ja swoje zawsze zarobię. Żeby nie ten stary grzyb, to bym miał rubla dla siebie.
170 171— Owa, wielka sztuka. Żebym to ja był dziewczyną, tobym jeszcze więcej zarobił!
172— A jakże. Lepiej być chłopcem.
173— Co ty tam wiesz… Dlaczego ty nigdy w rękę nie całujesz?
174 175— Fi, takaś harda. W interesie tak nie można.
176 177Gdyby się Antek albo Mańka byli obejrzeli, ujrzeliby idącego krok w krok za nimi w palcie z podniesionym kołnierzem i w binoklach ciemnych mężczyznę. Śledził on tę parę przez cały wieczór, szedł za nią, czekał, aż Antek wyjdzie ze sklepiku, a teraz zmierzał w stronę Wisły. Mocniej nasunął on kapelusz na czoło, czasem przystawał na chwilę, cofał się o kilka kroków i znów szedł za dziećmi, przyciskając w prawej ręce błyszczący przedmiot.
178— Słuchaj, Antoś — zapytała nagle Mańka — czy ty się nie boisz Wicka?
179 180— A jak on cię zbije; on silniejszy, a może i innych namówić.
181— Już ja sobie poradzę. Nie takich rydzów widziałem.
182Domy były coraz mniejsze; parkany oddzielały pojedyncze zabudowania, bruk stawał się coraz nierówniejszy, a latarnie coraz mniej rozpraszały ciemności.
183Na zakręcie ulicy ukazało się dwóch chłopców.
184— Antoś, patrz — zawołała z trwogą dziewczynka, chwytając Antka za rękę.
185 186 187 188— To weź moje pieniądze i leć.
189 190Ciemne sylwetki chłopców znaczyły się coraz wyraźniej.
191— Dobry wieczór — zawołał ironicznie czternastoletni Wicek.
192W ręce Antka błysnął jakiś przedmiot niewielki.
193 194— Fi! fi! ja się twojego noża nie zlęknę.
195 196 197 198 199 200 201 202Walek cisnął w przeciwnika kamień. Antek odskoczył w bok i w mgnieniu oka rzucił się i powalił chłopca na ziemię.
203Drugi chłopiec nadbiegł z tyłu, ale Mańka pochwyciła go za ucho i ciągnęła z całych sił.
204 205Z dala dały się słyszeć czyjeś kroki.
206— Ratunku! — zawołał Walek, który aczkolwiek silniejszy, nie był tak zwinny jak Antek.
207Chłopiec zerwał się, cisnął nóż za parkan, a sam rzucił się do ucieczki.
208W tej chwili ukazała się postać policjanta. W dwóch skokach dogonił Mańkę i pochwycił ją.
209 210 211— Do domu? A może byś do cyrkułu[5] ze mną poszła?
212 213 214— Bo chłopak chciał mi odebrać pieniądze. Jest tu za parkanem.
215Za parkanem dały się słyszeć głośne kroki, jednocześnie rozległo się szczekanie psów i szamotanie się z nimi chłopca.
216Policjant przesadził parkan. Mańka pędem puściła się przed siebie.
217Kto by widział, że z ukrycia, z wgłębienia między murem i parkanem, wyszedł człowiek i pobiegł za Mańką, ten by mógł sądzić nie bez powodu, że jest to winowajca istotny tej walki nocnej.
218Mańka biegła szybko. Krople potu spływały jej z czoła. Strach przed tym cyrkułem, który znała ze słyszenia, był nad wyraz wielki. Ileż to razy już już miała się tam dostać, ale wypłakała, wymodliła się lub uciekła w drodze. A ten cyrkuł, jak widmo groźne, jak upiór straszny, ścigał ją w sennych marzeniach i na jawie.
219Na rogu dwóch ulic, które się krzyżowały, stał domek drewniany, a w nim szynk z pozaklejanymi od ulicy szybami. Dalej ciągnął się już tylko szereg parkanów, w dali w ciemności majaczyła Wisła.
220Do tego szynku wbiegła Mańka; przebiegła szybko pierwszą i drugą izbę, otworzyła drzwi, które prowadziły na korytarz długi, na końcu którego znajdowały się schody.
221— No, jesteś? — zapytał z góry Antoś.
222W tej chwili drzwi się otworzyły, jasna smuga światła na chwilę rozproszyła ciemności.
223— Kto to? — zapytała z niepokojem Mańka.
224 225 226 227Mańka przebiegła schody, słysząc za sobą w ciemności czyjeś kroki niepewne.
228— Kto to? — zapytała raz jeszcze, a nie otrzymawszy odpowiedzi, wbiegła na poddasze do pokoju razem z Antosiem i zamknęła drzwi na klucz.
229— Czego hałasujecie tak? — ozwał się z wnętrza ostry głos męski. — Nie możecie wejść spokojnie.
230 231 232— Jest tam; nie wiem, słyszałam, widziałam, jak wchodził.
233 234— I ja widziałem — dodał Antek.
235 236 237Dało się słyszeć otwieranie i we drzwiach z lampą w ręce stanął mężczyzna.
238 239— Ja — rzekł nieznajomy w palcie z podniesionym kołnierzem, w binoklach.
240 241 242 243 244— Ja w nocy nie załatwiam interesów.
245I mężczyzna z lampą w lewej ręce począł się powoli przysuwać do nieznajomego. Nagle zatrzymał się, ujrzawszy wymierzoną w siebie lufę rewolweru.
246Stał chwilę, drżąc wobec niebezpieczeństwa i patrząc ze strachem w oczy utkwione w niego jak dwa ostrza, spoza binokli.
247— Coś pan za jeden? — wybąkał — ja pana nie znam.
248— I nie masz pan potrzeby mnie znać. Czy mogę wejść do pokoju?
249 250Cała ta scena trwała zaledwie chwilę. Nieznajomy pewnym krokiem wszedł do izby. Duży pokój z nierównym sufitem, z małym oknem. Żelazne łóżko stało przy drzwiach; w łóżku leżała jakaś dziewczyna z młodą, ale zniszczoną twarzą, pokrytą gęstą warstwą jakiejś taniej farby.
251— Ach! — krzyknęła, okrywając się kołdrą.
252— Milczeć! — rzekł groźnie gospodarz mieszkania.
253Postawił lampę na stole sosnowym, założył ręce na piersiach i zapytał krótko:
254 255— OjciecCzy to pana dzieci?
256 257 258 259— Chcę od pana te dzieci kupić.
260 261 262 263— Mów pan, ile pan chcesz rubli za Antka i Mańkę?
264Antek i Mańka stali nieporuszenie.
265— Ile chcę? Po co panu te dzieci?
266 267 268— Rozmowa nasza trwa zbyt długo.
269Na zwiędłej twarzy opiekuna dzieci widać było jakąś walkę. Był nietrzeźwy i trudno mu było zebrać myśli.
270— Ja mam z nich duży dochód — rzekł wymijająco.
271 272 273 274— Za… no tak, za jedno; rozumie się, że za jedno.
275 276— Hm, Mańka nie jest moją córką, ale…
277 278— Ale ja mogę pomówić z jej matką. Może się zgodzi.
279 280 281— Ja chcę rzecz załatwić od razu, teraz.
282 283 284 285— W tej chwili. Pan ma papiery dzieci przy sobie?
286 287Nieznajomy sięgnął do kieszeni.
288 289W tej chwili przez drzwi wsunęła się ruda głowa Żyda.
290 291— Precz, wynoś się… Antek, patrz, żeby nie podsłuchiwał.
292Dało się słyszeć szamotanie za drzwiami, przytłumione wymysły, wreszcie wszystko ucichło; Antek wrócił.
293— Ufam panu — ciągnął nieznajomy — że pan mnie śledzić nie będzie, gdy wyjdę, że dzieci te będzie pan uważał z chwilą otrzymania pieniędzy za moją własność.
294— O, masz pan na to słowo honoru — rzekł z teatralnym gestem pijak.
295— Sto, dwieście, trzysta, czterysta, pięćset — liczył przybyły, układając nowe sturublówki.
296Pijał brał je między palce, patrzał pod światło.
297— Czy pan jest właścicielem cyrku?
298 299— O, to pan dobry interes robi.
300 301 302 303 304— Tu jest całe trzy tysiące. Proszę o papiery.
305— Proszę bardzo: metryki, świadectwa pochodzenia, nic więcej nie potrzeba.
306— Za godzinę wyjeżdżam za granicę… Dzieci, idziemy.
307— No, chłopcze, sprawuj się dobrze. Widzisz, ten pan bogaty, wyrób się, pamiętaj, a o ojcu nie zapominaj, jak ci będzie dobrze.
308— Idziemy — powtórzył nieznajomy.
309Antek i Mańka szli jak uśpieni. Ojciec sprowadził ich na sam dół aż do ulicy.
310 311— Niech no mi pan Andrzej powie, co on chciał? Po co on tych małych wziął?
312 313 314— Kupił, zapłacił 3000 rubli gotiu[6]. O, patrzaj, Żydzie.
315 316Szmul wybiegł przed szynk, ale Andrzej pochwycił go za kołnierz i wciągnął na powrót do sklepu.
317— Dałem mu słowo honoru, że go śledzić nie będę.
318— No, to niech pan nie śledzi. Ja słowa honoru nie dawałem.
319Szmul wyrwał się, wybiegł na ulicę. Było pusto. Biegł najbliższą drogą w stronę miasta, wołał, biegał. Nikogo nie było.
320— Aj! aj! Trzy tysiące. Dlaczego pan nie żądał sześć albo osiem?
321 322 323 324 325— No, to przynieś mi kolację na górę, tylko pamiętaj, dobra żeby była.
326Andrzej wyszedł ze sklepu do siebie. Szmul zamknął szynk, zaniósł wódkę, kiełbasę i jajecznicę na poddasze i wziął się do liczenia kasy:
327— Oj! oj! dziecko sprzedał, dziecko sprzedał. Czy on jest człowiek?
328Wszedł do alkowy, ucałował po kolei swoje śpiące w miękkich betach bachory i rozbierając się, myślał dużo. A potem położył się i długo nie mógł zasnąć, bo nie wiedział, co to za pan, co to za pieniądze i co to za ojciec, który dzieci swoje sprzedaje.
329A pan Andrzej, podnosząc w górę kieliszek i uderzając nim o kieliszek ulicznej dziewczyny, wołał:
330 331 332— Psia krew! To ci dopiero jestem bogaty teraz!
II. Co to będzie?
333Antek i Mańka szli spokojnie, trzymani mocną ręką mężczyzny.
334 335Przed godziną chodził w Alejach i sprzedawał kwiaty, potem spotkał tego pana, ten pan tak dziwnie z nim mówił, potem Antek odszedł sobie, znów sprzedawał kwiaty, potem kupił papierosy, bił się z Wickiem, uciekał, potem…
336„Co teraz będzie z nami?” — zadał sobie pytanie.
337Może ojciec wziął pieniądze i odbije go teraz? A może, nie czekając na pomoc niczyją, uciec samemu wyrwać się i uciec? A jeżeli ucieknie, co się stanie z Mańką?
338Próbował wysunąć rękę. Nie można. Ręka przewodnika trzyma go silnie.
339Nie, uciekać nie warto. Trzeba zobaczyć jeszcze. Uciec ma czas. Mańki nie zostawi. Mańka — dziewczyna, głupia — sama sobie nie poradzi. A może mu lepiej tam będzie?
340E, chyba lepiej to mu nie będzie. Wywiezie go nieznajomy z Warszawy, a w Warszawie jest dobrze, wesoło. Dawniej, to co innego. Nie umiał Antek „chodzić koło interesu”, wstydził się jakoś, mało zarabiał i brał od ojca wnyki[7]. Ale teraz. Zawsze miał swojego rubla, papierosy, piwo stawiał kolegom, a Saska Kępa, a cyrk…
341A może ten pan jest właścicielem cyrku? Antek zna cyrk. Wielka sala. Tysiące ludzi. Światła się palą. Arena wysypana żółtym piaskiem. Muzyka gra. Lokaje stoją we frakach, w rękawiczkach, mają złote pasy przy kieszeniach. Tyle złota, tyle jasności, tak głośno. Biją wszyscy oklaski, a jeździec wyjeżdża na koniu w trykotach, z aksamitną przepaską, z różnego koloru blaszkami. Jeździec kłania się, a wszyscy klaszczą. Muzyka zaczyna znów grać. Błazen coś mówi, przewraca się, kręci, woła lokajów, bije ich po twarzy, ale tylko tak, naumyślnie. Taki śmieszny. Wszyscy się śmieją. Jeździec zacina konia. Koń śliczny, tłusty, ma cienką szyję i tak stawia nogi jakoś dziwnie, ale ślicznie. Zaczyna się przedstawienie. Siodło na koniu płaskie. Skoczek staje na koniu. Rzuca piłki i chwyta je w powietrzu. Przeskakuje przez koła z bibułą, przez szerokie szarfy. Orkiestra wygrywa coraz głośniej. Koń pędzi prędko, przechyla się do środka areny. A ten nie spada.
342 343Albo ci na trapezach. Ten pan pewnie dlatego właśnie kupił go z Mańką, żeby nauczyć ich na trapezach robić sztuki. Widział jeszcze mniejsze dzieci. Ach, jak to ślicznie.
344Antek przyśpiesza kroku. Już kończy się Powiśle. Za chwilę wejdą na ulicę śródmieścia.
345 346Nieznajomy idzie miarowym krokiem, nie patrząc na swoich więźniów.
347 348Czy on też prędko nauczy się tak przeskakiwać z trapezu na trapez? W cyrku biją. A ten go przecież kupił. Dlaczego ojciec go sprzedał? Ba, trzy tysiące rubli. Teraz ojciec jest bogaty. Może kupi sobie powóz i karetę.
349Antek zrobił rozpaczliwy ruch. Dziecko Powiśla lękało się śródmieścia o tej porze. Ale dłoń nieznajomego ściskała jak żelazna obręcz jego drobną rękę. Tylko kości trzeszczały w stawach.
350Ulica zalana potokami światła. Pieszych nie ma, ale powozy wśród głośnych okrzyków i śmiechów pędzą środkiem „po kawalersku”.
351— Ja nie chcę iść — mówi Antek.
352— Boisz się? — pyta nieznajomy.
353 354 355 356— Będziesz mógł wrócić do ojca, jak nie zechcesz zostać u mnie.
357 358 359— A tak. Jak nas pan wywiezie, to nas już sam diabeł nie znajdzie.
360— Mówię ci, że będziesz mógł wrócić.
361— Pan myśli, że „fater”[8] panu odda pieniądze?
362— Chodź, w hotelu pomówimy jeszcze.
363— No, dobrze — zgodził się chłopiec.
364Na rogu ulicy wznosił się hotel.
365— A daleko to? — zapytał jeszcze Antek.
366 367Przeszli środkiem ulicy. Weszli do wielkiej bramy; na lewo prowadziły schody. Schody były wysłane dywanami. Na półpiętrze lśniło wielkie lustro. Jasno jak w cyrku. Antek rozgląda się swobodnie. Mańka lękliwie stąpa w swych zabłoconych bucikach po miękkim dywanie.
368Portier tak groźnie spojrzał na dzieci, gdy wchodziły.
369 370Na progu wita ich stary lokaj zapewne, bo zdejmuje przybyłemu palto. Obecność dzieci nie zadziwia go. Starzec jest wzrostu wysokiego, ma siwe przygasłe oczy, wielkie białe brwi i wąsy, a włosy mu błyszczą jak srebrne. Nie mówi nic.
371— Idź, Macieju, zapłać rachunek i zamów karetę.
372 373Zrobił zwrot wojskowy i wyszedł.
374 375Antek wchodzi do sąsiedniego pokoju, za nim Mańka. Antek rozumie, że dziewczyna widzi w nim opiekuna i to go napełnia dumą.
376— Niech pan powie, co pan chce z nami zrobić?
377— Dowiesz się niezadługo, teraz nic wam nie powiem.
378 379— To ja każę aresztować was. Widziałem waszą walkę na noże.
380— Nieprawda, ja nie miałem noża — zaprzeczył żywo Antek.
381— Widziałem. A teraz idźcie się naradzić. Ze mną albo do więzienia.
382Wśród towarzyszy Antka niejeden już „doił kozę”[9]; dumni byli z tego chłopcy, opowiadali o tym. Była to arystokracja wśród chłopców. Ale Antek… jeszcze bał się murów więziennych i krat żelaznych.
383Nieznajomy zamknął drzwi za dziećmi.
384— Wiesz Mańka, jeść mi się chce — zaczął Antek, nadrabiając miną.
385 386 387 388— Dlaczego nie? A co mi zrobi? Jak miał pieniądze na kupienie nas, to niech teraz źreć daje.
389 390 391I Antek, nie bardzo wiedząc, co robi, otworzył drzwi i rzekł:
392— Proszę pana, nam się chce jeść.
393— W mojej torbie podróżnej jest jedzenie, leży na kanapie — odpowiedział spokojnie gospodarz.
394— No, Mańka, wsuwajmy. Patrz, Mańka, fajne [10] jedzenie. O, kiełbasa, o, chleb. No, wcinaj.
395Zaczęli jeść. Antek pierwszy napakował sobie pełne usta.
396— Więc, widzisz, ja sobie myślę tak: bogaty to on jest. Grosze ma. Krzywdy sobie zrobić nie damy. Co szkodzi spróbować. Może się uda. Albo drapniemy do domu, albo gdzie indziej. Wszędzie sobie zarobimy przecież. Co? Jeszcze lepiej będzie; co zarobimy, to będzie dla nas. A tu musimy starym oddać. Co?
397— Ja nie wiem — odparła Mańka.
398— BogactwoTy nic nie wiesz — żachnął się niecierpliwie Antek. — Widzisz, ci bogaci to mają, mówię ci, złote życie. Patrz, jakie łóżko, co? Pewnie i my będziemy mieli takie łóżka. Ja bym tam ciągle tylko leżał sobie i leżał… Bo ci bogaci to wstają, mówię ci, dopiero po obiedzie, albo jak. Co to szkodzi? Ale po co on fatrowi płacił, kiedy mógł sobie nazbierać tych bachorów nad Wisłą za darmo, co?
399 400— Głupia jesteś. Więc ja jadę. A ty?
401 402— Poczekaj, nie leć tylko. Czy ty umiesz włazić na dach albo na drzewo, albo przez okno wyskoczyć? Ja co innego.
403W oczach Mańki zabłysły jakieś ponure światełka.
404— Ja nie chcę wracać do domu — rzekła z mocą.
405 406 407 408 409 410 411— A jak ci będzie jeszcze gorzej?
412 413 414— A Staśka się wieszała przecież.
415— Staśka co innego. I odcięli ją przecież.
416Wszedł lokaj z siwymi wąsami, zebrał rzeczy, powkładał do walizki, nie mówiąc ani słowa. Zebrał resztki jedzenia, włożył do torby podróżnej.
417— Jedziemy — rzekł nieznajomy.
418Wziął dzieci za ręce. Zeszli po tych samych schodach, po których weszli. Znów to samo lustro, chodniki, płomienie gazowe, znów lokaj z groźnym spojrzeniem.
419 420Wsiedli. Zatrzaśnięto drzwiczki. Antek za żadne skarby nie przyznałby, że dreszcz strachu przebiegł jego członki. Chłopiec miał dopiero lat dwanaście. Co teraz będzie?
421Miasto, Sen, WarszawaPrzejechali szeroką ulicę, jasno oświetloną. Znów wjechali w ciemne ulice. Potem przejechali most żelazny. Złoty wąż latarni nadrzecznych odbijał się, kołysząc w falach rzeki. Miasto czarnymi konturami rysowało się na tle ciemnego nieba. Koła powozu tłukły mocno o żelazny bruk mostu.
422Potem Praga, park po lewej stronie, niskie domy, place puste, jakieś zabudowania, skwer, ceglany dom fabryczny, parkany.
423I oto wznosi się wielka budowla; z okien płyną strumienie światła. Dworzec kolei.
424Wychodzą na peron. Milczący sługa śpieszy do kasy po bilety. Idą po kamiennym bruku dworca. W dal ciągną się szyny. A tu wagony. Siadają na wózku do przewożenia rzeczy. Pan w binoklach trzyma ich za ręce.
425Antoś zapada w półsen. Widzi cyrk wielki, gmach więzienny, izbę szynkową, gdzie ojciec odbiera od niego pieniądze w ciągu dnia wyżebrane, widzi wielki hotel i poddasze, i swoje posłanie na tapczanie, widzi surowego portiera i stróża, który go bije, widzi milczącego starca, gromadki grających nad Wisłą w karty, sam gra w pasek[11], a oto Saska Kępa; Wicek mu wygraża pięścią, jakaś pani w pluszowej rotundzie kupuje cały pęk kwiatów, daje mu rubla, Wicek rzuca się na niego, a on go nożem uderza. Wicek pada, robi się zbiegowisko i oto zjawia się żandarm w ciemnych binoklach, w palcie z podniesionym kołnierzem. Chwyta go wpół, rzuca do Wisły. Antek nie tonie, ale płynie, płynie, płynie…
426Mańka nie spała. Jej wielkie czarne oczy błądziły po niebie, po gwiazdach. Nie myślała w tej chwili o niczym. Była zmęczona i śpiąca.
427Antek drgnął. Jakiś huk głośny rozległ się tuż nad jego głową. Męczące widzenia prysły.
428 429Z sykiem zbliża się lokomotywa do sznura wagonów. Stuk, wagony uderzają wzajemnie, cofają się gwałtownie, świst lokomotywy, para bucha z komina. Zbliża się konduktor, obrzuca gromadkę zdziwionym wzrokiem: wytwornie odzianego pana z dwojgiem obdartych dzieci.
430Co go to obchodzi? Dostał trzy ruble, więc daje osobny przedział.
431 432Wchodzą do przedziału pierwszej klasy. Znów miękkie kanapy jak w hotelowym pokoju; siedzenia pokryte pluszem. Na podłodze cerata. Nad głowami siatki do rzeczy. W szklanych kloszach płonie równe światło, przez otwarte okienko wdziera się chłodne nocne powietrze. Na niebie lśnią gwiazdy.
433Dzieciom zimno. Starzec wyjmuje z pasków pled i podaje im.
434— Masz, Mańka — mówi Antek — okręć się.
435 436— Mnie ciepło — dowodzi, szczękając zębami Antek i staje przy oknie.
437Drugi dzwonek. Na stacji ruch się wzmaga. Przedział ich wygląda jak mały pokoik. Ciemne sylwetki osób snują się na peronie. Migają latarki konduktorów. Czerwona czapka naczelnika stacji znaczy się na żółtym tle okna trzeciej klasy. W sali, za szybami okien, jacyś ludzie śpią na ziemi, z głowami opartymi o tłumoki. Są tam mężczyźni, dzieci i kobiety. Zapewne czekają na ranny pociąg. Antek widzi to wszystko jak przez mgłę. W uszach słyszy szum.
438Trzeci dzwonek. Gwizdka ostra, krótka, rozkazująca. Lokomotywa odpowiada przeciągle, ochryple, niedbale. Na okrągłej żelaznej beczce podnosi się młotek i opuszcza, wydając dziwny dźwięk. Pociąg cofa się, zatrzymuje i poczyna posuwać się naprzód.
439 440Koła wagonu biją głośno o żelazne szyny. Wagon się lekko kołysze na osiach jak łódka na Wiśle, gdy statek przepłynie. Jakiś domek, obok stoi człowiek z czerwoną latarką. Dalej znów słup, a w górze latarka czerwona. Wagon głośniej uderzył.
441Jadą. Ani jednego domu. Księżyc białym sierpem znaczy się na niebie. Półmrok panuje nad polami. Tu drzewa dumają, zwiesiwszy swe sztywne, nagie ciała nad rowem.
442Służący z siwymi włosami siedzi w rogu, przymknął oczy i drzemie. Wygląda jak umarły. A ten pan, który ich kupił, siedzi w drugim rogu przedziału i przygląda im się uważnie. Ten jego wzrok stalowy biega po ich postaciach, mierzy ich od zwichrzonych włosów do zabłoconych dziurawych trzewików. Wzrok ten ciąży na malcach.
443Dzieci ogarnia lęk przed tym wzrokiem, z którego idzie dziwna siła.
444Pola szepcą cichą modlitwę. Dzieci jej nie słyszą, nie rozumieją. One znają mowę miasta, tę mowę złą, głośną, cyniczną, szyderczą i zabiegliwą: mowę rozpustnika, który chce używać. Są i w mieście inne odgłosy, odgłosy pracy dla postępu, lecz tej dziecko ulicy nie słyszy.
445Przeciągły gwizd i pociąg zwalnia w biegu. Dłużej teraz wzrok zatrzymuje się na sośnie z igłami, na chacie. Z dala idą światła. To fabryka płonie szeregami kwadratowych okien.
446Pociąg zatrzymuje się. Dzwonek, nawoływania, ostatni sygnał. Znów ruszają.
447Wszystko to jak za mgłą gęstą widzą dzieci.
448— Połóżcie się spać — mówi pan.
449Są mu posłuszne. Siwy sługa rozciąga na siedzeniu pled, kładą się. Myśli wikłają się, kłębią, na pół jasne, na pół świadome. Chłodny powiew idzie od okna. Pan zasunął na latarkę pokrycia płócienne. Ciemno. Dzieci zasnęły.
450On wstał, cicho zbliżył się do okna, wychylił głowę i patrzy na zmieniającą się panoramę. Wargi jego poruszają się miarowo. Czy oblicza zyski, jakie mu kupione dzieci przyniosą, czy spowiada się z jakiegoś cierpienia, które mu piersi tłoczy, czy postanawia coś, czy się modli?
451Słupy telegraficzne jak szereg żołnierzy, olbrzymów na warcie, przesuwają się przed oczami. Siatka drutów jak jedwabne sieci pajęcze snuje się bez przerwy.
452Iskra pada do przedziału. Zasuwa on okno i siada. A tam za szkłem, tysiące płomiennych miga błyskawic.
453Pociąg zatrzymuje się. Dzwonki, głosy, gwizdki — i znów pędzi dalej.
454A żółty świt mglisty ukazuje się na skraju horyzontu. Leniwie wychodzi jesienne słońce. Chmury stroją się w żółtoróżowe kolory, grają karminem, złotem i srebrem.
455 456— Co? — pyta Antek nie otwierając oczów.
457— Wstawajcie. Zaraz wysiądziemy.
458 459Przeciera oczy, rozgląda się. Więc to nie jego strych?
460Przypomniał sobie wszystko. Trącił Mańkę. Mańka zerwała się.
461 462 463I dwoje dzieci obdartych, wystraszonych, siedzi na aksamitnych poduszkach pierwszej klasy w oświetleniu wschodzącego jesiennego słońca.
464 465 466Siwy starzec pakuje rzeczy, zdejmuje torbę podróżną z siatki.
467 468Jest to mała stacyjka położona na szczerym polu. Gdzieś z dala czernią się lasy, a tu wokoło nic prócz pól z ostrymi jak szczecina łodygami zżętego zboża. Całe morze pól rozległe, poważne, spokojne. Naczelnik stacji uchyla czapkę przed opiekunem Antka i Mańki i ciekawym wzrokiem obejmuje przybyszów.
469Przed stacją czeka bryczka. Siadają.
470Woźnica bez słowa powitania bierze w ręce cugle. Ruszają. Pociąg idzie z nimi równolegle, prześciga ich i, wyrzucając kłęby dymu, pędzi i niknie na zakręcie za skrajem lasu.
471Wieś, Miasto, NaturaBryczka kołysze się na drodze, konie pędzą szybko. Lipy przydrożne dwoma szeregami dzielą obszar pól szeroki. Słońce rzuca skośne promienie.
472Antek rozgląda się i nie rozumie.
473— Więc tu mają mieszkać? A cyrk, a światła, a ulice, a domy, a powozy, a latarnie gazowe, a tłumy rozbawione?
474 475Dziewczynka rozglądała się ciekawie, a twarz jej smagła, zarumieniona od chłodu, wyrażała jakby uwielbienie, jakby tęsknotę.
476Zatrzymywała się wzrokiem na każdym drzewie, śledziła każdy kamień szosy, zdawała się słać pocałunek tej naturze tak jej nieznanej, tak obcej.
477Budziło się w duszy dziecka uczucie nieokreślone, podobne do uścisku serdecznego dla czegoś, co wschodzi, co ukazuje się mu w marzeniu sennym.
478Oto wieś. Chałupy jak ogniwa łańcucha ciągną się, przeplatane sadami wzdłuż drogi. Oto kościół. Dzwonek lękliwy, srebrny, płynie w niebo. Kościół wznosi się nad wioską.
479 480Wszyscy czworo skierowali swe kroki do wejścia. Przez białe szyby pierwsze czerwone promienie słońca wlewały się, spływając na skromny ołtarz.
481 482 483„Tu brzydko — myślał chłopiec. — W Warszawie w kościele jest inaczej. Tam dzwon tak się donośnie rozlega, tam tyle złota i tylu ludzi. A ta pusto i biednie. I organy ładniej tam grają”.
484Mężczyzna ukrył twarz w dłoniach i nieruchomo klęczał na kamiennej posadzce. Mańka klęczała obok, spuściła głowę na piersi i ciężko westchnęła, i coś szeptała. Antoś był zły: czuł, że między nim i tą dziewczyną stanął jakiś mur wysoki, jakaś przepaść nieprzebyta. Ona klęczała i modliła się, on gotów był śmiać się i drwić, ona z zachwytem szła naprzeciw temu nowemu życiu, które ją czekało, on był zagniewany i znudzony.
485 486I znów chałupy wiejskie. Środkiem drogi ciągnie sznur gęsi, kołysząc się na niezgrabnych nogach. Tu i ówdzie leży świnia w błocie i ryjem swym kopie ziemię. To pies szczeknie, to gęsi przestraszone zagęgają. Chłopię idzie za krową i pogania ją witką.
487 488„Nie będę tu mieszkał. Jak jechać, to jechać do dużego miasta. Żeby to do Chin albo do Turcji, albo gdzieś… Pożałuje ten pan, że mnie tu zataszczył. Albo będę mu ciągle wymyślał, albo wezmę i ucieknę”.
489Znów wieś drugą mijali. Znów ten sam widok.
490— Ja chcę papierosa zapalić — odezwał się nagle jak mógł najgłośniej, chcąc, żeby mu zabroniono.
491Wtedy powie całą prawdę: „A co to pan mój ojciec, czy co? Ojciec mi pozwalał palić, a pan nie? Kupił mnie pan? Czy to ja bydlę, żeby mnie kupować, czy co? Na rzeź mnie pan wiezie, czy co? Nie chcę dalej jechać i już”.
492Dobrze, niech go zmusi, niech spróbuje. Krzyku takiego narobi, policjant przyjdzie, a ten ananas pewnie się boi policjanta. Musi, jest w tej całej historii jakaś krętanina.
493— Ja chcę papierosa zapalić — powtórzył Antek.
494 495Stary sługa, który drzemać się zdawał, otworzył oczy.
496— Co nie mam palić? — rzekł śmiało Antek.
497— Ja nie mam papierosów — rzekł pan.
498— Ale ja mam — odparł chłopiec.
499 500Antek nie wiedział czemu, ale się zawstydził. Nieśmiało i jakoś niezręcznie wyjął papieros, kilka zapałek mu zgasło. Czuł na sobie wzrok opiekuna spokojny, myślący, smutny.
501Puścił pierwszy łyk dymu, przy drugim zaciągnął się i zakasłał.
502 503— Mańka, nie pchaj się, siedź spokojnie.
504— Siądź tu, Maniu — rzekł pan, wziął Mańkę za rękę i posadził ją między sobą i starym sługą.
505— Nie wiem, po co ja z panem jadę? — zaczął Antek, mrucząc pod nosem jakieś przekleństwa — i tak tu mieszkać nie chcę. Ja łaski nie potrzebuję ani opieki. Jeszcze sam ojca utrzymywałem w Warszawie. Może pan sobie Mańkę zatrzymać, jeżeli jej się tu podoba.
506Antek zrobił jedno ważne spostrzeżeniu: ten pan widać go bić nie będzie. Więc trzeba z tego skorzystać.
507Okolica stawała się górzysta. To tu, to tam wznosiła się pod lasem na wzgórza chata wieśniacza. Słońce wyżej się podnosiło, ale mgła gęstymi szmatami zaścielała jeszcze pola.
508Jechali tak długo, aż oto zamajaczył w dali jakiś mur wyniosły, porosły zielenią. Zza muru wystawał tylko dach budowli. Wiał stamtąd jakiś chłód dziwny i tajemnicza powaga. Mur był odosobniony, wieś ciągnęła się znacznie dalej, za rzeczką, która przepływała za murem domu.
509Bryczka stanęła. Wszyscy czworo wysiedli. Powożący uchylił czapki, trzasnął batem i pojechał dalej.
510Zbliżali się teraz do dziwnego domu. Droga prowadziła przez boczną aleję lipową; przystanęli przed zardzewiałą żelazną bramą. Dzwonek rozległ się głucho. Czekali długą chwilę, nim usłyszeli łoskot opadającego żelaza i wąska furtka żelazna sama się otworzyła. Na obszernym dziedzińcu nie było nikogo. Z prawej strony dziedzińca było wąskie przejście, które prowadziło do ogrodu. Prócz tego przejścia całą szerokość zajmowała murowana budowla, opatrzona wielkimi ciężkimi dębowymi drzwiami.
511„Hm, jakoś mi się to nie podoba” — pomyślał Antek i mimo woli obejrzał się poza siebie.
512W tej chwili żelazna brama zatrzasnęła się głuchym łoskotem.
513Znów rozległ się stuk i drzwi dębowe otworzyły się lekko.
514— Za mną, dzieci — rzekł nieznajomy.
515Mańka pochwyciła Antka za rękę, jakby szukając w nim pomocy.
516— Poszła precz! — syknął Antek.
III. Hrabia Zarucki
517Opiekun, czy też nabywca Antka i Mańki, był hrabią Zaruckim.
518Stary hrabia miał brata, z którym zerwał wszelkie stosunki od czasu ostatniej ich rozmowy, której treści nikt nie znał, a która zakończyła się podobno bardzo burzliwie. Wówczas to hrabia Stefan Zarucki wraz z żoną i dwojgiem dzieci przeniósł się do Zaruczaju i nikt go już więcej nie widział.
519Prowadził on życie zamknięte w opuszczonym starym pałacu zaruckim, nigdzie nie wyjeżdżając, dnie na samotnych przechadzkach po parku i na czytaniu pism i książek, których każda poczta dostarczała mu w dużej ilości.
520Gdy w dwa lata później umarła hrabiemu Stefanowi żona, poświęcił się wychowaniu dzieci. Nauczyciela nie trzymał, sam je uczył, kształcił, rozwijał.
521Lekcje zimą i latem zaczynały się o szóstej rano. Tak syn, jak i córka wstawać musieli o piątej z rana i po szklance mleka i kromce razowego chleba, szli do kaplicy, która była poprzednio sypialnym pokojem zmarłej hrabiny.
522Po modlitwie wspólnej przechodzono do biblioteki, gdzie pośród wielkich szaf z książkami, mapami i globusami stały dwa stoły: jeden dla syna, drugi dla córki.
523Nauka trwała do godziny jedenastej, potem następowało drugie śniadanie składające się z krupniku z chlebem lub z jajecznicy. Po śniadaniu w specjalnym pokoju odbywała się gimnastyka i szermierka. Potem czytano pisma razem, potem obiad, po obiedzie znów czytanie. Punkt o szóstej wieczorem zjawiał się rządca, z którym hrabia rozmawiał godzinę. Omawiano tu wszelkie sprawy gospodarcze, projekty ulepszeń, odbierano rachunki. Przy rozmowie tej dzieci musiały być obecne. Hrabia prowadził gospodarstwo mleczne, zarybił sadzawkę, urządził ogród owocowy i zajmował się pszczelnictwem. Dochody z tych przedsiębiorstw z powodu znacznego oddalenia od stacji kolei były bardzo niewielkie.
524O godzinie ósmej wieczorem dzieci szły spać, a hrabia do biblioteki, gdzie często długo w noc przygotowywał się do następnej lekcji z dziećmi.
525W niedzielę szedł z nimi do kościoła stary sługa Grzegorz, hrabia przepędzał ranne godziny w swej kaplicy domowej.
526Grzegorz był ciekawą postacią w tym niezwykłym domu. Syn nieznanego ojca i matki — biednej dziewczyny, która pewnego zimowego wieczoru, zziębnięta, chora przywlekła się do pałacu i tu w malignie zmarła — od urodzenia wychowywał się razem z hrabią Stefanem, młodszy od niego o dwa miesiące. Do lat dwunastu uważał się za brata hrabiego Stefana; gdy jednak, jak to bywa, odkrył mu ktoś niebaczny tajemnicę jego pochodzenia, Grześ nie chciał przebywać w pokojach, usunął się do oficyny i żadne namowy nie mogły go skłonić, by zajął dawne swe stanowisko. Z wiekiem stawał się coraz małomówniejszym i prócz krótkich odpowiedzi nie mówił nigdy i z nikim. Stał się najwierniejszym sługą, niczym więcej być nie chciał.
527Dla dzieci hrabiego Stefana był już opiekunem poniekąd, opiekunem czujnym i równie milczącym.
528Tak rzeczy stały aż do chwili, gdy syn hrabiego Stefana, młody hrabicz Zarucki, ukończył lat dwadzieścia, a siostra jego lat dwadzieścia trzy.
529Stary hrabia zachorował. Próbowano go skłonić, by wezwał lekarza. Pytano, czy nie zechce pogodzić się z bratem. Odmówił. Napomknięto o księdzu. Hrabia zgodził się na odwiedziny księdza. Był to pierwszy gość, prócz rządcy, który od lat piętnastu odwiedził zamek.
530Ksiądz długo rozmawiał z chorym i wyszedł cicho, jak był wszedł do tego milczącego przybytku.
531Dziwny był stosunek chłopów do hrabi. Szanowali go, naśladowali jego ulepszenia w swych małych gospodarstwach, ale stronili od parku, stronili od pałacu, bali się nie tylko samego hrabiego, nie tylko jego domu, ale bali się i starego Grzegorza, i rządcy, który codziennie chodził do hrabi.
532Gdy wieść o chorobie pana rozeszła się po wsi, więcej z ciekawością niż z niepokojem, więcej ze zdziwieniem niż ze współczuciem, przewidywali śmierć jego. Tak im się dziwnym wydawało, że hrabia może umrzeć. Czekano na nią tydzień, dwa, trzy tygodnie. I oto zamiast śmierci, dowiedzieli się, że hrabia będzie otaczał murem swój pałac. Zaczęła się praca. Park odcięto od zabudowań. Pozostał tylko pałac i podwórzec. Z Warszawy przywieziono wielką żelazną bramę, którą przymocowali sprowadzeni z miasta robotnicy. Praca trwała miesiąc niespełna i znów ucichło wszystko. Tylko lud bardziej jeszcze unikał czerwonego muru, po którym pięły się pierwsze pędy zasadzonego dzikiego wina.
533Mówiono o tym wiele wśród ludu, mówiono w okolicy, ale że nowych wieści nie było, więc rozmowy ucichły.
534I rządca nie przychodził teraz do dworu, tylko stary Grzegorz odbierał od niego raz na tydzień rachunki.
535Hrabia podobno znalazł w rękach syna list od stryja; list ten wręczył mu rządca, dlatego obmurowano dziedziniec i rządcy zamknięto wstęp do pokojów.
536W ogrodzeniu pozostał stary hrabia, syn i córka, Grzegorz i kucharka głucha zupełnie, więc nieszkodliwa.
537Minęły dwa miesiące i brama żelazna otworzyła się w dzień niezwykły.
538Młody hrabicz wyszedł sam i końmi rządcy pojechał na stację.
539Gruchnęła wieść, że syn nie chciał złożyć ojcu przysięgi, iż po jego śmierci nie wyjedzie z Zaruczaju i nie przeprosi się ze stryjem. Więc ojciec kazał mu natychmiast usunąć się z domu.
540Młody Zarucki przyjechał do stryja. Stryj kilka razy próbował pogodzić go z ojcem. Pisał listy — wracały nieodpieczętowane. Wysłał list do Grzegorza — nie otrzymał odpowiedzi. Sam pojechał — nie otworzono mu bramy.
541Po trzech tygodniach bezskutecznych prób pogodzono się z myślą, że hrabia Stefan skutkiem silnych wstrząśnień, jakie przeżył, zachorował na umysł i cierpieniem swym chce zgubić dzieci.
542Stryj postanowił pokazać światu bratanka. Gdy pragnął go wziąć do siebie, sądził, że będzie musiał go przygotować odpowiednio, że pracy będzie miał wiele. Zdziwił się niepomiernie, zobaczywszy, że młody Zarucki jest nie tylko człowiekiem wykształconym, nie tylko zna języki i ma obszerne wiadomości ze wszystkich gałęzi wiedzy, ale posiada oryginalne wyrobione zdanie o wszystkim, czego nie mógł znać, żyjąc w pustelni: dokładnie zna całą literaturę bieżącą, zna z najdrobniejszymi szczegółami cały ruch umysłowy świata i Warszawy.
543Niezwykłe dzieciństwo i okres młodzieńczy młodego hrabi, a także i wieść, że ma on zostać spadkobiercą olbrzymiej fortuny bezdzietnego stryja, dodawały ma uroku. Przyjęto go jako króla sezonu. Był rozrywany, uwielbiany. Pokazywano go sobie na ulicy. Bogaty stryj, opiekun, dumny się czuł ze swego bratanka, dzięki któremu sam nabrał znaczenia i rozgłosu. Nie żałował też młodemu niczego, pozwalał mu na wszystko.
544Miasto, Warszawa, MłodośćA młody Zarucki z cichej, bezludnej, więziennej celi, ze spartańskiej wstrzemięźliwości dostał się w wir zabaw i uciech. Rzucił się on z całym zasobem zdrowia, inteligencji i środków materialnych w to nowe dla niego życie.
545W miesiąc niespełna wchłonął w siebie wszystko, co go otaczało, powiązał to, co widział, z tym, co wiedział — szalał nadmiarem sił młodości.
546Od balowej sali, gdzie nęciły go urocze uśmiechy i nagie ramiona, biegł do warsztatu rzemieślnika, by przyjrzeć się jego pracy, od fabryki wyrobów żelaznych biegł do klubu, z teatru szedł do schronienia dla nędzarzy, zwiedzał kolejno gabinety pierwszorzędnych restauracji i sale szpitalne, i wszystko go jednakowo zajmowało.
547Jeśli był wszędzie, jeśli widywano go na przemian na ulicach Powiśla i w gronie wesołej młodzieży na przedstawieniu w tingel-tanglu[12], to wypytującego kasjera o stosunki banku, to znów rozmawiającego z posłańcem o jego dziennym zarobku, to pocieszającego jakieś biedne dziecko, które zgubiło dziesiątkę, daną mu na kaszę — czynił on to nie dla zyskania sobie popularności, ale dlatego, że chciał wszystko słyszeć i widzieć, i pracować — działać, czynić.
548Ale trujące wyziewy miasta nie mogły nie oddziałać na tę duszę dziewiczą, wrażliwą. Liściki bezimienne, które otrzymywał w wonnych kopertach, zalotne spojrzenia, sieci, które zastawiano na jego młodość i majątek, atmosfera zbytku, którą go stryj otoczył, miękka pościel i zapach perfum, trunki słodkie, łagodne zda się, a tak niebezpieczne, odejmujące rozum — uczyniły szczerby w jego charakterze.
549Stąd pochodziło właśnie, że mógł on dnia jednego złożyć znaczną sumę na nową instytucję dobroczynną, dopomóc stolarzowi do wykupienia się z długów lichwiarskich i przegrać potrójnie wielką sumę w karty.
550A stryj nie bronił mu niczego. Sam stary zniszczony, chory, wiecznie duszący się w napadach astmy, ożywiał się życiem młodości, to mu sprawiało ogromne zadowolenie.
551Co myślał sobie stary hrabia Stefan Zarucki, gdy dochodziły go za pośrednictwem prasy niektóre szczegóły z życia syna?
552Jednakże zaszedł wypadek, który zmusił stryja do postawienia swego zakazu. Młody Zarucki zakochał się w jakiejś dziewczynie, którą spotkał gdzieś na poddaszu podczas swoich wycieczek, i postanowił z nią się ożenić. Próżno stryj tłumaczył mu i przekładał, że on tego nie powinien i nie może zrobić. Należało chwycić się ostatecznego środka: wyjechać za granicę. Tak też uczynił.
553I znów młody Zarucki podziwiał cuda natury i cuda ludzkiego talentu i pracy, a stary był zdumiony. Gdy wchodzili do galerii obrazów, młody hrabia dokładnie wiedział, jakie tu mieścić się powinny znakomite dzieła. Gdy zwiedzali starożytną świątynię, opowiadał mu jej historię. Stary Zarucki zrozumiał, że brat jego musiał być znakomitym nauczycielem, prawdziwym wychowawcą. Nie tracił on czasu nadaremnie i w ciszy pustelnej prawdziwie kształcił swe dzieci.
554W Rzymie otrzymali wiadomość o śmierci starego hrabi. Syna piorunem raziła straszna wiadomość. Czy uczuł wielkie wyrzuty sumienia, czy kochał starego ojca, dziwaka, czy przywykł do myśli, że ten złamany, wyniosły, wspaniały starzec, uczony, marzyciel, musi żyć wiecznie — dość, że rozpacz jego cicha, zamknięta w sobie, granic nie miała. Noc całą siedział nad fatalną gazetą, która mu wieść tę zwiastowała, siedział z głową opartą na dłoniach, z oczami utkwionymi w czarne czcionki nekrologu.
555Pisano o ojcu niewiele i wstrzemięźliwie. Dodawano, że wiadomość o zgonie jest spóźniona o tydzień, co należy tłumaczyć odosobnionym życiem, jakie hrabia prowadził.
556Młody Zarucki rozumiał, że na pogrzeb jest już za późno.
557W rzeczy samej, gdy przyjechał ze stryjem do Zaruca, ujrzał już na cmentarzu świeżą mogiłę.
558Zwykła bryczka, którą stary Grzegorz jeździł po gazety, wiozła Zaruckiego do mogiły. W okolicy o śmierci jego dowiedziano się dopiero w dniu pogrzebu.
559Trumny zamawiać nie było potrzeba, gdyż hrabia spał w trumnie od lat wielu…
560Zakołatano do żelaznej bramy. Nikt nie otwierał. Stukano kilka razy, nie było odpowiedzi. Młody Zarucki napisał list do siostry, błagał, by wyszła z tego kamiennego grobu, by nie poddawała się chorobliwym zaklęciom zmarłego. Nic nie pomogło. Odpowiedź była krótka, ale jasna:
561„Zostaję wierna pamięci ojca, ty idź swoją drogą. Irena”.
562 563I znów ani chłopi, ani sąsiedzi nie mieli tematu do gadaniny. Czerwony mur zarastał winem i cisza panowała głucha. Tylko, mówiono, w nocy hrabia wychodzi z grobu i pilnuje bramy. Podobno wielu go tam widziało. W poniedziałek rano Grzegorz wyjeżdżał swą bryczką na pocztę, brał od rządcy rachunki i nic więcej. Straszono dzieci tymi murami, a pastuszkowie omijali łąkę, która dotykała parku.
564Młody Zarucki wyjechał znów za granicę, ale nie szukali już teraz miast, lecz obrali sobie siedzibę w uroczej miejscowości nad morzem.
565Hrabia po śmierci ojca zmienił się nie do poznania. Pierwsza chwila oszołomienia minęła, nastąpił zwrot. Ta cisza całego dzieciństwa, praca ciągła i życie proste, potem nagły hałas, wir, gorączka życia po grobowej ciszy, moc wrażeń po jednostajności — nie mogły nie wywrzeć wpływu na młodym człowieku, nie mogły nie nadszarpnąć jego nerwów.
566Przycichł teraz, szukał spokoju.
567MiłośćI stała się rzecz dziwna, nieprzewidziana: młody Zarucki zakochał się nagle w pięknej żonie węgierskiego magnata.
568Miłość zaczęła się od spotkania, po którym nastąpiła długa rozmowa. Trzeba wiedzieć, że hrabią interesowano się niezmiernie, gdyż i tu już dosięgły pogłoski o jego ojcu pustelniku i o nim. Żona magnata może zainteresowała się nim, może poszukiwała rozrywki pod nieobecność męża, a może chciała zaimponować damom, że to jej pierwszej udało się wyrwać hrabiego z ukrycia, w którym chciał przebywać po śmierci ojca.
569Młodzieniec zakochał się. Była to miłość silna, miłość człowieka, któremu obce było dotychczas to uczucie, gdyż nie można liczyć miłostki chwilowej dla jakiejś prostej dziewczyny z poddasza. Po raz pierwszy dopiero ukazała mu się kobieta owiana czarem nieziemskim, kobieta — pokusa.
570Zarucki nie posiadał daru kłamstwa, które wyrabia życie i styczność z ludźmi. Nie krył się ze swym uczuciem. Pokochał ją, więc jej nie odstępował, bywał z nią na koncertach, w teatrze i na balach. W swym pięknym salonie urocza kusicielka wśród wybuchów śmiechu uczyła go sztuki tańca. A uczeń był dziwnie pojętny.
571Zarucki nie rozumiał, że miłość swą dla mężatki należy ukrywać. Ona śmiała się: bawił ją ten tryumf.
572I tym razem stryj próbował stłumić uczucie synowca, ale gdy się spostrzegł, było już zbyt późno.
573Tymczasem historia stawała się głośną, zjawił się mąż pięknej Węgierki.
574Zarucki był szczery jak dziecię, Węgier był obłudny. Zarucki serdecznie ściskał dłoń człowieka, który był mężem jego ideału.
575Magnat ściskał jego dłoń, a przygotowanym był uczynić podłość.
576Umówili się razu pewnego w klubie. Grano w karty. Węgier przegrywał, był blady i rozdrażniony. Zarucki, wiedziony przeczuciem ludzi nerwowych, rozumiał niebezpieczeństwo grożące. Był smutny, niespokojny.
577Wreszcie postanowił rozmówić się z rywalem.
578Gdy oddalili się od grających i siedli pod cieniem palm przy stoliku, gdy Zarucki wypił parę kieliszków szampana, zaczął mówić pierwszy.
579— Pan wiesz, żem pokochał pańską żonę.
580— Wiem o tym. Ale po co pan mi to mówisz? — zapytał obojętnie.
581— Bo żona pańska również mnie kocha.
582— O tym nie wiedziałem jeszcze. — Oczy mu błyszczały, silił się na spokój. — Czy pan przekonany jest o tym?
583 584 585 586— Za mało pan zna jeszcze kobiety, by móc o tym sądzić — zawołał dość głośno Węgier.
587— Panie, pan tak dziwnie mówi.
588— Ja sądzę, że to pan raczej dziwnie mówi.
589 590— Opowiada pan mężowi, żeś romansował z jego żoną.
591— Przepraszam, ja nie romansowałem.
592 593 594— Ależ raz jeszcze pytam: skąd pan wie, że ona pana kocha?
595 596— To jeszcze niczego nie dowodzi — rzekł z uśmiechem Węgier.
597 598 599— Więc dobrze: jeśli pan się przekona, że ona mnie kocha, czy pan zgodzi się, bym…
600 601 602 603 604— Dość tej paplaniny — przerwał Węgier. — Wróćmy do kart.
605Węgier śmiał się, żartował. Gdy kolej do rozdawania kart doszła do Zaruckiego, Węgier ucichł, nagle pochwycił go za rękę i zawołał:
606 607Dzień pojedynku oznaczony został na ranek następujący, by nikt nie mógł mu przeszkodzić. Wybrano sekundantów, broń, umówiono się co do warunków. Nasamprzód pałasze[13], nie dłużej nad pięć minut. Potem broń palna. Podobno obaj zapaśnicy władali bronią doskonale.
608Hrabia oka nie zmrużył tej nocy. Nie obawa spać ma nie dawała, ale jakieś myśli straszne, gdzie występował i ojciec, i siostra, i ta Warszawa hałaśliwa, i galerie obrazów, i brama żelazna w Zaruczaju, i wspaniale hotele, i ona, ta cudna, i on jej mąż, i ten policzek, i to oskarżenie nikczemne.
609Przybył na plac blady i chory.
610Niedbale wziął do ręki pałasz i niedbale, nie poruszając się z miejsca, odbijał wściekłe uderzenia Węgra. Widać było, że nie napada, że się nawet nie broni, lecz machinalnie, z myślą o czym innym, powtarza wyuczone ruchy i obroty. (Ojciec musiał być doskonałym nauczycielem). Węgier wpadał we wściekłość, Zarucki poczynał się nudzić. Coraz mniejsze ruchy robiła jego ręka. Sekundanci nie pamiętali podobnego pojedynku. Zdawało się, że Zarucki opuści broń lada chwila.
611— Koniec! — rozległa się komenda.
612Węgier zrobił ostatnie pchnięcie. Ostatni raz rozległ się chrzęst żelaza.
613Hrabia zachwiał się nagle i upadł.
614 615 616Zawieziono go do hotelu, wezwano lekarza, Stryj niczego nie pominął, aby ocalić swą dumę, swego ulubieńca.
617SzaleństwoMłody chorował ciężko i długo. Jakieś majaczenia straszne, jakieś widma go nawiedzały. Zrywał się, mówił, wołał, to błagał ojca o przebaczenie, to wzywał jakąś dzieweczkę, którą porzucił bezlitośnie, to całował usta cudnej Węgierki, to znów zrywał się, rzucał, wywijając ręką jak w pojedynku.
618Szaleniec, Grób, Theatrum mundiGdy się zbudził z maligny po wielu tygodniach, oczy jego patrzały mętnie, nieśmiało.
619I gazety rozniosły wieść, że bohater historii romantycznej, która tak zainteresowała świat cały, młody hrabia Zarucki — zwariował.
620Czy to był obłęd? Trudno odpowiedzieć. W każdym razie był to jakiś dziwny stan. Chwilami hrabia wpadał we wściekłość, tłukł, łamał, krzyczał, ale miał świadomość zupełną swych czynów i słów. To znów następował stan osłupienia, bezgranicznego smutku.
621— Nie powinienem był opuszczać mego grobu. Tylko spoza murów kamiennych człowiek może przypatrywać się rozumnie tej tragikomedii, która zwie się życiem. Brać udział w tym lichym przedstawieniu, serce w nie kłaść, duszę nie warto.
622To znów zrywał się do działania:
623— Nie wolno usuwać się, nie wolno robić sobie widowiska z łez i cierpień ludzkich. Należy wejść między ludzi, cierpieć, a pracować, cierpieć i łzy ocierać.
624Wówczas brał garść srebra, wychodził z lekarzem na miasto i rozdawał jałmużnę.
625I znów następowało zniechęcenie.
626— Nie, jałmużna, złoto to nie działanie. Kto tak rozumie swoje obowiązki, ten źle je rozumie, nie pojmuje ich wcale. Od razu należy oddać cały majątek i później w nędzy na chleb zarabiać, i wówczas czynić dobrze.
627A nad wszystkimi uczuciami górowała tęsknota za siostrą.
628— Stryju, musisz mnie pogodzić z siostrą. Ja chcę ją widzieć, inaczej zwariuję. Toż dwadzieścia lat jeden grób nas ukrywał, ja nie mogę, nie mogę jej nie widzieć dłużej.
629W okresie choroby poznał był Zarucki młodego lekarza, Polaka, przywiązał się do niego całą duszą i wymógł obietnicę, że się nie rozłączą.
630W tym właśnie czasie, kiedy Zarucki przychodził do zdrowia, nawiedził stryja trzeci atak apoplektyczny i stary w kilka godzin umarł, pozostawiając bratankowi ogromny majątek.
631IGrób znów nawiedzały młodego hrabię dawne lęki. Lekarz nie odstępował go ani na chwilę.
632— Gdzie się obrócę, wszędzie groby, groby, groby — wołał, trzęsąc się z trwogi. — Nic dziwnego, w grobie wychowany, śmierć niosę, zarazę. Zabijcie mnie, spalcie, a prochy moje ukryjcie głęboko, by z nich zaraza nie powstała.
633A w chwilach smutku szeptał bezradnie:
634— Ja chcę do siostry. Ja tęsknię.
635I znów mały światek zaruczajski wstrząśnięty został do głębi.
636— Młody wariat ma przyjechać — gruchnęła wieść z początku wśród chłopów, potem w okolicy. — Hrabianka zgodziła się go przyjąć, bo ukazał jej się podobno nieboszczyk ojciec i powiedział, że młodemu rozum wróci, gdy znów zamieszka w Zaruczaju.
637Na dnie każdej gadaniny, choćby najgłupszej, jest jakiś okruch prawdy.
638W rzeczy samej, pewnego pięknego poranku zajechali przed bramę pałacu hrabia i jego doktór na wynajętym wózku chłopskim.
639Gdy wysiedli przybyli, chłopiec zaciął konie i co tchu uciekał, i opowiadał potem, że czuł jakieś dziwne zimno, że widział cień starego, choć to był ranek jasny, a nieboszczyk tylko w nocy przecież wychodzi z grobu.
640— Widać na spotkanie syna wyszedł.
641I znów cisza zapanowała we dworze, i jeszcze staranniej mur obrośnięty winem omijano. Raz krowa się tam zabłąkała i poczęła dawać krwawe mleko. Kobieta pewna słyszała jakieś jęki idące ode dworu. Prawda i to, że krowa dawno już była chora, a kobieta, która słyszała jęki, była nałogową pijaczką i kazała sobie niejeden kieliszek postawić, nim wszystko dokładnie opowiedziała. A gdy już sądzono, że nic więcej powiedzieć nie może, dodawała stale:
642— A jak postawicie, kumie, jeszcze jeden harak[14], to wam najciekawsze opowiem.
643I niby to ludzie nie wierzyli słowom pijaczki, mimo to harak jej stawiali.
644Znów czasu sporo upłynęło, aż tu dnia pewnego hrabia młody z Grzegorzem i doktorem wyjechali. W parę dni później doktór wrócił z robotnikami z Warszawy. Robotnicy kilka dni coś tam majstrowali, na wieś ani razu nie wychodzili, a potem razem z doktorem („czy kto go tam wie” — jak mówiono) wyjechali na stację.
645Doktór wrócił, a w trzy dni później hrabia z Grzegorzem i dwojgiem dzieci przyjechali do Zaruczaju. Wiadomość ta jak grom uderzyła w świat zarucki.
646— Co to za dzieci? skąd? jak? co z nimi zrobią?
647Jakkolwiek Antoś i Mańka nic nie wiedzieli o dziwnej historii ich nowego mieszkania, ani o ich nowych opiekunach, jednakże mocno serce im biło, gdy wchodzili przez wielkie drzwi dębowe do ciemnego korytarza.
IV. Zwierzenia
648Nazywaliśmy kilkakrotnie grobem pałac w Zaruczaju. Wstąpmy więc wraz z Mańką i Antkiem do tego grobu i przyjrzyjmy się mu szczegółowo.
649Korytarz, jak się rzekło, był ciemny i długi; po obu stronach korytarza były drzwi, które prowadziły do pokojów. Pokojów tych było po trzy z każdej strony: biblioteka, sala gimnastyczna, stołowy, dwa mniejsze pokoje i gabinet hrabiego. W bibliotece, która mieściła się w ogromnej sali z wielkimi oknami wychodzącymi na ogród, nie było szaf, tylko półki, na półkach ponumerowane książki, a numerów tych było z górą pięć tysięcy. Sala do gimnastyki prócz przyrządów, zawieszonych na suficie sznurów, kółek, trapezu, drygów i porozwieszanych na ścianie szpad, rusznic i masek drucianych — nie zawierała nic. W stołowym środek pokoju zajmował wielki stół dębowy, przy nim krzesła; pod ścianą stał wielki kredens dębowy, na ścianach portrety przodków rodziny Zaruckich. Gabinet hrabiego posiadał biurko wielkie, fotel, ceratą kryty, globusy, mapy, książki, papiery i wielką ogniotrwałą kasę.
650A do dwóch małych pokoików wprowadzono osobno Antosia i Mańkę.
651Mańka, pozostawszy sama, usiadła na krześle i senna, znużona, oparła głowę na dłoniach i zamyśliła się.
652Za to Antoś rozglądał się po swym pokoju uważnie.
653„Pi! pi! Jest łóżko, szafka, stół, dwa krzesła, umywalka. Okno wychodzi na ogród, Wcale nieźle. Tylko że tu chyba będzie piekielnie nudno — pomyślał sobie. — Ano, zobaczymy”.
654Ta cała awantura zaczynała mu się teraz podobać. Gdyby to towarzysze z Warszawy wiedzieli o jego przygodzie, dopieroż by się zdziwili — dopieroż by on urósł w ich oczach, no, no!
655W szafce tkwił klucz; otworzył ją. Pół szafy zajmowały półki, na których poukładana była bielizna.
656— Pi! pi! dwanaście czystych koszul — powiedział półgłosem — to ci pycha dopiero. Ciekawym, czy mi to pozwolą zabrać ze sobą.
657Drugą połowę szafy zajmowały ubrania: palto, spodnie, bluza.
658— Wcale nieźle, wcale nieźle — ciągnął Antoś — tylko warto by coś zjeść przecież.
659W tej samej chwili wszedł stary Grzegorz i na tacy przyniósł mu dzbanek mleka, chleb i cukier.
660— Pan prosił, żebyś się umył przed śniadaniem — rzekł służący i wyszedł.
661— Ano, umyć się to umyć. Zabawna historia sobie. Tylko mogłoby tu być trochę cieplej.
662Antek umył ręce i twarz (szyi i uszów nie mył prawie nigdy) i zasiadł do śniadania.
663— Dobre mleko, jak prababkę kocham. A chleb jaki, phi!
664Położył się w ubraniu na łóżku:
665— Fu, twarde łóżko. A ja myślałem, że tu będą ci takie puchy, jak u szynkarza, albo i lepsze. No, trudno.
666Wyjął ostatni papieros, który mu pozostał z wczorajszego zakupu, i zapalił.
667— Żyć nie umierać. Tylko żeby tak zawsze było. I żeby tu znaleźć kolegów jakich.
668Z zagasłym papierosem w ustach Antek usnął.
669 670W jednym z górnych pokojów zebrali się tymczasem: hrabia, hrabianka, lekarz — i radzili.
671— Dzieci te pochodzą z najgorszej rodziny pijackiej — mówił hrabia — wpływy miały jak najgorsze. Charaktery ich są zupełnie różne. Dziewczynkę łatwo nam będzie wprowadzić na odpowiednią drogę, ale z chłopcem, zdaje mi się, nie poradzimy sobie tak łatwo. Jest zepsuty, zdaje się, że mu nieźle było w domu, i jest uparty, samodzielny.
672— Co robić teraz? — zapytał lekarz.
673— Ja sądzę — zaczęła hrabianka — że należy pozostawić je przez pewien czas samym sobie: niech rozmyślają, rozważają. I tak nagła zmiana musiała podziałać na nie silnie.
674— I ja tak sądzę — rzekł lekarz — ale jeśli zauważymy, że samotność i bezczynność im ciąży zbytnio.
675— Ja twierdzę — rzekł hrabia — że przede wszystkim należy je obserwować nieustannie.
676 677— I tego trzymać się musimy ściśle. Więc kto z nas idzie na wartę?
678— Ja pójdę — rzekł lekarz i wszedł do sąsiedniego pokoju, z którego przez dwa niewielkie otwory widać było cały pokój Mańki i Antosia.
679Hrabianka udała się do kaplicy na modlitwę, hrabia zeszedł do swego gabinetu, i na przygotowanych dwóch grubych zeszytach położył dwa napisy: na jednym Antoś, na drugim: Mania.
680Potem wziął pierwszy i równym drobnym pismem zaczął kreślić historię spotkania i kupna Antosia, historię, która znana jest czytelnikom z pierwszego i drugiego rozdziału niniejszej powieści.
681Zejdźmy do pokoju Mani i przyjrzyjmy się śpiącemu tam dziecku.
682Mania spała niespokojnie. Wzdychała ciężko, jakieś urywane wyrazy wybiegały z jej ust, ręką przyciskała czoło, na policzki jej wystąpiły rumieńce. A jednak się nie budziła.
683O zmierzchu do pokoju jej weszła kobieta, zapaliła lampę wiszącą wysoko i zbudziła ją.
684— Niech się Mania rozbierze i położy.
685— Co? — zapytała Mańka, szeroko otwierając oczy. — Gdzie ja jestem?
686— Proszę do mnie nie mówić, bo jestem głucha.
687 688— Nie słyszę. Proszę się rozebrać i położyć.
689 690Dziewczyna usiadła na łóżku i przypominała sobie z trudnością całą historię dnia ubiegłego.
691 692 693 694— A, prawda, mam się rozebrać.
695Rozebrała się ze swych łachmanów, zarzuciła je na poręcz łóżka, położyła się, ale już zasnąć nie mogła.
696Zegar wybił godzinę dziewiątą. Lampa, przyćmiona zielonym kloszem, słabo rozpraszała ciemności. Manię przestraszył dźwięk zegara. Nakryła się kołdrą na głowę.
697JPrzeczucie, Senest sama! Tam, w Warszawie, miała matkę pijaczkę, a teraz nie ma nikogo.
698Było jej gorąco. Wysunęła głowę spod kołdry i wzrok jej padł na krzyż, który zawieszony był nad łóżkiem.
699— Co matka sobie myśli? Dostała przecież pieniądze. Pewnie ją ojciec Antka oszukał. Dziewiąta godzina… Pewnie jest w szynku. Co to za głucha kobieta tu była? Gdzie Antoś? Co z nim zrobili? Dlaczego go nie widziała tu w pałacu? Antek palił papierosa. Ten pan tak strasznie patrzał. Ojciec Antka — pijak.
700Myśli jej się wikłały, zapadała w ten stan, który poprzedza sen, ale nie zasypiała.
701Zdawało jej się, że wiszą nad nią dwie olbrzymie donice piasku i jakaś niewidzialna ręka przesypuje piasek z jednej donicy do drugiej. Za każdym razem część piasku wysypuje się na nią, piasek jest gorący i ciężki, i lada chwila całą ją przysypie.
702To znów starała się połknąć kawał drzewa, który miała w ustach.
703Zegar wydzwonił dziesiątą. Drgnęła, obudziła się. Pot kroplisty spływał jej z czoła.
704 705Nie, nie spała. Przecież i teraz nie śpi, a jednak widzi to wszystko tak wyraźnie, słyszy tykanie zegara.
706I nagle usłyszała jakiś szept cichy i rozróżniła płynące ku niej z góry wyrazy:
707 708To wstrząsnęło nią, Kto to mówi? Do kogo? Do niej, Mańki. A do kogoż ona ma iść?
709I dziecię matki-pijaczki, dziecię, przez występną, upadłą matkę katowane, jęknęło boleśnie i bezradnie:
710 711I przeraziło się dźwięku swego głosu, obcego mu i jakby pchane siłą wyższą, znów zawołało:
712 713Łzy puściły się Mańce z oczu strumieniem.
714W tej chwili drzwi się cicho otworzyły i we drzwiach stanęła hrabianka Irena w czarnej obcisłej sukni, i wzrok jej łagodny spotkał się z rozognionym wzrokiem Mańki. Kobieta ta dziwnie podobną była do tego pana, który ją tu przywiózł.
715„Może to on zamienił się w kobietę?” — przemknęło przez myśl dziecku w gorączce.
716Hrabianka zbliżyła się do łóżka Mańki, uklękła przy nim, jedną rękę wsunęła pod poduszkę, a drugą otoczyła drobną postać Mańki.
717Dziewczynce oddech zamarł w piersi.
718— Maniu, dlaczego nie śpisz? — szepnęła cicho.
719— Bo się boję, strasznie się boję.
720 721Jakiś smutek i wielka życzliwość, i pieczołowitość dźwięczały w głosie kobiety.
722— Nie, Maniu, nie należy się bać. Jesteś wśród dobrych ludzi, dziecko moje. Uspokój się, zaśnij.
723 724Złożyła na rozpalonej główce dziecka, cichy pocałunek.
725 726 727 728 729 730— Za to, że cierpisz, dziecino.
731 732 733Te trzy pytania Mańka wyrzuciła ze siebie jednym tchem prawie, rzucając je jedno po drugim.
734— Co pani za jedna? — zapytała znów Mania.
735— Jestem tą, która pragnie zastąpić ci matkę.
736 737— Ale twoja matka jest nieszczęśliwa.
738Po długiej chwili milczenia Mańka mocnym, stanowczym głosem rzekła:
739— Moja matka nie jest nieszczęśliwa, ale jest podła i ja jej nienawidzę. Ja bym… ja bym ją… ją… zamordowała. Ona…
740— Nie mów, Maniu, teraz. Staraj się usnąć. Pomówimy o tym jeszcze. Śpij, Maniu.
741 742 743 744 745— Niech się pani położy tu przy mnie.
746— Nie, Maniu, mnie tak dobrze.
747— Ale pani nie pójdzie, bo ja się boję.
748 749Zamknęła oczy i starała się usnąć, ale myśl, że znów zostanie sama, odganiała sen z jej powiek.
750ModlitwaPo długiej chwili ciszy otworzyła znów oczy i spotkała się ze wzrokiem nowej opiekunki. Usta kobiety poruszały się w szepcie.
751 752 753 754 755 756 757— I ja się modliłam dzisiaj, ale o swoje szczęście. Prosiłam pana Jezusa, żeby ten pan, z którym jadę, dał mi bardzo dużo pieniędzy i żebym mogła matce rzucić w twarz jakieś sto albo tysiąc rubli i bić ją, bić, aż by krew płynęła. O, za pieniądze ona pozwoliłaby się bić.
758— Maniu, twojej modlitwy pan Jezus nie wysłuchał.
759 760 761 762 763— A dlaczego to była zła modlitwa?
764 765— Pewnie dlatego, że chciałam bić matkę.
766 767 768Mańka oparła głowę na dłoniach, uniosła się na poduszce i mówiła.
769Dziecko, Pijaństwo, Bieda, Cierpienie, Samobójstwo, Matka— Pani nie wie, że matka zabiła ojca mojego. Nie znałam ojca, bo umarł, kiedym miała trzy lata. Wcale go nie pamiętam. Ale ona mi to sama mówiła. Mówiła mi: „Ty gadzino, ty duszo podła, ja ciebie tak zatłukę jak twego ojca zatłukłam”. A wie pani, za co matka mnie biła? Bo jak ojciec umarł, to matka wyszła za mąż za innego. I ten był taki sam, jak ona. Bili się ciągle i mnie bili. Potem on gdzieś się podział. Ale było jeszcze gorzej, bo potem matka miała znów innego męża, potem znów innego. Ja miałam siedem lat. Musiałam im usługiwać. A ona chciała, żebym ich ojcami nazywała, a ja mówiłam, że nie chcę. To mnie biła i głodziła. Wyganiała mnie, żebym żebrała. Ojciec jak umierał w szpitalu, to ciągle tylko prosił, żeby mnie u niej nie zostawiono. Ale do kogo miałam iść, co? Jakem już była duża, to mnie się bała. Jak przyszła pijana tak, że nie miała sił się ruszyć, tom ja ją biła.
770Ale czy ona wiedziała, co się z nią dzieje? I co ja jej tam mogłam zrobić? Drapać bałam się, bo by się domyśliła, że to ja jej zrobiłam, a tak to myślała, że się przewróciła i uderzyła. Ale i tak potem biła mnie. Wie pani, ja chciałam się powiesić. Już przystawiłam stołek, ale był za mały, więc poszłam po Antka, żeby mi pomógł stół przystawić. On się zaraz domyślił, bo niby to nic, pomógł i wyszedł. Ale stał przy drzwiach i patrzał przez dziurkę od klucza. On mi mówił później… Postawiłam stołek na stole, uwiązałam sznurek i już wchodziłam, a on wpadł i zawołał:
771„Mańka, co ty robisz?”. Zlękłam się i spadłam na ziemię. Wtedy Antek poszedł do ojca i powiedział mu. Właśnie od tego ojca Antka to ten pan nas kupił. Ojciec Antka przyszedł i powiedział matce: „Słuchaj, powiada, jak jeszcze raz ją ruszysz, to cię na policję oddam”. Matka się z nim kłóciła, ale się zlękła. Bo ona w cyrkule to ze sto razy siedziała. Ach jaka ja wtedy byłam szczęśliwa! Ale podobno za to bicie mnie mogła iść do prawdziwej kozy z kajdanami. Więc potem prosiła, żeby nic nie mówił. Bo i sąsiedzi wdali się w to. Jeden mieszkał w naszym domu stolarz, taki poczciwy, jak pewnie był mój ojciec. To ten stolarz mówił, że on będzie świadczył. Tylko żona jego odciągała i mówiła: „Co będziesz się po sądach włóczył, tyle ta dziewczyna warta, co i matka”. Bo ona była zła na mnie.
772Więc potem to ojciec Antka zaczął płacić za mnie mojej matce dwa złote dziennie, a ja jemu oddawałam to, co zarobiłam. Musiałam pół rubla zarobić, bo on chciał mieć na mnie czterdzieści groszy dziennie. On ciągle się z matką kłócił, bo matka wiedziała, że ja więcej zarabiam. Ale on groził matce kryminałem, więc matka tylko na mnie się mściła. Ale potem to i mnie się bała, bo mówiłam także, że ją oddam do sądu. A ojciec Antka to mnie tylko za uszy targał albo dał szturchańca, albo rękę wykręcał. Ale w twarz nie bił, bo nie chciał, żebym miała sińce. Bo jak byłam ładniejsza, to więcej dawali mi za kwiaty.
773Czasem mu oddawałam wszystko, a czasem jak zarobiłam więcej, to kupowałam pierniki, czekoladę i karmelki. Ale jak miałam mniej, to Antek mi zawsze dawał, bo on mnie kocha i ja jego także. Chociaż on już teraz nie jest taki, jak dawniej. Mówił mi to sam: „At, śmieją się ze mnie tylko przez ciebie; nawet się pocałować nie dasz, jak jaka hrabina albo co”. Ale ja sobie myślałam zawsze, że to nic nie szkodzi, bo jak on pójdzie ode mnie, to się powieszę i już.
774Mańka skończyła. Oczy jej lśniły jak dwie głownie, z twarzy krew zdawała się tryskać; przez dziury podartej koszuliny widać było dziecięcą pierś, falującą mocno. Było to dziecię-kobieta. Dojrzała ona przedwcześnie w tym zgniłym życiu i miała zginąć w zgniliźnie.
775Nie, Mańka znalazła obronę przeciw tej nędzy, która ją w życiu czekała; tej nędzy, co się tuła pomiędzy cyrkułem, szpitalem i kryminałem: miała sobie życie odebrać.
776Oto pierwsze dziecię ulicy z szeregu, który oczom waszym przedstawię.
777Mańka była podniecona swym opowiadaniem do najwyższego stopnia. Patrzała w światło zielone lampy, jakby widziała w nim to wszystko, co opowiedziała i czego nie opowiedziała, bądź przez zapomnienie, bądź ze wstydu.
778Gdyby Mańka była patrzała nie na światło lampy, ale na twarz swej słuchaczki, byłaby się przeraziła. Wyczytałaby w tej twarzy na przemian pogardę dla siebie, bezgraniczną miłość, podziw, rozpaczliwą litość, szalony ból, a potem wyraz jakiegoś strasznego znużenia po wielkiej wewnętrznej walce.
779W czasie opowiadania Mańki hrabianka nie odezwała się ani jednym słowem, choć dusza jej krzyczała w głos; gdy Mańka ucichła, hrabianka kilka razy otwierała usta, by coś powiedzieć, ale nie mogła, bo czuła w gardle ucisk straszny.
780Wreszcie przycisnęła dziecię do piersi, chciała je pocałować, ale w tejże chwili straciła równowagę i runęła bez zmysłów na ziemię.
781Mańka krzyknąć nie zdążyła, gdy już wszedł do pokoju jakiś pan nieznajomy, wziął dzbanek wody, prysnął zemdlonej wodę na twarz; i hrabianka otworzyła oczy.
782— Odwagi, odwagi! pani — rzekł lekarz.
783 784 785Mańka nic z tego zrozumieć nie była w stanie. Jedno pojmowała: że jeśli jest otoczona duchami, to duchami dobrymi.
786— Co pani się stało? — zapytała Mańka.
787— Nic, dziecko moje. Znużona jestem.
788— Bo pani klęczała tak długo. Niech się pani przy mnie położy. Może pani się mnie brzydzi, może mnie pani już nie kocha?
789— Kocham cię, dziecko, kocham jeszcze bardziej.
790Usiadła na krześle, oparła głowę o poduszkę Mańki i powiedziała:
791 792I dziecko zasnęło, trzymając jej dłoń w swojej ręce.
793Praca u podstawNazajutrz hrabianka usiadła w gabinecie nad zeszytem, który nosił tytuł: Mańka. Streściła w nim swoją rozmowę i trzy razy odkładała pióro, bo ręka jej drżała. Sprawozdanie swe zakończyła uwagą:
794„Sądzę, że brat się myli. Nie, z tych dzieci nic się nie da zrobić, bo we krwi noszą zarodki zepsucia i przez pierwsze lata nasiąkły nim tak, że nic ich nie uleczy”.
795A pod tą uwagą hrabia zrobił swoją:
796„Wierzę, że dla odrodzenia tych dzieci potrzebna tylko wielka dla nich miłość i wielka praca”.
797Późno już otworzyła Mańka oczy. Rozejrzała się po swym pokoju, powoli uprzytomniała sobie ostatnie wypadki, przypomniała sobie zwierzenia nocne przed nieznajomą i poczuła nagle gniew silny.
798„Po co ja jej wszystko gadałam? — myślała. — Co ją może obchodzić, jaka jest moja matka? Ja nie chcę, żeby ona tu przychodziła, żeby do mnie mówiła, żeby ze mną rozmawiała. Nie trzeba mi żadnej opieki, nic mi nie trzeba. Antoś ma słuszność: trzeba uciec. Trzeba się z nim zobaczyć, przygotować się. Ja chcę wrócić. Teraz jesteśmy wolni, mogę nie pokazywać się matce. Kiedy nas sprzedali, a my dostaniemy papiery wszystkie, co oni nam zrobią?”
799Hrabianka weszła do pokoju i z nienaturalnym uśmiechem na bladej twarzy, zapytała, zbliżając się do Mańki.
800 801— Dobrze — odparła dziewczynka, patrząc w ziemię.
802 803 804— Ja, wiem, Maniu, że ty masz żal do mnie. Sama prosiłam cię, żebyś mi nie opowiadała historii swego życia, nim nie poznasz mnie dokładnie, nim się nie przekonasz, że ci dobrze życzę. Prawda, że cię prosiłam, co?
805— Tak — mruknęła Mania — Ja chcę widzieć się z Antkiem.
806— Antoś śpi jeszcze, ale zaraz tu przyjdzie do ciebie. Ubierz się, Maniu. Czy chcesz, żebym stąd wyszła?
807 808— Nie, Maniu, mów szczerze do mnie. Czy chcesz zostać sama?
809 810— Więc wyjdę. Pamiętaj, Maniu, my możemy pokochać się tylko w tym razie, jeśli będziemy zawsze mówili, co myślimy, co czujemy. Ja cię już kocham, dziecko moje, a pragnę, byś i ty mnie polubiła. Czy teraz wcale mnie nie lubisz jeszcze?
811 812— Powiedz mi, Maniu, cichutko, do ucha.
813— Nie — szepnęła Mania — ale może później polubię. Ja teraz nikogo nie mogę lubić… prócz Antka — dodała po chwili.
V. Ucieczka
814— Panie Antoś, niech pan wstaje, śniadanie przyniosłem.
815 816Śniadanie mu przynieśli? Mleko? Pii! Golnąłby kieliszek wódki na wzmocnienie kości. Ach, jak pysznie wyspał się; to ci było dopiero prawdziwe spanie. Przynieśli mu śniadanie i ten stary powiedział: „panie Antoś”, a nie „Antek”. Od razu wyszedł na pana. Ach, gdyby to było tak właśnie, jak jest, ale inaczej. Bo że tu będzie nudno, to i gadania nie ma. Jakieś osady rolne albo więzienie, albo licho wie co, dość, że nudno i już.
817A Antek czuł w sobie zapas świeżych sił. W taki dzień on mógł zarobić dwa albo i trzy ruble; w takie dnie właśnie przychodziły mu na myśl najlepsze „kawały”, pełno go było na wszystkich ulicach, zaczepiał każdego, nawet z „strucla[15]” umiał sobie zakpić porządnie. Ale tu?… A potem, po takim dniu krzątaniny — wieczór wolny, jak znalazł. Szło się do Stacha na karty, stawiało się sznapę[16], fundowało się i opowiadało się sobie różne kawałki z polityki i z innych rzeczy. A, wesołe życie! Ale tu?… I wszystko przez Mańkę, sam nie dałby się tak zawieźć jak baran; byłby czmychnął choćby z bryczki jeszcze. A bo to raz uciekał? Dwóch stróży macha co sił, jeszcze tam jakiś pędzi, a on to tu, to tam, za róg, w ulicę i ani śladu. Nie darmo bo mówi zawsze Bronek, że z babami dobrze, ale z daleka. I cóż on teraz zrobi?
818— Tak czy tak, trzeba raz skończyć — powiada Antek i wstaje. — Ho, ho! nowe ubranie, a jakie galantne[17].
819Stare gdzieś sprzątnęli. Bardzo się mylą, jeżeli myślą, że go wezmą na to. Gałgany dobre dla bab, ale nie dla niego. Antka i tak znają dobrze. Tam kto funduje, ten pan, kto dobrze wali, ten górą. Ale Wicka sprał należycie. I teraz właśnie, kiedy mógł korzystać ze swego zwycięstwa, zbierać laury swego tryumfu, akurat ten stary dureń wywiózł go licho wie po co.
820— Dziś jeszcze umknę — postanowił Antek.
821Mleko mu dają, także mi rarytas. Co to on przy piersi, żeby mleko pił? Jeszcze mu każą tu pewnie uczyć się stolarstwa jak Jankowi, ale Janek co innego; on z wyroku był wzięty na osady, bo okradł zegarmistrza, u którego pracował, ale jego, Antka, jeszcze nikt nie złapał na kradzieży.
822— Drapnę stąd, jak Bóg na niebie — mruknął chłopiec.
823Nie mógł wybrać hrabia Zarucki mniej odpowiedniej chwili na odwiedzenie swego więźnia.
824— Dzień dobry — rzekł, wchodząc.
825— Dzień dobry. Doskonale, proszę pana, że pan tu przyszedł, bo ja chcę się z panem rozmówić. Tylko niech pan nie patrzy tak na mnie, bo ja się nie zlęknę… Proszę pana, niech mi pan powie, co pan chce ze mną zrobić?
826 827— Ja chcę zaraz wiedzieć, bo ja chcę wrócić do ojca.
828 829— Źle nie źle, a ja chcę, proszę pana, wrócić i już. Tam, w Warszawie, mam robotę…
830 831— Ja tam takiej pracy nie chcę. Ja nic nie mówię: może pan chce dla mnie bardzo dobrze, ale ja, proszę pana, nie mogę tu być i już. Może pan chce nas na własność, może panu własne dzieci umarły. Bo to była jedna dziewucha u nas, to ją jakaś pani wzięła do siebie, i teraz ciągle jeździ z tą panią jak jaka pani. Niech sobie pan zatrzyma Mańkę, a jak panu potrzebny chłopak, to ja panu stu nastręczę, ale ja tu być nie mogę. Jest tam u stróża jeden zdechlak, jak raz na pańskie dziecko, bo to i nad książką ciągle siedzi, mało mu matka uszów za to nie poobrywa, i takie to jakoś całkiem głupie, rychtyg[18] jak hrabiątko jakie; Marcin ma ich siedmioro; jak się dowie, że u pana będzie Jędrkowi dobrze, to go panu da na chowanie albo na własność i za darmo nawet. Ale ja panu mówię uczciwie, że to nie dla mnie. Ja lubię mieć chłopców, ja lubię sobie zafundować i innym jeszcze funduję, ja łaski nie potrzebuję, bo mogę sobie zarobić! Wczoraj to się irytowałem, ale teraz mówię, proszę pana, bez gniewów żadnych, bo wiem, że jak pan zrozumie, proszę pana, że to ani dla pana interes, ani dla mnie, pan sam puści. A przecież pan dał słowo honorowe, że jak nie będę chciał tu być, to mnie pan puści. Po co pan ma mieć kram tylko z policją? Bo ja ucieknę i jak mnie zapytają o papiery, to powiem, że pan nie chce mi oddać, i już. Mnie tylko ojciec ma prawo gwałtem trzymać, a pan nie. A ojcu nie wolno mnie sprzedawać. Panu się zdawało, że ja taki głupi, oho! ja tylko udaję głupiego, jak chcę, ale ja jestem cwaniak[19], proszę pana, tak!… Z panem mogę mówić po ludzku, bo się domyślam, że pan albo jest dobry jaki człowiek, albo panu klepki brak w głowie.
832Zarucki, który oparł głowę na dłoniach, spojrzał przy ostatnich słowach na Antka.
833— Przepraszam pana, ja wcale tak nie myślałem, tylko… No, bo ja wiem, może pan jest bardzo bogaty, to pan może tyle płacić za jakichś tam… Więc jak będzie z nami?
834— Zostań tu, Antosiu, choć przez zimę.
835— Chybabym zwariował. Teraz najlepsze zarobki. I cyrk jest, i wszystko. Ja chcę koniecznie dziś wrócić do domu.
836 837— Dlaczego niemożliwe? Ano, jak pan chce.
838Antek czuł, że gniew w nim wzbiera, ale tłumił to uczucie głęboko. Doznawał rozczarowania i niechęci, że nie udało mu się ocyganić tego pana.
839„Cwana sztuka — pomyślał — ale nie poradzi nic ze mną”.
840— Musisz zostać chociaż kilka dni.
841 842 843 844 845— Nie zostanę i basta. Mówię, że nie, to nie.
846 847— To niech sobie będzie. Pan powiedział, że będę mógł sobie pójść, gdyby mi się nie podobało; taki, co łamie słowo honoru, e! to na nic.
848 849 850— Więc zostań tydzień choćby. Pomyśl, przecież Mania sama tu będzie; wy się lubicie.
851— A co ona mnie obchodzi? Takich jak ona, to sobie sto znajdę. Co Mańka? Głupia i już. Jak sobie chce, to niech zostaje; ja jej nie bronię. I tak przez nią to wszystko.
852— Czy chcesz się z nią zobaczyć?
853 854Zarucki skierował się ku drzwiom, Antek wysadził za nim język i zagrał mu na nosie.
855Widziała to z pokoju na górze hrabianka Irena i głęboko westchnęła.
856Antek siadł na łóżko i patrzał przez okno.
857Może by i został jeszcze, ale kiedy ten go tak prosi, właśnie na złość nie zostanie. I kto go wie? Mogą tak człowieka oplątać, że potem i naprawdę zostanie. Może on i wariat? Jak mu o tych klepkach powiedział, tak strzelił oczami, że aż ciarki przeszły po skórze.
858Do pokoju weszła nieśmiało Mańka.
859— Ho! ho! to i ciebie na facetkę[20] przeszwabili[21]. I fartuch, i buciki. Dobrze, bądź sobie panią, kiedy chcesz.
860Umyślnie drwił z Mańki, żeby nie poznała, że jej ubiór czysty i gładko uczesane włosy zrobiły na nim małe wrażenie.
861Uśmiechnięte oczy dziewczynki zamgliły się smutkiem.
862 863— Nic nie chcę, tylko ci winszuję, że na panią wyszłaś.
864— Przecież i ty masz nowe ubranie.
865— Oddam im je. Ja tam nie potrzebuję łaski. Jak sobie zarobię, sam sobie kupię. Musiałem włożyć, bo mi zabrali moje ubranie, i już.
866Przyjęcie to zmroziło Mańkę. Stała na środku pokoju i nie miała odwagi się ruszyć.
867— Zostajesz tu? — spytał chłopiec.
868 869 870 871— Zobaczę, dokąd, byle nie tu.
872 873— Doskonale. Co za dobre, to niezdrowe. Ale ty sobie zostań, będą ci tu „panienka” mówili.
874 875— Wiem, wiem. O! znam ja ciebie. Jak ci była bieda, toś się lizała, ale teraz tyś taka sama pani, jak ja pan. Głupia jesteś, mówię ci, i już.
876 877— Bo cię wysłali, żebyś mnie namawiała. Ja wszystko wiem, bo mam „nos” od tego. Tobie się zdaje, że ja nie wiem, a ja wszystko dobrze wiem.
878— Wcale mnie nikt nie wysyłał.
879 880 881— Słuchaj, Mańka, nie irytuj mnie, bo cię lunę w zęby.
882 883— No i co mi zrobisz? A tak, prawda, teraz masz lepszego opiekuna jak ja. Ten pan to taki opiekun, jak ten gruby z Felką w Alejach, co to wiesz.
884— Antek, ty nie zaczynaj ze mną — zawołała ze łzami prawie dziewczynka.
885— A nie, nawet nie dotknę ciebie, nie ruszę cię. Zostań tu sobie zdrowa.
886Dzieci (jeśli można nazwać je tym imieniem) kłóciły się nieraz i gorzej nawet, ale nigdy w słowach ich nie przebijało tyle niechęci, co dzisiaj. Przepaść, jaka dzieliła ich charaktery, połączona była kładką wspólnej niedoli i silnej inteligencji, pewnym wspólnym odcieniem duchowym; dziś przepaść ta stała się widoczną dla obojga.
887Nastąpiła chwila milczenia, które przerwało wejście hrabianki Ireny.
888— Chodźcie, dzieci, ze mną, opowiem wam powiastkę.
889— Ja tam nieciekawy bajek — rzekł półgłosem Antek, ale poszedł za przewodniczką.
890Po przejściu korytarza wszyscy troje znaleźli się w pokoju, gdzie tylko jedna lampa, przysłonięta ciemnym abażurem nikły utrzymywała półcień. O kilka kroków od krzesełek, na których usiadły dzieci, rozpostarte było płótno, na którym jedno tylko wielkie koło było oświetlone.
891— Przedstawienie jakieś — mruknął chłopiec — na takie kawały chcą mnie znów wziąć. No, jazda.
892Hrabianka ukryła się za płótnem.
893Po chwili na miejscu jasnego koła ukazał się pierwszy obraz. Przedstawiał on dwoje dzieci, chłopca i dziewczynkę. Siedzieli oni pod drzewem i patrzeli na wielkie miasto, które w dali strzelało w niebo tysiącem kominów, wież i gmachów.
894Spoza płótna odezwał się głos Ireny:
895— Praca u podstaw, Kondycja ludzkaSiedzi dwoje dzieci małych pod drzewem, dwoje dzieci opuszczonych, dzieci-sierot. Siedzą one pod drzewem i patrzą w dal, a tam miasto, do którego wejść mają, którego nie znają. Ciekawość, niepokój i radość przepełnia serca dzieci. Jak zwie się to miasto? Imię jego: „Życie”. Co im to miasto-życie w darze przyniesie?
896Na jasnym kole płótna ukazał się obraz drugi: przed dziećmi stanęło sześć postaci. Starzec z długą siwą brodą, z łagodnym wejrzeniem, z księgą w dłoni. Dziewica w białej sukni, z wzrokiem w niebo utkwionym, z krzyżem w ręce. Młodzieniec z błyskawicą w oczach, z twarzą wyniosłą i piękną. Chłopię z gałązką zieloną, jasnym wzrokiem, wpatrzonym w dzieci. Kowal z młotem w potężnej ręce wzniesionej. Dzieweczka z liliowym wieńcem na skroniach.
897— Jestem Wiarą — zaczęła dziewica — wierzę w Boga dobrego miłosiernego, Opiekuna sierot i opuszczonych, Pocieszyciela nieszczęśliwych; wierzę w Odkupiciela grzesznych, Sędzię występnych, Mściciela podłych. Wierzę w Prawdę i Dobro.
898— Jestem Miłość — rzekł młodzieniec — kocham ludzi: kocham tych, którzy godni miłości, współczuję z tymi, których kochać nie mogę. Miłością jestem, dzieci.
899— A ja — Nadzieją jestem — mówi chłopię. — Mam przekonanie, że ludzie coraz lepsi będą, coraz szczęśliwsi; mam przekonanie, że wiara i miłość muszą zapanować w sercach ludzi, że „do światła wiedzie nasza ścieżka”[22].
900— Cnotą mnie nazwano — mówi dziewczę z wiankiem liliowym na skroniach — Wiara, Miłość i Nadzieja to siostry moje młodsze. Kto ze mną, ten z nimi.
901— Nauka — miano moje — szepce starzec — jam brat przyrodni tych czworga, jam ojciec ich i syn, jam bez nich zerem, i zerem oni beze mnie. Jam wiedza, jam światło, a oni są ciepłem moim. Czym byłoby słońce, gdyby tylko blaski dawało, a nie nieciło ciepła; czym byłoby słońce, gdyby ciepło dawało, a światła nie nieciło? Myśmy słońce duszy ludzkiej.
902— Nazywam się Praca — mówi kowal — jam niewolnik, przyjaciel, towarzysz i wychowawca moich poprzedników. Pracą jestem, zawsze z nimi, przy nich.
903Znikł obraz i jego miejsce zajął trzeci portret; przedstawiał on też sześć postaci. Na pierwszym planie stara żebraczka w łachmanach, z fioletową twarzą, szyderczo przymrużonymi oczyma; jedną ręką uniosła wyżej kolan szmatę i brudną nogę ustawiła jak w tańcu. Obok niej mężczyzna blady, zniszczony, z opiłą twarzą i nienawistnym spojrzeniem. Dalej dziewczyna w brudnym odzieniu, z wzrokiem bezmyślnym i uśmiechem nieokreślonym na ustach. Wyrostek pijany z czapką z oderwanym daszkiem na bakier, z rękami w kieszeniach podartych spodni. Dziewczynka w łachmanach. Mężczyzna w kajdanach, w szarym aresztanckim ubraniu. Chłopiec z papierosem w ustach.
904— Jestem niewiara — zaczyna żebraczka — w nic nie wierzę, wszystko jest wymysłem, ot, drwię z was i siebie, z łachmanów moich i nędzy, ot, tańczę sobie.
905— Jestem nienawiścią — mówi mężczyzna pijany — nienawidzę wszystkich i wszystko. Nie zbliżać się do mnie, gdym pijany, bo plunę, a w ślinie mojej trucizna.
906— Bezmyślność jestem — mówi, jąkając się dziewczyna, otwiera usta do słów dalszych i milknie w głupim uśmiechu.
907— Nieopatrznością fi, fiu! się zowię — mówi wyrostek — fi! fiu! kpię sobie z waszych sądów. Dajcie wódeczki, o nic więcej fi! fiu! nie proszę. Źle pić, niezdrowo, niemoralnie. Fi! fiu! śmiejcie się z tego.
908— Nieuctwo jestem — mówi dziewczynka — nic nie wiem, nic nie umiem, niczegom nie uczona. Dajcie mi państwo na chleb, bom głodna. Nic nie wiem, nic nie umiem, znam tylko głód i chłód.
909— Występkiem zwą mnie — mówi mężczyzna w kajdanach. — Noszę kajdany, bo jestem kajdaniarz, bo kradłem, bom zabijał. Ciach, mach! i już po człowieku.
910— A ja, mili moi, jam brat ich, ojciec, syn i przyjaciel — kończy chłopiec — jam wódz ich i niewolnik. Lenistwem jestem, do usług.
911Jeszcze chwilę znaczył się na ekranie obraz. Mańka i Antek znali te postacie.
912I znów tylko dwoje dzieci na obrazie, dwoje dzieci-sierot pod drzewem. I znów wielkie miasto w dali. I znów hrabianka Irena mówi:
913— Siedzi dwoje dzieci małych pod drzewem, dwoje dzieci opuszczonych, dzieci-sierot. Siedzą one pod drzewem i patrzą w dal, a tam miasto, do którego wejść mają, którego nie znają. Ciekawość, niepokój i radość serca ich przepełniają. Jak zwie się to miasto? Imię jego: „Życie”. Co im to miasto-życie w darze przyniesie?
914 915Dzieci poszły do swoich pokojów.
916„Kłamstwo, wszystko to kłamstwo” — myślał Antek.
917Nie wiedział chłopiec, gdzie tkwiło to kłamstwo, nie wiedział, co w obrazach tych go raziło, ale czuł, że ta pani, która czytała powiastkę, nic nie wie, nic nie rozumie.
918„Głupie — zakończył swoje rozumowanie — wszystkim im klepek brak, wszyscy są wariaci. Trzeba uciec koniecznie”.
919Nie tknął obiadu, leżał na łóżku z szeroko otwartymi oczami i myślał, w czym tam było kłamstwo i co go gniewało.
920 921A hrabia, który obserwował Antka przez okienko, sądził, że już duszę jego zdobył, a teraz właśnie na długo ją tracił.
922Gdy zmierzch zapadł, Antek wstał, rozejrzał się po pokoju, zbliżył się do drzwi, czy kto nie patrzy przez dziurkę od klucza, narzucił palto, otworzył okno i jednym skokiem znalazł się w ogrodzie. Przebiegł szybko przestrzeń dzielącą go od od muru, spostrzegł ławeczkę stojącą pod wysokim drzewem; konary rozłożystej gruszy wznosiły się nad murem. Już wskoczył na ławkę, już chwytał za pierwszą gałęź, gdy poczuł, że ktoś mu kładzie rękę na ramieniu.
923— Czego pan chce? Niech mnie pan puści.
924Zarucki posadził go łagodnie na kolanach i począł mówić. Mówił długo i płynnie. Antek nie przerywał mu ani jednym słowem. Zarucki mówił coraz prędzej. A drzewo szumiało nagimi konarami, a wiatr chłodny ich mroził.
925Gdy Zarucki ukończył, Antek zapytał go po długiej chwili milczenia:
926— Po co pan plecie o tym, o czym pan nie ma pojęcia?
927 928Treścią ich rozmowy były „dzieci ulicy”.
929— Nie, proszę pana, my wcale nie jesteśmy źli ani głupi, tylko my mamy inną dobroć i inny rozum, bo wy uczycie się na książkach, a my zupełnie inaczej. Nas uczy, bo ja wiem kto…
930— Życie, ludzie — rzekł Zarucki.
931— No tak. Wy macie jednego nauczyciela, a my stu. At, co tu mówić. Ja panu tylko powiem, że wy wszyscy nic o nas nie wiecie i już.
932Rozmowa trwała długo, a drzewo szumiało nagiętymi konarami.
933— Jest u nas jeden żebrak i złodziej. Nazywamy go „chwatem”, chociaż już się teraz zapił. Ale kiedyś był okropnie silny. Cyrk płacił mu po 25 rubli, żeby się mocował z siłaczami i żeby się pozwalał pokonać. A ogłoszenia były, że jak kto zwycięży siłacza, to dostanie 500 rubli. I on tak kilka razy pozwalał się przewracać, ale mu się znudziło, to i sam raz przewrócił siłacza. Myśli pan, że wziął 500 rubli? „Nie, powiada, umowa była, że ja się mam dać pokonać; ja złamałem umowę i nic nie chcę”. Jeszcze przeprosił. A na drugi dzień złapali go, bo kradł komuś zegarek. Albo są u nas „loniarze” — to tacy mali złodzieje. Taki złodziej skradnie coś, a jest jeden, który za opłatą oddaje. „Daj — mówi — tyle i tyle, a rzecz będzie leżała tu i tu”. I nie było zdarzenia, żeby skłamał. Bo my, proszę pana, mamy honor.
934Zarucki słuchał i czuł, że ten malec otwiera mu oczy na cały nieznany mu świat, że ani on, ani ci wszyscy pisarze, z dzieł których badał duszę „dzieci ulicy” — nie znali jej i stąd ten bezmiar błędów w postępowaniu z nimi, w działalności filantropijnej dla nich.
935Antek mówił teraz, a oczy mu lśniły; czuł, że imponuje temu nieznanemu opiekunowi, że teraz on jest we władzy Antka, i to mu sprawiało niewysłowione zadowolenie.
936— DumaMy potrafimy być i dobrzy, i grzeczni, ale z nami trzeba delikatnie, bo my umiemy bronić swego honoru. Żeby kto był nie wiem jak pijany i zły, to jak go kto potrąci wypadkiem[23] i przeprosi, to on mu nic nie powie, ale niech go nie przeprosi, to bieda mu. My nie każdego okradamy. Jest u nas jeden doktór, to wcale drzwi nie zamyka od swego mieszkania, a niechby mu kto co ruszył, no, to już byśmy wiedzieli, co takiemu zrobić. Bo ten doktór jest dla nas dobry i zna nas, że my ani tacy źli, ani tacy głupi, jak wam się zdaje. A jak kto chce być dla nas dobrym, a nie zna nas, to my go ocwanimy, oszukamy. Ja wiem, że Mańce pana obrazki się podobały i teraz pewnie beczy, i będzie się uczyła, i będzie dobra, ale ja wiem, że te obrazki to głupstwo i kłamstwo. Pan myśli, że jak ta żebraczka upije się i tańczy, i mówi różne słowa, to ona jest wesoła. A jakże, wesoła. Ona wie, że było jej kiedyś lepiej, a teraz jej źle i że musi umrzeć niedługo, to ona naumyślnie śpiewa i tańczy, żeby kto się nie domyślił, że jej jest źle. Bo niehonorowo jest u nas martwić się i już. Bo po co kto ma wiedzieć, że mnie jest źle?… No, ale ja tu gadam, a trzeba iść.
937— Zostań Antoś, choć czytać się nauczysz.
938— A na co mi czytanie? Jak ja się będę uczył, to ktoś będzie mnie uczył, a ja nie chcę, żeby mnie kto uczył; bo ja chcę być zawsze nauczycielem. My strasznie dumni jesteśmy, proszę pana.
939 940— My nie żebrzemy, proszę pana, my tylko oszukujemy. Jak ja panu mówię prawdę i pan mi da dziesiątkę, to to jest żebranina, ale jak ja panu nakłamię i pan mi co da, to to jest tylko „naciągnięcie”, a nie żebranie. A jak ja od swojego co dostanę, to to jest przysługa. Widzi pan?…
941Antek śmiał się, widząc zdziwienie Zaruckiego.
942 943— I skryci — dodał w zadumie hrabia.
944— A tak. Jest u nas śmieciarka. Jak jej się powie „panna Zosia” — to kamieniami rzuca. My ją zawsze tak gniewamy, bo to okropnie śmieszna baba. Każe się nazywać „pani Michałowa”; taka ona pani Michałowa, jak ja pan Michał. I ona dumna ze swego śmieciarstwa. Ja wiem, że wy tego nie rozumiecie, bo wy zawsze się przed kimś kłaniacie, a my nie. A wie pan dlaczego? Bo wy boicie się, żeby nie być biednymi, a my się nędzy nie boimy wcale… No, ja idę…
945— Chodź na chwilę, oddamy ci twoje papiery.
946— Nie, ja tu zaczekam — opierał się Antek. — Niech mi pan odda moje ubranie, a ja panu oddam pana ubranie.
947 948 949— Przecież chciałeś w nim wyjść.
950— To co innego: jakbym uciekł, toby znaczyło, że ukradłem, a nie dostałem z łaski.
951— Proszę cię, weź to ubranie jako zapłatę, żeś mnie tylu rzeczy nowych nauczył.
952 953Hrabia wrócił do pałacu, po kwadransie wyszedł z siwym sługą niosącym kuferek.
954— Masz tam trochę rzeczy i książki. Daj mi słowo, że nie sprzedasz tych książek.
955 956— A tu masz pieniądze na drogę.
957Antek podał mu rękę, hrabia pocałował go w czoło.
958— A jak ci tam źle będzie, wracaj do nas.
959— A pan niech weźmie Jędrka Marcinowego na moje miejsce.
960 961 962 963Otworzyła się żelazna brama. Przeszli przez aleję lipową, przez drogę, przez most, do wsi, zaszli do mieszkania rządcy.
964— Hrabia prosi o bryczkę i konie.
965W kwadrans później Antek jechał w stronę stacji z papierosem, który wziął od parobka. Puszczał kłęby dymu w sam nos staremu Grzegorzowi i gwizdał jakąś piosnkę wesołą.
966Od rana wiedział, że uda mu się dzień dzisiejszy. „Nabrał”, stanowczo nabrał hrabię; dostał piętnaście rubli i ten kuferek. Pewnie mu tam nakładli sporo różnych rzeczy.
967Do Warszawy wraca, do miasta — no, naopowiada niestworzonych bajek o swojej podróży.
968Ciekawa rzecz, jak go tam przyjmą, co powiedzą, co ojciec zrobił z pieniędzmi, czy rozeszła się wieść o jego niezwykłym wyjeździe.
969 970 971— Poczekasz do odejścia z pół godziny.
972Ot, już wieś mijają, już wzgórza, już drugą, trzecią wieś, już las, już drogę, która prowadzi do stacji. Widać plant kolei.
973 974Grzegorz kazał dać dwie szklanki herbaty.
975 976 977 978 979 980 981 982Już Antek ma bilet. Już pociąg nadjechał.
983— No, do widzenia. Niech pan podziękuje temu panu. Co on za jeden?
984 985 986 987Antek siedzi w pustym prawie przedziale trzeciej klasy. Jakiś chłop leży na ławce i chrapie, dwóch Żydów półgłosem szwargocze, jakaś kobieta śpi z dzieckiem na ręku.
988 989I nagle dwie łzy zabłysły mu w oczach, rosły, napływały, aż stoczyły się po policzkach. „Nabrał” i hrabiego, i Grzegorza: skrył, że ciągnie go coś do nich, że pragnąłby ucałować rękę przygodnego opiekuna, że pragnąłby, gdy tak siedział na kolanach, rzucić się na szyję i zapłakać. Skrył, że pragnął całą duszą zostać tam u nich. Skrył to wszystko, ale teraz już może sobie płakać do woli: nikt go nie podpatruje.
990Antek drzemał trochę, myślał trochę, znów drzemał, aż zasnął na dobre.
991Dwa razy budzono go, pokazywał bilet.
992Raz wyszedł i kupił sobie buteleczkę wódki. Omal się nie spóźnił.
993Pociągnął dwa łyki i wesoło mu się zrobiło.
994 995Nie wie sam jeszcze, co zrobi ze swą swobodą, ale czuje, że jest mu dobrze.
996 997 998VI. Stypa
999W pobliżu stacji, w jednym z domów, obowiązki stróża pełnił pan Wojciech. Pan Wojciech przed dziewięcioma laty przywędrował był z trojgiem dzieci ze wsi, dziś ma już ich sześcioro. Najstarszy Bartek wałęsał się razem z Antkiem po ulicach, był nawet przez czas pewien jego przyjacielem, potem chłopcy zerwali stosunki, pokłóciwszy się przy podziale jabłek skradzionych z galarów[24].
1000Teraz Antek, któremu ciążył kuferek, przypomniał sobie Wojciecha i postanowił u niego złożyć swój bagaż.
1001— Dzień dobry panu Wojciechowi.
1002— A dzień dobry. A skąd to Antek?
1003 1004— Ze wsi? — Stróż oparł miotłę o ziemię, długo patrzał na Antka podejrzliwie i znów przeciągle zapytał: — Ze wsi?
1005Spojrzał na kuferek, na porządne ubranie Antka i pokiwał głową.
1006— Ej, chłopcze, szkoda mi ciebie, zupełnie duszę zgubisz.
1007— Co pan tam wie. Niech idzie do izby.
1008W małej izdebce, mieszczącej się w drewnianej przybudówce, mieszkał pan Wojciech z rodziną, kąt jeden odnajmował bratankowi — razem dziewięć osób, o ile i starsze dzieci nocowały w domu, co się jednakże dość rzadko trafiało.
1009— Napijemy się? — zapytał Antek.
1010 1011Chłopak wyjął z kieszeni kupioną w drodze butelkę i rzekłszy: „Daj nam Boże!” wypił do Wojciecha, potem dał jednemu z siedzących pod piecem malców złotówkę i kazał kupić bułek i salcesonu. A trzeba wiedzieć, że wśród mieszkańców Powiśla nie gospodarz, lecz gość częstuje; jest to zupełnie zrozumiałe: gospodarz często nie ma wcale pieniędzy, nie ma nic do zastawienia lub sprzedania, a na kredyt nie zawsze dadzą i kredyt często bywa wyczerpany we wszystkich pobliskich sklepach i sklepikach.
1012Antek w kilku słowach opowiedział swoje przygody, do których dodał wiele efektownych szczegółów, zostawił swój pakunek, którego zawartości nie znał nawet.
1013Ciągnęła go do miasta, do ulicy, jakaś wielka siła, której musiał ulec.
1014— Do widzenia, panie Wojciechu — zawołał i nie odpowiadając na pytanie: „A jakże tam na wsi teraz?” — wybiegł z izdebki na plac, przez skwer, na ulicę, na most i na Zjazd, gwiżdżąc sobie melodię do słów popularnej piosenki:
1015
Antek rozejrzał się po mieście jak wódz, który przybył na plac boju. Wydawało mu się koniecznie, że Warszawa przez dwa dni jego nieobecności musiała się zmienić zupełnie.
1016Biegł bez celu po ulicach, zakręcał parę razy w stronę Wisły, ale się cofał.
1017— A może pójść do ojca?… E, mam jeszcze czas.
1018Nie ułożył sobie plan działania; chciał przede wszystkim spotkać kogoś, poradzić się, pogadać i… pochwalić.
1019 1020„Co tam taki chłop zwyczajny wie? Nie warto gęby drzeć na próżno. O, Felek, to zupełnie co innego” — pomyślał nagle.
1021Felek był bardzo znaną, wydatną, poważaną postacią. Dziad i ojciec jego byli szewcami, on „wisielec” nie miał ochoty do ojcowego fachu. Bili go, bili i ojciec, i matka, ale nic nie wybili z niego. Felek krzyczał, darł się i znów uciekał z domu przy lada sposobności, wlokąc swoją suchą nogę za sobą. Wreszcie dano mu spokój. Suchy Felek stał się przewodnikiem czeredy „dzieci ulicy”; on to wymyślił najweselsze „kawały”, on miał najlepsze gołębie, takie „pocztówki”, że dość je było „podpuścić” w porę, a z pewnością przyprowadziły do gołębnika „obcego”. „Obcego” niosło się na targ i sprzedawało. Felek miewał z gołębi po trzy ruble tygodniowo, Co mu tam ojciec i matka, pocięgiel[28] i kopyto[29]?
1022Jak się Suchy Felek nauczył czytać i pisać, tego ani on, ani nikt nie wiedział, dość, że jako dwudziestoletni chłopak zarabiał pisaniem prośb i podań do sądów i do urzędów. W dwa lata później Suchy Felek stracił ojca, sprzedał warsztat, przepił pieniądze z kolegami i złamał drugą zdrową nogę, spadłszy z dachu, gdy wykradał gołębie z cudzego gołębnika.
1023I znów kronika milczy o tym, w jaki sposób Felek stał się właścicielem krypy. Na czółnie miał Felek swój domek „ciasny, ale własny”. Gdy okulał, nic mu było po gołębiach, a że chodzić nie mógł teraz wcale, chyba na kulach, i to z trudnością, więc choć na swoim pływającym mieszkaniu włóczył się po Wiśle, przystawał co kilka dni do innego brzegu, ale miasta nie opuszczał. Zimę spędzał w łasze na Pradze.
1024Popularność Suchego Felka rosła; gdy tylko przystawał, znoszono mu listy do czytania, prośby do pisania, udawano się po radę w każdej ważnej sprawie. Różnie mówiono o nim; podobno on to w swoim czasie wypowiedział owo znakomite zdanie, że „granda bez klawisznika udać się nie może”. (Zmuszony jestem dodać, że granda — znaczy większa wyprawa złodziejska, a klawisznik — wytrych). Jedno było wiadomo: że Suchy Felek raz tylko odsiadywał kozę i to w odległej młodości.
1025W tej epoce, kiedy wybierał sią do Suchego Felka nasz Antek, mieszkaniec krypy stał u szczytu sławy.
1026Antek zbiegł przez Książęcą i po półgodzinnej wycieczce znalazł się na krypie Felka, zamienionej w tej chwili na przybytek wiedzy. Felek był nauczycielem doskonałym, miał on taką jakąś książkę, na której mógł malca nauczyć czytać i pisać w ciągu jednego okresu od „puszczenia” Wisły na wiosnę do jej zamarznięcia późną zimą.
1027W tej chwili było u niego pięcioro „robactwa”, a między nimi i Jędrek stróża.
1028— Mówię wam, zatracone obwisie — wykładał, stojąc oparty na swoich dwóch kulach — że bez nauki człowiek jest bydlę. A nauka to nie taka trudna rzecz, jak wam się zdaje, tylko potrzeba do niej mieć głowę, rozum i ochotę. Ja widzicie, do uczoności swojej nic więcej, smarkacze, nie miałem, nic tylko głowę, oczy, dziesięć palców i suchą nogę.
1029Suchy Felek mówił głosem podniesionym, a w jego czarnych oczach paliły się błyskawice natchnienia.
1030— Wy osły jesteście i będziecie takie same osły i nieuki jak wasi rodzice. No Kusy czytaj dalej.
1031Kusy, zupełny sierota, był wychowańcem Felka. Złośliwi twierdzili, że sympatia suchego do kusego potęgowała się tym, iż kusy miał jednę nogę krótszą od drugiej.
1032— Kulas kocha kulasa, bo oba kulasy — ośmielił się powiedzieć raz Andrzej w obecności Suchego… i źle wyszedł na tym, bo dostał kulą w twarz i trzy zęby postradał. Odtąd każdy gotów był dowodzić Felkowi pod słowem „honorowym”, że to oni dwaj właśnie są prości, a cały świat kulawy.
1033— Ja chodzę na czterech nogach, a jestem człowiek — dowodził Felek w przystępie dobrego humoru — a wy chodzicie na dwóch, a jesteście bydlęta.
1034Co jeszcze było najciekawszego w postaci Suchego to to, że nie pił wódki wcale i nienawidził pijaków.
1035— Dzień dobry panu Feliksowi — rzekł, wchodząc, Antek.
1036— „Niech będzie pochwalony”, mówi się, szczeniaku, a nie „dzień dobry”. Kiedy ja ciebie nauczę rozumu?
1037Od dwóch tygodni Felek, po przeczytaniu jakiejś książki o nawróconym grzeszniku, stał się bardzo religijny.
1038— Żeby pan Feliks wiedział, co ja panu powiem…
1039— Wiem już, wiem doskonale. Cóż ty, durniu, myślisz, że ja nie wiem?
1040 1041— Ano, zabrali was z Mańką na pański chleb.
1042— A wie pan, kto zabrał nas? A hrabia, widzi pan Feliks.
1043 1044 1045 1046— A skąd pan Feliks wie o tym?
1047— Jak się nauczysz tyle, co ja, to będziesz wiedział, skąd ja wiem.
1048— No, to niech pan powie, skąd ja się tu znów wziąłem, kiedy pan taki mądry?
1049 1050 1051 1052— Uciekłeś i dobrze zrobiłeś, żeś uciekł. Tak, to może wyrośniesz jeszcze na uczciwego człowieka, a tam to by cię zmarnowali. O, już cię w garnitur pański wystroili. Oni tylko to umieją. Et… Kusy, przynieś no drzewa do pieca.
1053„Przynieś drzewa” — nie znaczyło wcale w języku Felka: „kup”, tylko „rób, co chcesz, wyrwij z płota, znajdź, ukradnij, tylko przynieś, ba dam w skórę”.
1054 1055 1056 1057— Jak pan Feliks chce, to mu mogę podarować to ubranie.
1058— Ano dawaj, ja ci znajdę lepsze i porządniejsze.
1059Antkowi ciążyły te nowe buciki i całe, niepodarte ubranie.
1060Pan Feliks pokulał w stronę kufra, grzebał, szukał, poszedł do „spiżarni” za przepierzeniem i znalazł tam wszystko, czego było potrzeba. Antek się przebrał. Fama niosła, że pan Feliks miał składy rozmaitej odzieży, były tam nawet sztuczne brody i wąsy, peruki i inne przybory służące do charakteryzacji, stosownie do potrzeb.
1061— A nie wie pan, co u ojca słychać?
1062— Ma pieniądze, więc pije, wiadoma rzecz. Będzie pił, aż zdechnie bestia pod płotem.
1063Suchy Felek począł kląć, rozgniewał się i na Antka, omal go nie wyrzucił, wreszcie stłumił gniew w sobie i zaczął naukę dalej.
1064— Ej, Józiek, nie śpij, gawronie, czytaj. Czytaj, słyszysz, co? — A ty połóż się i śpij — zwrócił się do Antka.
1065Antek powalił się na tapczan i słyszał dwa głosy: jeden głos mówił mu o „dzieciach ulicy”, drugi był głosem Felka.
1066 1067— Tam są dzieci, które mogłyby być chlubą narodu.
1068 1069— Ja do swojej uczoności nic więcej nie miałem, tylko głowę, oczy, dziesięć palców i suchą nogę.
1070 1071— Wy myślicie pewnie — prawił Felek, oparty na swoich dwóch kulach — że ludzie od Adama i Ewy już umieli czytać i pisać. A jakże. Dużo się oni napracowali, nim wymyślili te znaczki, których was uczę. Tak samo i Kopernik nie od razu wymyślił sobie, że Ziemia kręci się koło Słońca, i Kolumb nie od razu odkrył Amerykę. Bo wam się, obwiesie, zdaje, że oprócz Wisły i Warszawy nie ma nic. Bo wy nie wiecie, że Wisła płynie od Gór Karpackich aż do Bałtyckiego Morza, a takich miast jak Warszawa, to są na świecie miliony i miliony. W tych miastach mieszkają nie tylko tacy ludzie, jak my, ale i czarni ludzie, zupełnie jak kominiarze. Żeby się taki człowiek nie wiem jak mył, to zawsze będzie czarny, bo on jest Murzyn. Więc tych Murzynów Angliki zabijali i z tych skór robili buty sobie, bo oni nie mają lasów ani zwierząt. Dopiero jak Napoleon powiedział, że nie wolno z Murzynów robić butów, to musieli przestać.
1072Jędrek patrzał na Suchego Felka z takim uwielbieniem, że z twarzy jego można było wyczytać łacno, iż zapomniał o biciu, które go w domu czekało za „włóczenie się licho wie gdzie”, zamiast pomagania ojcu w sprzątaniu ulicy.
1073— No, Jędrek, czytaj, tylko powoli, nie śpiesz się.
1074 1075Suchy Felek począł się niecierpliwić, bo ogień dogasał na żelaznym piecyku i na krypie zimno być zaczęło. Ale Kusy przybiegł wreszcie czerwony i zdyszany.
1076 1077— A bo nijak nie mogłem zwędzić.
1078I wiązka drzewa znalazła się w piecyku.
1079Antek począł gwizdać przez zęby.
1080 1081— PijaństwoProszę ojca — zaczął Kusy — mularz Franek umarł dziś w nocy.
1082— Wiedziałem, że umrze. Zapił się.
1083— A jakże. Założyli się ze Szczepanem, kto wypije więcej. Wie ojciec, u blacharzowej wczoraj. Franek wypił sztof[30] spirytusu i od razu go powaliło. Nawet do domu nie doszedł.
1084— Sztof nie sztof, a dobrze mu tak, świni. Świeć Panie nad jego duszą. Tam dwoje małych zostało: Olka możesz mi tu przyprowadzić. Chociaż to z takim berbeciem trudno będzie. A co tam. Chyba że go Walenty może weźnie.
1085Suchy Felek zaczął skrobać kartofle.
1086— Ale… — ciągnął Kusy — słomiankarza Wacka przysądzili za ten groch na dwa tygodnie.
1087— A głupi, mówiłem mu, żeby zablatował[31] świadka.
1088 1089 1090 1091 1092 1093— Wiesz teraz, co robi twój ojciec?
1094 1095 1096 1097 1098 1099 1100 1101 1102Szczepan to ojciec Antka. Tak, ojciec jego założył się z mularzem Frankiem o to, kto więcej wódki wypije. Franek umarł, bo go spirytus powalił, a ojciec jego żyje. Co może kulasa obchodzić, że jego ojciec założył się z Frankiem? Franek mógł się nie zakładać, kiedy nie umie pić.
1103Na brzegu Wisły ładują berlinki[32]. Robota wre. Dziesiątki ludzi uwija się z taczkami po deskach zarzuconych na brzegu. Jest to ostatni tegoroczny transport. Dalej znaczą się dwie góry piasku. Furmanki zmieniają się, ludzie o czarnych twarzach miarowo unoszą łopaty, sypie się na wozy piasek. Niezadługo Wisła pokryje się lodem. Zamiast piasku, lód wozić będą. Potem znów piasek.
1104 1105Dzieci uwijają się wśród desek, zbierają skrawki, szczapki mniejsze, do koszyków. Antek zna niektóre z nich. Ot, tam Pietrek, Władek, Monika, Kasia, Józiek, Zosia — reszta nie wie, co za jedne. A moc ich wielka: roją się jak mrówki.
1106Wśród nawoływań słychać przekleństwa i bluźnierstwa. Ot pracują ludzie, a wśród pracy trzeba coś „mocnego” powiedzieć czasem na rozgrzewkę.
1107Antek słyszy dwa głosy jakieś, zły jest na ojca, na kulasa, na tego tam hrabiego, na Mańkę, na panią, co te obrazy pokazywała na płótnie.
1108Franek umarł. Od Franka odnajmuje „kąt” Józiek Bzik. Z Bzikiem dawno się już nie widział. Trzeba pójść. Chyba u Bzika przenocuje albo w „hotelu”.
1109Trzy „hotele” cieszyły się wówczas sławą i wzięciem. Jeden „Europejski” w kanale, który wychodził do parku praskiego, drugi „W rurach” w alei Agrykola, w prawdziwych rurach kanalizacyjnych; trzeci „Karpacki” w piwnicach, znajdujących się poza Szpitalem Ujazdowskim. Poza tym były sławne piece cegielni, ale te dobre były tylko w zimie, podczas silnych mrozów.
1110Do ojca nie pójdzie, chciał u Suchego Felka nocować, ale kiedy on wymyśla na jego ojca…
1111Antek skierował się w stronę mieszkania zmarłego Franka.
1112Od ulicy ciągnie się biały parkan, za parkanem olbrzymie podwórze, po prawej stronie zabudowania drewniane, po lewej stajnie dorożkarskie, a w głębi na końcu podwórza oficyna dwupiętrowa.
1113Antek zmierzał w stronę oficyny.
1114Na podwórzu bawiły się dzieci w konie, w guziki, w cyrk, w klipę[33] i w złodziei.
1115Antek wszedł do sieni, spuścił się do suteryny[34] i drzwi pchnął przed siebie.
1116Na środku ciemnej izby oparte o dwa krzesła leżały drzwi, przykryte białym prześcieradłem, na prześcieradle leżał umarły, obok paliła się świeca. W stancji nie było nikogo.
1117Franek mularz, ubrany w surdut ceglastego koloru, w pantoflach, z szyją obwiązaną szalem czerwonym, leżał spokojnie, tak spokojnie, jak gdyby nigdy w życiu nie robił awantur, jak gdyby nie zabił uderzeniem w brzuch jednej ze swoich trzech żon, jak gdyby nie zaszlachtował był raz człowieka, jak gdyby nie kradł, nie bił się nigdy na pięści, jak gdyby nie rozrabiał gliny, nie woził cegieł, nie budował domów, jak gdyby nie spadał dwa razy, raz z wysokości drugiego piętra, co to cztery miesiące leżał w szpitalu, jak gdyby nie zapił się wreszcie na śmierć, nie osierocił dwojga dzieci ze swego trzeciego małżeństwa.
1118Antek patrzał na twarz Franka i przypomniał sobie jedną z postaci, którą widział tam, na płótnie w Zaruczaju. Westchnął.
1119Długo patrzał Antek wielkimi oczyma na tego trupa i myślał coś, i czuł coś, i sam nie wiedział, co czuł i co myślał.
1120Splunął, skrzywił usta do uśmiechu i rzekł:
1121— Cóż, panie Franku, po wódce należy ci się teraz zakąska… z ziemi.
1122Dziecię ulicy umiało myśleć i czuć po człowieczemu, ale myśli swych i uczuć ludzkich nie umiało, a może wstydziło się przelać w słowa.
1123W czapce na głowie, z papierosem w ustach, wszedł Bzik.
1124— Olaboga, Antek, a ty skąd? Drapnąłeś?
1125 1126— Widzisz tego błazna. Ładny, co? Szkoda go, cwaniak był. Już tak nam nikt na harmonii grać nie będzie, co?
1127 1128 1129 1130— Gadajże, jak to było. Masz dula[35].
1131Usiedli na łóżku i Antek począł prawić:
1132— Powiadam ci, co ten hycel miał złota. Takie ci beczki stały…
1133 1134— Powiadam ci, cała piwnica ci była ze srebrem i papierami.
1135 1136 1137 1138 1139— O, jak matkę kocham. A nie mogłeś więcej wziąć?
1140— A jakże: wilki ci takie stały przy piwnicy i wojska tyle aż strach.
1141Józiek wiedział, że go Antek „nabiera”, ale jemu nie szło o prawdę, chciał posłuchać ciekawej historii, nic więcej. Antek mu ją opowiadał. Bzik wiedział przecież, że prawdy się nie dowie nigdy.
1142— Słuchaj, gdzie się tu wszyscy porozłazili?
1143— A boją się i są u sąsiadów różnych. Tylko ja tu nocuję. Chcesz zostać ze mną?
1144 1145I rozmawiali chłopcy o wielu rzeczach ciekawych, i zajadali kiełbasę, i zapijali wódką, i palili papierosy, aż się spać pokładli.
1146A Franek mularz leżał tak spokojnie, jak gdyby nie miał tylu przyjaciół, z którymi razem pracował i przepijał pieniądze, jak gdyby to nie on, a ktoś inny najlepiej grał na harmonii.
1147 1148Chłopcy spali. Świeca się paliła.
1149Nazajutrz zaczęto myśleć o pogrzebie. Trzy rodziny trzech zmarłych żon zeszły się na obrady i postanowiły uczcić zmarłego. Znalazła się wreszcie trumna, znalazł się akt zejścia, zajechał karawan, a że dzień był niedzielny i słoneczny, więc za trumną szło wiele ludzi, szedł i Antek z Bzikiem, szedł pięcioletni Olek i ośmioletnia Wikta, a malców po głowinach sierocych głaskano.
1150Po pogrzebie, jak należy, urządzono stypę i to nie w szynku, ale w mieszkaniu zmarłego, w suterynie jego na Powiślu.
1151Zapalono dwie świece, postawiono kwartę wódki i wspominano zmarłego.
1152 1153 1154— Masz Olek, masz Wikta, napijcie się po kropelce, sieroty.
1155Ten i ów łzę otarł rękawem, ta i owa fartuchem nos wytarła, a że rozczulać się na sucho nie wypada, więc świeża się wódka zjawiła.
1156— Będzie nieboszczykowi, świeć Panie nad jego duszą, przyjemniej, gdy zobaczy, że go przy wódce wspominamy.
1157— A patrzcie no, tydzień temu… kto by to pomyślał.
1158Zeszło się jeszcze kilku sąsiadów. Nowy gość stawiał nową kwaterkę. Zaciemniły się okna, zarosiły szyby, gorąco się w izbie zrobiło od papierosów i oddechów ludzi, od wódki i łez, ale i weselej trochę.
1159— Ot, harmonia ostała, może by zagrać.
1160— Daj spokój, sąsiedzi będą się gniewali.
1161— A niech ich. A co komu do tego?
1162Jeszcze kilka szklaneczek, jeszcze kilka dowcipów i żartów, i rozpoczęła się gra, później i tańce.
1163Trzy rodziny trzech zmarłych żon nieboszczyka postanowiły uczcić Franka mularza.
1164Już niejeden przedmiot poszedł do fanciarza, niejedna powędrowała tam chustka, surdut, palto.
1165Bzik wziął harmonię i zagrał, zrazu smutnie, potem weselej. Koło niego ugrupowały się dzieci. Olek i Wikta siedzieli na kufrze, zagryzali cukierki i przez mgłę dymu błyszczącymi od wódki oczami patrzeli. Olek miał lat cztery, Wikta — ośm[36].
1166Zaczęły się tańce, zrazu nieśmiałe, potem głośniejsze. Gości przybywało. Zaludniła się sień suteryny. Po ścianach spływały krople wody. Świece ciemno się paliły. Harmonia jęczała coraz głośniej, okrzyki pijackie donośniej się rozlegały. Matki z dziećmi przy piersi karmiły je na przemian mlekiem i „grzanką” (wódką grzaną z miodem i cukrem). Płakały niektóre z dzieci.
1167Dziecko, SierotaOlek i Wikta siedzieli na kufrze, górowali nad czernią, która skakała, krzyczała, przeklinała albo chrapała na łóżkach.
1168— Biedne sierotki — odezwie się która z kobiet i pocałuje dzieci w usta, i buchnie im w twarz spirytusem.
1169Olek ma lśniące, łzawe, fioletowe oczy; w oczach maluje się zdziwienie i obawa. Wzrok dziecka pyta: „Czy to jest życie?”, pierwszy odruch to budzącej się duszy. Tak: czteroletnie dziecko wzrokiem swym zadaje to pytanie, ustami nie wypowie go może nigdy.
1170Wikta już nie pyta, nie boi się. Śledzi ona oczami nie całość obrazu, ale pojedyńcze jego szczegóły wpatruje się mocno w to, o co wzrokiem swym już nie pyta, tylko śledzi… nie boi się tego życia.
1171Bzik oddał harmonię, ręce mu zemdlały.
1172Wyszedł z Antkiem na podwórze.
1173Na niebie gwiazdy lśnią. Stajnie czernią się swym długim cielskiem, z dala parkan się bieli. Okno izby piwniczej mdłym światłem się znaczy. Płyną tony harmonii niby wesołym dźwiękiem oberka, a jednak rozpaczliwie ponurym.
1174— Słuchaj, Bzik — zaczyna Antek po długiej chwili milczenia — oni są, mówię ci, straszne juchy.
1175 1176 1177— Słuchaj, Bzik, kręci mi się okropnie w głowie…
1178 1179 1180— Słuchaj — zaczyna znów Antek z rozpaczliwym wysiłkiem — to chyba wszystko jest okropnie paskudne.
1181— Et, bzik, mówię ci. Chodź, bo zimno.
1182 1183 1184— Powiedz mi… Albo wszystko jedno.
1185— A widzisz. Pamiętaj, co ci mówię. Wszystko jest bzik, i nic więcej. Czasem to i ja, widzisz, tak jakoś… ot… Ale mówię sobie: bzik wszystko, i koniec…
1186W suterynie rozległy się krzyki.
1187 1188 1189 1190 1191Usiadł Józiek na schodku, spojrzał na niebo, raz jeszcze powtórzył: „wszystko bzik” i zasnął.
1192Antek chciał wbiec do izby, ale wypchnięto go z sieni.
1193W stancji szła bójka. Umilkła harmonia. Podłoga krwią się zabarwiła. Dzieci płakały, kobiety krzyczały.
1194Olek i Wikta siedzieli w rogu pokoju na kufrze i patrzeli. Oczy Olka wyrażały zdziwienie, Wikty — ciekawość.
1195Antek patrzał przez ramiona stojących bliżej na bójkę i pomyślał:
1196 1197VII. Józiek Bzik
1198Wojciech Mazur, jako stróż nocny, zajmował placówkę na ulicy Czerniakowskiej. O sile jego dziwy sobie opowiadano, o przygodach, których doznał w swoich podróżach po wszystkich częściach świata, krążyły najrozmaitsze podania. A legendy mogły tym łatwiej rodzić się, rosnąć i zmieniać, że Wojciech nic do nich nie dodawał i nigdy ich nie prostował.
1199Mieszkał w małym pokoiku na facjacie ze swoją córką, a może i nie córką, bo będąc już bardzo niemłodym, przywiózł ją, dziewięcioletnią dziewczynkę, nie wiadomo skąd. Potem widywano go tylko, gdy chodził miarowym krokiem, głośno uderzając żelazną skuwką pałki o kamienie przez noc całą. W niedzielę chodził z dzieckiem do kościoła. Gdy mu się kto ukłonił i on go pozdrawiał, ale z nikim w bliższe stosunki nie wchodził.
1200Dziewczynka rosła, Wojciech się nie starzał. Jego siwa broda posiwieć nie mogła, jego znużone oczy wyblaknąć już nie mogły, a na pomarszczonej twarzy żadna już nie zmieściłaby się zmarszczka.
1201Dziwnym szacunkiem otaczano postać starca i jego dziecko. Nie gniewało nikogo jego życie odosobnione, a milczenie jego nie zaostrzało niczyjej ciekawości. Gdy szedł przez ulicę, ustępowano mu z drogi, gdy schodził z kubełkiem po wodę, zawsze znalazł się ktoś przy studni, co chwytał za pompę. Nawet śmiechy swawolne i dowcipy pieprzne zastygały na ustach, gdy zabieliła się w pobliżu śnieżna broda starca.
1202W rewirze jego nocnym nie spełniono ani jednej kradzieży, choć złodzieje, zda się, nie siły się jego obawiali, ale czego, któż zgadnie?
1203Dziewczynka rosła. Najrzadziej głos jej rozlegał się na podwórzu wśród głosów rozbawionej czeredy, a był tak dźwięczny, a śmiech tak srebrzysty, że gdy się rozdzwonił, dzieci nie śmiały wtórować jej śmiechem, jeno słuchały w milczeniu.
1204Miała włosięta ciemne, jedwabne i jasne błękitne oczy, a patrzeć nimi umiała głęboko przez firankę rzęs długich. W ruchach jej była pewność i zwinność. Nikt jej w gonitwie nie mógł pochwycić, tak zręcznie wywinąć się umiała, a może i nikt jej nie śmiał nawet pochwycić brutalnie.
1205A późnym wieczorem w samotnej izdebce swojej, zamkniętej na klucz, śpiewała czasem, a wówczas ojciec przystawał przed domem i nieruchomo patrzał w okno swej facjatki i milkł na chwilę stuk żelaznej skuwki o kamienie.
1206Dziewczynka rosła i dzieckiem być przestała. Ojciec przynosił jej codziennie kilkadziesiąt tektur i worek guzików z masy perłowej, i zajęciem jej było naszywanie guzików na ciemne papierki. Dwanaście godzin pracy na dobę przynosiło, dwadzieścia kopiejek. Ale pracować mogła w domu, nie w fabryce, w towarzystwie tylu dziewcząt i chłopców, pod opieką podmajstrzych i majstrów.
1207Może obawiał się stary Wojciech tych towarzyszów i opiekunów dziewczyny fabrycznej.
1208I zdawać by się mogło, że w nędznej izbie pod dachem usłał starzec gniazdo bezpieczne dla siebie i córki. Okazało się jednak inaczej…
1209Józiek Bzik ujrzał świat w tym właśnie pokoiku chłodnym i wilgotnym.
1210Wojciech głośniej uderzał teraz o kamienie, ale wolniej chodził. Nie przybyła mu ani jedna zmarszczka na czole, bo miejsca już na zmarszczkę nie było. Ale skład ust zmienił mu się, rysunek warg się załamał i twarz jego stała się nie złą, nie zawziętą, ale mroczną.
1211W dwa miesiące po urodzeniu już Józiek był sierotą. I Wojciech Mazur nie oddał Jóźka „na mamki”, nawet mu tego nie chciano doradzać. Rano kupował mleko i niańczył malca, wieczorem kupował mleko, kładł butelkę w kieszeń futra, owijał Jóźka w chustkę, osłaniał kożuchem, na piersiach swych starczych robił mu kołyskę i chodził przez noc całą jak dawniej, tylko jeszcze wolniej i… ciszej teraz stukał laską o kamienie.
1212Tak Józiek dorósł do roku. Nie zabijało go zimne powietrze nocne, nie osłabiło chłodne, oddechem tylko starca grzane mleko. Później, zamknięty na klucz w izdebce na facjacie, spał Józiek mocno przez noc całą. A Wojciech chodził i tylko raz po raz przystawał i spoglądał w okno i słuchał, czy głosu malca nie dosłyszy.
1213Mógł Józiek sto razy zaczadzić się, spalić, spaść i zabić, mógł być stratowany przez konie, mógł wpaść do Wisły i utopić się, mógł zlecieć z dachu, wypaść przez okno, pokaleczyć się nożem, ale do lat pięciu raz tylko zwichnął nogę na lodzie, raz trafiony w głowę kamieniem, chorował przez tydzień, i raz tylko uciął sobie palec mały u lewej ręki, włożywszy ją w koło tokarni u sąsiada. Poza tym z pozostałymi dziewięcioma palcami i znakiem na głowie, gdzie na skaleczonym miejscu nie porosły już włosy, Józiek chował się zdrowo, bił o trzy lata starszych od siebie chłopaków, jadł wszystko, co mu wpadło w ręce: od surowych kartofli do bułek, których mu dziadek nie szczędził, a których liczbę powiększał sobie, nie przebierając w środkach do ich zdobywania, ślizgał się po rynsztokach. A tak umiał czas sobie rozłożyć, że nigdy dziadek nie mógł się skarżyć na jego nieobecność, a tak umiał skryć to, czego wyświetlenie uważał za zbyteczne, że trudno w nim było pochwycić to wszystko, co cechuje dziecko ulicy, jego charakter i czynności.
1214Pięcioletni Józiek oddany został do ochrony. Ciasno mu tam było i nudno, uciekał też nie raz i nie dwa razy. A gdy z wiosną słońce zajrzało po raz pierwszy do izby dusznej, zapchanej dziećmi, gdy rozległ się huk zwiastujący, że Wisła ruszyła, chłopiec w obecności opiekunki jakiejś, w koronkową suknię przybranej, zerwał się, pochwycił czapkę, umknął — i przez dwa dni dziadek nie mógł go znaleźć.
1215Został z ochrony wydalony! Ale tym serdeczniej przywiązał się do Wisły. Ta rzeka wielka śpiewała mu jakąś pieśń, której nie zastąpi mu piszczenie gromady dzieci, ta rzeka szepce mu takie bajki, których nie równać z opowiadanymi monotonnym głosem powiastkami, ta rzeka daje mu takie obrazy, których barwy milej grają niż niezdarne, opstrzone przez muchy obrazki do nauki poglądowej. Ta rzeka jest jego rzeką, on może wejść w wodę po kolana, może w nią rzucać kamyki, a do tej pani z ochrony ani przystąp, a uśmiech ma tylko wówczas na ustach, gdy ktoś odwiedza szkołę, jakaś pani w koronkowej sukni…
1216Kogo winić należy, że ochroniarka, obarczona własnymi dziećmi, z niewielką pensją, nie umiała rywalizować z Wisłą, nie umiała Jóźkowi dać więcej, niż dawała mu rzeka i ulica? Natura to wielka mistrzyni, a dusza „dziecka natury i życia” to wielka dusza, zawiła, złożona, więc tylko ludzie wyjątkowi mogą z urokiem natury się zmierzyć i duszę jej dziecięcia przywiązać do siebie. Umiał uczynić to Pestalozzi[37] w Szwajcarii, Frobel[38] w Niemczech, pani Carpantier[39] w Paryżu i tak niewielu innych, że ze smutkiem w historię tych pojedynczych usiłowań się patrzy.
1217Sześć lat miał Józiek, gdy stracił dziadka. Zastał go Józiek raz nad wieczorem nieżywego.
1218Wielki był pogrzeb nie ceną karawanu lub trumny, lecz ilością zwestchnień i modlitw, które duszy starca towarzyszyły w drodze na Sąd Boży.
1219I Józiek został sierotą zupełnym. Na Czerniakowskiej inny stróż nocny wystukiwał swą laską, facjatę zajęła inna rodzina, a Józiek znalazł przytułek na krypie Suchego Felka. Ale niedługo tam gościł. Jemu nie mieszkanie potrzebne było, a miasto całe. Sześcioletni chłopiec nie znosił opieki, nie znosił więzów. Ot, wiele mu było potrzeba? Kawałek miejsca, gdzie się prześpi, wszędzie znajdzie, a o jedzenie nie bardzo się frasował. Brakowało mu tylko harmonii i w zdobyciu cennego instrumentu los Józkowi dopomógł.
1220Wybierali się złodzieje na „grandę”. Granda — to poważniejsza wyprawa złodziejska. „Nadaj”, szperacz, znalazł mieszkanie, którego rozkład znał dokładnie. Parter, oficyna, więc wstęp łatwy, państwo wyjechali na jakiś ślub, dom przechodni, na strychu jest doskonałe schowanko, a na dach można się dostać łatwo, trzeba tylko wykroić kawał blachy, która i tak z jednej strony się oderwała. Robi tam ślusarz — Ignac. Trzeba wziąć jeszcze jednego „klawisznika” i „fratra”. Fratrem w języku złodziejskim nazywa się chłopiec mały, którego można wpuścić przez lufcik do mieszkania.
1221Nawinął się Józiek, zgoda stanęła. Józiek za pomoc miał dostać harmonię.
1222„Granda” się udała. Przylepiono kawałek papieru ze smołą do szyby, wykruszono szkło przy zasuwce, Józiek wszedł do mieszkania, otworzył drzwi frontowe, podług umowy, „wytyś”[40] przeprowadził go na strych, „pająk”[41] podsadził go na dach, stamtąd spuścił na parkan i Józiek puścił się pędem w stronę Wisły na umówione miejsce.
1223Granda się udała, bo ich nie spłoszono, ale się i nie udała, bo połów był dość marny: w biurku kilkanaście rubli zaledwie, w kredensie trochę srebra, na wieszadle futro, jeszcze jakieś dwa mało cenne pierścionki — nie było się czym dzielić. Ale Józiek, że dobrze się sprawił, dostał „na zachętę” tak pożądaną harmonię.
1224Gdyby teraz chciał ktoś oderwać Jóźka od ulicy, miałby do zwalczenia jeszcze dwie wielkie siły, które go skuwały z tym życiem ulicznym: pociąg do przygód ciekawych podczas ciemnej nocy, gdy „łysy nie kapuje”[42], wywijanie się „skiełom”[43], „śledziom”[44] i „burym”[45], do tej solidarności, która każe cierpieć, a nie wydać, i miałby do zwalczenia to uczucie, które go z harmonią jego łączyło.
1225Dlaczego go „Bzikiem” nazwano? Bo sam on wyrazu tego często używał. Na pozór stosował swego „bzika” niezbyt fortunnie, ale gdyby kto pomyślał trochę, przekonałby się, że wyraz ów magiczne miał dla Jóźka znaczenie.
1226Gdy smutek go ogarniał, gdy jakieś myśli dręczące plątać mu się w głowie poczynały, gdy echo wspomnień niedawnych niosły Jóźkowi jego modlitwy, które za dziadkiem powtarzał, gdy, kto wie, może głos krwi szlachetnej wołał o coś do Jóźka, on spluwał zawsze i mówił:
1227— Ot, bzik, wszystko bzik! — i zdanie to ulgę mu sprawiało.
1228Jak widać, charakter Antka dopełniał się przez Jóźka, to też zaprzyjaźnili się szczerze.
1229PrzyjaźńW przyjaźni „dzieci ulicy” mało jest sielankowej poezji, ale jest moc niepojęta, tragiczna. Przyjaźń nie polega na wspólnych długich rozmowach i marzeniach, oparta jest na wspólnym interesie, a cechują ją dwa rysy znamienne: równy podział pracy, równy podział zysków i jednakowa odpowiedzialność. Solidarność aż do zaparcia się siebie, aż do morderstwa jego wroga. Taki jest kodeks przyjaźni, uświęcony tam, nietykalny.
1230Zamieszkali chłopcy razem z Bronkiem kelnerem i Andrzejem kucharzem, i dobrze im było we wspólnym pożyciu z tymi ludźmi, zepsutymi do najdrobniejszej cząstki swej duszy. Bronek miał lat dwadzieścia cztery i był w tym okresie, gdy przestawał już odczuwać choćby ułamek jakiś dumy osobistej; schylony w pół, „ujaśniający” każdego, kto mu napiwek w rękę wsuwa, ocierając się wśród pijanych i używających, z uśmiechem wiecznym na twarzy, z ciągłym: „Słucham jaśnie pana” — nosił jedno tylko uczucie. On chciał sam być kiedyś „jaśnie panem”, tymczasem używać mógł tylko na swój sposób, zastępując uczty gabinetowe pijatykami, gdzie zwyczajna wódka mieszała się ze zlewkami kosztownych likierów ze stołu gości, a na talerzach leżały zakąski z kiełbasy zwyczajnej i… pasztetów.
1231I kucharz nie ustępował ani trochę przyjacielowi w wartości moralnej. Starszy od Bronka, imponował mu cynizmem przechodzącym te granice, których Bronek nie śmiał jeszcze przekraczać.
1232Antek i Józiek znaleźli sobie zajęcie. W dzień włóczyli się po ulicach. Celem wycieczek było chwytanie zbłąkanych psów lub wabienie głupich pinczerów i mopsów, by je potem zwracać za „sowitą nagrodę”. Bronek, jako czytający, przerzucał ogłoszenia w pismach i przynosił listę zgubionych i poszukiwanych psów wraz z adresami właścicieli.
1233Drugim zajęciem było oszukiwanie „litościwych osób”. Brało się koszyk, kładło się butelkę z wodą, szło się na ludną ulicę, tam koszyk wypadał, butelka się tłukła, woda wylewała; trzeba było krzyczeć i płakać.
1234 1235 1236— Majster posłał mnie po spirytus i wylało mi się. Będzie mnie bił; może mnie zabije nawet.
1237Płacz taki musiał przynieść pół rubla.
1238Szczególniej szczęściło się Antkowi.
1239A wieczorem wprowadzanie gości do cyrku, otrzymywanie dziesiątek, oszukiwanie czujności biletera i wkręcanie się na przedstawienie.
1240Nie dnie, ale miesiące trwało to samo.
1241HonorJedynym ciekawszym epizodem, jaki zanotować wypada z pierwszego półrocza samodzielnej „pracy” Antka, było jego zapoznanie się z malarzem.
1242Pan malarz był bardzo znany i bardzo utalentowany, a że twarz Antka doskonale się nadawała do obrazu, jaki zamierzał stworzyć, więc dał mu swą kartę wizytową i nazajutrz Antek znalazł się w jego pracowni.
1243Czterdzieści kopiejek za godzinę pobierał Antek-model, Antek-typ; a Antek-dziecko przyglądał się podczas tej godziny obrazom pana malarza. A obrazy w pracowni młodego artysty, szukającego nowych dróg w sztuce, bywają różnej treści, a towarzysze jego prowadzą różne rozmowy, malarz sam także rozmawia ze swoim modelem, z „piramidalnym” chłopcem, który „wygaduje takie komiczne rzeczy, że ze śmiechu się można pokładać”.
1244— Powiadam wam, że z tego smyka będzie albo wielki szubrawiec, albo wielki człowiek.
1245I artysta niczego nie zaniedbał, by zrobić z Antka właśnie wielkiego szubrawca. Czynił to prawie nieświadomie, by się rozerwać, by się pośmiać; wyciągał go na słowa i półsłówka, a potem opowiadał w gronie towarzyszów. I chłopiec, nie wiedząc nic o tym, bywał często bohaterem rozmów, prowadzonych w „artystycznej” knajpie.
1246I dziwić się tu, że malarz stał wyżej ponad duszę dziecka ulicy, że nie chciał widzieć w nim człowieka, a widział model tylko.
1247Dwa tygodnie trwały rozmowy i praca, gdy „licho skusiło” artystę, że zapytał, czy Antek umie czytać.
1248— Nie umiem — odpowiedział chłopiec.
1249— Wstydziłbyś się, taki duży chłopak.
1250Antek poczuł, że krew mu uderza do głowy, odczuł zniewagę, jaką mu wyrządzono, przeczuciem raczej zrozumiał, że ten człowiek mniej niż każdy inny, miał prawo moralizować go i tłumaczyć, co dla niego, Antka, jest wstydem, hańbą, co zaletą, obowiązkiem.
1251— To pan niech się wstydzi, że pan umie czytać — rzekł Antek, zrywając się z siedzenia.
1252— Siedź spokojnie, czegoś się zerwał?
1253 1254Antek zrzucił ze siebie ubranie malarza, włożył swoje spodnie podarte i kurtkę, i nim artysta zdążył się opamiętać, Antka już w pokoju nie było.
1255 1256Antek biegł nad Wisłę. Czuł, że musi pożalić się przed kimś, że musi komuś się wypowiedzieć, bo go dusiło coś w piersi, darło się na kawały.
1257— Dureń, osioł! — powtarzał przez zaciśnięte zęby.
1258Chłopiec w tornistrze z książkami szedł przez ulicę, i Antek go potrącił. Uczeń rzucił za nim słowo: „andrus”[46]. Dlaczego Antek nie „zamalował” go, dlaczego biegł coraz prędzej, dlaczego zatrzymał się nad rzeką, rzucił na belki i płakać począł?
1259Wybuchł w nim bunt na to, co go otaczało, co widział, słyszał, w czym żył. Gniew wstrząsał jego wątłą piersią, gniew, który objawiał się łkaniem i przekleństwami.
1260I ujrzał Antek wśród łez znaną mu postać, usłyszał głos łagodny, który nazywał go nie „Antek” ale miękko, śpiewnie „Antoś”. I przestał chłopiec płakać, patrzał na Wisłę szeroką, śniegiem jeszcze przyprószoną, na słoneczne iskry, które grały w kryształach i cały w patrzeniu zatonął.
1261 1262 1263Czuł się samotny i bardzo nieszczęśliwy.
1264W pokoju nie było nikogo. Trzy łóżka brudne, podłoga, zarzucona pustymi butelkami i niedopałkami papierosów, na stole talerze ze skrzepłym mięsiwem. Dwa psy skowytem go powitały.
1265Chłopiec położył się na łóżku, zapalił papieros i w obłokach dymu, który leniwie unosił się ku górze, widział inny pokoik, widział Mańkę w czystej sukience z gładko zaczesanymi włosami.
1266I Antek przypomniał sobie Jędrka. Zbudziła się w nim gwałtowna ciekawość: czy ten hrabia wziął Jędrka do siebie?
1267Wstał z łóżka i powlókł się wolnym krokiem w stronę mieszkania Jędrkowego ojca.
1268Marcin był stróżem na Czerniakowskiej. Zajmował on z siedmiorgiem dzieci komórkę pod schodami. W lecie część rodziny sypiała na dworzu, w zimie tylko Marcinowa spała w bramie, na tapczanie. Kiedyś mąż Marcin w bramie sypiał, ale jak mu raz ból wszedł w kości, powykręcało mu nogi i ręce, że dwa miesiące jęczał w szpitalu, to doktór już nie pozwolił mu na chłodzie nocy spędzać.
1269Marcinowa błogosławieństwami powitała Antka, gdy go poznała w mgle pary, która wydobywała się z balii z gorącą wodą.
1270— Oj, Antku, Antku, żeby ci Pan Jezus dał zdrowie, żeś ty nam Jędrka z karku zdjął.
1271— Więc był ten pan, wziął Jędrka? — zapytał Antek.
1272— Oj, był i wziął dwadzieścia pięć rubli dał staremu. Oj, stary wziął i kupił sobie zegarek. Oj, nie wariat to, zegarek sobie kupować? — prawiła płaczliwym głosem Marcinowa.
1273— I wziął Jędrka ze wszystkim?
1274— Oj, ze wszystkim. A co gadał, co gadał. „Wy, powiada, źleście robili, żeście się chłopcu uczyć nie dali, żeście go bili”. Oj, jaki on, mój Antku, głupi. Jakże ja nie miałam Jędrka bić, kiedy mi się precz plątał pod nogami i nudził o książkę i o kajety? Co innego pańskie dziecko, wiadoma rzecz, że musi się na książce uczyć, ale co mój Jędrek z nauką zrobi, co? Powiadam ci, z początku tom się okropnie zlękła, bo nie wiedziałam, co to jest. A jak zaczął gadać, to mi, powiadam ci, tak serce dygotało, że strach… Wacka! ej Wacka! Gdzieś tam wlazła? Chodź tu, kiedy wołam.
1275Z mgły pary, z kąta pod schodami, wysunęła się dziewczynka.
1276— Idź do ojca, powiedz, że Antek przyszedł. Niech wódki przyniesie. Prędzej, słyszysz?
1277Wacka w wilgotnej od pary sukienczynie, z kroplami wody na czole i skroniach, z wyblakłymi niebieskimi oczami, cicha, lękliwa, wyszła, kaszląc, z izby przez drzwi otwarte.
1278— Ja nijak nie mogłam wymiarkować — ciągnęła Marcinowa — co on chce. Bo żeby to Jędrek był bardzo ładny, a to inna rzecz. Ale cóż to takie zdechlakowate, mizerne… Dopiero, jak on mi powiada: „Tak i tak, Antek powiedział, że on się chce uczyć, a wy go bijecie”, tak dopiero coś niecoś zmiarkowałam. I myślałam, że to od policji, że to takie wyszło prawo, że nie wolno bić za uczenie, albo co. No, to dopiero mi zaczął tłumaczyć, że nie o mnie chodzi, tylko o Jędrka. Ja myślałam jeszcze, że on się tak zlitował nade mną, bom go całowała i po rękach, i po nogach. Na koniec on się rozgniewał, bo mu ciągle przeszkadzałam mówić. Dopiero potem wytłumaczył, że chce Jędrka wyuczyć. Wolałabym do rzemiosła go oddać, ale co tam. Niech sobie już będzie, jak chce. Byle jedna gęba mniej.
1279Z głębi izby, spod schodów, rozległ się płacz.
1280— Ot, widzisz, Antek, co to jest. Oj! Jezu, Jezu — i znikła w kłębach pary.
1281— No, a co on wam jeszcze mówił? — zapytał Antek. Chciał on wiedzieć, bardzo chciał wiedzieć, co też ten pan hrabia mówił.
1282— A dużo gadał, a bo ja tam pamiętam. Coś ci mówił, że jak Jędrek wróci, to będzie pracował nie tylko na rodziców, to niby na mnie i Marcina, ale na wszystkich.
1283 1284— A bo ja tam wiem? Gadał i gadał, a ja w końcu nawet nie wiem, czy Jędrka tu kiedy przyśle, czy co z nim chce robić. A bałam się pytać. Chyba tam dobrze będzie Jędrkowi: takie palto miał ładne ten pan. Dobre chyba jakieś panisko, tylko trochę gapowate jakby.
1285Wszedł Marcin, przyniósł wódkę, przepił do Antka, kieliszek poszedł w koło i rozmowa weselsza się stała…
1286Antek wyszedł. Czuł zawrót głowy od tej wilgoci i trzech kieliszków wódki. Chłodne powietrze orzeźwiło go.
1287Pozostało mu kilka godzin do wieczora. Nie szczęściło mu się dzisiaj. Od malarza nie wziął pieniędzy, do miasta za „zarobkiem” nie poszedł, teraz czuł głód i coś go nieznośnie męczyło.
1288Przypomniał sobie o pozostawionym u Wojciecha na Pradze kuferku. Jak mógł tak długo nie odebrać go?
1289Leniwym krokiem przeszedł całą długość Powiśla, most i część Pragi.
1290Był głodny. U Wojciecha nakarmiono go.
1291W kufrze znalazł ubranie, bieliznę i pięć książek. Jedna z nich: Pan Tadeusz Mickiewicza, dalej Ogniem i mieczem w trzech tomach, i piąta książka — powieść, której nagłówka zapewne nie znacie, czytelnicy.
1292Antek podarował dzieciom Wojciecha kilka koszul, za co dzieci ucałowały z rozkazu rodziców jego rękę. Chłopiec czuł, że przyjemnie to, gdy jest się całowanym w rękę. Spoważniał, uważał się za równego starszym.
1293 1294— Ano nic, jakoś się żyje. Tylko Wojciechowa słabuje. Wlazł jej ból w piersi. Właściwie nie piersi ją bolą, ale tak z wierzchu, w piersiach i w boku. Doktór dał jej trzy proszki. Jeden wyżyła, ale był okropnie gorzki, więc nie chciała już brać drugiego. Jeden proszek podsypała małemu w nocy, bo go pchły żarły. A przecież pchla jest mała, więc albo zdechnie od takiej goryczy, albo ucieknie sobie prócz. A trzeci proszek jest jeszcze, leży w komodzie.
1295— Jak się Wojciech kiedy upije, to mu dam w wódce, może się odzwyczai od kieliszka, bo na tę wódkę strasznie dużo pieniędzy wychodzi. A przecież Wojciech nie ma, wie Bóg, jakiej trza by pensji, żeby mógł dużo wydawać. Z ośmiu rubli na miesiąc zawsze rubel albo i więcej idzie na karę to za to, to za owo, więc siedm rubli zostaje. I tak ledwie się koniec z końcem wiąże. Dobre i to, że jeden chłopak jest w terminie u krawca, dziewczyna chodzi do szycia: ma rubla na miesiąc. Bartka i Fonka nigdy prawie i tak w domu nie ma, jedno jest w ochronie. Jakoś się żyje.
1296Antek włożył palto, zwinął w węzełek ubranie, bieliznę i książki, i wraca do domu. A kuferek niech zostanie u Wojciecha: może mu się na co przyda…
1297Józiek Bzik czekał już na Antka. Powiodło mu się dobrze. Spotkał się z Wiktą, weszli do bramy, zdjął buty, dał je Wikcie do trzymania, a sam stanął boso pod murem, na Marszałkowskiej. Zaraz zbliżyła się do niego jakaś pani i dała mu czterdziestówkę, potem oficer dał mu pół rubla, potem jeszcze kilku golców „się ulitowało” i dało po dysce, potem jakiś pan zaczął z nim rozmawiać, pytał, gdzie mieszka, Józiek dał mu adres „na Pacanów”. Ten pan zapisał sobie adres, dał mu trzy ruble, kazał kupić buty, a sam przyrzekł, że przyjdzie sprawdzić, czy kupił sobie buty naprawdę.
1298— Mówię ci, taki śmiszny. Mało się nie rozbeczał, taki ci okropnie sercowy. Cóż ty, pyta, nie masz starych jakich butów, że na mróz boso chodzisz?
1299 1300 1301 1302— A dlaczego macocha schowała?
1303— Bo chciałem do ojca iść do szpitala.
1304 1305— E, dobra, proszę pana, tylko biedna, proszę pana, to jej, proszę pana, z głodu takie szprynce[47] do głowy przychodzą.
1306Antek słuchał, ale się nie śmiał z dowcipu towarzysza.
1307— Powiadam ci — ciągnął Józiek — nagadał mi za swoje trzy ruble, ile wlazło. Żebym ojca i macochę kochał, żebym się dobrze prowadził, że będzie ze mnie porządny człowiek. Jakbym bez butów nie mógł być porządny albo jakby w butach wcale złodzieje nie chodzili… A ja bałem się, że mnie do ula zagarną, więc słucham i rozglądam się tylko. A potem buty na nogi i do domu. Taki ci był bzik ze mną.
1308Wziął harmonię, zagrał kilka tonów i zaśpiewał.
1309 1310 1311 1312 1313 1314 1315
I kto by mógł pomyśleć, że stary stróż nocny, uosobienie skupionej w sobie siły moralnej, przed którą złodziejaszkowie uchylali głowy, może mieć wnuka, cynicznego Jóźka Bzika, i że ten zepsuty, skazany na stracenie, Józiek, może raz w życiu być bohaterem, może zdobyć się na czyn taki…
1316VIII. Bohater
1317Zatknięta w szyjkę butelki świeca dopalała się. Bronek — kelner — leżał na łóżku i rozprawiał, a lubił mówić wiele, gdy był pijany. Na drugim łóżku spoczywał kucharz. Na sienniku, na ziemi, leżeli Antek i Józiek.
1318— Widzicie, chłopcy, takie życie, jak wy teraz żyjecie, to mówię wam, jest na nic — prawił Bronek. — Bo w ogóle, mówię wam, trzeba zawsze myśleć o starości. Bo, widzicie, wy teraz mali jesteście, więc wam się wasze sztuczki udają. Idźcie, na przykład, na Nowy Świat, uklęknijcie przed kościołem i udawajcie, że płaczecie, to wam się zaraz nazbiera cała kupa „litościwej hołoty” i będzie wam czterdziestaki pakowała; a jak który zacznie gadać z tobą, a natrajlujesz mu, że jesteś sierota, a to, a owo, to możesz ich nabrać na kilka fajgli[50]. Ale, mówię wam, jak dorośniecie, to koniec, klapa z tym wszystkim.
1319— A tak — odzywa się z drugiego łóżka Andrzej kucharz.
1320— Widzicie. Więc potem, no, to jeszcze możecie tam listy pisać, a to, a owo, ale to już w ogóle zupełnie co innego. Potem to znowu zaczniecie kraść, pójdziecie do ula, bo widzicie, ja znam już takich. Mój rodzony brat jest na „osiedleniu”. Ożenił się tam, czy choroba go wie, i z głodu teraz zdycha, Więc, widzicie, trzeba, widzicie, coś w ogóle wymyślić.
1321— A tak — potwierdza sennym głosem kucharz.
1322— Bo mój brat, widzicie, to tak samo. A ja się przecież wykierowałem. Żebyście widzieli, jak to panowie ze mną piją i całują się.
1323— Jak się popiją, to się całują — dodaje kucharz.
1324— Co ty tam, garnkotłuku, wiesz? Rozumie się, że jak się popiją. A z tobą, parzygnacie, to może się całują? Niby to pan, jak się upije, to nie jest pan, albo co. Pan to pan i już…
1325Andrzej odpowiedział mu po swojemu, przewrócił się na drugi bok i zachrapał.
1326— Ja tam wam — ciągnął kelner — opowiadać wszystkiego nie będę, bo to są rzeczy tajemnicze i wreszcie wy na to jeszcze za smarkacze. Więc, widzicie, mówię wam, że życie jest psie, ale co tam, trudno; na to, widzicie, rady nie ma…
1327 1328— Antek jest ładny chłopak, więc może iść, powiadam, do cukierni, żeby się w ogóle trochę obznajomił. A potem może… A Józiek to też byłby chłopak niczego, ale mu palca brak u ręki, to na nic, musi iść do rzemiosła, albo co. Najwyżej mógłby być tam w jakiejś garkuchni, a nie w restauracji, gdzie się wielkim panom usługuje… Tylko to trzeba trochę się wykształcić.
1329 1330— A ty, Antek, czytać nie umiesz, to źle. W cukierni jeszcze jako tako. Pisma rozeznasz po okładce, ale w restauracji trzeba rachunki pisać, a to, a owo.
1331— A pan Bronek nauczyłby mnie czytać?
1332— Nauczyć to nie, ale pokazać ci mogę. Poczekaj, jutro przyniosę kuriera, to ci pokażę… A ty, Józiek, to choroba wie, co z tobą zrobić.
1333— Już ja sam ze sobą zrobię — odparł Józiek, rozgniewany wspomnieniem o swoim brakującym palcu.
1334— Ano, kiedyś taki wielki pan, to sobie rób, co chcesz. Ani ja ci brat, ani ojciec, ani swat, żebym miał głowę sobie łamać.
1335— A niech sobie nie łamie, niech śpi, bo się urżnął.
1336— Czy ja się urżnął, szczeniaku, czy nie, to moja rzecz, a że ty będziesz wisiał na szubienicy, to będziesz.
1337— Ja tam nie mam brata złodzieja na „osiedleniu” jak pan — rzekł Józiek — to i sam na szubienicy nie będę.
1338— Słuchaj no, stulisz gębę, ty znajdo jeden?
1339— Wolę ja być znajdą, jak ze złodziejskiej rodziny. Mój dziadek był uczciwy człowiek — zawołał Józiek z rumieńcem oburzenia na twarzy.
1340— Taki, jak i ty, hycel był twój dziadek.
1341Józiek Bzik zerwał się z łóżka, pochwycił butelkę z palącą się świecą i rzucił nią w Bronka, ale chybił. W ciemności błyszczały jak dwa węgle rozżarzone oczy chłopca. Rzucił się na leżącego, ale ten pochwycił go za głowę oburącz i tłukł nią o żelazny kant łóżka.
1342— A masz, złodziejski synu, a masz hyclu, a masz. A nie rzucaj się na starszego, a nie rzucaj się, a nie…
1343Rwał za włosy omdlałego chłopca. Dopiero Antek zwolnił Bzika z rąk rozwścieczonego pijaka, zwilżył mu zakrwawioną twarz wodą. Józiek westchnął. Po półgodzinnym cuceniu przyszedł do siebie.
1344 1345Józiek ubrał się powoli, pogroził w stronę Bronka, nasunął czapkę na oczy, wziął harmonię i wyszedł bez słowa pożegnania.
1346Nazajutrz Bronek przypomniał sobie nocną bijatykę, zafrasował się, splunął i mruknął:
1347— Trzeba się go będzie pilnować teraz.
1348Wyczyścił sobie lakierki, spodnie i frak, usiadł przed lustrem rozbitym, porozkładał szczotki, grzebienie, butelki z olejkami i maścią, począł się czesać, smarować i czernić.
1349„Dziecko ulicy”, dwudziestoczteroletni Bronek, charakteryzował się na wykwintnego lokaja pierwszorzędnej restauracji…
1350Józiek znikł i nie pomogły Antkowe poszukiwania.
1351— Pewnie bandę zbiera — mruczał niezadowolony Bronek. — Teraz już na pewno wyjdzie na złodzieja. Ale co ja winien, że taki bestia zawzięty?
1352Gdyby kto uważnie wsłuchał się w monologi Bronka, dosłyszałby może nutę, która dźwięczała, jakby żal, jakby wyrzut sumienia.
1353Może dla zagłuszenia tego głosu, który mu gadał, że sierotę skrzywdził, Bronek zajął się Antkiem. W ciągu pierwszych dni kilku nauczył go czytać wyrazów: „Kurier, Warszawski, Poranny, Gazeta, Polski, piątek, sobota” itd. Nauka odbywała się w ten sposób:
1354— Patrz, Antek, tu jest napisane: „Kurjer”[51]. Pierwsza litera jest ka, druga u, trzecia er, czwarta jot, piąta e, a ostatnia, patrz, taka sama, jak trzecia. No, patrz, widzisz? A razem to jest ku — rjer.
1355Albo metoda Bronka nie była najgorsza, albo Antek był bardzo zdolny, dość, że liczba wyrazów, którą chłopak umiał odcyfrować, stawała się coraz większa.
1356Chodził Antek, po ulicy i szukał na szyldach sklepów, znanych mu liter. Często odgadywał znaczenie wyrazu. Nad apteką wisi szyld, na którym napisany jest wyraz; wyraz ten składa się z sześciu liter; pierwsza litera a, ostatnia także a, przedostatnia k. Nic innego, tylko apteka.
1357W bólu, w znoju, w naprężeniu, wdziera się dziecko ulicy w ten świat magiczny drukowanego słowa.
1358Kilka razy wydobywał Antek z ukrycia pod siennikiem swoje książki, nic wyczytać z nich nie mógł i znów je pod siennikiem ukrywał: Antek wstydził się, że ma książki.
1359Złożona, zawiła jest dusza „andrusa” z Powiśla, a bogata jak ta Wisła rzeka, jak to miasto grzmiące, co jest jej mistrzem-wychowawcą, tyranem, a różnobarwna, różnodźwięczna jak to niebo o wschodzie, jak te pomruki dobra i zła, które życie wydaje ze siebie.
1360Bronek postanowił zająć się chłopcem, chciał skłonić Antka do przyjęcia miejsca w cukierni, chciał wciągnąć tę naturę nieokiełznaną pod jarzmo nie tyle pracy może, ile poniżenia. I postanowił pokazać mu w najżywszych, najjaśniejszych kolorach życie, które czeka go, jeżeli w jarzmo to wprzęgnąć się pozwoli…
1361Zarządzający restauracją wyjechał na kilka dni za granicę, więc służba czuła się swobodną: nie śledził jej przenikliwy wzrok rządcy, który umiał wszędzie wejść, wszystko zauważyć, skarcić i w karbach trzymać całą tę dziką, zuchwałą, rozbestwioną, w jego pojęciu, tłuszczę. A tu akurat wypada wesele, zamówione w ostatniej chwili.
1362— Przyjdź dziś do mnie, tak o pierwszej w nocy — rzekł Bronek do Antka — zobaczysz coś ciekawego. Tylko ubierz się w nowe ubranie.
1363Antek gorzał z niecierpliwości. Wieczorem zobaczy po raz pierwszy w życiu salony oświetlone i „panów” tańcujących, bawiących się, jedzących. Instynktem wiedzony, pragnął poznać nowy odłam życia, rozszerzyć swoje wiadomości, zapas obserwacji życiowych.
1364Ale gdyby kto Antka zapytał, dlaczego tak silnie pragnie być obecnym na balu, nie umiałby powiedzieć nic więcej jak:
1365 1366I ubrany, umyty, uczesany, ze swymi płowymi włosami i niebieskimi oczami jasnymi, Antek stanął w przedpokoju i patrzył przez drzwi otwarte na salon.
1367W salonie panował zamęt, zamieszanie. Muzyka grać przestała, rozdawano lody.
1368Panowie w czarnych frakach, z lśniącymi klakami[52] w rękach, w białych rękawiczkach, w błyszczących lakierkach, weseli, uśmiechnięci, podnieceni winem, asystowali paniom.
1369Panie w różnobarwnych sukniach lekkich, tiulowych, z bukietami lub wiązankami w dłoni, w naszyjnikach z pereł, z mieniącymi się w uszach kolczykami, z diademami we włosach, lekkie, powiewne, krążyły po sali. Nagie ich ręce i ramiona bieliły się jak śnieg na Wiśle.
1370Rozmowy, szepty i śmiechy płynęły do przedpokoju, gdzie wciśnięty między drzwi i framugę okna, ukryty na wpół za portierą, stał Antek.
1371Panna młoda w białej sukni, z długim tiulowym welonem, siedziała zadumana obok pana z białą wstążeczką przy klapie fraka. Nad czołem jej w półkoronę układały się białe, drobne kwiaty z płatkami błyszczącymi i mięsistymi.
1372Między gośćmi snuli się lokaje spokojnie, zwinnie, nie zbliżając się zbytnio do nikogo, nie narzucając się z usługami; podawali chłodniki, spełniali zlecenia, odbierali szklanki i podstawki. Twarze lokajów były miłe, ujmujące i nieme. Słuchali i spełniali życzenia, jakby nie widząc nic, nie słysząc, nie czując, nie myśląc, jak maszyny tak udoskonalone, że dość tym maszynom powiedzieć coś, dać znak, skinąć, spojrzeć lub poruszyć powieką, by maszyny wykonywały tę lub inną czynność.
1373Bronek też był na sali; Antkowi wydawał się on zupełnie innym człowiekiem, nawet nie człowiekiem, a jakimś sprzętem z bardzo zawikłaną maszynerią.
1374We drzwiach stał inny lokaj. Bronek, przebiegając, rzucił mu półgłosem uwagę:
1375— Spójrz no, ta, naprzeciwko, w różowej. Co?
1376Antek nie rozumiał, co chciał przez to Bronek powiedzieć, przekonał się jednak, że on patrzy i myśli.
1377Zagrała muzyka. Panowie poczęli przechodzić tłumnie do salonu z palarni, panie wyszły z buduaru. Jedna z pań prowadziła za rękę kilkuletnią dziewczynkę w białej sukience, z białą wstążeczką we włosach, w białych bucikach. Za nimi szedł chłopiec w czarnych aksamitnych spodniach i białej marynarskiej bluzie.
1378Antkowi przyszło nagle na myśl:
1379„Co by to było, gdybym ja się tak ubrał?”
1380Pary zaczęły wirować po sali. Muzyka grała rzewnie. Antkowi granie to coś przypominało, coś, czego nie pamiętał, coś, czego nie znał, czy widział to, czy słyszał.
1381Więc to jest tylko taniec, nic więcej? A toż on widział tańczących tyle razy. Ale tancerki nie miały nagich ramion, nie przechylały się tak jakoś dziwnie, tak dziwnie.
1382To stokroć piękniejsze niż cyrk. Antoś takiej muzyki nigdy jeszcze nie słyszał, takich pań i takich dzieci nie widział. A jak one śmiało stąpały po lśniącej posadzce.
1383„Dziecię ulicy” czuło się tak drobne, nikłe wobec tych blasków, tiulów, zapachu i dźwięków.
1384 1385— Sais tu[53], jestem mocno pijany.
1386Antek spojrzał na niego zdziwiony. Więc tak wygląda człowiek pijany? Nie ma ani oczu błyszczących, ani nosa czerwonego, ani zmiętego ubrania? Nie kłóci się, mówi głosem dźwięcznym, nie ochrypłym?
1387Przebiega panienka, śmieje się srebrzyście, niesie za sobą zapach piękny i woła:
1388 1389Lokaj biegnie za nią, otwiera drzwi, urocze zjawisko niknie poza drzwiami.
1390A tych dwoje dzieci ujęło się za ręce i tańczą.
1391 1392 1393— Powiedziałem, że do pana idę.
1394— Dobrze. Masz tu cygara. Schowaj prędko.
1395Podaje Antkowi garść cygar; chłopiec chowa je w kieszeni.
1396— Chodź na schody, zaraz ci przyniosę coś.
1397Antek dostaje kielich wina, kawał pasztetu i tortu.
1398 1399 1400 1401 1402 1403 1404Antek nie chce spowiadać się ze swych uczuć.
1405— Słuchaj, Antek, tylko ty, uważasz, nie myśl, że oni są, uważasz, tacy znów bardzo co. Postroi się to i wygląda jako tako. Ale wiesz, oni — taka sama hołota jak my.
1406Wchodzi na korytarz pan szpakowaty. Bronek łamie się w pół.
1407— Czego sobie jaśnie pan życzy?
1408— Słuchaj no, mój kochany, wyciśnij mi pół cytryny do wody. Woda ma być czysta i zimna z lodem. Tylko zaraz. Rozumiesz?
1409Bronek biegnie. „Pan” opiera się o ścianę i cedzi przez zęby:
1410 1411 1412— Myślałem, żeś poszedł dopiero zrywać cytryny.
1413 1414— Prosiłem, żeby woda była z lodem. Głuchy widać jesteś.
1415„Pan” wypija wodę i wchodzi do salonu.
1416— Widziałeś idiotę? — zwraca się Bronek do Antka.
1417A walca tony marzycielskie płyną.
1418Tak, Antek słyszał i widział raz tych panów i panie, u Wizytek, w kościele. Wejście było za biletami, ale on wcisnął się przemocą, otrzymał nawet szturchańca wówczas. Potem już zmądrzał: na pańskie śluby się nie pchał.
1419— Masz, pij, nie żałuj sobie. Mam całą butelkę w palcie. Urządzimy sobie jutro bal, lepszy niż ten, zobaczysz. Albo te Michałki wyfraczone umieją się bawić, myślisz?
1420W słowach jego dźwięczała złość lokaja poniewieranego przez „panów”.
1421Po walcu nastąpił kontredans[54], znów walc, znów kontredans.
1422Antek oswoił się z obcym dla niego środowiskiem. Usiadł na kanapce pod lustrem obok dziewczyny, która była razem ze szwaczką na dyżurze. Dziewczynka mogła mieć lat czternaście.
1423Przechodzi dwóch panów — gości — jeden z nich bierze dziewczynkę pod brodę i mówi:
1424— Tu es belle, ma petite.[55] Jesteś ładna, moja mała.
1425Panowie przechodzą do palarni.
1426— Zośka, po coś tam wylazła? Choć tu zaraz — woła szwaczka.
1427Biały mazur. Grajkowie zbierają resztki sił i grają żwawo, ogniście. Służba stoi w drzwiach, przy bufecie, spokojna, bez śladu znużenia na matowych twarzach, bez ziewnięcia, bez uśmiechu, bez słowa, bez poruszenia niemal.
1428 1429— Moje uszanowanie jaśnie panu.
1430 1431 1432Zbieranie rzeczy, narzucanie szali, chustek, wkładanie zarzutek, rotund i peleryn.
1433 1434 1435Wesele się skończyło. Młodzi wieczorem wyjeżdżają za granicę, do Wiednia, stamtąd do Nicei i, rozumie się, dalej, do Włoch.
1436 1437Antek kładzie palto, siada na kanapce pod lustrem. Oczy mu się do snu kleją, a jednak żal mu balu. Tak prędko się skończył.
1438 1439 1440— Chodź prędko. Podobno fabryka Gryga się pali.
1441Chłopiec zrywa się. Pożar! On od lat najmłodszych, od niemowlęctwa prawie, przywykł uważać pożar za najpiękniejsze, najmilsze widowisko.
1442 1443— Od dawna się pali? — pyta Antek, obawiając się, czy nie będzie już ogień ugaszony.
1444 1445Słychać odgłosy trąbki. Mija ich strażak na koniu. Widać wielką łunę na niebie.
1446— Ej, ojciec, machaj no prędko. Rubla daję. Ja zarobiłem, to i wy zaróbcie.
1447Pakuje mu w garść kawał sarniego combra i cygaro.
1448— Zapalcie, zobaczycie, jakie grackie.
1449Wyjmuje korek z butelki likieru.
1450 1451 1452— Masz, pij; pewnieś głodny… A powiadam wam, ojciec, zarządzającego dziś nie było, to było okropne używanie z tego powodu. Jak wróci, to będzie heca. A co tam.
1453Już widać tłum ludzi. Policja zatrzymuje dorożkę. Bronek płaci rubla, czwartą część zarobionych przez noc pieniędzy.
1454 1455Do samej fabryki nie można się dotłoczyć. Wojsko otoczyło tę część kordonem. Wiatr gna całe snopy iskier na sąsiednie domki drewniane, pożar ogarnia coraz większą przestrzeń. Mieszkańcy wynoszą lub wyrzucają swoje nędzne ruchomości. Policja nie może dać rady tłumowi rozbawionemu, nie może okazać pomocy zagrożonym.
1456Już trzy domki drewniane stoją w płomieniach, czwartego ratować nie można. Już dach się zajmuje.
1457I nagle wśród gwaru rozlega się głośny, spazmatyczny płacz.
1458— Dziecko moje tam zostało. Dziecko moje.
1459 1460— Na strychu, na samym strychu.
1461Natychmiast przystawiają drabinę, strażak, okręcony mokrym płótnem, wchodzi na strych, przedziera się przez płomienie.
1462Trzy strumienie wody skierowano w stronę, gdzie znikł dzielny człowiek.
1463Wybiegł po chwili, ale bez dziecka.
1464— Dziecko mi oddajcie, dziecko! — woła kobieta.
1465— Ależ nie ma — twierdzi strażak.
1466— Jest, jest, cztery latka ma, jest. Oddajcie mi.
1467Płakała, rwała włosy na głowie, tarzała się po ziemi. Tragicznie brzmiał ten krzyk, przy akompaniamencie syczenia ognia.
1468Drabina wisiała jeszcze, zarzucona na przepaloną belkę.
1469 1470 1471 1472 1473 1474 1475 1476 1477Nagle przed panem naczelnikiem stanął chłopiec.
1478 1479 1480Chłopiec jednym skokiem znalazł się na drabinie.
1481 1482Ale chłopca już nie było. Wpadł w ogień. A wariatka zerwała się nagle z ziemi i zaczęła się śmiać przeraźliwie.
1483— Ha! ha! ha! a tom ich oszukała, a to głupcy! A widzicie! chciałam, żebyście wiedzieli, żem ja nie taka znów wariatka… Co, ja, matka, zostawiłabym w ogniu dziecko? Ha! ha! ha! Już trzy godziny, jak go tam nie ma. Ha! ha! ha! Wyniosłam je w bezpieczne miejsca. A to głupcy. Ha! ha! ha!
1484W tej chwili załamała się belka i drabina w snopie iskier spadła na ziemię.
1485W oknie drugiego piętra stanął chłopiec z oczernioną twarzą, z popalonymi włosami.
1486Antek i Bronek zawołali jednocześnie ze zdumieniem:
1487 1488Józiek spojrzał na dół, skoczył, zatoczył się i… dał nura w tłum, który się przed nim rozstąpił z podziwem.
1489Józiek nie znalazł dziecka, nie wiedział, że wariatka kłamała, wstydził się swego niedołęstwa i pragnął uciec przed tym tłumem, wpatrzonym w niego.
1490Biegł, kulejąc. Już miał się wydostać na plac wolny, gdy poczuł, że ktoś go chwyta za rękę. Chłopiec instynktownie wyjął nóż z kieszeni. Spojrzał na tego, kto go pochwycił. Ujrzał Bronka, oczy mu zapłonęły. Podniósł rękę do góry, kolnął Bronka nożem, skoczył naprzód i znikł w ciemności poprzecznej wąskiej ulicy.
1491 1492— Antek, nie mów, kto mnie dźgnął — szepnął Bronek, gdy go niesiono do dorożki.
1493Antek chciał jechać z Bronkiem, ale go zatrzymano. Ujrzał go nad wieczorem, ale już w… sali sekcyjnej.
1494Na środku sali, na stole, trup Bronka: nóż utkwił mu w sercu, główna tętnica przecięta, krwotok i śmierć natychmiastowa…
1495Nie udała się uczta, którą zapowiedział był Bronek, na którą zaprosił kilku kolegów i znajomych dziewczyn.
1496Jedynym spadkiem po Bronku kelnerze, dziecku ulicy, były cygara skradzione na balu w restauracji, nadtłuczone lustro, słoiki z maściami, grzebienie i szczotki.
1497Wszystkie pisma brukowe podawały nazajutrz dwie sensacyjne wiadomości: „Podpalenie fabryki” i „Tajemnicza zbrodnia”.
1498Józiek Bzik pomścił naruszony honor rodzinny.
IX. Z dnia na dzień
1499Mdłe liście pokryły drzewa miejskie. Rozpalona kula słońca prażyła asfalt i bruk uliczny. W powietrzu unosił się pył.
1500Egzaminy w szkołach się skończyły i matki powyjeżdżały z dziećmi na wieś, do miejscowości kuracyjnych w kraju i zagranicą. Dzieci lśniących salonów i dusznych izb szkolnych miały przez dwa miesiące wakacyjne oddychać świeżym wiejskim, górskim lub morskim powietrzem.
1501 1502Tylko ojcowie, mężowie, przykuci do miasta, pozostawali i w miarę możności, stosownie do upodobań i środków, uprzyjemniali sobie przykre wieczorny po dniach przepracowanych w zaduchu i upale.
1503Cukiernia na zbiegu dwóch ulic, w Śródmieściu, uczęszczana była liczniej niż inne, gdyż przyciągały do niej konsumentów obszerna weranda i… bilard.
1504W sali bilardowej, mimo otwartych okien, upał i gryzący zapach tytoniu panują wszechwładnie. Ale jest tu wesoło i swobodnie. Można zdjąć marynarkę i kamizelkę, i przy czarnej kawie czytać pisma, grać w szachy lub warcaby, opowiadać dowcipy, przyglądać się bilardzistom, urządzać nawet małego totalizatorka. Stawka niewielka: za dwadzieścia kopiejek ma się „wrażenia” na cały przeciąg gry. Szanse grających zmieniają się, zainteresowanie rośnie w miarę posuwania się gry naprzód.
1505Antek w białym fartuchu krąży koło stolików, podaje pisma, zapala papierosy, odbiera kapelusze i laski.
1506Zna on tu każdego gościa, wielu z imienia i nazwiska. Dziwnym mu się nawet wydaje, gdy wejdzie wypadkiem ktoś obcy. Obcy na pewno najgorzej jest obsłużony, czekać musi długo na podanie kawy, a już nigdy nie doprosi się świeżego pisma.
1507Zna Autek i markierów. Ciekawi ludzie ci markierzy. Ludzie żyjący z bilardu, nieumiejący nic ponad piramidki i karambole. Ale do jakiej to wprawy dochodzą! Kula bilardowa słucha ich się na skinienie, zatacza koła i półkola, obija się po kilka razy o bandę i staje tam, gdzie on chce, by się zatrzymała. Czarodzieje! A jak śmiesznie wygląda, gdy markier gra z „frajerem”, gdy rzuca się, udaje zagniewanego, celuje z uwagą i nie trafia, gdy wreszcie przegrywa, płaci stawkę, by „frajera” w grubszą grę wciągnąć i wyssać z niego kilka rubli.
1508Markierzy wieczory całe spędzają w cukierni, w nocy hulają, w dzień śpią. Bladzi, drobni, z wiecznie nerwowo poruszającymi się rękami, z papierosami w ustach, z biegającymi oczami, śledzą każdego przybysza, otaczają, wciągają w grę i ogrywają.
1509Antek znów bada nowy odłam życia.
1510Duszno mu tu, ciasno, ale nie nudno. Każdy gość to nowy typ, nowy przedmiot obserwacji. Życie Powiśla już zna, życie śródmieścia poznaje.
1511Nie od razu przyjęto Antka. Właściciel długo nosem kręcił:
1512— Wolałbym co prawda chłopca z prowincji… Nie łobuz jesteś?
1513 1514— No tak, każdy to samo śpiewa… Wiedz, że u mnie taki porządek: raz przewini, dostanie w kark, drugi raz — uszy ponadrywam, trzecie przewinienie — nogą w siedzenie i won!
1515Antek zaczerwienił się, nic nie odpowiedział.
1516Teraz właściciel zadowolony jest z Antka. Chłopiec jest grzeczny dla gości, goście go lubią, umie się znaleźć, powiedzieć coś zabawnego, a w kieszeni ma buteleczki: z koniakiem i benedyktynką. Są to „kropelki” dla stałych gości.
1517 1518Antek biegnie do kuchni i woła:
1519 1520Przynosi kawę i pyta z tajemniczym uśmiechem.
1521 1522 1523Antek ogląda się, wydobywa butelkę, kieliszek, i wlewa do filiżanki „krople na zęby”.
1524 1525— Słuchaj, Antek, zakład mi zamkną przez ciebie.
1526— O, niech się pan nie boi — upewnia go chłopiec.
1527 1528I pan pryncypał dochodzi do wniosku, że lepiej już wziąć chłopca łobuza, zwinnego, sprytnego, chociaż złodzieja, niż niezdarę powolnego z prowincji.
1529Antek ma dwie wady: kradnie i późno przychodzi do zakładu. A dwie te wady płyną z jednego źródła: Antek się kocha.
1530Chłopiec mieszka teraz na Czerniakowskiej. Miłe ma tam życie.
1531Ślusarz fabryczny, jego żona, czworo dzieci, z których najstarsza córka „za dorożkarzem”, dwoje dzieci zamężnej córki, jej mąż i Antek zajmują pokój; w kuchence mieszka „garbata” z córką.
1532Wesołe życie. Gdy Antek o dwunastej w nocy wraca do domu, ślusarz, żona, dorożkarz, dorożkarzowa, garbata i jej córka zbierają się w kuchence i Antek im czyta. Dzieci śpią, a jeśli się które obudzi, dostaje od Antka karmelek lub czekoladkę i znów zasypiają.
1533KsiążkaAntek czyta. Lampka stoi na stole przed chłopcem, wszyscy otaczają go kołem, on wydobywa swą książkę i uboga izdebka poddasza zaludnia się długim szeregiem bohaterów.
1534— Przeczytaj no, Antoś, o polowaniu — prosi dorożkarz.
1535— E, ty ciągle z polowaniem. Już czytał.
15361537 1538„Tu las był rzadszy. Słychać z głębi ryk, trzask łomu.Aż z gęstwi, jak z chmur, wypadł niedźwiedź na kształt gromu,Wkoło psy gonią, straszą, rwą; on wstał na nogiTylne i spojrzał wkoło, rykiem strasząc wrogi,I przednimi łapami to drzewa korzenie,To pniaki osmalone, to wrosłe kamienieRwał, waląc w psów i w ludzi, aż wyłamał drzewo,Kręcąc nim, jak maczugą, na prawo, na lewo,Runął wprost na ostatnich strażników obławy”.[56]
— Ale poczekajże — prosi dorożkarz. — Ty się na tym nie znasz, ale ja…
1539— No, wiem, wiem. Dwa palce ci na polowaniu urwało i jeszcze ci mało.
1540— Przeczytaj no Antoś o Scyzoryku — prosi ślusarz.
1541— No, dobrze — godzi się dorożkarz.
1542I dźwięczą słowa Mickiewicza na poddaszu, i snuje się nić myśli jego w umysłach słuchaczów.
1543Antek czyta to płynniej, to z większym trudem, stosownie do tego, czy zna tekst mniej czy więcej. Czyta i patrzy w przestankach w czarne oczy dziewczyny i myśli, skąd „garbata” ma tak śliczną córkę?
1544 1545Antek czyta, czuje wpatrzony w siebie wzrok kilkorga zmęczonych oczu i czuje spojrzenie dwóch czarnych pochodni dziewczyny. I tak mu dobrze, pierwszy raz w życiu. Nie czuje znużenia po całodziennej bieganinie i czy dziw? On młody. Ale i ślusarz, i kobiety spracowane nie czują senności.
1546— A teraz tę drugą książkę. Masz, Antek, napij się, bo ci w gardle przyschło. Może co zjesz?
1547I występuje Zagłoba, Skrzetuski, Kmicic, stają przed wyrobnikami poddasza, mówią do nich. A oni rozumieją mniej lub więcej; tłumaczą sobie po swojemu, komentują.
1548Bije godzina druga. Antek odkłada książkę… do jutra.
1549Rozchodzą się. Antek tylko pozostaje jeszcze chwilę i pokazuje dziewczynie parę nowych liter.
1550— Poczekaj, niedługo i ty będziesz umiała tak czytać. Dobranoc.
1551Rozchodzą się i Antek długo jeszcze rozmawia ze swymi współmieszkańcami, potem długo jeszcze myśli sobie o tym i o owym, o książkach i o Zośce.
1552„Skąd garbata ma tak piękną córkę, tę Zośkę tak prostą jak trzcina, z wielkimi czarnymi oczami i długim płaszczem kruczych włosów?”. Na pytanie to mogłaby odpowiedzieć tylko „garbata”. Dziecię to pozostało jej jako jedyna pamiątka dawnej młodości, jedyne wspomnienie niewielu radosnych chwil jej życia, jedyny dowód czyjejś winy, jedyny widomy znak jakiegoś rozczarowania, echo wyrządzonej jej krzywdy. Kochała córkę swoją bez granic.
1553Oto dlaczego Antek spóźniał się do obowiązku i brał po kryjomu kilka czekoladek, biszkoptów lub ciastko.
1554Przez palce patrzył właściciel cukierni na owe dwie wady Antka, bo Antek był sprytny. Ale nie dla wszystkich chłopców cukiernik i podwładni jego byli jednakowo uprzejmi.
1555Był wśród malców i niedołęga, cichy, uczciwy, posłuszny sierota z prowincji. Opiekun oddał go zakładowi „na własność”. Chłopiec spał tam, jadł i… odbierał bicie od wszystkich.
1556Każdy sklep, zakład to świat zamknięty w sobie, to małe państwo z odrębnym życiem, ze swą walką o byt, podstępem, intrygami, przemocą silnych i gnębieniem słabych.
1557Antka nikt nie śmiał ruszyć. Raz chłopcy z piekarni, niby w żartach, a właściwie dla wypróbowania jego sił i usposobienia, pociągnęli go za ucho; spojrzał na nich, oko w oko, zmarszczył brwi i syknął dwa wyrazy magiczne:
1558 1559 1560Raz właściciel próbował mu wytłumaczyć w dosadnych wyrazach, że przychodzenie do obowiązku o godzinie dziewiątej sprzeciwia się przyjętym tam zwyczajom, że do niego, Antka, należy sprzątanie sali bilardowej, ale Antek wyjaśnił swoje stanowisko w kilku słowach, wspomniał o pewnym zacisznym pokoiku z zielonym stolikiem do kart, o „kroplach na ból zębów” i… „zamknął gębę” panu pryncypałowi na długo.
1561Antek był osobą, z którą należało się liczyć, sierota z prowincji był czymś, czym można poniewierać, bo się nie umie bronić. Antek był pewien siebie, że miejsce dostanie, sierota drżał, że go wypędzą na bruk nieznanego mu miasta.
1562Minęły upalne miesiące letnie, kawał jesieni; już zima zaglądała w oczy, a w życiu Antka nic się nie zmieniło i byłby szedł utartą drogą, szlakiem, wytkniętym mu przez zmarłego Bronka, gdyby nie drobny wypadek.
1563Antek raz spóźnił się o całe dwie godziny. Właściciel był na niego wściekły, więc zbił… sierotę. A jak odbywa się karanie chłopca? Sposobem bardzo prostym: bije się w twarz, targa za uszy i za włosy. Chłopiec zanosi się od płaczu.
1564— A nie płacz, a nie płacz, hyclu, a nie maż mi się, a nie drzyj.
1565I przy każdym zdaniu następuje świeża porcja uderzeń.
1566W Antku krew zastygała. Przypomniał sobie, że podobne bicie zrobiło z Jóźka Bzika zbrodniarza, pomyślał, że gdyby on, Antek, był mniej cwany, na niego spadałyby podobne razy, postanowił ująć się za słabym.
1567— Za co pan go bije? — zapytał, patrząc śmiało w purpurową twarz chlebodawcy.
1568— A tobie, złodziejski synu, co do tego? Bądź kontent, że ciebie nie ruszam.
1569 1570Purpurowa twarz chlebodawcy stała się fioletową. Pochwycił kij z założoną nań gazetą, ale Antek odskoczył na bok.
1571— Precz! Wynoś się. Rozumiesz. Nie tylko sam się gałganisz, ale mi buntować będziesz… Żeby mi noga twoja tu nie postała.
1572 1573Antek z drwiącym uśmiechem odpasał fartach, przeszedł wolnym krokiem na korytarz, wdział swoje palto, czapkę włożył na bakier, rzekł:
1574 1575 1576Nazajutrz w cukierni była rewizja. Cukiernik miał wiele kłopotu. Sierota otrzymał drugą porcję razów.
1577Miał teraz Antek więcej czasu na czytanie, a o środki do życia był spokojny. Był pewny siebie.
1578— Dosyć tej niewoli. Przyjmę obowiązek w sklepie, gdzie będę miał niedziele wolne. Żeby raz w tygodniu nie mieć odpoczynku — to psia niewola.
1579Antek przeczuwał może, mówiąc to, że 500 chłopców cukierniczych i piekarskich nie może uczęszczać do szkoły, bo i w święta piją ludzie kawę i jedzą ciastka. Lecz to do powieści nie należy.
1580Antek dostał się do perfumerii. Znów poznał nową gałąź pracy, wdrożył się w nowe obowiązki. Komora celna, poczta, składy apteczne, komisjonerzy[57], składnicy — nowe pole obserwacji. A fabryka z jej dusznym zapachem, balony, szklanki, flaszki, retorty[58] z różnokolorowymi płynami, przetworami chemicznymi, wieczna gra kolorów i zapachów.
1581Mimo różnorodności zajęć wrażenia były jednostajne, bo Antek teraz mniej z ludźmi miał do czynienia, więcej z przedmiotami. A pchało go coś w życie, w samo jego centrum, w samo jądro. Czego szukał Antek? Może wcielenia ideałów książkowych.
1582Niedługo zabawił Antek w perfumerii. Przeszedł do składu tytoniu, do handlu win, do księgarni.
1583W składzie tytoniu zapoznał się ze szwarcowanymi[59] cygarami, w winiarni z fałszowaniem win, które kiper całymi dniami zaprawiał w piwnicy, dolewał, próbował.
1584 1585Chłopiec „oblatany”, śmiały aż do bezczelności, sprytny aż do przebiegłości, czuł się onieśmielonym wobec stosów książek, pełnych półek od ziemi aż do sufitu. Sądził, że tu inny świat jakiś, inni ludzie.
1586 1587Być może, czyściej, jaśniej tu było, ale nie dla chłopca „na posyłki”, nie dla „dziecka ulicy”. Antek ścierał rano kurze z paczek nut, potem wydawał w ekspedycji książki dla księgarzy, odnosił paczki do mieszkań, posyłki na pocztę. Nauczył się ważyć książki, nalepiać marki, robić opaski, wiedział, na których półkach leżą książki historyczne, przyrodnicze, matematyczne, lekarskie, powieści, książki ludowe i dla dzieci, poznał kilkanaście nazwisk pisarzy i kompozytorów, kilkadziesiąt tytułów. W sobotę przynoszono całe stosy pism, które podpisywano, liczono. Szły transporty na prowincję. Antoś miał swój rewir, roznosił pisma prenumeratorom.
1588— Więc i to jest sklep, tylko sklep, nic więcej. Sprzedają tu książki, jak gdzie indziej sprzedają wina cygara lub kawę. Subiekci tu zawijają książki, jak tam butelki. I nic więcej.
1589Więc on jest tylko popychadłem tak samo tu, jak był tam i ówdzie.
1590Antek wiedział, że niektórzy starsi chłopcy chodzili do szkoły niedzielnej. Tak, ale oni wstąpili ze szkół do księgarni; pokończyli po parę klas. Tam trzeba zdawać egzamin. Jaki? Co trzeba umieć? Co trzeba zrobić, żeby dostać się do szkoły? Tamci chłopcy będą subiektami, on będzie służącym, który nosi po dwa razy dziennie torby ciężkie, roznosi pisma, ekspediuje paczki na kolej i na pocztę.
1591— Et, bzik! Latać, chodzić, nogi zniszczyć i na starość iść do żebry, toć lepiej co innego robić.
1592Miewał tyle razy po kilka i kilkanaście rubli.
1593Jutro wypłata: wziąć swoje pięć rubli, wziąć gratyfikacji trzy, ściągnąć, co się da i… drapnąć.
1594 1595— A teraz pohulać sobie za ten rok zmarnowany, spędzony w zaduchu, w pracy nędznej.
1596Ot, buda jakaś zasiadła w sklepie. Katarynka gra, tłum dzieci otacza wejście, oświetlone czterema lampami. Na szybach ponaklejane obrazki. Drżący z zimna „magik” w czerwonym trykocie, przepasany szarfą, zaprasza do środka.
1597— Wejście dziesięć groszy, a dla kulawych, garbatych tylko pięć kopiejek. Ślepi i bez głowy darmo.
1598 1599Tak, tu jest jego dom, tu pchają go nieświadomie wszyscy ci, których spotykał w swojej wycieczce po „panach”.
1600Dzwonek pierwszy i drugi. Katarynka gra i gra. Muzyk z czerwonym nosem, z przymkniętymi oczami, kręci korbą i piskliwy, ponury dźwięk katarynki naśladuje coś, jakby walca, jakby wyjątek z opery.
1601— Szanowna publiczności, nadzwyczajne amerykańskie sztuki magiczne. Kto nie widział, niech zobaczy, kto widział, sam wejdzie. Połykanie miecza i śniadanie z rozpalonego żelaza. Wejście dla garbatych, kulawych pięć kopiejek, ślepi i bez głowy darmo.
1602Trzeci dzwonek i kurtyna z czerwonego perkalu w niebieskie kwiaty podnosi się.
1603Zainteresowanie widzów wielkie.
1604Następuje połykanie miecza, odgadywanie kart, gotowanie jajecznicy w cylindrze.
1605Antrakt. Kurtyna spuszczona. Dziewczynka z posiniałymi wargami wchodzi z talerzem między publiczność. Ma na sobie brudną białą sukienczynę i białe połatane pończochy.
1606— Proszę dać, co kto może, bo później nie będę brała.
1607I z grymasem imitującym uśmiech obchodzi widzów.
1608Antek ją zna, widywał ją na Powiślu wśród bandy dzieci.
1609 1610Druga część przedstawienia. Magik-czarnoksiężnik i dziewczynka.
1611— Szanowna publiczności, oto wielka gimnastyczka, hiszpańska bajaderka[60], niezwykłe, cudowne dziecko.
1612Katarynka poczyna wygrywać. Dziewczynka bierze w rękę dwa końce sukni, unosi ją i staje na palcach.
1613Nagle Antek drgnął: usłyszał poza sobą znajomy mu głos pijacki.
1614— Niech no i ja zobaczę, co tu jest — woła, zataczając się, pijak.
1615Antek cofa się, chce usunąć się z drogi, ale pijak chwyta go za ramię mocno i uparcie się w niego wpatruje.
1616Katarynka skowyczy. Na wzniesieniu tańczy dziewczynka. Okopcone lampy migają.
1617 1618 1619 1620 1621Spoza przepierzenia wychodzi magik:
1622— Cicho być! — rozkazuje groźnie.
1623— Antek, zostań — woła błagalnie ojciec.
1624Czepia się jego ręki konwulsyjnie.
1625 1626— Wynosić się! — rozkazuje magik.
1627 1628Trzyma go mocno i chwiejnym krokiem wychodzi z Antkiem na ulicę.
1629— Antoś, Antoś, nie chcesz ojca znać? Antoś, bój się Boga, Antek.
1630— A ojciec nie bał się Boga dziecko sprzedawać?
1631— Zaraz, ja ci, widzisz, wszystko opowiem… Tylko nie uciekaj. Chodź do mnie.
1632 1633— Chodź, chodź — prosi, ciągnąc chłopca. — Wiesz? Matka Mańki umarła? Widzisz, ja żyję.
1634 1635— Takiś ty syn? A co ja ci złego zrobił?
1636 1637Antek pchnął ojca. Pijany się przewrócił. Stoczył się do rynsztoka, z oczu łzy, prawdziwe łzy mu płynęły.
1638 1639I łzy płynęły razem z pomyjami rynsztoka.
1640Antek biegł. Nie wiedział, dlaczego odepchnął ojca. Nie czuł do niego żalu. Dlaczego zostawił go tam w błocie, dlaczego mówić z nim nie chciał?
1641Może dlatego, że ojciec po raz pierwszy w życiu przemawiał do niego łagodnie.
1642Antek biegł w stronę Wisły, zatrzymał się nad brzegiem, spojrzał na długi szereg latarni, na most, postąpił krok naprzód i uporczywie patrzał w toń rzeki. Jeszcze jeden krok zrobił, ale się cofnął.
1643Szedł w stronę Pragi. Raz jeszcze zatrzymał się na moście i patrzał w czarną toń rzeki, która leniwie toczyła grube płyty lodu.
1644I szedł dalej, potrącany przez przechodniów, drżąc z zimna i tych myśli, które napływały mu do mózgu.
1645— Nie, nie wróci do swego mieszkania ani do Zośki, nie wróci ani dziś, ani nigdy. Skąd ta garbata ma taką ładną córkę? A może dzieci Zośki byłyby znów garbate?
1646Na drodze Mareckiej, o wiorstę[61] od Targówka, jest karczma. Stoi tam ona od niepamiętnych czasów i ma swoją wielką kartę w kronice dzieci Warszawy. Dziś nawet cienia dawnej sławy w niej nie pozostało.
1647Antek wiedział, że tam spotka kogoś, do kogo będzie mógł „przystać”, że tam to znajdzie, czego nie znalazł w swej wędrówce „po panach”, znajdzie braterstwo, równość, życzliwość. Tam będzie cząstką całości, gdy tu może być tylko czymś oderwanym, deptanym jak liść z drzewa spadły.
1648Pójdzie, zafunduje, „puści” swoje kilka rubli, ale znajdzie przyjaciół, ludzi, którzy interesować się będą losem jego, pomagać w jego przedsięwzięciach, ratować w niebezpieczeństwie.
1649Mija Nową Pragę, zakręca w pole, przechodzi pod traktem kolejowym. Pociąg, hucząc, wali przez pomost, miga dziesiątkami oświetlonych okienek.
1650Dalej już tylko szosa, cisza zupełna. Dwa szeregi drzew czernią się z dwu stron szosy. Niebo pokryte brudnymi chmurami.
1651Antek wie, że tą samą drogą szedł rok temu Józiek Bzik.
1652— Co się z nim stało? Podobno zszedł się z Maślarzem.
1653 1654Nagle spoza drzewa wysuwa się jakaś postać skurczona w łachmanach.
1655 1656 1657 1658Postać w łachmanach zbliża się do Antka i zagląda mu w oczy. Szczęki drgają włóczędze nocnemu, zęby szczękają.
1659 1660 1661 1662 1663— Nie. Chodź ze mną do karczmy, to ci zafunduję.
1664— Nie mogę. Moja pikieta dzisiaj.
1665I cicho, niepostrzeżenie, usuwa się z drogi i znika za drzewem. Jednocześnie rozlega się donośna gwizdka. To znak, że „swój” idzie.
1666Jeszcze kilka postaci wychyla się spoza drzew z zapytaniem.
1667 1668 1669— Bodaj cię choroba. A „dula” masz?
1670Antek częstuje ich papierosami.
1671 1672Pusto tu jeszcze. Dwóch mężczyzn siedzi przy stole, grają w kości. Przyglądają się chłopcu bacznie.
1673 1674 1675 1676 1677 1678— Jak przegram, to wy stawiacie?
1679 1680W pięć minut Antek nie ma ani grosza. „Wkupił się”. On „swój”, bo nie szanuje pieniędzy; idzie mu tylko o „wstawianie”.
1681 1682— Poczekaj, zaraz nasi przyjdą.
1683— To drugi raz postawicie. Zmarzłem.
1684Antkowi nie jest zimno, ale chce pić; pić jak najwięcej i wódkę jak najmocniejszą.
1685— No, panie, ten, dawać tu nam.
1686Chłopiec wypija kieliszek spirytusu. Tamci przyglądają mu się z uśmiechem, Antkowi łzy zakręciły się w oczach, ale się nie zakrztusił.
1687— Cwaniak z ciebie — chwalą go. — Chcesz jeszcze jeden?
1688— Choćby dziesięć — odpowiada Antek.
X. Nad przepaścią
1689— Nie, Antek, teraz nie możemy tam iść — mówił Bzik — Maślarz raz na zawsze zabronił mi wracać po pijanemu, bo moglibyśmy go „nakryć”. Chodź do Suchego Felka, tam przenocujemy.
1690 1691 1692— Masz rodzinę? — Zdziwił się Antek.
1693 1694BiedaSzli w stronę łachy Wiślanej. W łasze zimowały berlinki, łazienki[62] i czółna. Nad samym brzegiem leżała przewrócona krypa[63]; przegniła ona tak, że reperować jej nie było warto; leżała więc sobie, przysypana śniegiem, z jednym niewielkim otworem od wyrwanej deski. Pod tą krypą mieszkała rodzina Szampionerki[64]; ona — wdowa — i troje dzieci. Kobieta zbierała latem trufle w rowach i dostarczała je do restauracji, w zimie żebrała i piła wódkę; starszy chłopiec wysługiwał się złodziejaszkom, dwie małe dziewczynki nic jeszcze robić nie mogły, bo starsza z nich miała dopiero lat pięć.
1695Taką była rodzina Bzika. Przywiązał on się do tych nędzarzów, dzielił się swym nędznym chlebem kradzionym, opiekował się nimi.
1696Zjechał Antek i Józiek z wału po śniegu, zbliżyli się do krypy. Józiek zastukał.
1697 1698— To ja — rzekł Józiek. — Można zanocować u was?
1699 1700Odrzuciła gałgany, którymi otwór był zapchany, i wsunęli się na czworakach pod krypę. Cała przestrzeń założona była wiórami, gałganami; watą, piórami. Było to gniazdo ciepłe, duszne, smrodliwe.
1701— Masz tam co dla bachorów? — pyta dostawczyni truflów.
1702 1703I wsuwa dzieciom w ręce kawałki sera i chleba.
1704 1705 1706— Posuńcie się, dzieci. No, śpijcie.
1707Antek leżał na jakimś łachmanie, z którego dobywał się mdły zapach jodoformu, leżał z szeroko otwartymi oczami i patrzał w ciemność. Myśli mu się wikłały, czuł dziwną wesołość i obawę; obawiał się o tę wesołość swoją, obawiał się, że pryśnie ona lada chwila, że zastąpi ją inne jakieś uczucie, którego się bał.
1708 1709 1710 1711— „Żywe srebro” cię gryzie? — spytał Bzik.
1712 1713— Pewnie, że nic. Spaniałeś, widzisz, musisz teraz „odpanieć”.
1714— Czym był jej mąż? — pyta Antek.
1715 1716— Ona dawno tu mieszka z dziećmi?
1717 1718Antek leży z szeroko otwartymi oczami i czuje, że jego wesołość znika, że idzie mu coś jakby robak od brzucha do piersi, od piersi do gardła, że zatrzymał się w gardle i rośnie, grubieje i rosną robakowi nogi jak pajęczyna, i w nos, w oczy mu wchodzą. Miga mu przed oczami postać Zośki. Zośka śpi z matką w czystym łóżku, matka jej garbata, a ona taka prosta jak trzcina. Co teraz robi ten chłopiec-sierota w cukierni? Już świt niedługo, zaraz wstanie i będzie zamiatał cukiernię. Antek stara się nie myśleć o robaku, ale nie może. Chce splunąć, nie może.
1719 1720Bzik chrapie. Szampionerka wysuwa się z kąta z łachmanów, nachyla się nad chłopcem.
1721 1722 1723— Zmora cię dusi. To nic. Przeżegnaj się.
1724— Oj, nie odchodźcie ode mnie.
1725— Przeżegnaj się — powtarza kobieta.
1726— W Imię Ojca i Syna — zaczyna Antek. — W Imię Ojca i Syna i… kiedy zapomniałem.
1727 1728 1729 1730 1731 1732— Tylko nie odchodźcie, moja matko.
1733 1734Gładzi wilgotną ręką spocone czoło Antka i włosy.
1735— Jak zmora dusi, to najlepiej przeżegnać się, widzisz. Bo krzyż ją zaraz odstraszy. Bo krzyż to męczeństwo Jezusa. Jezus za wszystkich cierpiał.
1736 1737 1738Przez szczelinę wdziera się pierwsza iskierka światła. Wiatr hula nad krypą, bije o boki, syczy między gałganami i zastyga w zaduchu i smrodzie.
1739Antek zasnął; gdy go Bzik obudził, było już południe.
1740 1741— Tylko ostrożnie — prosi szampionerka — żeby was kto nie zobaczył.
1742Wysuwa Bzik głowę, ale ją chowa, bo po wale ktoś idzie. Potem wychodzą; biegają w różne strony, żeby na śniegu ślad nie pozostał przy krypie. Antek wciąga zimne powietrze. Ubranie jego i ciało są wilgotne. Zimno!
1743— Teraz możemy iść. Choroba z tym śniegiem.
1744Idą ulicami w stronę Nowej Pragi. Mijają liche domy, wychodzą na pole, po jednej stronie ciągnie się parkan. Przechodzą koło parkana kilka razy w różne strony, wydeptują drogę do ścieżki, którą robotnicy idą do fabryki.
1745 1746Rozgląda się raz i drugi, odsuwa deskę, wpuszcza Antka i sam wchodzi. Przy bramie samej, na wielkim podwórzu „gęsiarni”, stoi psia buda.
1747— Nero, wynoś, się prędzej, słyszysz?
1748Pies leniwie wychodzi, warczy na Antka.
1749— Leżeć, to swój!… Właź, Antek. Poczekaj… albo ja.
1750Wsuwa się w budę psa, za nim Antek. Lewa ścianka budy przylega do ściany szopy drewnianej, jest w niej szczelina, która prowadzi do piwniczki ciemnej.
1751— Kto tam? — odzywa się głos męski.
1752 1753— W nocy byłeś potrzebny, to się włóczyłeś.
1754 1755 1756Schodzą po drabince kilka stopni i są na dole.
1757— Ma pan co do jedzenia? Głodni jesteśmy.
1758— A wiem: do żarcia zawszeście gotowi. Macie.
1759 1760— Masz tu zapałki i nie szczekaj, bo mi się spać chce.
1761Józiek zapala świecę. Gliniana podłoga piwnicy wysłana jest dywanami różnej wielkości i różnego pochodzenia. Na brudnej wytartej niedźwiedziej skórze leży starzec, przy nim leżą dwa króliki; starzec jęczy cicho. W drugim kącie spoczywa mężczyzna o twarzy ponurej, z ciemnym zarostem, krzaczastymi brwiami i ostrymi, uporczywymi oczami. Obaj patrzeli na Antka długo, bez zmrużenia powiek.
1762— Siadaj — rzekł Bzik, podsuwając Antkowi poduszkę — masz, jedz.
1763Starzec poruszył się na swym posłaniu i jęknął.
1764— Przestań ojciec jęczeć — syknął niechętnie mężczyzna.
1765 1766— Niech ojciec wylizie, to ojca wyleczą.
1767— A wyleczą, wyleczą… Józiek, podnieś mnie.
1768Antek zauważył, że starzec ma ręce i nogi bezwładne. Owoc to surowej zemsty ludzkiej. Był koniokradem. Zmówili się chłopi całej gminy, pochwycili go w nocy na drodze i poprzecinali mu ścięgna pod kolanami i w łokciach. Okrutna zemsta. Syn tydzień cały ukrywał ojca w lesie, a starzec błagał, by go nie oddawał do szpitala. „Patrz, zając postrzelony ucieka, aby pod krzakiem zdechnąć; ucieka i cierpi tak, jak człowiek nie może wcale cierpieć. Żołnierz postrzelony pada, ale nie ucieka z dwiema kulami. Zając ucieka”.
1769Nadludzki to był wysiłek: bezwładnego starca prowadzić, nieść, ukrywać się i uciekać, spod Grochowa aż do tej kryjówki, skąd pięć lat już nie wychodził.
1770Teraz syn tylko utrzymuje honor rodu koniokradów. Choć on już nie trzyma się specjalności, a różne zajęcia uprawia. Znają go, o! znają. Szczególniej chłopi, którzy na targ przyjeżdżają. Sprzedaje im „złoty piasek”, podrzuca woreczki, ogrywa w pasek. Mści się za ojca.
1771Antek przygląda się starcowi, gryzie chleb czerstwy i drży całym ciałem. Czuje, że znów go zmora dusić zaczyna.
1772Świeca pali się nikłym światłem i kopci sczerniały pułap piwnicy. Cisza. Słychać tylko chrzęst gryzionego chleba.
1773— Śpij, Antek. Wieczorem wychodzimy.
1774Józiek kładzie się obok Antka.
1775— Słuchaj, Antek, co Bronek mówił?
1776— Nie kazał wydawać, że to ty.
1777— Nie kazał? Widzisz, ja nie wiedziałem, że tego. Ja chciałem dać mu tylko naukę na drugi raz.
1778 1779— Po co on na mojego dziadka wymyślał?
1780 1781— Ja wiem, ale kiedy to tak nie idzie… Ja może bym mu nic nie zrobił, a po co on mnie się wtedy czepiał.
1782 1783— Ja wiem, ale ja strasznie wściekły byłem. Wlazłem po tego szczeniaka w ogień i nie znalazłem go. Wstyd mi było.
1784 1785— Wiem, zaniosła dzieciaka do Wicków. Słyszałem.
1786— Szkoda Bronka. Niezły był chłop.
1787— Tak, dla ciebie, ale nie dla mnie. Ciebie uczył czytać, bo masz wszystkie palce, a ja nie.
1788— A ty chciałeś, żeby ciebie uczył? Mogłeś powiedzieć.
1789— Et, bzik. Czy ty na stałe do nas?
1790 1791— Bo słuchaj, musisz już potem, bo ciebie zadźgają.
1792Antek sam nie wiedział, czy „na stałe” przyłączył się do bandy. Żal mu było książek, które zostawił na Czerniakowskiej, żal mu było tych wieczorów i Zośki, prostej jak trzcina.
1793— Znasz Zośkę „garbatej”? — pyta Antek.
1794— Co nie mam znać? Ładna dziewucha, pójdzie, do „panów”.
1795— Niedoczekanie — syknął Antek.
1796 1797 1798— A co, żenić się z nią chcesz?
1799 1800Myśli ich rozbiegły się. Zamilkli. Zasnęli. Płynęła godzina za godziną. Nadszedł wieczór.
1801 1802 1803 1804Znów przechodzą przez psią budę. Idą do Warszawy.
1805Na ulicy Topiel, w suterynie ślusarza, jest szulernia.
1806Gdy weszli do pokoju, przy stołach było już pełno. Tu rzemieślnicy i robotnicy przegrywają tygodniowy zarobek.
1807— Motia[65] — mówi Maślarz, przysiadając się do jednego z grających.
1808„Motia” albo z żydowskiego „sitwa” to hasło współki. Gdy do grających w pasek zbliża się inny szuler, dość mu szepnąć owo magiczne zaklęcie, by otrzymać połowę wygranej. Jest to nagroda za pomoc i tajemnicę.
1809Na stole brzęczała miedź, srebro, przesuwały się papierki.
1810Antek poznaje kilku rzemieślników. Pieniądze, które na stół rzucają, to nie miedź i nie srebro, a łzy żon, głód dzieci i ich praca ciężka od szóstej rano do dziesiątej wieczorem.
1811— Motia — mówi Józiek i przysiada się do łobuza w watowanej myśliwce, w barankowej czapce na głowie.
1812Antek widzi, jak Józiek podsuwa szulerowi karty; idzie mu to zręcznie. Dorzuca czasem słowo do rozmowy, której osią główną są popełnione w ostatnich dniach zbrodnie.
1813— W kurierach pisali, że w Austrii złapali takiego, co trzydzieści cztery zbrodnie popełnił.
1814 1815— A co? A pokaż mi u nas takiego.
1816 1817Żarty na różne tematy, najsprośniejsze anegdoty i cyniczne uwagi krzyżują się. Antek przypomina sobie, że podobnie bywało w cukierni Śródmieścia.
1818Między graczami kręci się siedmioletnia dziewczynka, córka właściciela suteryny. Przyjmuje ona udział w grze: podgląda karty.
1819Znów zmora poczyna dusić Antka. Chciałby napić się wódki, ale gospodarz pić nie pozwala. Pohulanka odbywa się dopiero późno w noc, po ukończonym graniu.
1820Naprężenie rośnie wśród graczy. Lada chwila może powstać bójka. Ale upominać się o przegrane pieniądze, to znaczy być pobitym przez „motiaków”, być raz na zawsze wykluczonym z liczby graczy, nie być pewnym życia na żadnej ulicy miasta.
1821Przez drzwi wpada kobieta w podartej chustce na głowie z dzieckiem na ręku.
1822 1823— Drzwi zamknąć! — woła gospodarz. — Tu nie dla kobiet miejsce. Czego to?
1824— Wacek! Wacek! — woła kobieta, wyrywając się na środek pokoju.
1825Spoza stołu wstaje mężczyzna blady z iskrzącymi się źrenicami.
1826 1827— Dzieci gubisz, zbereźniku, złodzieju, gubiduszo.
1828— Czego? — powtarza, zbliżając się do niej.
1829 1830— Pieniądze? Pieniądze ci dać?
1831Zamierza się na żonę. Dziecko płacze.
1832— Tylko bez bijatyk tutaj. Daj jej rubla — mówi gospodarz.
1833— Masz, psiakrew. A w domu się porachujemy, za ten wstyd przed ludźmi…
1834Kobieta bierze papierek i idzie do swoich czworga dzieci, które pozostawiła w domu. Antek wysuwa się i idzie za nią. Chce jej coś powiedzieć, nie wie co, chce jej doradzić, nie wie czym.
1835Przed bramą stoi inna kobieta.
1836 1837— Dał. Ma się ze mną rachować. Jak przegra, to powie, żem mu szczęście tym rublem odebrała. Ale już mam dosyć tego.
1838Antek idzie za nią. Kobieta wchodzi do bramy domu, wchodzi do sąsiadki i po chwili dąży w stronę swojego pokoju, a pod chustką błyska w żółtym świetle latarki ostrze siekiery.
1839— Pani Wackowa! — odzywa się nieśmiało Antek.
1840 1841Ukrywa siekierę pod chustką. Na jej bladą twarz występują rumieńce.
1842 1843Wackowa patrzy na Antka nieprzytomnym wzrokiem.
1844— Co chcę zrobić? A tobie co do tego?
1845— Pani Wackowa — powtarza Antek — co pani chce zrobić?
1846Kobieta opiera się ręką o mur, chwieje się. Antek bierze ją pod ramię, prowadzi do mieszkania. Na parterze, w końcu długiego ciemnego korytarza, małe drzwiczki wiodą do wilgotnej izby. W łóżku, okryte poduszką i paltem, leżą dzieci w podartych koszulinach.
1847— Mamo, jeść — rozlega się głos piskliwy.
1848— Idźcie do ojca, to wam da, podlec taki. Idźcie sobie. Ja za was mam cierpieć, bachory przebrzydłe, za was. A mnie co za niewola. A ty idź sobie — zwraca się do Antka — ty z ich bandy. Wynoś mi się.
1849Rzuciła się na krzesło i poczęła szlochać i krzyczeć. Zbiegły się sąsiadki, zakręciły się kobiety, rozbiegły po jadło dla dzieci.
1850 1851— Co? Już zaczynasz za cudzymi żonami się włóczyć? — zapytał Wacek, wpatrując się w Antka — za wcześnie zaczynasz. Żebyś kości całe nosił, pamiętaj.
1852— Bóg cię pokara, chorobo — szepce Antek.
1853 1854Dobrze po północy gra się kończy, rozpoczyna pijatyka. Antkowi rozświetla się w głowie. Zbliża się do Bzika, odciąga na stronę.
1855— Słuchaj, Józiek, ja chyba się powieszę — mówi cicho.
1856— Poczekaj, ja coś wymyśliłem. Chodź, pogadamy.
1857Wychodzą. Niebo pokryte czarnymi chmurami, mróz zelżał.
1858— Antek, musisz być jeszcze cierpliwy. Ja mam myśl. Już ty bądź spokojny. Tylko do wiosny… Chcesz jechać do Ameryki?
1859 1860— A widzisz. Już ja wiem, jak to się robi. Granica to głupstwo, znam tam jednego. A potem szyfkarta[66] i wio! Tam będziemy sobie razem pracowali, chcesz?
1861 1862— Już ty się nie bój. Wszystko będzie.
1863— Czego wy ludzi w grę wciągacie?
1864— E, mój kochany, tyś jeszcze wszystkiego nie widział.
1865Antkowi stanęła w myśli rozmowa jedna, sam na sam prowadzona, przy szumie lipy zaruckiej. Tak, teraz wyraźniej niż kiedykolwiek słyszał słowa hrabiego: „Na nędzę jest sposób, ale na zepsucie nie ma. A wśród was więcej zepsucia niż nędzy. Gdybyście po pracy uczciwej rozrywce czas poświęcali, byłoby wam lepiej”.
1866Przed oczami Antka przesunęły się postacie książkowych bohaterów z ich czynami wielkimi i czystymi duszami. Siłą wyobraźni uprzytomnił sobie owe wieczory na Czerniakowskiej. I Antek nagle wyrzucił z siebie jedno słowo:
1867 1868— Co kłamstwo? — zapytał Józiek.
1869— „Dzieci ulicy” czytać nie umieją, książek nie znają. A dzieci złodziejów też są złodziejami — wyrzucił nagle z siebie — i coraz ich więcej będzie.
1870— Jakie dzieci ulicy? Jakich złodziejów?
1871Antek patrzał na towarzysza, oczy mu się zamgliły i dwie łzy spłynęły mu po twarzy.
1872— Ja z tobą będę, Bziku, wszędzie z tobą — zawołał i chciał go objąć za szyję.
1873— Antek, tyś pijany — szepnął zdziwiony chłopiec.
1874— Tak, tak, pijany jestem — poprawił się Antek i łzy otarł rękawem. — Nie mów nikomu o tym.
1875Antek zawstydził się, że zapłakał nad niedolą braci.
1876Nie wspominali później o swej rozmowie…
1877Staczał się Antek nad sam skraj przepaści. W duszę dziecięcia wsiąkały wrażenia, których mu nie szczędziło otoczenie. Antek w nowym swym życiu dopatrzył się poezji. Być śledzonym, narażać się ciągle, wymykać, ukrywać w piwnicy za psią budą, oszukiwać, kraść, obmyślać wyprawy, a przy tym być cząstką masy, mieć pieniądze, żyć i bawić się — żyć w ciągłym niepokoju i podnieceniu, kłaść rękę do cudzej kieszeni, plądrować w obcym mieszkaniu, przekradać się, nasłuchiwać — było w tym coś rycerskiego dla Antka, coś, co nie stało w tak wielkiej sprzeczności z jego ideałami, jak być poniewieranym przez piekarczyków w cukierni, zawijać paczki w sklepie lub odnosić posyłki.
1878A kotłowały się w duszy Antka, zmiennej, stubarwnej, uczucia najsprzeczniejsze, ale zawsze silne, wybiegały ponad szarą treść codziennego życia przeciętnych pracowników.
1879 1880KsiążkaPoszedł raz Antek na Czerniakowską, ale tylko na chwilę, po swoje książki. Czatował na ciemnych schodach, stał długo wpatrzony we drzwi, doczekał się chwili, gdy starsi wszyscy powychodzili z mieszkania, wpadł do pokoju. Dzieci zbiegły się na jego powitanie. Krzyknął na nie, wyjął spod poduszki swoje książki i uciekł, uciekł spiesznie, bo nie chciał słyszeć żadnego zapytania, na które musiałby odpowiedzieć.
1881Długo się wahał, czy odkryć swój skarb towarzyszom nory piwniczej, wreszcie zdobył się na odwagę… i w kryjówce złodziejskiej, przy chwiejnym blasku świecy zadźwięczały po raz pierwszy słowa inne niż zwykle i króliki zdziwione wpatrywały się, gdy przyciszonym głosem czytał.
1882Słuchał Bzik, Maślarz i ojciec jego, i może rozumieli, może nie rozumieli, ale słuchali uważnie, a stary jęczeć przestawał, choć mu rany, z odleżenia powstałe, piekielne sprawiały męczarnie. Uśmiechał się czasem, czasem oczy jego strzelały gniewem, to znów łagodnie spoglądały w przestrzeń. Szły ku niemu zapachy pól z tych słów, promienie słońca, którego od lat nie oglądał.
1883— Mój Antku, jeszcze! — prosił, gdy chłopiec odkładał książkę.
1884Antek przecierał załzawione oczy, przechylał się bliżej ku świecy i ciągnął dalej.
1885I znów tygodnie całe minęły, znów słońce bardziej przygrzewać poczęło.
1886Józiek znalazł to, czego szukał; powrócił razu pewnego zadowolony, wyciągnął Antka na róg do szynku; usiedli w kącie pokoju.
1887Morderstwo, Zbrodnia— Słuchaj — zaczął Bzik — tylko bądź mądry. Jak skończę, to zobaczysz, że przystaniesz. Tylko nie przeszkadzaj. Za miesiąc możemy już być bardzo daleko. Ale musisz mi pomóc.
1888 1889— Więc, widzisz, na Topiel, wiesz nad ślusarzem, na facjacie, mieszka fanciarka[67]. Słuchaj tylko. Mieszka sama, stara jest. Tylko uważaj. Hołoty włóczy się tam sporo, więc i diabeł nie dojdzie, kto to zrobił. I o tym nikt z naszych nie może wiedzieć. Bo ona z naszymi trzyma. Musimy to sami zrobić, we dwóch. Rozumiesz?
1890 1891Józiek rozejrzał się. Był wzburzony.
1892 1893Antek patrzał na przyjaciela wzrokiem zdziwionym, pytającym.
1894— No, czego się gapisz? Tu nie ma gadania. Baba się pilnuje, śpi jednym okiem. Jak nie chcesz, to nie. Mnie wszystko jedno.
1895 1896— Nie drżyj się. Wszystko jedno. A Maślarz mało narznął ludzi. Co wielkiego? Chcesz być daleko stąd? Inaczej nic nie zrobisz. Bez forsy musimy tu siedzieć. Jak chcesz.
1897 1898— Dziś w nocy. Zaraz pójdziemy. Mam sznurek i na wypadek i coś kolącego. Stara, chora. Nie bój się, już ja sobie sam dam radę.
1899 1900 1901 1902— Tylko się nie trzęś, bo tak nic nie zrobimy. A pamiętaj, musi nam się udać, bo jakby się „nasi” dowiedzieli: ona od nas kupuje kradzione.
1903 1904— Więc sztaba? To się napijemy. Tylko nie za wiele. A potem spacerować trzeba. Maślarz mi tak mówił.
1905Wypili po trzy kieliszki, wyszli z szynkowni.
1906Szli obok siebie, nie mówiąc nic. Józiek kilka razy odchrząknął, ale milkł.
1907Krakowskie Przedmieście wre życiem. Chłopcy mijali przechodniów, idąc szybko. Mieli na sobie krótkie półszubki i czapki z daszkami. Józiek począł gwizdać.
1908 1909Aleje Ujazdowskie tonęły w półcieniu. Środkiem sunęły szeregi pojazdów, trotuarami rozwijał się długi wąż spacerujących, między nimi mężczyźni, panie w pięknych kapeluszach i dzieci w jasnych ubrankach.
1910Był to pierwszy ciepły dzień wiosenny. Drzewa pokryte świeżymi pączkami niosły zapach świeży i czysty, którego nie mógł zagłuszyć kurz, wydobywający się spod długich sukien i szeleszczących spódnic pań.
1911A między przechodniami uwijały się dzieci z bukiecikami w rękach i zapraszały do kupna kwiatów.
1912— Proszę pana, niech pan kupi kwiatki dla tej ślicznej pani, proszę pana, matka chora, ojciec w szpitalu — zawodził dziewięcioletni nędzny chłopczyna w łachmanach.
1913— Proszę pana, dziś nie jadłam — woła dziewczynka w poplamionej sukienczynie. — Proszę pana.
1914Antek i Józiek siedli na podmurowaniu sztachet i patrzeli.
1915Antek pamiętał podobny obraz. Dwa i pół roku minęły, on z Mańką biegał wówczas między przechodniami, sprzedawali kwiaty i odnosili pieniądze ojcu. Tylko dwa i pół roku temu. Wtedy, ostatnim razem, ten pan hrabia wziął go do siebie…
1916 1917— Poczekaj jeszcze — mówi Bzik.
1918 1919 1920— Słuchaj, może by jeszcze się napić?
1921 1922Idą. Józiek gwiżdże przez zęby.
1923 1924 1925— Zobaczysz, jak będzie gracko. Babę za halc[68], poducha na pysk i basta! Ani zipnie. Zobaczysz.
1926 1927— Na dole krzyk. Nikt nie usłyszy. A wreszcie ona zawsze drze się. Już to moja rzecz. Ty stój za mną.
1928Idą. Józiek gwiżdże przez zęby.
1929— No. Antek, teraz trzymaj się ostro.
1930Wchodzą przez bramę. Józiek zagląda do suteryny.
1931— Widzisz, mówiłem ci, że za wcześnie. Jeszcze się nie zebrali. Będzie kto szedł przez schody i usłyszy.
1932Drapią się po schodach drabiniastych, ciemnych.
1933— A potem przez okno od razu na dach, pamiętaj.
1934Stoją przede drzwiami. Józiek stuka. Cisza. Stuka po raz drugi.
1935 1936 1937 1938— Sikorę[69] niosę.
1939 1940— Niech otworzy, do choroby. Przecież sikorą za karty nie zapłacę.
1941 1942— Niech otworzy, powiadam. Zwariowała stara czy co? Nie chcę, żeby Maślarz widział, że mam. Zobaczy, że będzie żałowała.
1943Rozlega się zgrzyt klucza, kołatanie zasuwek.
1944Stara uchyla drzwi, wyciąga przez szparę rękę.
1945 1946 1947 1948— Niech się nie boi, nie zjem, bo za stara, za sucha.
1949 1950 1951 1952Stara patrzy na Jóźka nieprzytomnym wzrokiem, głosu wydobyć nie może ze ściśniętej gardzieli.
1953 1954 1955Józiek cofa się. Ona przywala drzwi swoim ciałem, zamyka na klucz.
1956 1957W pokoju rozlega się jakiś łoskot. Józiek ponawia pytanie. Nie ma odpowiedzi.
1958Schodzą na podwórze. Są na ulicy. Idą razem kilkadziesiąt kroków.
1959Antek drży. Szczęki biegają mu. Słychać szczęk tylko zębów. Ręce szukają oparcia.
1960Nagle Bzik zatrzymuje się. Staje przed Antkiem. Patrzy mu w oczy zimnym, stalowym wzrokiem.
1961— Kwita z nami — mówi, a oddalając się dodaje — tchórz, rabin uczony!
1962 1963— Możesz nie wracać do nas. Już ja ciebie osmaruję przed swoimi. A w drogę mi nie właź, bo…
1964Nie dokończył. Antek go zrozumiał.
1965Bzik przeszedł na drugą stronę ulicy, przywitał się z idącym do szulerni „motiakiem”, poszli razem.
1966Antek stał oparty o mur. Drżał całym ciałem…
1967Fanciarkę znaleziono nazajutrz nieżywą. Umarła z przerażenia.
1968 1969Gdy go nazajutrz pytano o miejsce zamieszkania, rzekł:
1970 1971Wskazał adres robotnika, dorożkarza, garbatej i Zośki.
1972XI. Masz duszę
1973Na Czerniakowskiej nie pytano Antka, gdzie był i co porabiał przez długie trzy miesiące. Przyszedł, więc jest, i koniec.
1974Młody chłopiec, zaciągnęli go, ale się wyrwał; tym lepiej, że przeszedł raz włóczęgę, jest teraz pewniejszy; choć kto wie… Jeszcze nie raz wpadnie w ręce łobuzów… Tak, dziesięciu zginie marnie, jeden się ocali. Wie o tym, zna to wszystko stary ślusarz fabryczny, zna i zięć jego, dorożkarz. Widywali oni niejednego chłopca mądrego, zwinnego, co to zdawało się, że wyrośnie na człowieka zdolnego, pracowitego, a tu „złe najdzie” na chłopaka i po nim… Inny będzie cichy i całe życie niezdara. Oj, szkoda chłopców. Żeby to jakaś pomoc, opieka, albo co… ale tak.
1975Rozumując w ten sposób, ślusarz nie wypytywał Antka o nic, żeby go „nie urazić, nie odstręczyć” od siebie. Karmił go, dał mu kąt i czekał, co dalej będzie, i obawiał się, że ma Antek znów zniknie — już na zawsze.
1976A chłopcu tak było straszno i nie wiedział, co go dręczy, co go prześladuje w jego bezcelowych wędrówkach po mieście.
1977Niedziela. Gwarno na placu Witkowskim. Tu sprzedają psy, króliki, gołębie, szczygły, wiewiórki. Klatki pozawieszane na parkanach. Ciągnie się szereg straganów. A taka moc ludzi jak mrówek w mrowisku.
1978Antek przesuwa się między tłumem i czuje się bardzo samotnym. Widzi chłopców, wyrostków, jak nawołują się, śmieją, kręcą, rozprawiają. Niedawno i on miał przyjaciół, należał do kogoś, teraz znów jest tak bardzo sam jeden, jak wówczas w cukierni lub księgarni.
1979I czuje Antek, że nie przyłączyłby się do tych rozbawionych, wesołych terminatorów rzemieślniczych, którzy cały tydzień siedzą w warsztatach nachyleni nad pracą, kołyszą majstrowi dzieci, czyszczą buty całej rodzinie, chodzą na posyłki, a ot w niedzielę tak się cieszą, jakby im było najlepiej w świecie.
1980— Głupcy — szepce Antek i idzie dalej.
1981O, tam znów chłopaki „ocwaniają” głupiego chłopka. Chłop ma na furze klatkę z gołębiami. Obstąpiła go cała gromada i żąda „pokazania” gołębi. Już cztery gołębie są w rękach chłopców. Wówczas jeden zacina konia, koń rusza. Chłop nie wie, czy zatrzymywać furę, czy odbierać od chłopców gołębie. Sekundę trwa wahanie. Tłok: koń może kogoś „rozjechać”, będzie kram, gwałt, policja. Chwyta za cugle, zatrzymuje furę. Rozgląda się: ani chłopców, ani gołębi. Ano, trudno.
1982Antek patrzy i nie bawi go to dzisiaj wcale. I smutno mu, choć słońce świeci jasno na niebie, i pusto mu, choć taka moc ludzi wokoło.
1983Dlaczego tak jest, co się z nim stało?
1984Wraca do domu. Siada przy oknie na stołku i patrzy, jak kobiety krzątają się po izbie. Dzieci obstępują go, jedno wdrapuje mu się na kolana. Antek gładzi płową główkę Janinki. Smutno mu.
1985Przychodzi ślusarz z kościoła. Antek odsuwa dzieci, wstaje. Chciałby wyjść, nie wie, dokąd.
1986— Siedzę wam tu na karku i nic nie robię — mówi, i rzecz dziwna, czuje, że krew mu uderza do twarzy.
1987— Nic nie szkodzi — mówi ślusarz — odpocznij sobie, bo jesteś chory teraz. Jak sobie co znajdziesz, to nam oddasz.
1988Dusza, MelancholiaAntek dziwi się: jak to, on jest chory. Może być, że jest chory, może dlatego tak mu dziwnie, że jest chory.
1989 1990— Co ci jest? Ja, widzisz, nie umiem ci tak powiedzieć, jak potrzeba. Ale, widzisz, ja w twoim wieku to samo miałem. To jest, widzisz, ja ci powiem, jak ze mną było. A było tak: byłem jak i ty, sierota. Miałem, widzisz, dziewięć lat, jak mi ojciec umarł. Więc też, uważasz, to tu, to tam, rozmaicie. Nie ma co, jest dosyć wesoło w kompanii. Latem łapaliśmy ryby, zastawiali na Kępie sieci na ptaszki. Kąpało się całe dnie. Wesoło było. A w zimie znów ślizgawka, śnieg. Łaziliśmy po lodzie. Raz złapaliśmy kota, przylepiliśmy mu do nóg mazią łupiny od orzechów. Puściliśmy na lód, a za nim psa. Kocisko „wyrywał” i ślizgał się, i przewracał, a pies za nim. Co się rozpędzi, to bach! i leży. I tak ciągle. Raz, ja ci już wszystko mówię, żebyś mnie zrozumiał, miałem już ze trzynaście lat. A zawsze mały byłem: i ojciec mój był niski. Więc mnie okropnie lubili, bo byłem taki zręczny. I zawsze ze starszymi… Więc raz na Ordynackiej pakuję rękę do kieszeni jednemu. A ten poczuł i łap mnie za rękę. Drugi, Paweł, z którym byłem (w więzieniu umarł, świeć mu Panie), pchnął go. Ale ten nie puścił. „Co pan ode mnie chce?” — wołam. A on mówi: „Źle robisz, chłopcze”. „A co ja robię?” — pytam. A on mówi: „Nie bój się, nie oddam cię do policji”. Ano, myślę sobie, będzie teraz trajlowanie. A on nic, tylko mówi: tak a tak się, mówi, nazywam (nazywał się Piotr Wiśnicki), jestem, mówi, ślusarz, mam warsztat tu i tu, mówi (na Ordynackiej, u rzeźniczki), i mówi, jak ci zacznie być tak smutno i nijako, to przyjdź do mnie. Ja nic nie rozumiałem z tego wszystkiego. Dopiero widzisz, po jakim roku jak mnie chwyciło, jak mnie zdusiło, tom sobie wcale rady nie mógł dać. I ja, tak jak ty teraz, nie wiedziałem, co mi jest. Ciągle bym tylko chodził po ulicach i płakał. Ani pić, ani jeść, ani kraść (ja ci, widzisz, już wszystko mówię), tylko Bóg wie co. Tamten, widzisz, zrozumiał, że ze mną tak będzie. I widzisz, tak ci coś dwa miesiące łaziłem bez głowy, a do niego wstydziłem się iść. Aż mnie sam spotkał i poznał. I jak tylko spojrzał na mnie, od razu poznał, co się ze mną dzieje.
1991„Aha, powiada, przyszła choroba na ciebie”.
1992Chciałem uciekać, ale mnie złapał za rękę.
1993„Chodź ze mną, to cię wyleczę” — powiada.
1994 1995„Chory, chory jesteś” — powiada.
1996Już mu się nie opierałem, tylko szedłem za nim. Całe dwa tygodnie niczego mi się tknąć z roboty nie pozwolił, a tylko prosił, żebym od niego nie uciekł. „Bo zmarniejesz” — powiada. No, i widzisz odeszło mi, potem wziąłem się do roboty, ożeniłem się. Oj, żeby ten Wiśnicki jeszcze naukę miał, toby z niego mogło co być. Tak ci umiał do duszy przemówić. Śmieli się z niego, że cały jego warsztat to sami złodzieje. I tak było. I on sam to mówił. A jakeśmy go kochali. Bo widzisz, on umiał mówić do ludzi. A jak się upił, jak zaczął prawić, to było słuchać. A pił, biedaczysko, pił. „Dusza, mówił, lżejsza jest od wódki, więc jak wypić dużo, to ona do góry wypływa” — mówił. Widzisz, Antek, jaka to jest nasza choroba. I każdy ją musi przejść. I widzisz, w tej chorobie to można każdego, najgorszego, na dobrą drogę naprowadzić. Ale jak kto w tej chorobie nie ma opieki i pomocy, to już przepadł: albo kryminał, albo szpital.
1997Antek słuchał tej mowy dziwnej, na pozór bez związku skleconej, a jednak tak prawdziwej. Przyszedł mu na myśl Józiek Bzik i wielu innych chłopców, przypomniał sobie rozmowy z nimi. Tak, i oni są chorzy.
1998— A proszę pana Wojciecha, czy w tej chorobie nie pomaga wódka?
1999— Oj, nie, Antek, nie pomaga, a bardzo szkodzi. Bo, widzisz, to jest taka choroba, że tu myślisz o tym, o czym nie chcesz myśleć i widzisz to, czego nie chcesz widzieć. Więc jak napijesz się, to usypiasz to wszystko. A ta właśnie trzeba przecierpieć i przemyśleć, to potem zagoi się i już masz spokój. Chociaż wraca to potem, wraca. Ja dziś jeszcze czasem czuję, że wraca, ale jak wrócę do domu, jak mnie obsiądą dzieciska, tak odejdzie.
2000— A czy każdy musi mieć tę chorobę?
2001— Nie, Antek, nie każdy. Jak który od dziecka jest zahukany, zabity, zagnębiony, a jeszcze z przyrodzenia nie bardzo bystry, to wiek przeżyje i nic. Ale taki jak ty, wesoły, oblatany, to musi… Więc, widzisz, Antek, ty siedź sobie u nas, nikt ci złego słowa nie powie, a potem weźmiesz się do roboty, ożenisz, i będziesz porządnym człowiekiem.
2002Antkowi raźniej się jakoś zrobiło. Od chwili, kiedy przekonał się, że jest chory, uspokoił się trochę. Siadywał w domu najczęściej, rozmawiał z dziećmi; wśród nich było mu najlepiej. Ale czasem rwało go coś na ulicę. Nie chciał wyjść, bo wiedział, że znów zwiększy się jego choroba, ale nie mógł oprzeć się chęci wybiegnięcia.
2003Stanął czasem przed, oknem ochrony i patrzał. Słuchał, jak dzieci śpiewały. Widział, jak ochroniarka chodziła między nimi, zachęcała do zabawy. Widział, jak siostra miłosierdzia krzątała się podczas obiadu. I smutek go ogarniał, ale jakiś miły, wesoły smutek.
2004Nie chciał oderwać się od okna, a jednak nie mógł długo się przypatrywać.
2005To znów poszedł do znajomego rzemieślnika i przyglądał się robocie.
2006Ale najdrobniejszy szczegół mógł go znów wyprowadzić z równowagi.
2007Widział raz, jak stróż prowadził obdartego chłopca do cyrkułu. Chłopiec wyrywał się, płakał, całował stróża po rękach, prosił. I Antek czuł, że zmora znów go dusić zaczyna. Uciekł do domu.
2008Z wycieczek swych Antek jedną ważną wiadomość przyniósł: są czytelnie bezpłatne, gdzie można książki otrzymywać.
2009Znów powróciły wieczory spędzane na czytaniu. Coraz to inne postacie, rzeczywiste lub wyśnione w wyobraźni autora, zaludniały poddasze. Znów czarne oczy Zośki wpatrywały się uporczywie w usta Antka.
2010Choroba ustępowała. Antek począł oglądać się za robotą. Do rzemiosła nie chciał iść. Nie chciał pracować za darmo, a przede wszystkim nie chciał rozstawać się z opiekunami swymi i… Zośką garbatej.
2011I po kilku dniach rozglądania się otrzymał Antek urząd roznosiciela kuriera. Wstawał teraz o piątej rano, biegł do redakcji, odbierał swoją liczbę egzemplarzy, a potem jazda od domu, do domu, z piętra na piętro.
2012Uskarżali się na to zajęcie ludzie starsi, którzy już nogi pozrywali na bieganiu. Dla Antka było to mile zajęcie. Uskarżali się ludzie żonaci, którzy z siedmiu rubli miesięcznie nie mogą wyżywić rodziny, dla Antka zapłata taka wystarczała.
2013Co będzie później, mało go obchodziło. Dorożkarzem, posłańcem zostanie, wszystko jedno. Byle nie siedzieć w dusznej izbie, pochylonym nad robotą. Jemu powietrze, przede wszystkim powietrze potrzebne było do życia…
2014I byłby szedł Antek tą nową drogą, na którą pchnęło go życie, gdyby nie jeden wypadek. Bo trzeba wiedzieć, że między życiem dziecka ulicy i dziecka salonu olbrzymia istnieje przepaść. Dziecko salonu idzie wąską ścieżką, po której prowadzą je rodzice i szkoła; jak koń dorożkarski idzie po równej drodze, a oczy zasłonięte ma klapą, by patrzało prosto przed siebie, nie w prawo, nie w lewo. A dziecię ulicy pchane jest życiem przez szeroki gościniec i nic nie krępuje go w patrzeniu, słuchaniu, myślach i czynach.
2015Antek kochał Zośkę. Nie zdawał sobie sprawy ze swego uczucia, nie myślał o nim. Uczył ją, ona słuchała go, gdy czytał, czasem z nią rozmawiał i nic więcej.
2016Bieda, Książka, Kondycja ludzkaA jednak, gdy Antek zobaczył raz Zośkę w towarzystwie jakiegoś pana w cylindrze, w czarnym palcie, w rękawiczkach, to krew w nim zagrała. Przypomniał sobie, co mu Józiek Bzik powiedział, i czuł, że wściekłość wstępuje mu w ręce, w nogi, w piersi i w mózg.
2017Pan w rękawiczkach pożegnał Zośkę, uścisnął jej rękę, uchylił kapelusz. Zośka była zarumieniona, a oczy jej błyszczały zupełnie tak samo, jak wówczas, gdy on czytał wieczorem jaką powieść.
2018Zbliżył się do dziewczyny drżący, zmieniony i bez wstępów zapytał groźnie.
2019 2020 2021— Co to za facet? Skąd go wytrzasnęłaś?
2022 2023— Nie odczepię się, matce powiem.
2024 2025Antek zrozumiał, że gniewem nic nie pomoże, a zaszkodzi raczej.
2026 2027— A co ja robię? Zwariowałeś, czy co?
2028— Zośka, ty wiesz, co on chce z tobą zrobić.
2029— A skąd ja mam wiedzieć?… Może się chce ożenić.
2030— A tak, ożenić — ze złością potwierdził Antek.
2031 2032 2033 2034Szli kilka kroków obok siebie.
2035— Słuchaj, Zośka — zaczął znów Antek — ty wiesz przecie, że ja ci dobrze życzę.
2036Dziewczyna spojrzała mu w oczy.
2037 2038— Pamiętaj, żebyś nie poszła na poniewierkę.
2039 2040— Pamiętaj, Zośka, ty nie masz nikogo, kto by się za ciebie „zastąpił”. A on hycel dobrze wie.
2041 2042— On ci mówi pewnie tak, jak ci w książkach. Oni to umieją, oj! oj! Jak byłem w cukierni, to się nasłuchałem. Potem się śmieją i chwalą… Powiedz, Zośka, on ci się podoba.
2043— A pewnie, że się podoba. A co mi to szkodzi, że się powłóczy. U nas każda ma takiego, śmieją się z nich.
2044— A śmieją, śmieją, aż zapłaczą. Słuchaj, Zośka, ja widzisz, znam ciebie, ja wiem, ileś ty już głodu i pracy zaznała, ja wiem, jak ty w śnieg i mróz w lekkim paltociku chodzisz i zębami dzwonisz. Ja wiem, że ty sama na świecie, ja wiem, jak wam ciężko, jak ty chcesz się uczyć, jak ty masz w duszy dużo dobrego. I ja tobie dobrze życzę, ja chcę, żeby tobie dobrze było, żebyś ty miała trochę wesela w życiu. Ja wiem, żeś ty młoda i ładna. A taki co? On od dziecka tylko żarł dobrze i spał miękko, nie naorał się, nie naziębił, nie nagłodził. A teraz wyrósł, to się bawić chce. On ciebie nie będzie szanował, jego tam wszystko mało obchodzi.
2045 2046 2047— Widzisz, Antek, ja bym ci powiedziała, ale sama nie wiem. Widzisz, co mnie czeka? Mnie czasem, a teraz coraz częściej, to tak straszno. Jak patrzę na wszystko, to mnie tak dusi w piersiach i chciałabym lecieć, fruwać, wiesz, sama już nie wiem. Jak czasem siedzę i szyję, to mi tylko miga wszystko przed oczami. Co dzień, deszcz nie deszcz, chodzić, żadnej zabawy, nic, nic. Czasem taka zła jestem na moją starą, żebym ją chciała bić. Po co ona garbata, po co ona biedna? Biedni nie powinni mieć dzieci, żeby się tylko męczyły na świecie. Przychodzą do magazynu panie i stroją się, i nudzą. A czasem to przychodzą takie, co to wiesz, nic ważnego, a jak hrabinie jakie. Dlaczego to uczciwa dziewczyna musi jak koń orać i nic nie ma. Inna to ma braci, pójdzie gdzie. A ja co? Już mi wszystko jedno. A on, widzisz, dobry jest. Może to będzie w moim szczęściu, że mu się spodobam i ożeni się ze mną. Pamiętasz, czytałeś raz? Wykształci mnie, odda mnie na naukę. Pamiętasz, czytałeś nam raz? I ożeni.
2048— Oj, Zośka — szepnął Antek — i ty jesteś chora tak samo jak ja.
2049— A co ci jest? — zapytała z niepokojem.
2050— Wojciech mi tłumaczył, ale nie umiem powtórzyć. To jest, widzisz, nie na ciele choroba, a to są takie rozmaite myślenia i smutek.
2051 2052Antek nie mówił nic przez pierwsze parę tygodni, ale nie przestawał dziewczyny śledzić.
2053— „Nie pozwolę!” — wołał w duszy, ale zaraz myślał: „A może on się i ożeni?”. Toż czytał o tym w książce.
2054Pan w rękawiczkach pracował u ojca w sklepie z ceratami.
2055 2056Po długim wahaniu postanowił zwierzyć się garbatej.
2057Garbata słuchała z szeroko otwartymi oczami i powieki nawet nie opuściła. Każde słowo łykała spragniona.
2058— To to tak — szeptała — i Antek nie wiedział, czy w głosie jej dźwięczało zdziwienie, smutek, czy zadowolenie. — To to tak — powtórzyła — to ten sklep to jego ojca.
2059A gdy Zośka wróciła wieczorem do domu, stara zapytała z wyrzutem:
2060— A ty czegoś mi nic nie mówiła?
2061 2062Rozmowa cicha trwała długo. Zakończyła się płaczem dziewczyny.
2063Nazajutrz garbata ubrała się w swą odzież odświętną, uczesała się jak do kościoła.
2064— A co to ona garbata, że nie może wyjść za pana? — szepnęła.
2065I poszła w stronę składu cerat i tapet. Długo przyglądała się wystawom sklepu, wielkiemu szyldowi i lśniącym szybom.
2066 2067 2068Gdy po kilkunastu minutach stała znów przed wystawą sklepową, zdawała się jeszcze bardziej garbatą niż zawsze. Pochyliła się, a na ziemniste czoło wystąpiły wielkie krople potu.
2069— Więc zawsze tak samo, zawsze?
2070Sunęła po ulicy, ustępując z drogi przechodniom, patrząc w ziemię niemrugającymi oczami.
2071 2072Szła w stronę mieszkania jak zranione zwierzę, do kryjówki swojej.
2073Przeszła podwórze i oczu nie podnosiła.
2074Usiadła na stołku w swej kuchence i siedziała nieruchomo.
2075— Więc to tak… A przecież Zośka prosta jak trzcina, oczy ma takie czarne, duże, włosy długie, gęste, rumieńce młodości na twarzy, a skórę białą, czystą. A przecież Zośka… Ano…
2076Czuła się bezsilną. Na stole leżały porozrzucane skrawki atłasu, aksamitu, druciki i nitki różnokolorowe. Leżały płatki i całe zrobione kwiaty i liście.
2077Usiadła przy stole i zaczęła zwijać machinalnie łodygi, nawlekać, spajać i przymocowywać kwiaty.
2078Nie odrzuciła roboty ani do śniadania, ani do obiadu. Weszła Wojciechowa i pyta, czemu ona sobie obiadu nie ugotuje.
2079 2080— Kartofli czemu pani nie wstawi?
2081 2082Ślusarzowa wzrusza ramionami i wychodzi.
2083„Garbata” zwija liście. Migają w jej wprawnych rękach druciki i nitki. Pozieleniły jej się palce. Sczepia płatki, nawleka słupki, gładzi, prostuje, dmucha, co chwila bierze do rąk inne narzędzie.
2084Wieczór zapada. Zośka powinna już wrócić! Teraz nie sezon.
2085Wypada jej z rąk ostatni kwiat zrobionej róży. Patrzy na niebo ciemne zachmurzone, deszcz pada. Tworzą się cienkie włókna wody i ciągną od nieba do ziemi. Słychać grzmot oddalony.
2086„Zośka zmoknie. Parasola nie wzięła. Pewnie przeczeka deszcz w bramie” — myśli garbata.
2087Mrok zapada, a Zośki nie widać.
2088 2089— Nie widziałeś Zośki? — pyta go.
2090 2091Garbata patrzy na chłopca, a w oczach jej maluje się nie smutek a zdziwienie.
2092 2093— Już późno — mówi Antek. — Pójdę do magazynu, dowiem się, czy jest tam.
2094Biegnie przez ulicę. Nie czuje deszczu, który mu wielkimi kroplami spływa po twarzy, po szyi, po rękach. Mija szeregi ulic. Staje przed znajomą kamienicą. Patrzy w okna: ciemno.
2095 2096Po chwili zgrzyta klacz w zamka. W bramie staje stróż.
2097— Czy z magazynu panny powychodziły?
2098— A co miały robić? — pyta stróż.
2099— Czy tu nie było takiego faceta w rękawiczkach?
2100 2101 2102 2103— A ty brat może? — pyta stróż.
2104 2105— Et — macha ręką — co ty tam poradzisz? Idź do domu spać.
2106Antek stoi chwilę. Czuje, że wściekłość go ogarnia. Biegnie w stronę Wisły. Ale po co?
2107Zatrzymuje się przy ulicy Karowej. Patrzy w dół na rozciągające się u stóp jego Powiśle. Tłoczą się domy, wiją, rozbiegają się w różne strony i schodzą. Taka wielka moc domów, aż het, pod rzekę samą. Jedne wyższe, inne niższe, jak góry, pagórki i wzgórza. Między nimi doliny — ulice. Gdzieniegdzie miga żółtym światłem okienko, gdzie indziej czarnymi kwadratami znaczą się szeregi okien. Dalej parkany. Tu, ówdzie, pojedyncze drzewo wystrzela.
2108Antek nie wie, czemu ten widok go zajmuje.
2109Odwraca się. Za wąskim przesmykiem widzi światło jasne: tam Krakowskie Przedmieście.
2110 2111Znów patrzy na domy, które u stóp jego się ciągną w obie strony nieskończonym szeregiem.
2112 2113— Więc to tak? — pyta. — A może ona wróciła?
2114Spieszy teraz bardziej jeszcze, jakby chciał nadrobić czas stracony.
2115 2116— Co się stało? — pyta z niepokojem.
2117 2118— A jakże, odcięli: do szpitala ją zabrali.
2119— Było się czego wieszać — dodaje inna.
2120W mieszkaniu ślusarza ruch. Mężczyźni pojechali do szpitala. Kobiety rozprawiają żywo.
2121Przyszła kościarka — sąsiadka.
2122— Niby to ona taka święta — powiada.
2123 2124 2125 2126Wchodzi stolarzowa pijana, z dzieckiem przy piersi.
2127— Ja bym tam się wieszała — dowodzi. — Ja… ja mądra. Ja bym wiedziała, co robić. Ja bym, psia krew, wzięła kolaka[70] w garść.
2128I pochwyciła ze stołu nóż. Dziecko zapłakało.
2129— Cicho, na, ssaj. Ja bym kolaka wzięła… Ale bym go zaprosiła do siebie naprzód. O, zapłaciłby mi. Głupia garbata.
2130Włosy jej się rozpuściły i rudym kosmykiem opadły na barki.
2131— Tylko tak. Ty mnie, ja tobie. A co, może nie? No, niech kto zacznie ze mną.
2132 2133— No, niech zacznie. Jak to w zeszłym roku z Pawłem. Nazwał mnie pijaczką. A co? Za twoje pieniądze, złodzieju, piję czy co? I widzicie, nie ja, ale on się wyniósł. Bo… Głupia Garbata. No co, może nie?
2134Antek patrzał na tę kobietę pijaną, z nożem w ręce i dzieckiem przy piersi, na jej włosy rozrzucone w nieładzie i szklisty wzrok, wsłuchiwał się nie w znaczenie wyrazów, ale w jej głos ochrypły i przypomniał sobie matkę Mańki, swego ojca, Jóźka Bzika, tę dziewczynę z budy „czarnoksiężnika”, dzieci pod krypą, i znów rozpierać mu coś pierś zaczęło, i znów chciał uciekać, uciekać daleko, jak najdalej.
2135Choroba wróciła z większą jeszcze siłą.
2136 2137Ba, czy to jeden Józiek Bzik jest na święcie?
2138Nałożył swą mokrą marynarkę, czapkę na głowę i wyszedł.
2139Zaszedł nad Wisłę, osiadł na brzegu, na palu, patrzał. Błyskawica rozproszyła na chwilę zmrok, odbiła się kulą ognistą w rzece i znikła. A potem grzmot.
2140Deszcz ustawał. Zarumieniła się jutrznia. A on precz siedział. Chciał wstać i iść w drogę, gdziekolwiek, byle iść. Ale nie miał sił wstać z miejsca.
2141Słońce przedarło się przez chmury i skoczyło w wodę promieniami. I zadrgały iskry na Wiśle.
2142Zaludniła się rzeka. Wyjechały czółna po piasek. Dwie łodzie rybackie sunęły z białymi masztami, w które wiatr dął. Tratwa długa i wąska sunie po toni, kierowana równymi uderzeniami wioseł.
2143 2144— Nie pójdę — mówi sobie — niech się co chce dzieje.
2145W administracji nie wiedziano, że zniknięcie jednego z chłopców roznoszących pismo ma związek z wiadomością o zamachu samobójczym jakiejś garbatej mieszkanki Powiśla.
2146 2147Wstał, przeszedł się po wybrzeżu, podniósł kamień, ukrył za pazuchą i podążył w stronę Śródmieścia.
2148Zatrzymał się przed sklepem z tapetami, rozejrzał się wokoło. I z całej siły rzucił kamień w szybę wystawową. Wpadł do przechodniego domu, stamtąd w boczną ulicę.
2149Przystanął na moście. Rozejrzał się: nikt na niego nie zwracał uwagi. Więc jest bezpieczny.
2150Uśmiechnął się. Oparty o żelazną barierę, przyglądał się przechodniom.
2151Szedł jakiś staruszek, bardzo ubogo ubrany. Spod kapelusza z szerokim rondem wymykały się srebrne włosy. Na ustach miał uśmiech ujmujący, w oczach łagodność.
2152 2153 2154Starzec zatrzymał się. Położył mu rękę na ramieniu i długo patrzał mu w oczy, wreszcie rzekł z przekonaniem.
2155— Masz duszę, chłopcze. Może mieć świat z ciebie pociechę. Chodź do mnie.
XII. Wariat
2156— Jak się nazywasz? — spytał starzec.
2157 2158 2159 2160 2161 2162— DuszaMasz duszę, chłopcze, masz… Jeżeli nie znudzisz się u mnie, nie uciekniesz mi, to kto wie, może tobie przeznaczonym jest poprowadzić dalej moje dzieło… A ty wiesz, kto ja taki?
2163 2164— No, no, mów śmiało. No… wariat jestem.
2165I roześmiał się. Przystanął. Znów głęboko wpatrzył się w oczy Antka i szepnął:
2166— Nie, nie mylę się. Ty masz duszę.
2167Szli, milcząc obok siebie. Antek był zaciekawiony, poznaje nową istotę, która wyróżnia się spośród znanych mu osób… Co ten mu przyniesie, dokąd ten chce go zaprowadzić?
2168Antek szedł za nim bez najmniejszego niepokoju i radości, jak człowiek, którego mało obchodzi, dokąd los go rzuci. Pragnął tylko mieć kogoś, iść z kimś, byle nie sam, tak strasznie, potwornie sam.
2169Starzec prowadził go przez wał praski, skręcił w ulicę Brukową, znów minął parę ulic poprzecznych i wszedł w podwórze, z podwórza na prawo w długi ciemny korytarz. Na końcu korytarza znajdowały się drzwi niskie. Starzec wprowadził Antka do swego pokoju.
2170W pokoju stało łóżko między drzwiami i oknem. Zakratowane okno wychodziło na niewielki zaułek podwórza. Przy łóżku stół, na stole kilkanaście flaszek z płynami, pudełek od lekarstw, podstawek z proszkami, szklanek i maszynka naftowa. Przy stole stała zamknięta niska szafka, na szafce książki stare, podarte, zakurzone. Środek pokoju zajmował fotel pokryty strzępami ceraty, spod której wyłaziły sprężyny. Na podłodze, pod łóżkiem, na półkach, wszędzie moc książek, broszur i zapisanych zeszytów, wszystko pokryte warstwami kurzu. Na starych rocznikach pisma leżał bochenek chleba i miska; w kącie pokoju dzbanek gliniany bez ucha.
2171— No cóż? Biednie tu?… Poczekaj, jak mnie zrozumiesz, to zobaczysz, że tu są skarby, wielkie skarby… Widzisz ten fotel? Dostaniemy za ten grat dziesiątki i setki tysięcy rubli… Tylko nie dziś i nie jutro. Ale nie trzeba się zniechęcać… Widzisz, ja ciągle wierzę, i dlatego żyję, że wierzę. Tylko pracować trzeba i nie zniechęcać się… Widzisz, takich jak ty chłopaków miałem już kilku. Byli tydzień, dwa i uciekali… A ja teraz ciebie chcę wziąć; może ty nie uciekniesz ode mnie… Siadaj sobie na łóżku.
2172Sam siadł na fotelu i ciągnął dalej:
2173— I czy dziw, że dzieci nie mogą mnie zrozumieć, kiedy najwięksi ludzie na świecie… To jest nie najwięksi, a ci, których nazywają największymi, nie odpisują na moje listy… Ale ja się nie zniechęcam… Dziś znów wysłałem list do królowej Wiktorii[71]… Bo, powiedz sam, czy ja mogę tu pracować? Inni uczeni mają pracownię, mają pomoc w ludziach, mają środki… A ja nic… Ale ty nie wiesz, o co mi idzie. Poczekaj, zaraz ci sztukę pokażę.
2174Nalał do szklanki jakiegoś płynu przezroczystego.
2175— Widzisz? Masz, powąchaj. Nie ma zapachu, prawda? Teraz weź kroplę na palec i poliż językiem. Tylko ostrożnie. No co? Ani zapachu, ani smaku. Myślisz, że co to jest?
2176 2177 2178 2179— I otrułbyś się, bo to trucizna. Poczekaj: zaraz się przekonasz.
2180Wziął drugą butelkę i wlał do szklanki z płynem innego płynu. Utworzył się teraz w szklance ciemny osad, który płatkami pływał i opuszczał się na dno naczynia.
2181Starzec śmiał się i patrzał na Antka błyszczącymi oczami.
2182— No, jak ci się to podoba? Dwa płyny zupełnie przezroczyste dają w połączeniu osad… Jeżeli teraz płyn zlejesz z góry bez osadu, to możesz go pić, bo nie jest już trujący. Co, ładna sztuka?
2183— Ładna — odpowiedział chłopiec.
2184— Dobro, Zło, DuszaA teraz słuchaj uważnie: widzisz, w duszy ludzkiej jest także trucizna. Rozumiesz? Samolubstwo, złość, wszystkie żądze i namiętności to trucizna duszy. Rozumiesz? Więc ja… chcę… znaleźć… taki… płyn… który… w… duszy… człowieka… wszystko… złe… osadzi… na… dno… całą… truciznę… duszy… na dno. Rozumiesz?
2185— Ale ta trucizna, chociaż na dnie, zostanie przecież?
2186— A właśnie, że nie zostanie. I to jest mój wynalazek. Ale widzę, że ty mnie rozumiesz, Antku. Czy ty rozumiesz, jakie to ważne byłoby odkrycie?
2187Starzec wstał. Jego postać wyniosła zarysowała się poważnie w półcieniu nędznej izdebki.
2188— Rozumiesz, Antku, co znaczy wydalić z duszy ludzkiej samolubstwo, wszystko, co podłe, wszystko, co nikczemne, wszystko, co nędzne? Wówczas… zostałoby… tylko… dobro. A w duszy każdego człowieka jest dobro. Jest, rozumiesz, jest! Tylko ludzie to dobro, które w ich duszy jest, usypiają paleniem tytoniu, piciem wódki, tysiącznymi rozrywkami, tańcami, strojeniem się, żarciem, balami i licho wie czym… Ale jeśli to złe wydalić, zostanie tylko dobro. Ludzie będą dobrzy, Antku. Rozumiesz? Ludzie będą się kochali, wszyscy ludzie, rozumiesz? Będą sobie braćmi, rozumiesz? Nie będzie samolubstwa ani podłości, rozumiesz, Antku?
2189W oczach starca-wariata świeciły łzy, na policzkach pomarszczonych zapłonęły rumieńce.
2190Antkowi serce mocno biło w piersi.
2191— A ty pytałeś mnie, jak usunąć ten osad zła? Powiedziałem ci, że to jest moje odkrycie. Właściwie to nie jest odkrycie jeszcze, ale przypuszczenie. Ale tu potrzebne są liczne doświadczenia, próby, potrzebne mi są pracownie, pomoc uczonych, odpowiednie urządzenia, środki materialne — pieniądze. Ja w tych warunkach nie mogę pracować, ja dopiero zebrałem sobie materiały. A zbierałem je lat czterdzieści. I boję się, że umrę, i to wszystko zmarnieje, zginie… Zapisałem swoje zbiory i notatki Akademii Krakowskiej, ale oni powiedzą, że to notatki wariata i zniszczą to, spalą. Nie mam nikogo, kto by się zajął po mojej śmierci tą sprawą… O, Antku, jak ja boję się śmierci… Zostań ze mną, będziemy razem pracowali. Tyś dziecko jeszcze prawie, ja ciebie nauczę tego, co umiem. Ja niewiele umiem. Sam się uczyłem. Ojciec mój — chłop. Bił mnie, gdym brał się do książki. Uciekłem z domu, tułałem się. Nikt mi nie dopomógł. A jednak, widzisz, gdybym miał fundusze, byłbym największym w świecie człowiekiem.
2192Wyprostował się dumnie, aż głową pułapu dostawał, oparł rękę na ramieniu Antka.
2193 2194— Ty powiesz, może, Antku, że nie potrzeba żadnych płynów, że i tak, bez chemicznych sposobów, można wyrwać zło z duszy człowieka. Masz słuszność. Jak ci powiem, na czym polega moje odkrycie, to zrozumiesz mnie lepiej… Masz słuszność… Sama dusza pod wpływem bodźców duchowych oczyszcza się ze zła, jak ten płyn, który ci pokazałem, z trucizny. I może to zrobić wychowanie w dzieciństwie, a cierpienia w wieku starszym. Tak, ale kto ma wychowywać? Rodzice? A ich kto wychował? Tak, więc to złe z duszy rodziców sączy się w duszę dzieci. I widzisz, Autku, nie wszyscy cierpią tak, jak należy. Bo nie każde cierpienie oczyszcza duszę z trucizny; są takie, które bardziej ją jeszcze zatruwają… A mój wynalazek zamieniłby od razu ludzi w aniołów. A tak, kto wie, ile wieków złe z dobrem, podłość z cnotą walczyć jeszcze będzie musiało. A tak kto wie, ile miliardów ofiar zabije podłość, nim cnota zwycięży wreszcie.
2195I łzy zaszkliły się w oczach obłąkanego.
2196ŁzyPochwycił szybkim ruchem pustą flaszeczkę opuścił głowę i łzy mu do flaszeczki spływały, a on ją podsuwał na przemian do prawego i lewego oka, i zbierał łzy, i żadnej z nich nie uronił na podłogę.
2197— Szesnaście łez — rzekł po chwili i roześmiał się.
2198Antek patrzał zdziwiony i boleśnie dotknięty.
2199 2200Starzec spojrzał na niego, myśl jego odgadł.
2201— Nie, nie wariat — rzekł poważnie. — Zaraz mnie zrozumiesz… Pytałeś mnie, jak złe osadzone w duszy rozpuścić i potem na zewnątrz wydalić. Otóż mnie się zdaje, że wiem: przez łzy. I zdaje mi się, że ta praca wydalania z duszy trucizny odbywa się sama przez się, bez pomocy tego płynu, który chcę wymyślić, odkryć, tylko że sama przez się odbywa się ona strasznie powoli. Widzisz, mnie się zdaje, że złe wychodzi z duszy przez łzy. Żeby to stwierdzić, potrzeba więcej nauki, niż ja posiadam, więcej pomocy, urządzeń, no i dziesiątków lat pracy. Ja zbierałem tylko materiały.
2202Wyjął z kieszeni kluczyk, otworzył niską szafkę i Antek ujrzał kilkanaście półek zapełnionych setkami maleńkich flaszeczek, poustawianych rzędem, zakorkowanych szczelnie, zalakowanych i opatrzonych numerami.
2203— Widzisz, Antku, to są wszystko łzy. Łzy najrozmaitszych ludzi, najrozmaitsze gatunki łez, od najczystszych łez dziecięcych do najciemniejszych łez zazdrości. Oto owoc mojej czterdziestoletniej pracy. Siedm tysięcy sześćset siedmdziesiąt pięć gatunków łez… Patrz, co za wspaniały materiał dla badaczy. Chciałbym jeszcze doczekać chwili, gdy stu uczonych pod moim kierownictwem weźmie się do badania tych łez… Pisałem listy do wszystkich milionerów świata, do wszystkich uczonych. I co chcesz? Nawet Pasteur[72] mi nie raczył odpowiedzieć. A przecież prosta grzeczność nakazywała odpisać. Jestem wariat? Doskonale. Ale i względem obłąkanych obowiązują przecież jakieś względy grzeczności. Zobaczę, co mi Wiktoria odpisze.
2204Usiadł wyczerpany i drżący i mówił dalej głosem skargi.
2205— Przecież tu nie idzie o drobiazg, ale o rzecz pierwszorzędnej wagi. I pisałem im, że nie żądam żadnego wynagrodzenia, nawet sławy. Niech weźmie on i niech on się wsławi. Może nie chcą, by Polak rozgłosił swe imię po świecie całym. Więc niech będzie Anglik, Niemiec, mnie wszystko jedno… Przecież ja w to życie włożyłem.
2206Opuścił głowę na piersi, zadumany.
2207 2208— Poczekaj, zaraz: przekonam cię, co tu pracy włożyłem.
2209Zbliżył się do szafki, wyjął flaszeczkę z numerem 745. Wziął gruby, obdarty zeszyt, pożółkły, zapisany drobnym, równym pismem i zaczął czytać:
2210„54 krople łez. Otrzymałem je od sąsiadki, szwaczki, lat 28. Są to łzy matki. Lekarz powiedział jej w szpitalu, że dziecię jej może ocalić od śmierci tylko wiejskie powietrze, dobre mleko, a przede wszystkim suche mieszkanie. Gdym wszedł do jej wilgotnej stancji, dziecię spało, ona płakała”.
2211— Teraz przyjrzyj się tej flaszeczce Nr 814.
2212„19 kropli łez od opuszczonej, uwiedzionej dziewczyny. Ma lat 17. Rodzice wyrzucili ją z domu. W łzach tych powinien się znajdować ból, zawiedzione nadzieje, żal do ludzi, współczucie dla dzieciny, której życie dała”.
2213Antkowi przyszło na myśl, że współczucie dla dziecka opuszczonego nie jest przecież trucizną duszy; ale nie chciał starcowi przerywać.
2214 2215„Aresztanta prowadzono na stację. Odprowadzało go wielu ludzi. Skazany był za morderstwo na ciężkie roboty. Kiedy pozwolono mu się żegnać, zdjęto mu kajdany, całował się ze wszystkimi. A gdy pochwycił go w swe objęcia przyjaciel jego lat dziecinnych, zbrodniarz zapłakał. Zbliżyłem się z moją buteleczką. Roześmiał się i zawołał: »A i ty, wariacino, jesteś. No nie pożałuję ci łez«. I chociaż się śmiał — płakał. Ale łez nie liczyłem. Musi być ze czterdzieści”. Naczelnik oddziału, widząc, jak on mi łzy wpłakiwał, również łzę uronił. Prosiłem, żeby mi do buteleczki napłakał, ale nie chciał: wstydził się widocznie”.
2216— Patrz, to znów łzy radości. Nr 4043.
2217„Ma lat 36, żonę i czworo dzieci. Wpadł w dług lichwiarski. Wystawiono mu na licytację warsztat cały. Gospodarz nasz, zacny człowiek, zapłacił za niego dług. Będzie mu się spłacał po 5 rubli miesięcznie. Rodzina ocalona. Gdym go odwiedził wieczorem, siedział na łóżku i szlochał. Prosiłem, żeby mi dal kilkanaście łez. Był tak szczęśliwy, że wariatowi nie chciał nawet odmówić przysługi”.
2218 2219„Stolarzowa wmówiła w siebie, że dziecko, oddane swojego czasu »na mamki«, zamieniono jej. Nie wiem, skąd sobie uroiła, ale za nic nie chce wierzyć, że pięcioletni Jaś jest jej dzieckiem. Katuje dziecię, bije i głodzi. Dzisiaj pochwyciła rozpalony pogrzebacz i uderzyła dziecko trzykrotnie po nagich plecach. Gdym wziął Jasia do siebie, zapłakał dopiero. Zebrałem 34 łzy małego męczennika”.
2220— A to znów łzy zawiści. Jeden mam tylko podobny egzemplarz. I ten otrzymałem podstępem, Nr 794.
2221„32-letnia żona naszego rządcy płakała z zazdrości, że sąsiadka jej kupiła sobie pluszowy żakiet. Rozwścieczyła się, gdym ją prosił o łzy (byłem u męża jej, bo on interesuje się moim odkryciem). Dopiero, gdym obiecał, że zniszczę kwasem ten żakiet znienawidzonej sąsiadki, udobruchała się. Dała mi czternaście łez”.
2222— To znów łza dziecka. W ogóle, najwięcej mam łez dziecięcych. Bo dzieci najłatwiej mi łzy swe ofiarowują i najwięcej cierpią. I dlatego są one lepsze od starszych ludzi, i można je uczynić aniołami, gdyby się było tylko komu wziąć do wychowywania dzieci.
2223 2224Obłąkany marzyciel i dziecko ulicy — zrozumieli się, przylgnęli do siebie.
2225— Tak, Antku, ty możesz być szczęśliwszy ode mnie, bo ty masz już to, na co ja życie całe pracowałem. Ale musisz wziąć się do pracy, musisz uczyć się, aby więcej umieć ode mnie, aby mojemu odkryciu dać ściśle naukową podstawę. Cóż, zgadzasz się?
2226 2227— Więc daj rękę na zgodę i przyjaźń.
2228Przycisnął głowę Antka do piersi, Antek, sam, nie wiedząc czemu, rękę starca do ust przycisnął i… zapłakał.
2229Obłąkany, jakby iskrą elektryczną tknięty, drgnął, wyjął z kieszeni buteleczkę i zawołał:
2230— Antku, bój się Boga, w buteleczkę płacz, a nie na ziemię.
2231I Antek śmiał się przez łzy, i teraz, zbierając słone krople łez do butelki, poczuł, że ma dla starca tyle życzliwości, ile jej nie miał jeszcze dla nikogo w życiu…
2232I zaczęła się nauka. Były to strzępy wiedzy z najrozmaitszych dziedzin, była to nauka, czerpana z najrozmaitszych źródeł, wypowiadana w formie pogawędek, które trwały długie godziny. Była to wiedza samouka czerpana z książek popularno-naukowych, z gazet, dzienników i tygodników, broszur i świstków, wiedza złożona z prawdy i fantazji, odzwierciadlająca się w umyśle chorym, zaprzątniętym jedną myślą górującą nad wszystkimi innymi: wydalenia za pomocą cudownego płynu zła z duszy ludzkiej.
2233Chłopca zajmowały rozmowy właśnie przez ten podkład poetyczny, przez to coś tajemniczego, koło czego krążyły ich rozmowy.
2234A potem długie godziny spędzał na pisaniu. O ile łatwo wchłaniał wszystkie wiadomości podawane mu przez niezwykłego opiekuna, o tyle pisanie było dlań pracą nad wyraz ciężką.
2235Ale starzec był nieubłagalny: żądał, by spadkobierca znakomitego odkrycia był wykształcony, uczony nawet.
2236A te długie wędrówki wspólne — po łzy.
2237Łzy, SzaleniecAntek nie wierzył w tajemniczą własność łez, a jednak myśl o nich natrętnie go prześladowała. Gdy przypominał sobie dzieciństwo swe, zawsze dłużej zatrzymywał się myślą na tych momentach, gdy płakał. Gdy widział na ulicy przechodniów, pragnął wiedzieć, czy oni płakali często i w jakich warunkach łzy im z oczu płynęły. Gdy przypominał sobie postacie, z którymi się spotykał w swych tułaczkach po ulicy i zaułkach, zawsze myśl jego bezwiednie działała w tym kierunku.
2238— Szkoda, że nie mamy łez Maślarza, Bzika…
2239A starzec obłąkany nie wszystkie łzy uważał za godne swoich zbiorów. Szło mu o zebranie materiału niezwykłego, ciekawego. Gdy przyjeżdżał do Warszawy znakomity muzyk lub śpiewak, starzec składał mu wizytę, zostawał nieprzyjęty najczęściej, czasem wypadkowo[73] uzyskał posłuchanie, i wówczas, zamiast łez, otrzymywał mniejszy lub większy zasiłek pieniężny.
2240— Ale to tylko pożyczka — mówił.
2241Notował sobie dokładny adres „wierzyciela”, zapisywał do książki nazwisko, jemu wydawał kwit z pieczątką: „pracownia chemiczno-psychiczna”, kupował w aptece najrozmaitsze zioła, które potem gotował na swojej maszynce naftowej, zamawiał nowy zapas buteleczek z małym dnem, szerokimi bokami w formie lejka i wąską szyjką. Reszta pieniędzy szła na chleb i kartofle. Sam nic więcej nie jadał, chyba że go poczęstowano, a znajomych miał wielu, i wielu lubiło jego opowiadania. Antkowi jednak nakazał żywić się lepiej.
2242— Tyś młody, tobie siły potrzebne, bo masz przejść to wszystko, com ja już przeszedł. Rozumiesz?
2243Poza tym pisywał prośby, trochę leczył, trochę radził i zarabiał kilka rubli miesięcznie. Więcej nie było mu potrzeba.
2244Antek znalazł przystań. Dobrze mu było teraz, lepiej niż kiedykolwiek w życiu.
2245Całe dnie spędzał w małej izdebce wariata z książką w ręce. Nie uczył się, ale czytał, a czytał wszystko, co znalazł w mieszkaniu opiekuna swego, co dawano mu w czytelni.
2246Oderwał się od ulicy i bał jej się, bał się, że snem jest wszystko, co z nim się dzieje, że znów obudzi się w szulerni na ulicy Topiel, w sklepie z cygarami, w cukierni, w piwniczej izbie Maślarza, pod krypą, pod murem domu, lub pode drzwiami fanciarki, którą mieli z Bzikiem zabić.
2247 2248Mijały tygodnie i miesiące, a w ich cichym życiu nie zaszła zmiana.
2249Antek się rozwijał. Jeśli obserwował on życie i ludzi od bardzo dawna, to czynił to bezwiednie wówczas, odruchowo. Teraz począł uświadamiać sobie, czego on szuka, na co patrzy.
2250Między przeszłością jego i teraźniejszością stała postać starca, obłąkanego marzyciela, który łzy zbierał, by je badaniu poddać i wykryć skład tych łez. W umyśle Antka układało się wszystko bezładnie, chaotycznie. Czasem, gdy w nocy, leżąc na sienniku rzuconym na podłogę, wpatrywał się w szafkę stanowiącą muzeum starca, zdawało mu się, że jakiś szept tam słyszy. Z początku przerażał go ten szept, potem przywykł do niego, ale zrozumieć go nie był w stanie.
2251Mijały tygodnie i miesiące, a w ich cichym życiu żadna nie zaszła zmiana. Życie Antka związane było z życiem starca-wariata, a starzec żył złudzeniem.
2252Dlaczego Antek nie uciekł od niego? Dlaczego nie pociągała go teraz ulica? Dlaczego on bał się nawet ulicy, która go wychowała, bał się nerwowo, silnie?
2253Gdy wczytał się w książkę, której treść przewyższała siły jego umysłu, gdy wsłuchał się w zawrotną mowę swego mistrza — ogarniało go przerażenie przed tym dawnym życiem, z którym nie zerwał jeszcze, które mogło znów go wciągnąć i wchłonąć.
2254Był to stan bolesny, maligniany, chorobliwy niemal. Antek przeczuwał, że musi nastąpić chwila przesilenia, i obawiał się jej całą duszą. Przyszłość stawała przed nim w kolorach ciemnych, niemal czarnych.
2255Co zrobi po śmierci swego chwilowego opiekuna?
2256Na to, by prowadzić dalej dzieło wariata, czuł się zbyt zdrowym umysłowo; na to, by je rzucić, czuł się za słaby.
2257Antek zaczął myśleć o przyszłości.
2258Więc nie był już dzieckiem, podczas kilkumiesięcznej nauki zatracił najbardziej charakterystyczny rys dzieci ulicy: nieopatrzność, owo: „Dziś do mnie należy, a co będzie jutro, zobaczę, gdy to jutro nastąpi”.
2259Dziecko ulicy, prawdziwe dziecko ulicy, nie zna wyrazu: jutro. Wszystkie jego czynności, wszystkie myśli skierowane są ku płynącemu: dziś. Zgodnie z tą zasadą, wydaje się dziś wszystkie pieniądze, które jutro mogą być na chleb dla dzieci potrzebne, zgodnie z tą zasadą, wydaje się dziś czyn, za który jutro odpowie się całym życiem.
2260„Myśmy wolni, mówi dziecko ulicy, bo nie boimy się ani nędzy, ani śmierci”.
2261Antek myślał o przyszłości. Antek już się się zmienił.
2262Jeśli w książkach jest kultura, to Antek się zaraził tą kulturą, obcą mu po dziś dzień.
2263I chłopiec, po raz pierwszy od lat całych, powrócił myślą do Zaruczaju, do Mańki, do pokoju z łóżkiem żelaznym, z bielizną czystą, z tą wielką salą pełną książek, z tym płótnem, na którym widział obrazy, które tak go wówczas wzburzyły.
2264PrzemianaAntek wyrwać się chciał tam, gdzie widział przyszłość swą, taką czy inną, ale zapewnioną, odciętą raz na zawsze od „ulicy”, która wytrzeszczała nań swe ślepia jakby z zapytaniem: „Kiedyż to, dziecię moje, powrócisz do mnie, matki twej, piastunki i wychowawczyni?”.
2265Zrazu nieświadomie myśl ta błądziła w jego głowie, ale coraz natrętniej go napastowała.
2266A starzec przykuwał go do siebie, miał prawo żądać od niego zapłaty za swą pracę, za opiekę nad nim. To go gniewało. Czuł, że obowiązkiem jego było mieć wdzięczność dla maniaka, a nie zmienił się aż tak bardzo, by wdzięczność nie miała mu być wstrętnym ciężarem.
2267Bo dziecię ulicy nienawidzi tych, którzy za swe dobrodziejstwa żądają wdzięczności. Wykpić, zdobyć oszustwem lub kradzieżą, wyżebrać wreszcie, ale raz tylko, by później nie widzieć swego dobroczyńcy. Bo wdzięczność to ciężar nad siły dziecka ulicy.
2268Od chwili, kiedy Antek zrozumiał jasno, że starzec ma prawo narzucić mu swą wolę w imię tego, co dlań uczynił — starzec stał mu się niemiłym i w myśli jego powstał projekt: uciec.
2269Myśl ta przyczepiła go się jak zmora, nie odstępowała go ani na chwilę. A jednak walczył z nią, nie poszedł za pierwszym podszeptem swej woli, swego chcenia.
2270 2271Przerzucając podczas walki duchowej różne plany, zatrzymał się na dwóch: albo pod nieobecność starca podpalić jego izbę, aby i jego muzeum, i wszystko zniszczyć za sobą, aby nic go już nie wołało w te strony, albo powiedzieć mu, że chce iść, zażądać jego pozwolenia, aby on sam dał mu prawo zerwania obowiązku… wdzięczności.
2272Chciał wyjść stąd zupełnie czysty, bez skazy albo popełnić wielką podłość.
2273Antek niezupełnie się jeszcze zmienił.
2274A starzec miał baczne oko, znał on charakter dzieci ulicy, dzieci, które rodziły się, wyrastały, żyły w nędzy i opuszczeniu i umierały pod jego wzrokiem. Spostrzegł on, co chłopcu odebrało humor i sen, co mu po nocach spać nie daje, co nie pozwala mu ani mówić swobodnie, ani śmiało w oczy mu spojrzeć.
2275Czekał: łudził się, że Antek zapłacze i spłynie z duszy jego część trucizny. Ale Antek nie płakał…
2276Cicho i smutno było w izdebce wariata. Tylko w szafie, stanowiącej muzeum jego, coś szeptało. A może to myszy szelest sprawiały.
2277Antek siedział nad zeszytem i pisał streszczenie przeczytanej książki. Właściwie, nie pisał, lecz siedział oparty i pióro trzymał w ręce.
2278Przed oczami jego przesuwał się znów obraz Mańki. Czy ona wiele łez wylała od chwili, gdy się rozstali? Co ona tam robi? Co robi Jędrek? Oni się wówczas już uczyli w spokoju, gdy on biegał za posyłkami w sklepie, nalewał „kropelki” w cukierni.
2279I w Antku wybuchła gwałtowna chęć prześcignięcia ich.
2280Starzec gotował na swej maszynce naftowej swoje proszki. Siedział zadumany na swoim ceratowym fotelu.
2281Przez drzwi, z korytarza, dobiegały przekleństwa wypowiadane głosem basowym, pijackim. To kowal gromił swą żonę i dzieci.
2282W zaułku podwórza, przez szyby, widać było gromadę dzieci oblegających cuchnący ustęp. Tu było stałe miejsce ich zabawy; tu mogły robić, co chciały, niczyje oko ich nie śledziło. „Wariat się nie liczył, bo co on tam wie?”.
2283 2284 2285— Jeżeli ci u mnie bardzo źle, to ja ciebie nie chcę zatrzymywać… Po co masz uciekać, powiedz mi lepiej. Co, chcesz iść?
2286— Tak — szepnął ledwie dosłyszalnym głosem.
2287 2288 2289— Ano, trudno… Był tu u mnie przed tobą niejeden… Może znów znajdę kogoś… na dłużej. Bóg cię prowadź. A opowiadaj o mnie, opowiadaj o moim odkryciu. Może znajdzie się ktoś, co myśl moją podchwyci.
2290Tego wieczora nic więcej nie mówili do siebie.
2291Antek położył się i zasnąć nie mógł, bo w szafie tak głośno grało.
2292Gdy pierwsze promienie słońca zabłysły na niebie, Antek uniósł się na swym sienniku.
2293 2294 2295— Chcesz mi powiedzieć, dokąd?
2296 2297— Napisz do mnie, Antku; jeżeli ten hrabia jest rozsądnym człowiekiem, to może jemu zapiszę swoje zbiory, swoje materiały do studiów, notatki i szkice. Napiszesz?
2298 2299Antek ubrał się. Kwietniowe słońce odbijało się o mur i przez zakurzone szyby zakratowanego okna sączyło się nikłym światłem do izdebki.
2300 2301 2302Starzec przycisnął go do nagiej piersi. Antek nie ucałował ręki jego na pożegnanie.
2303 2304Chłopiec wziął woreczek i szybko wyszedł.
2305Starzec obłąkany załkał. Zerwał się z łóżka, stanął bosymi, cienkimi nogami na podłodze, sięgnął po buteleczkę pustą i siedział tak długo w koszuli opadającej mu z ramion, i zbierał łzy swoje…
2306„A jednak nie muszę ja być taki wariat, kiedy mu dobrze było ze mną przez rok cały” — myślał smutnie.
2307
Antek przeszedł ciemny korytarz. Zatrzymał się i spojrzał na podwórze. Myśli łamały się w jego głowie.
2308 2309Nie, nie jest wolny. Tam, w izbie, starzec trzyma nić jakąś, która się za nim snuje. Tam, w szafce, są łzy jego.
2310Wychodzi na ulicę. A nić snuje się dalej.
2311Pędzi go dziś ta sama siła, która nim miota od tak dawna. Co to za siła?
2312Antek rozgląda się. Niby nic się nie zmieniło, a jednak wszystko wydaje mu się innym, niż było. Jakieś uczucia nieznane pierś mu rozpierają. Pragnie wzlecieć w górę ptakiem, w górę, aż pod obłoki. Chce uczynić coś bardzo wielkiego, jakieś odkrycie znakomite, chce jakąś budowlę wznieść, chce mówić do kogoś, kochać kogoś. Co to wszystko znaczy?
2313Doznaje uczucia, jakby się zbudził ze snu ciężkiego, z maligny ciężkiej, dręczącej, jakby teraz dopiero przejrzał, jakby w samo słońce patrzył.
2314— Dlaczego ten wariat chce świat uszczęśliwić, kiedy on i tak jest piękny, radosny?
2315Usiadł na samotnej ławce skweru.
2316Pojedzie tam, do hrabiego. Zobaczy Mańkę. Musiała się zmienić. A może umarła? Nie, czemu miała umierać? Żyje, urosła, musi umieć więcej od niego. A może uciekła? Ale dokąd by? Zobaczy ją, na pewno zobaczy, będzie z nią rozmawiał. Ona zdziwi się, że i on nie taki prostak… Biedny wariat. I jakże on, Antek, mógł mu wierzyć? Z początku sądził, że to wszystko prawda, że można złe z duszy ludzkiej wydalić za pomocą związków chemicznych. Śmieszny był… Tak, Mańka musiała urosnąć. Chyba jej tam dobrze było. Lepiej niż jemu… Zobaczy go, pozna, ucieszy się… Będą razem…
2317Młodość, MarzenieAntek marzył. Nic dziwnego: miał lat szesnaście. Natura związała marzenia z wiekiem młodzieńczym, a nie ze stanowiskiem społecznym… Gdybyśmy chcieli wsłuchać się w rojenia „dzieci ulicy”, nie byłyby one nam tak obce… To, co stary ślusarz fabryczny nazywał chorobą, to, co Zośkę pchnęło na drogę upadku, co Jóźka Bzika pędziło do Ameryki w nieznane światy — to był głód wrażeń zbudzonej duszy, która wzlotów pożąda, do podniebia dąży, na szczyty pędzi. Byle ręka bratnia, byle serce życzliwe, umysł kierujący, a w duszę zbudzoną kłaść skarby uczuć i myśli można.
2318Antek marzył. Przed oczami jego przesuwały się obrazy coraz piękniejsze. Skąd się to brało, nie wiedział. Widywał i dawniej coś podobnego. Czasem, podczas czytania, zamykał oczy i widział wyraźnie osoby, o których czytał, ale dziś inaczej jest jakoś.
2319Był tak spokojny, a pełen uniesień, pewien siebie, a pełen oczekiwania, wesoły, a zadumany.
2320Biedny ten wariat poczciwy. Może hrabia weźmie go do siebie? Niechby sobie zajął jeden pokój i pitrasił do końca życia.
2321Antek wstał i poszedł na dworzec. Długo przeglądał nazwy stacji, nim przypomniał sobie nazwę tej, od której droga prowadziła do Zarucza.
2322Pociąg odchodził za dwie godziny.
2323Antek szedł plantem, między szynami. Widział nad sobą wielki kawał nieba, wokoło wielką przestrzeń. A jednak i tu odczuwał ścieśnienie. Pamięta, jak ciasno mu było w tych sklepach, gdzie służył jako chłopiec na posyłki. Ale tam był sklep duszny, zakurzony, a tu jest pole szerokie.
2324Oto drzewo rośnie przy drodze. Schodzi z nasypu, siada pod drzewem na kamieniu. Po chwili pociąg przelatuje.
2325Antek przypomina sobie, że kiedyś widział coś bardzo podobnego. Kiedy to było?
2326I wówczas pociąg biegł, a on z dołu przyglądał się. To było wieczorem. Tak, wieczorem. Okna wagonów były oświetlone.
2327Dreszcz nim wstrząsnął. Wie już. Po spotkaniu się z ojcem, biegł do Jóźka Bzika wtedy, do karczmy na szosie.
2328I to, co w myśli jego tkwiło jako maligniane, ciężkie wspomnienie, stanęło mu przed oczami wyraźnie.
2329Maślarz, dzieci pod krypą, ojciec Maślarza w piwnicy, szulernia, fanciarka. Jak źdźbło piasku i liście zeschłe, pędzone wiatrem, zaczęły tańczyć przed nim wszystkie postacie, które widział. „Chwyciło go”.
2330Powstał z kamienia i szedł szybko. Wracał w stronę miasta. Chciał wyjechać natychmiast, bo czuł, że go ciągnie ta „siła” do piwnicy Maślarza, do Bzika, do szynku, pod krypę. Czuł, że jeśli teraz na krok oddali się od dworca, jeśli jeden kieliszek wódki wypije, to już nigdy Mańki nie zobaczy, to pozostanie tu na zawsze.
2331Bał się, bo czuł, że siła, która go pcha, mocniejsza jest stokroć od nici, którą związany jest z Zaruczem, tam, i izbą wariata, tu, na Pradze. Chodził szybko i głośno stąpał po podkładach, bo chciał zagłuszyć swe myśli i strach.
2332— Jezus, Maria! — szeptał — ratuj, ratujcie!
2333W skroniach krew mu biła. Co serce głośno uderzy, to w moment później puknie w skroniach i gorąca fala mózg zalewa.
2334— Jezus, Maria! ratujcie mnie!
2335Już stoi na peronie, jedna sala dzieli go od ulicy. Czy przejść tę salę, czy zostać? Zatrzymał się przed drzwiami i patrzał. Tam, za rzędem dorożek, widnieje szyld: „Sprzedaż wódek”. Iść tam, czy nie?
2336Nagle tragarz odpycha go na bok.
2337 2338Odsuwa się. Obok niego przechodzi konduktor.
2339— Panie konduktorze, mogę bez biletu?
2340 2341 2342 2343 2344— Ostatni. Tylko tamtą stroną.
2345Antek przeskakuje przez wagon. Zachodzi od strony przeciwnej.
2346A! nareszcie. Odetchnął. Jeszcze drżał ze strachu.
2347— Boże, jakie to straszne było! — szepce.
2348Pierwszy, drugi, trzeci dzwonek.
2349 2350Konduktor wchodzi. Zaczynają rozmawiać.
2351 2352 2353 2354 2355 2356 2357 2358 2359 2360 2361Antek kłamał, czynił to prawie bezwiednie. Tak mu odpowiedzi same się tworzyły.
2362 2363 2364 2365 2366— No, siedź tu, tylko się nie wychylaj. Rozumiesz?
2367 2368Antek wdzięczny jest konduktorowi, że się nim zajmuje, że wypytuje go, że opiekę nad nim roztacza.
2369W głosie konduktora brzmi nuta życzliwości.
XIII. Mańka
2370Co przez lat cztery, podczas których Antek wałęsał się po ulicach Warszawy, walczył, rozwijał się, słuchał i patrzał w życie — co porabiała Mańka?
2371Pozostawiliśmy ją w pałacu zaruckim wpatrzoną w jasne koło płótna, na którym przesunęły się przed jej oczami obrazy zła i dobra.
2372Nie mylił się wówczas Antek, gdy mówił, że to „trajlowanie” musiało wywrzeć na niej wielkie wrażenie. Tak jest. Mańka w jednym z dzieci opuszczonych poznała siebie, w tańczącej pijaczce matkę swoją, poznała i opiekuna swego — ojca Antkowego — i wiele innych postaci. I strach ją ogarnął, i ból silny wstrząsnął jej dziecięcą piersią, bo zrozumiała, jak bardzo pogardzają tu światem, z którego ona przyszła, w którym żyła.
2373Milcząc, powróciła do swego pokoju, rzuciła się na łóżko, ukryła twarz w poduszkę. Nie płakała, ale wiele myślała.
2374Po co ją wzięli, po co ją tu przywieźli?
2375Byłaby sobie sprzedawała kwiaty z Antkiem, a potem, gdyby już Antek od niej odszedł, byłaby się powiesiła… jak Staśka. A tak… Antek gniewa się na nią — i za co? Co ona mu złego zrobiła? Że się ubrała w czystą sukienkę? Myślała, że go ucieszy. Szelma jest Antek, jak oni wszyscy. A mało się ona napatrzyła, może nie wie? Jak Bolkowa kochała swego męża, pracowała na niego, a on tylko papierosy palił i chodził z wizytami; a może on jej kiedy dobre słowo powiedział, co? Wszystkiego mu było za mało. Pieniędzy chciał, a skąd ona weźmie, wszystko mu było jedno. Z kolegami pijatyki urządzał, jeszcze ją bił. Wszyscy oni tacy. I nagle przyszło Mańce na myśl, że i ona pozwoliłaby się także poniewierać przez Antka, byle jej nie rzucał, byle jej nie zostawiał samej. Bo ci… ci „państwo” muszą ją strasznie nienawidzieć i tylko z początku są pewnie tacy dobrzy.
2376Gdyby żył jej ojciec, gdyby matka nie była pijaczką, mogłaby sobie razem z nimi być, jak tyle dzieci.
2377Wszystko przez matkę, wszystko przez nią.
2378 2379CierpienieUniosła głowę i spojrzała na krzyż zawieszony nad łóżkiem. Wpatrywała się uporczywie w twarz Ukrzyżowanego, w Jego pochyloną głowę, w oczy, o których trudno było powiedzieć, czy są zamknięte, czy też otwarte. A taki wielki smutek bił z tej twarzy.
2380Mańka chciała się nad kimś litować, chciała widzieć kogoś nieszczęśliwego, kogoś, kto cierpi, bo bezmiar uczuć żalu, czuła w sobie. Rozejrzała się trwożliwie, uklękła i złożyła pocałunek na stopach Chrystusa.
2381— Tobie jest źle, prawda? — pytała. — Ciebie boli, prawda? Dlaczego Ciebie tak dręczą? Ty mnie kochasz, prawda? Ty będziesz dobry dla mnie, Ty mi nie pozwolisz źle robić?
2382Tę rozmowę przerwało jej raptowne wejście Ireny.
2383 2384— Dobrze, dziecię moje — zaczęła Irena.
2385— Co „dobrze?” Ja nic nie robiłam.
2386— Dlaczego kłamiesz, Maniu, to źle. Dlaczego wstydzisz się swoich uczuć szlachetnych?
2387 2388 2389 2390— Bo chciałam… bo myślałam, że po ścianie pluskwa chodzi.
2391 2392— Maniu, ty nie chcesz mi prawdy mówić?
2393 2394Irena sądziła, że tak prędko zyska sobie miłość i zaufanie krzywdzonego tylekroć, poniewieranego dziecka ulicy. Bajeczkę jej powiedziała, kilka słów rzuciła w duszę chorą i chciała widzieć plony.
2395 2396Wiadomość o wyjeździe Antka jeszcze bardziej oddaliła dziewczynkę od jej opiekunów.
2397Dlaczego nic jej nie powiedzieli? Ona chce wrócić z Antkiem do Warszawy. Dlaczego Antek nie pożegnał się z nią? Ona nie chce tu być sama.
2398Mańka nie była tak odważna jak Antek, nie mogła się zdobyć na powiedzenie swym opiekunom prawdy, na powierzenie im swych myśli i uczuć. Zacięła się w sobie i postanowiła milczeć. Za słaba się czuła, by otwartą walkę im wypowiedzieć.
2399Była samotna, opuszczona, nieszczęśliwa.
2400Na próżno hrabianka kołatała do jej serca. Na próżno pragnęła wmówić w siebie, że kocha to dziecię, które brat powierzył jej opiece. Ustępowała wobec fantazji brata, obawiając się, by on znów nie zachorował, by nie wyrwał się po raz wtóry i nie poszedł w świat, aby powrócić jeszcze bardziej złamanym.
2401A Mańka zrozumiała to, zgadywała myśli Ireny, dosłyszała w jej słowach rozdźwięku i za obłudę płaciła niechęcią.
2402Hrabia pojechał do Warszawy po Jędrka.
2403Mańka przyjęła chłopca obojętnie. Ten dziewięcioletni mizerny chłopczyna, z wielkimi gorączkowo palącymi się oczami, z bezkrwistymi wargami, wielką głową i drobnymi rękami, przypominał jej ciągle Antka zwinnego, silnego Antka-opiekuna. I żal miała do chłopczyny, że miejsce Antka zajął.
2404Jędrek wziął się do nauki, do czytania. Godzinami całymi pragnął słuchać hrabiego, Ireny, lekarza. Mówili oni jeszcze piękniej niż Suchy Felek na swej krypie.
2405Hrabianka zaczęła uczyć Mańkę. Nauka szła bardzo tępo, lekcje były dla niej długie i nudne. Powtarzać ciągle jakieś znaczki, których się nie rozumie, być bezustannie poprawianą.
2406— Nie, Maniu, powtórz jeszcze raz. Uważaj, nie myl się.
2407Mańce krew napływała do skroni. Często umyślnie myliła się i czyniła to tak, by hrabianka wiedziała, że ona to czyni naumyślnie.
2408— Dlaczego ty mi na złość robisz, Maniu?
2409 2410— Ty możesz przeczytać ten wyraz.
2411 2412Hrabianka wzdychała, Mańka się uśmiechała i całą siłą powstrzymywała się, aby nie wybuchnąć płaczem.
2413Opiekunowie dziewczynki nie byli w stanie jej zrozumieć. Czuli, że w dziecku jest dusza, przeczuwali jej głębię, a nie mogli się w nią wkraść. Gdy Mańka w nocy leżała czasem z szeroko otwartymi oczami, wpatrzonymi w przestrzeń, oni widzieli, że w oczach tych kryje się wiele treści, ale odczytać nic nie mogli, a gdy hrabianka wchodziła do jej pokoju, ona zamykała powieki, udawała, że śpi i nie odpowiadała na żadne zapytania, nie wzruszała się przemowami Ireny.
2414Bo jej serce zdobyć można było tylko szczerą, bezinteresowną miłością, nie miłością wypływającą z poczucia obowiązku, z ukochania idei jakiejś.
2415Nikt w domu nie wiedział, że Mańka najwięcej życzliwości czuła dla starego Grzegorza.
2416— Jak panu na imię? — zapytała go raz.
2417— Grzegorz — odpowiedział stary sługa.
2418 2419 2420I nie zadawała mu więcej żadnego pytania, ale wpatrywała się w jego postać innym wzrokiem, niż na wszystkich patrzała.
2421Nic się nie zmieniło przez całą jesień i zimę. Mańka nauczyła się czytać, ale poza lekcją z Ireną, nie czytywała. Siedziała przy oknie najczęściej, wpatrzona w śnieg biały, cicha, milcząca.
2422SpołecznikZ wiosną hrabia zajął się gorączkowo swoim majątkiem i nie tylko swoim. Odbywał długie narady z sąsiadami, a owocem licznych zjazdów i rozpraw było to, że hrabia postanowił założyć w majątku swoim szpital, pozakładać w kilkunastu sąsiednich majątkach ochrony i szkółki, zaprowadzić melioracje. W swoim majątku począł budować wielki gmach szkoły rzemieślniczej z muzeum etnograficznym, z czytelnią, salą zabaw.
2423Zjechali się architekci i rzemieślnicy. Przyjechał korespondent jednego z większych dzienników. W pałacu nastał ruch, zawrzało życie. Hrabia pragnął rozpocząć działalność na wielką skalę, miał ogromny majątek, miał środki po temu. To też wszystkie projekty jego z błyskawiczną szybkością wcielały się w czyn.
2424Korespondencja z władzami, narady, sprowadzanie rzemieślników i robotników, budowanie dla nich baraków — myśli hrabiego, skierowane dotychczas w jeden punkt, teraz rozproszyły się w wielu kierunkach.
2425Mańka czuła się swobodniejszą. Rozejrzała się w życiu nowym, pokochała nawet swoją samotność, opuszczenie i myśli. Nie lubiła książek. Było w nich wiele rzeczy, których nie rozumiała, wiele rzeczy, które jej nie obchodziły, i wiele kłamstw. Podsuwano jej powiastki o biednych dzieciach i dobroczynnych opiekunach, dziewczynka szukała ich w pamięci i nie znajdowała.
2426Owszem, mieszkała w ich domu jedna kobieta. Mąż jej był pijakiem nałogowym, ona zajmowała się praniem rękawiczek. Miała sześcioro dzieci. Pewnego razu zjawiła się do niej „pani baronowa w wielkim kapeluszu z piórami”, poradziła jej, aby mężowi odnajęła gdzie indziej pokój. Kobieta ta tak zrobiła. I „pani baronowa” zaczęła jej prośby pisać do rozmaitych litościwych osób, dawała jej adresy rozmaitych dobroczynnych towarzystw. I zaczęło się chodzenie i jeżdżenie do niej. Zajechała kareta, wyszedł lokaj, zaniósł na tacy pięć albo dziesięć rubli. Kobieta z dziećmi wybiegła dziękować, wówczas pani albo panienka z karety całowała dzieci, dawała im jeszcze po rublu, czasem cukierki albo zabawki. „Pani baronowa w kapeluszu z piórami” brała połowę, a połowę ta niby opuszczona przez męża. I przestała pracować, dzieci chodziły latem „w bucikach”, dumne były. Na całej Wiślanej ulicy nikt na Wielkanoc nie miał ani prosiaka, ani indyczki, tylko ona miała. A mąż jeszcze bardziej się upijał. Potem jakiś pan zaczął przychodzić do niej. A te dzieci, jak się rozpuściły, jak nauczyły się skomleć tylko, „lizać po łapach”… Fe!
2427Mańka nie lubiła powiastek. Wolała ona sama tworzyć. Mańka zaczęła pisać powieść, już miała plan gotowy. Opisać chciała siebie: że jest córką hrabiego, że Antka spotyka raz na ulicy i wychodzi za niego za mąż, że potem jest wojna, Antek zostaje zabity, a ona idzie za nim, zastępuje go, prowadzi wojsko, zwycięża i umiera.
2428Historia z jej niezwykłymi przygodami, wojnami, królami, zwycięstwem i śmiercią najsilniej przemawiała do wyobraźni dziewczynki.
2429I to była druga nić, która ją z Grzegorzem wiązała.
2430Gdy wieczorem mogła wyrwać się na godzinę do izdebki Grzegorza, była szczęśliwa. Siadała mu na kolanach, oplatała rękami jego szyję i słuchała, i sama mu opowiadała o Antku, o sobie, o ojcu swoim.
2431— Mój ojciec także był Grzegorz. Taki był dobry. Ja go prawie wcale nie pamiętam, ale wiem, że był dobry. Wie dziaduś (Grzegorz kazał się „dziadusiem” nazywać), gdyby ojciec mój żył, toby zupełnie było inaczej. Jak mnie raz matka zbiła, to on mnie wziął, poszedł ze mną na spacer, kupił mi pierników. Ale więcej nic nie pamiętam. Tylko im niech „dziaduś” nic nie mówi: bo, wie „dziaduś”, ja ich nie lubię. Ja nikogo nie lubię.
2432Grzegorz słuchał szczebiotu dziecka, niespokojnie poruszał wąsami. Łza mu często błyskała w oku, nie spływała na policzki, ale i nie osychała. — Może o swym życiu smutnym myślał?
2433Wiedziała hrabianka Irena o wizytach Mańki u starego Grzegorza, próbowała poznać treść ich rozmów, ale stary okazał się niewzruszonym.
2434— Że ja dziecku nic złego nie powiem, to jasna panienka chyba sama rozumie, a co mówimy, to już niech między nami zostanie.
2435Praca u podstaw, SpołecznikNajwcześniej zaczął działać na wsi żłobek i ochronka. Był to parterowy budynek murowany, z sześciu pokoi złożony, zaopatrzony we wszystko, co przewidują zasady higieny i pedagogiki, a co za pieniądze, których hrabia nie miał potrzeby żałować, kupić było można.
2436Dziewczynka teraz dopiero czuła się szczęśliwą. Zarządzała ochroną i żłobkiem nauczycielka z matką. Mańka im pomagała. Podziw wzbudzała ta dziesięcioletnia dziewczynka swoją dzielnością. Nowa praca odpowiadała jej upodobaniom, a kierowniczki pracy podobały jej się bardzo. Dnie całe, prócz dwóch godzin nauki, spędzała w żłobku wśród dzieci. Tu była łagodna, uległa, troskliwa, posłuszna. Roboty najmniej miłe spełniała z uśmiechem na ustach.
2437Ale stosunek jej do „państwa” niewielkiej uległ zmianie. Okazywała im wiele szacunku, postępowała z rozwagą.
2438Czemu hrabianka Irena nie była z niej zadowolona? Czemu w głębi jej serca krył się żal, że dziewczynka uśmiechy i pocałunki ma dla innych, dla innych ma wesołość, rozmowy, zwierzenia, a dla niej tylko spokojny szacunek?
2439Zastanawiała się nad tym zagadnieniem długo i doszła do wniosku, który dziewczynkę zupełnie rozgrzeszył, a ją winą obciążył.
2440„Tak — myślała z goryczą — teraz rozumiem, gdzie tkwił błąd w moim postępowaniu. Ja chciałam oszukać Mańkę, chciałam wziąć od niej z lichwą zapłatę za to, co jej dawałam”.
2441Dziwny to był wniosek, niezwykła jego formuła: „jestem lichwiarką filantropijną”.
2442A jednak lichwa w filantropii — to zjawisko codzienne, to prąd czasu popierany przez dziesiątki pism, powieści, artykułów. Lichwiarska jest owa chęć kupienia sobie całej duszy nędzarza — za okruchy, rzucane mu w poniżaniu go, to wymaganie wdzięczności, samolubne, gorszące, brudne. Jeśli dobrze czynię, to nie dlatego, by odebrać zapłatę w postaci wdzięczności, ale dlatego, by to dobro innemu oddane było. Mańka przytułek i strawę odbierała we dworze, ale dług zaciągnięty spłacała z olbrzymim procentem w żłobku, w ochronie. Część jej serca otrzymał posiwiały, opuszczony Grzegorz, resztę otrzymały dzieci.
2443Mańka nic nie była winna hrabiemu i hrabiance, bo nie pożyczała nic od nich, a otrzymywała na własność, a własności swej nie trwoniła.
2444Zaledwie uświadomiła sobie Irena tę prawdę, zmienił się jej sposób zapatrywania na wiele rzeczy, zmienił się jej stosunek do Mańki.
2445Gdy myślała teraz o szpitalu i szkołach, które otwierała z bratem, widziała nie dzień, w którym nastąpi uroczyste poświęcenie budowli przy udziale duchowieństwa, licznych obywateli i gości zaproszonych z Warszawy, ale dzień, kiedy pierwsze promienie wystrzelą z nowego gmachu na strzechy wieśniacze, na okolicę, kto wie, może na kraj cały. Może drgną inne serca, może wytworzy się prąd silny, rwący, prąd uspołeczniania mas ludowych.
2446Irena czuła się szlachetniejszą, weselszą. Mańkę uważała nie za istotę, której łaskę wyświadczyła, a tym samym kupiła ją sobie, pęta niewoli moralnej na nią włożyła, ale za towarzyszkę pracy.
2447W rozumowaniach swoich zbliżyła się bardzo do przekonań wariata-marzyciela z Pragi.
2448Poczęła traktować Mańkę nie jako przedmiot, na który spływa jej dobrodziejstwo, ale jako istotę, która ma z nią i po niej pracować.
2449I zdziwiła się bezgranicznie, gdy zauważyła, że Mańka od razu, bez wyjaśnień i tłumaczeń, ją zrozumiała, zwróciła się do niej i serce jej swe otworzyła. Więc od razu otrzymała tę życzliwość, o którą daremnie poprzednio walczyła. Dziwne!
2450Dobro, SpołecznikW zeszycie, w którym spisywała Irena swe spostrzeżenia i uwagi, dodała takie zdanie: „Najtrudniejszą sztuką jest świadczyć ludziom dobrze. Kto dobrze czyni, spełnia powinność swoją. Kto żąda wdzięczności, zawsze niewdzięczność otrzyma i niechęć; będzie się wiecznie rozczarowywał. Dobro winno być bezinteresowne, powinno władnąć[74] siłą odśrodkową. Nie znałam prawdy tej po dziś dzień”.
2451W tym duchu przemawiała hrabianka podczas wieczerzy, uroczystości, podczas poświęcania wszystkich zakładów otwartych w szerokim promieniu okolicy.
2452Mańka była obecna, słuchała ze skupieniem, starała się zrozumieć i zapamiętać każdy wyraz z przemowy hrabianki.
2453A gdy wieczorem, znużona tyloma nowymi wrażeniami, kładła się do łóżka hrabianka Irena, po raz pierwszy zaszła do jej pokoju Mańka.
2454— Chcesz mi coś powiedzieć? — zapytała Irena.
2455— Tak — odpowiedziała z mocą dziewczynka.
2456 2457— Chcę pani powiedzieć, że tak jest właśnie, jak pani mówiła. Ja już od dawna wiedziałam, że pani tak myśli.
2458— A jak ja myślę? — zapytała, obejmując ją i przyciągając ku sobie.
2459— Że jeżeli pani robi komu coś dobrego, to nie dlatego, żeby pani dziękowali i po rękach całowali, ale żeby ten, któremu pani coś dobrego zrobiła, znowu dwom innym dobrego coś uczynił, a ci dwaj czterem i tak dalej.
2460Irena posadziła dziewczynkę na kolanach i złożyła na jej czole pierwszy, serdeczny pocałunek.
2461— A dlaczego ty mi dawniej tego nie powiedziałaś?
2462 2463— A dlaczego mnie nie lubiłaś?
2464— Bo pani chciała, żebym panią lubiła.
2465 2466— Tak, bo pani chciała, żebym panią lubiła nie tak sobie, za nic, ale za to, że pani mi jeść daje z łaski.
2467 2468— Ja wiem, że teraz tak nie jest, ale dawniej… A my tego okropnie nie lubimy, bo u nas nie ma żadnych podziękowań i wdzięczności. A „państwo” to zaraz chcą, żeby ich „lizać” za wszystko. I dlatego nikt porządny żadnej „łaski” nie chce, a jak musi przyjąć, to jest zły.
2469— Masz słuszność, Maniu — szepnęła w zadumie Irena. — I właśnie wy dobrze robicie. Tak właśnie być powinno… A powiedz teraz, Maniu, czy ci tu dobrze?
2470— Jak w raju — szepnęła Mańka, patrząc jej w oczy.
2471— A czy ty się nie za bardzo męczysz w żłobku?
2472 2473— A powiedz, Maniu, czy ciebie nauka nudzi?
2474— Nie, ja bym chciała dużo umieć i dużo wiedzieć, tylko nie lubię się uczyć.
2475 2476— Bo co mnie tam obchodzi, czy „woda” jest rzeczownik czy podmiot? Ja wiem, że woda jest do picia i już.
2477— No tak, masz słuszność. A to jest ważne jednak.
2478— A czy ludzie od tego lepszymi się stają?
2479Irena nie umiała odpowiedzieć na to pytanie.
2480Na pożegnanie Mańka ucałowała Irenę. I ten pocałunek dziecka szczery, nieżądany, sprawił Irenie więcej rozkoszy niż wszystkie hymny, które słyszała z ust dziennikarzy i sąsiadów.
2481Mańka pracowała, Jędrek się uczył. Pochłaniał on z gorączkową niecierpliwością nauki, sam proces uczenia się sprawiał mu niewysłowione zadowolenie. Często długo w noc siadywał nad atlasem, odczytywał dziesiątki nazw miejscowości, powtarzał je, starał się spamiętać. Chciał wszystko wiedzieć. A gdy kładł się wieczorem na spoczynek, wirowały ma w mózgu te nazwy, powtarzał je znów wiele razy. Od razu zerwał z przeszłością. Nie myślał o swej rodzinie, o ojcu z miotłą w ręce, matce przy balii i rodzeństwie. A jeśli przychodzili mu na myśl, nie miał dla nich ani jednego silniejszego uderzenia serca, ani jednej łzy. Ale tak było tylko z początku.
2482Jędrek urodził się jak gdyby dla książki, Mańka — dla ludzi.
2483Ale chłopiec był chory. Często kaszel suchy wstrząsał jego piersią, gorące rumieńce uderzały mu na policzki i wówczas czuł ból dolegliwy.
2484Przez długi czas ukrywał swe cierpienia, a bez trudności mu to przychodziło, bo hrabia mniej miał teraz czasu, zajęty tyloma instytucjami, którym dał życie.
2485Ruch panował we dworze nieustanny. Zbierano się codziennie dla omówienia tylu spraw ważnych, zaradzenia trudnościom, które się piętrzyły, rozszerzenia lub ulepszenia tego, co jeszcze nie weszło na drogę właściwą.
2486Praca u podstawLud nie wszystko witał z jednakowym zadowoleniem i sympatią. O ile ogrodnik, szkółki jego, pogadanki o roli, żywe budziły zaciekawienie, o ile żłobek podczas żniw zwłaszcza chętnie bywał zapełniany niemowlętami, o tyle szkoła rzemiosł mniejszą cieszyła się popularnością.
2487Aby pusty gmach szkoły rzemiosł zapełnić, należało udać się do Warszawy po dzieci; hrabia bronił się zrazu, bał się nowych zawikłań, obawiał się dzieci ulicy, bo poznał, że trudna z nimi praca. Ale nie było innej rady. Wysłał więc nauczycieli swoich — rzemieślników — do miasta. Zaludniła się szkoła. Obawy okazały się płonne. Dzieci w otoczeniu natury poprawiały się na zdrowiu, korzystały wiele, okazywały wpływ dobry na otoczenie. Pod ich wpływem dzieci wiejskie nabierały więcej zręczności, sprytu, ci znów brali ze swych towarzyszów wzór pracowitości i tego zdrowego rozumu, który cechuje dzieci wsi. Jedne znały naturę, drugie ludzi.
2488Spokojnym trybem płynęło życie. Każda z nowych instytucji przynosiła swoje korzyści, miała swoje dobre strony. W okolicy zaznaczyło się pewne ożywienie. Już projektowano wspólnymi siłami przeprowadzić kolejkę podjazdową.
2489Mańka i Jędrek przestali być osią, około której koncentrowały się myśli hrabiego. A jednak myśl jego, by z obserwacji nad dwojgiem dzieci wyprowadzić wniosek, ile zdziałać może zmiana warunków i odpowiednia opieka w wychowaniu dziecka, nabierała cech rzeczywistości. Dziś już mógł twierdzić stanowczo, że wśród „dzieci ulicy” są materiały na cennych ludzi, byle opieka nad nimi istniała. Mańka rozwijała się uroczo w korzystnych warunkach życia, jakie jej stworzono, ale Jędrek słabł coraz bardziej. W suterynie wilgotnej zakradł się do słabego jego organizmu zły wróg, który go trawił, toczył przez całe lat trzy, aż go na łóżko powalił i śmierć w oczy mu zajrzała. Jędrkowi z rąk wypadła książka, źrenice mu się zamgliły, na ustach pokazała się krew.
2490Przez całą zimę nie opuszczał łóżka. Mańka żal czuła do siebie, że nie okazywała mu życzliwości i pragnęła teraz wynagrodzić choremu swą obojętność. Czytywała mu całymi godzinami, a Jędrek z przymkniętymi oczami słuchał ją i tylko od czasu do czasu unosił się na posłaniu, otwierał szeroko oczy i mówił:
2491 2492Nie pomagały lekarstwa. Jędrek gasł.
2493 2494Nadeszła wiosna, a z nią ciepło. Ale Jędrkowi nie przyniosła ulgi. Skazany był na śmierć.
2495Piękny kwietniowy ranek słał tyle promieni. Okno pokoju chłopca było otwarte. Leżał blady jak chusta, drobny jak kilkuletnie dziecię, choć miał lat trzynaście.
2496Mańka siedziała na krześle, czytała głośno i często wzrok odrywała od książki, by spojrzeć na biały domek, który wznosił się niedaleko, za rzeczką. Mur ponury, który oddzielał dwór, zniesiono dawno i nic nie krępowało jej wzroku, który swobodnie biegł w dal i zatrzymywał się na gmachu ochrony. Tak już tam dawno nie była.
2497Dziewczynka przez lat cztery zmieniła się bardzo. Na twarzy jej smagłej igrały rumieńce, znikł z niej wyraz niemego gniewu i bolesnej zaciętości, urosła, rozwinęła się jak kwiat wiośniany. Tylko w oczach jej pozostał ten sam odcień powagi i zadumy, wyraz głębszego wmyślania się w rzeczy.
2498W ostatnich czasach tak często budziła się w jej sercu tęsknica.
2499W tej chwili myślała o Antku, o Antosiu.
2500— Co się z nim teraz dzieje, gdzie przebywa?
2501Jędrek, zdziwiony milczeniem jej, uniósł głowę, oparł się na poduszce, wpatrywał się w Mańkę i rzekł nagle przyciszonym głosem:
2502 2503Dziewczynka oblała się rumieńcem.
2504— Skąd ci to przyszło do głowy? — zapytała z uśmiechem.
2505— Nie wiem sam. Ale wiesz, ja co innego chciałem powiedzieć.
2506 2507— Chciałem powiedzieć, że pragnę, żebyś ty była bardzo szczęśliwa.
2508 2509 2510— Nie, mój kochany, ja nigdy nie będę i nie chcę być szczęśliwa. Za wiele wiem, za wiele już cierpiałam. Ja mogę być tylko dobra.
2511 2512 2513Nagle Mańka zmrużyła oczy, wstała, wychyliła się przez okno i znów wpatrzyła się w jeden punkt z zajęciem.
2514 2515— Poczekaj. Zdaje mi się, że ktoś idzie.
2516Drogą szedł ktoś szybko, rozglądał się, przystawał. Zatrzymał się i o coś pytał przechodzącego włościanina. Znów szedł.
2517— Kto idzie? — zapytał Jędrek.
2518Ale Mańka nie odpowiadała. Ręce jej drżały, gdy oparła się o parapet okna.
2519— Kto idzie? — zapytał chłopiec powtórnie.
2520— Nie wiem, ale zdaje mi się… Tak, to on.
2521Zerwała się, wybiegła z pokoju, trzasnęła drzwiami, biegła aleją ku szosie. Zwolniła biegu, zawahała się, przystanęła.
2522Ku Mańce szedł chłopiec w wytartej marynarce, w czapce z daszkiem.
2523— Antek! Antoś! — zawołała dziewczynka.
2524 2525 2526Pochwyciła jego ręce, pocałowała go w usta. I nagle stanęła onieśmielona, zawstydzona, ze łzami w oczach.
2527Słońce rzuciło na dzieci promienie, otoczyło je światłem. A one stały szczęśliwe i trwożne.
2528— Mania, więc to ty? — zapytał Antoś.
2529 2530— Tak, ale bo ja wiem. Tak jakoś… No, no…
2531Oboje czuli się tak szczęśliwi.
XXV. „Na ludzi”
2532— ŚmierćNiech się pan nie trudzi, panie doktorze — szeptał Jędrek cichym głosem, ze smutnym uśmiechem na białych wargach — mnie już nic nie pomoże, ja muszę umrzeć. Ja wiem, że pan będzie mnie pocieszał. Kiedy ja się nie martwię, proszę pana. Ja wam wdzięczny jestem za wszystko, coście dla mnie zrobili. Byłem przez te kilka lat bardzo szczęśliwy.
2533Patrzał na słońce, które przez zielony dach liści spływało na jego drobną, białą, pokrytą niebieskimi żyłkami, rękę, przebierał cienkimi palcami. Nieokreślony uśmiech igrał mu na ustach.
2534— Jaka to piękna rzecz słońce, cisza i śmierć, prawda, panie doktorze?
2535Lekarz siedział na ławce obok fotelu, na którym spoczywał Jędrek, oparł czoło na ręce, był zamyślony i smutny.
2536— Dlaczego nazywasz śmierć piękną rzeczą?
2537— Bo ona robi nam wiele dobrego. Pomyśl pan, panie doktorze, jakby źle było na świecie, gdyby nieszczęśliwi… gdyby biedni nie umierali? Jak źle byłoby na świecie, gdyby wszystkie takie jak ja dzieci rosły na ludzi i żyły… Nie wystarczyłyby żadne przytułki, żadne szpitale… żadne więzienia.
2538— Chłopcze, głupstwa pleciesz — obruszył się lekarz.
2539Bieda, Głód— Nie, panie, nie głupstwa, ale najprawdziwszą prawdę… No tak, pan nie wie, czym jest głód, czym jest opuszczenie… Czytałem tak wiele w ostatnich czasach. Ja wiem, że wy pozwalacie mi wszystko teraz czytać, bo wiecie, że umrę niezadługo… Więc czytałem i zastanawiałem się nad tym, jak wy fałszywie zapatrujecie się na nasz głód. Wam się zdaje, że być głodnym, to znaczy upaść na ulicy i umrzeć; a kiedy zaczniecie krajać kiszki, to przekonacie się, że tam wcale nie było pokarmu. Wy nie wiecie, że stać przed sklepem z wędlinami i patrzeć na wystawione w oknie szynki, serdelki, kiełbasę — to znaczy również być głodnym. A ja tak często stałem i wpatrywałem się w okna sklepów. W cukierniach znów leżą torty, placki, ciastka. Ja wiedziałem, że to źle, że tak być nie powinno, że nie mam prawa gniewać się na tych, którzy wychodzą z paczkami od cukiernika, albo wchodzą do restauracji i śmieją się… Nie, panie, śmierć dla dzieci ulicy to dobrodziejstwo. Albo chłód: podług[75] was na współczucie zasługuje dziecko, które marznie na śniegu i umiera… A nie wiecie, że najbardziej odczuwa się zimno w nocy, w łóżku. Troje nas razem spało pod chustką; każde ciągnie chustkę w swoją stronę, na siebie; powstają kłótnie i bójki. Wyprostować się nie można, bo nogi spod chustki wychodzą i ziębną, a skurczyć się, to Bronek albo Wikta wołają, że ich kopiesz, że się pchasz. Ojciec nas przykrywał kożuchem, ale jak zadzwonili w bramie, to musiał iść otworzyć i brał kożuch. Drżeliśmy tymczasem. A jak ojciec wracał i znów nas przykrywał, to kożuch był zimny jak lód. Byliśmy zaspani, chcieliśmy zasnąć, ale nie można, bo co chwila to inną szparą leci taka nitka zimnego powietrza, że aż strach… A robactwo, pluskwy… Nie, panie, śmierć to piękna rzecz.
2540Jędrek nie odrywał wzroku od tych jasnych kółek, które migały mu na ręce przy najdrobniejszym powiewie wiatru.
2541— Albo senność — pomyśl pan tylko. My nigdy prawie nie byliśmy wyspani. Ciągle nas w nocy budzono. A o czwartej, piątej rano, matka nas spędzała ze stołków, bo brała się do prania. Co dzień inne miało prawo kłaść się do ojca, ale w godzinę później i ojciec wstawał. Znów budzenie. I to tylko co trzy dni, bo tak to szło się do kąta, byle miejsce przy piecyku znaleźć, siedziało się i drzemało. Ale żelazny piecyk rozgrzewał się do czerwoności i parzył, więc trzeba było odsunąć się, to znów zimno było.
2542Jędrek zakasłał się. Lekarz podał mu łyżkę z lekarstwem.
2543Śmierć— Tak, proszę pana — śmierć jest dobra i piękna. Tylko że ona nie dla każdego łaskawa… Raz podrzucono w naszym domu dziecko… Ojciec… już nie pamiętam, jak to było, dość, że byłem z ojcem w grabarni w szpitalu, wie pan… za Dzieciątkiem Jezus. Idzie się przez takie wielkie podwórko. Wchodzi się na lewo, zdaje mi się. Niewielki pokoik i na pryczach leżą umarli. Było ich, pamiętam, dużo. Jakiś starzec miał długą ciemną brodę, pamiętam, i zupełnie białe włosy. On mi się nieraz śnił potem. I wie pan, ile razy mi się śnił, to mnie zawsze coś smutnego spotykało. Chociaż może mi się tylko tak zdawało. Bo nie było dnia i tak, żebym choć raz nie płakał… Obok starca leżała kobieta zupełnie sucha, oczy miała otwarte. A obok leżało coś z pięcioro dzieci, w koszulkach, w czepkach; a do każdego czepeczka przyszyta była wstążeczka niebieska. I wszystkie dzieci miały takie wesołe twarze, zupełnie jakby chciały się śmiać albo cieszyć bardzo. Ja wcale tych dzieci nie żałowałem. I wtedy przyszło mi na myśl, że śmierć jest dobra… nawet często, no tak, nie od wszystkich, ale od wielu, bardzo wielu ludzi — lepsza. Ja się wcale nie boję śmierci. Może Pan Jezus przebaczy mi moje grzechy, może dopuści mnie do Siebie. To ja… będę go prosił, żeby… moim rodzicom i siostrom… i braciom… dał lepsze… żeby im lepiej…
2544 2545— Więc ty myślałeś czasem o nich? — zapytał lekarz.
2546— Ciągle, co dzień, co chwila.
2547— Dlaczego nam nic nie mówiłeś o tym?
2548 2549 2550— Że hrabia gniewać się będzie. On i tak tyle ma ze mną kłopotów. I bałem się, że on… że mnie odeśle znów do domu. A ja nie mogę już do nich wrócić. Ale chciałbym ich jeszcze chociaż jeden raz… zobaczyć. Bo ja tak bardzo ich kocham.
2551Jędrek zagryzł wargi, twarz mu się wykrzywiła, na czoło wystąpiły krople potu.
2552I załkał nagle. Płakał i kasłał. Pochwycił kurczowo lekarza za rękę, drugą ściskał sobie szyję. Struga krwi spływała mu na palce.
2553 2554— Nie mów już, chłopcze, bój się Boga.
2555— Ja… zły… Boże… mój… Ja… tutaj…
2556 2557Gdy go ocucono i złożono na łóżku, leżał cicho z szeroko otwartymi oczami, w których odzwierciedlał się cały bezgraniczny ból duszy zbudzonej, przerażonej ogromem niedoli.
2558Gdy Mańka i Antek weszli do jego pokoju, chłopiec się uśmiechnął, a uśmiech zastygł mu w bolesnym warg skrzywieniu.
2559Wyciągnął rękę do Mańki, głaskał jej palce i szeptał:
2560 2561Natychmiast wysłano do Warszawy po rodziców Jędrka.
2562MatkaPrzyjechała tylko matka. Ojciec nie mógł domu zostawić.
2563Marcinowa przez całą drogę zawodziła.
2564— Oj, moiście wy państwo kochani, czy Jędrek aby nie umrze? Bo to jedyna pociecha nasza.
2565 2566Gdy weszła do pokoju, gdzie leżał Jędrek, osłupiała.
2567— Jędrek, bój się Boga. A tobie co się zrobiło?
2568Na próżno usiłowano ją uspokoić.
2569— Oj, to tak cię wykierowali? To na to ja ciebie z domu na zatracenie wydałam… Taki był zdrowiuteńki, taki rześki. Oj, Jędrek, Jędrek.
2570Na twarz chłopca wystąpiły krwawe rumieńce.
2571— Nie przywita się mama ze mną? — zapytał.
2572— A toć żegnać mi chyba ciebie trzeba. Toć ty już trupek zupełnie. A miałam takie złe sny o tobie.
2573 2574— Niech mama nie krzyczy — rzekł Jędrek.
2575— A co nie mam krzyczeć, kiedy mi dziecko zabili.
2576— Mamo, ciszej. Choroba mnie zabija, a nie ci dobrzy państwo.
2577— A tak, tak, choroba. Rozumie się, że choroba. A w domu to nigdy nie słabowałeś. Oj, dolo moja.
2578Jędrek przymknął oczy i nie odpowiadał. Tak inaczej wyobrażał sobie swą matkę. Wiedział dobrze, że te krzyki mają na celu wyłudzenie od „opiekunów” kilkunastu rubli. Ciemno, czarno mu się w duszy zrobiło. Wyśnił sobie matkę tak inną: głodną, nieszczęśliwą, w parze wilgotnej, przy balii, ale cichą i smutną, nie tak krzykliwą, nie tak prostą, ordynarną. Sądził, że i ona przez te lat kilka powinna się była zmienić. Ale teraz przypomniał sobie, że ona biła go, gdy on brał za książkę, że lubiła kieliszek, że… I matka obcą mu była w tej chwili, przykrość sprawiała mu jej obecność.
2579A ona nie odstępowała go ani na chwilę. Czuła, że ma prawo do tego domu, w którym „zabito” jej dziecko.
2580Jędrek konał. Konanie trwało całe dwa tygodnie. Zmieniano się przy chorym, który ciągłej wymagał opieki. A Marcinowa chciała leczyć go swoim sposobem i napełniała wrzawą bezustanną dom cały.
2581Nastąpiła ostatnia noc. W kącie pokoju paliła się lampka nocna. Przy chorym zebrali się wszyscy. Mańka siedziała na łóżku Jędrka i trzymała go za rękę.
2582Jędrek chwilami drzemał, to znów się budził i mówić zaczynał.
2583— MatkaJa myślę, że każda matka powinna być aniołem — szeptał — bo inaczej, to strasznie będzie zawsze.
2584 2585— Bo inaczej to dzieci zawsze będą nieszczęśliwe, a ludzie, którzy z tych dzieci będą wyrastali, będą źli. Bo widzicie, ja dawniej nie myślałem o tym wcale… Antoś, powiedz mi jeszcze raz, opowiedz mi o tym wariacie, który łzy zbierał… Powiedz, czy on naprawdę jest wariat. Dlaczego nie chce tu przyjechać? Czy on bardzo stary?
2586ŁzyAntek po raz dziesiąty począł opowiadać choremu o „wariacie, który łzy zbiera”.
2587— Tak, masz słuszność: on naprawdę jest obłąkany. Ale on prawdę mówił, co? I co on jeszcze mówił o „dzieciach ulicy”?… Wiesz, gdybym ja wyzdrowiał, ja bym te łzy zbierał. Potem napełniałbym nimi dzbanki i posyłał w podarunku tym, którzy o nas nie myślą, nie chcą myśleć, nie widzą nas… Całe dzbanki łez… I ty myślisz, Antek, że długo trzeba by zbierać takie dzbanki?
2588Znów zamilkł. Zdawało się, że zasnął. Ale on tylko myślał.
2589— Wiecie, ja bym do każdej butelki wina szampańskiego wlewał łyżeczkę łez. Prawda, że można tak zrobić… Albo… Czy to prawda, że umarli często w kącikach oczów mają łzy? Ja bym chciał tak właśnie umrzeć. To musi bardzo ładnie wyglądać.
2590Nad ranem przyjechał ksiądz. Mańka i Antek wyszli do ogrodu. Usiedli na ławce. Byli znużeni.
2591Słońce rumiane, wesołe, podnosiło się na skraju horyzontu i rzucało skośno promienie na gmachy szkółki, ochrony i żłobka, i odbijało się w białym ich murze. Gmachy kąpały się w zieleni i świetle.
2592— Patrz, Antoś! — rzekła Mańka.
2593 2594Nic więcej nie mówili, wpatrzeni oboje w jeden obraz.
2595Słońce podnosiło się ku górze, wielkie, uśmiechnięte, białe.
2596— Antoś, czyś ty myślał kiedy, że z nami tak być może? Powiedz, jak myśmy mogli tak żyć? I tam są nasi towarzysze, oni do dziś dnia i całe życie tak samo. A przecie my nie lepsi od nich. Pamiętasz Władkę? Antoś, tylko…
2597— Pamiętasz Zośkę garbatej? — zapytał Antek.
2598 2599Chłopiec o niej jednej nie wspominał Mańce ani razu. Dlaczego, sam dobrze nie wiedział. Czy obawiał się, że Mańka przeczuje, że sprzeniewierzył jej się w swych uczuciach, czy też to wspomnienie było dla niego najbardziej bolesne.
2600 2601 2602 2603 2604 2605 2606 2607 2608Hrabia, Irena, lekarz i matka Jędrka zebrani byli w pokoju konającego.
2609— Całą noc nie spaliście przeze mnie. Ale już niedługo.
2610I znów głaskał rękę Mańki delikatnie, ostrożnie, jakby obawiając się, by się nie rozpłynęła.
2611— Dobra, dobra jesteś, Maniu — szeptał.
2612Zamknął oczy. Przez powieki napływały mu łzy. Oddychał teraz bardzo wolno.
2613Cisza panowała w pokoju. Tylko przez okno otwarte dochodził szczebiot ptaków.
2614Jędrek oddychał coraz wolniej. Westchnął.
2615Skonał. W kącikach oczu lśniły łzy.
2616Marcinowa poczęła płakać głośno, zawodzić, przemawiać do zmarłego.
2617W dwa dni później odprowadzono zwłoki na cmentarz. Marcinowa otrzymała na pocieszenie sto rubli i propozycję przeniesienia się na wieś z pozostałymi sześciorgiem dzieci i mężem, który miał dostać miejsce stróża w szkole rzemieślniczej.
2618Wróciło wszystko do dawnego stanu.
2619Mańka objęta dawne czynności w żłobku.
2620 2621Boczna nauka pod kierunkiem wariata przygotowała go do systematycznej pracy. Nabrał pewnego pojęcia o wszystkim, należało tylko odrzucić to, co było urojeniem, od tego, co było rzeczywistością.
2622Wysłany został na prowincję do nauczyciela gimnazjum…
2623Treścią powieści naszej są „dzieci ulicy”. Antek teraz dzieckiem ulicy być przestał i dlatego nie będę się rozwodził nad tym, jak łamał się nasz bohater z przeszkodami, które mu się nasuwały na każdym kroku.
2624Pracował usilnie, pchało go coś w stronę tej wiedzy, u której podnóża się czołgał. A chwytał wszystko mocno i wchłaniał. Historia była dlań panoramą postaci, które widział. Utwory pisarzy starożytnych były dla Antka niewyczerpaną skarbnicą zachwytów.
2625Świeży, nieznużony umysł trawił wszystko zadziwiająco.
2626Antek po trzech latach nauki otrzymał patent i wstąpił na wydział prawny.
2627 2628Gdy myślał dawniej o tym, ani przerażała go myśl ta, ani dziwiła. Miał czas zżyć się z nią, przyzwyczaić do niej. Ale gdy chwila stanowcza nadeszła, dreszcz trwogi nim wstrząsnął.
2629Jak będzie chodził teraz po ulicach, po tych samych ulicach, które dawniej przebiegał jako łobuz nadwiślański, jako „andrus z Powiśla”?
2630Gdy znalazł się w gronie nowych kolegów, czuł się onieśmielonym i obcym. Wynajął pokój na jednej z oddalonych ulic, uczęszczał na wykłady, poza tym nie wychodził z domu, nie przyjmował nikogo, do nikogo się nie zbliżał. Otrzymał miano odludka.
2631Nie lubiono go i on nie lubił nikogo. Tak czuł się od nich różnym, mimo jednakowej pozycji społecznej.
2632„Jak oni mało wiedzą!” — myślał często, dumny, że wiedział to, czego inni nie wiedzieli, że widział to, czego oni widzieć nie mogli. Przysłuchiwał się czasem rozmowom kolegów i wyraźnie odróżniał prawdę od frazesów. Wiedział, że często ani ich cele, ani przekonania nie są tak mocne, nie są oparte na prawdzie, na rzeczywistości.
2633Aby otworzyć im oczy, musiałby zdradzić swe pochodzenie, a duma zacięta, silna, nie pozwalała mu tego uczynić. Wolał być nieznanym i nielubianym niż tolerowanym przez „wyrozumowanie”. Miał swój świat odrębny i mroczny.
2634Czasem późnym wieczorem zimowym wychodził z czapką nasuniętą na oczy, z wysoko podniesionym kołnierzem palta, na Powiśle. Były to chwile, gdy pragnął cierpieć. A chwile się takie zdarzały. Pragnął zobaczyć kogoś ze swych dawnych znajomych, ale nie chciał być poznanym. Drżał na myśl, że może go zaczepić kiedyś na ulicy jakiś obdarty człowiek i zawołać:
2635 2636Drżał na myśl, że może spotkać ojca.
2637Stosunek jego do Mańki również uległ zmianie. Mańka pisała mu w listach o jego obowiązkach, o pracy, o poświęceniach, a on musiał przed nią usprawiedliwiać się ze swego zamknięcia, odosobnienia i bezczynności. Musiał kłamać, bo nie chciał otworzyć przed nią swej duszy. A bólu w niej był bezmiar cały.
2638Wychodził Antek na ulicę Topiel, zatrzymywał się przed domem, gdzie była szulernia, i patrzał. Potem chodził po znajomych mu ulicach i wracał do domu rozstrojony, złamany.
2639Niejednokrotnie już, już miał wejść do domu na Pradze i zapytać stróża, co stało się ze starcem-wariatem, ale się cofał.
2640Cierpienie, Dziedzictwo, WizjaRaz szedł z postanowieniem silnym, że się nie cofnie. Na rogu Zjazdu spotkał złoczyńców prowadzonych pod konwojem do więzienia. Szli, otoczeni przez żołnierzy, ze swymi tobołkami na plecach lub w rękach, ślizgając się po zamarzłym śniegu. Było ich około pięćdziesięciu. Szczękały ich kajdany głośno, a sylwetki ciemne znaczyły się na czarnym tle pochmurnego wieczoru.
2641Antek chciał ich wyminąć, ale czuł, że nie może, że musi iść krok w krok za nimi i patrzeć.
2642Skazani szli spiesznie drobnymi krokami, jedni ustawali na chwilę, wówczas inni ich wyprzedzali. Sprawiało to wrażenie bezustannego ruchu.
2643Za posępnym pochodem jechały dwa wozy; na jednym z nich siedziała kobieta i dwoje dzieci; trzecie trzymała na ręce.
2644Antek oczu oderwać nie mógł od obrazu. Patrzał na kobietę, pragnął ujrzeć jej twarz. A potem pobiegł wzrokiem ku przednim szeregom. I doznał wrażenia, jak gdyby ten wąż długi nie kończył się wcale, jak gdyby ciągnął się i ginął w bezkresie. Tam, tam, na moście, widzi ich i dalej za mostem, i dalej, dalej, dalej, bez końca.
2645Czuł silny ból. Dusiły go łzy, które nie płynęły z oczu kroplami, ale przelewały się pod powiekami; czuł przy mruganiu, że łzy te unoszą się i znów spływają pod dolną powiekę, i nie wysychają.
2646I nagle zdało mu się, że to nie ludzie dorośli, mężczyźni i kobiety, idą, ale dzieci, małe, drobne, obdarte, głodne i drżące. Widział ich postacie nikłe, ich posiniałe drobne rączęta. Nie niosły one tłumoków, worków i kufrów, ale dzbanki łez. Nieskończony szereg dzieci szedł, a żelazo grało, i każde uderzenie huczało mu pod czaszką jak odgłos grzmotu.
2647Widzenie potęgowało się. Ponad tłumem dzieci, które dzbanki niosły, unosił się inny tłum, niemniej liczny. To jakieś widma, upiory, kotłowały się w powietrzu. Między upiorami rozpoznawał męskie postacie i kobiece. Biegły parami, płynęły w powietrzu. Antek dostrzegł ich twarze, pokurczone były i straszne, dostrzegł ich oczy — paliły się jak głownie. Widział wyraźnie te oczy, szeroko otwarte, bez powiek, niemrugające, wielkie, ogniste, rozpaczą ziejące. Poznał, że tyle par płynęło nad tłumem, ile dzieci szło w szeregach — więc to rodzice skazanych.
2648Nagle poczuł dziwną chęć zmieszania się z tym tłumem; chciał również nieść dzbanek i widzieć nad sobą parę rodziców — upiorów.
2649Widzenie było męczące, obłędne. Niebo chmurami pokryte. Rzeka czarna jak węgiel.
2650Począł rozpoznawać twarze tych ludzi, widział między nimi przedstawicieli wszystkich narodowości, wszystkich ras i pokoleń. Szereg nie kończył się.
2651Antek zgarnął z żelaznej poręczy mostu garstkę śniegu i począł nim skronie nacierać.
2652Tak silnie, tak świadomie, nigdy jeszcze nie cierpiał. A jednak mógł uwolnić się łatwo od dręczących przywidzeń, zawrócić i wyjść na Śródmieście.
2653Nie, poszedł aż do samego gmachu więziennego, widział, jak otworzyła się brama, jak garść skazanych popłynęła w ciemny otwór bramy i znikła.
2654Poszedł dalej. Wszedł spokojnie do szynku na rogu i poprosił o butelkę wódki. Siedzący przy stolikach w izbie zakopconej, zamglonej, ciekawie patrzyli na niego. Antek wzrok ich pytający wytrzymał. Zapłacił należność, wyszedł, siadł do sanek, butelkę ukrył w bocznej kieszeni, wskazał adres.
2655Jechał tą samą drogą, nie widział już upiorów — widzenie rozpełzło się i znikło. Tylko na śniegu znaczyły się jeszcze ślady stóp ludzkich. Przejeżdżał przez Krakowskie Przedmieście i Nowy Świat. W oknach wystawowych paliły się światła. Między sklepami rozpoznał jeden: był to skład cerat i tapet. Odwrócił głowę.
2656Gdy wszedł do swego pokoju, nie zapalił świecy, tylko wyszukał po omacku szklankę, usiadł na łóżku, wepchnął palcem korek do butelki, nalał pełną szklankę wódki i wypił, nalał drugą i wypił, trzecią już do ust niósł, ale nagle wstał, otworzył lufcik i rzucił ją na podwórze; to samo uczynił z butelką. Szkło z głośnym łoskotem uderzyło o asfalt. Zatrzasnął lufcik, usiadł znów na łóżku, nie poruszał się z miejsca. Sprawiało mu ulgę obserwowanie siebie, tego, jak powoli alkohol działać zaczął.
2657Z początku czuł, jak mu coś w piersiach zakipiało, potem pojedyncze krople gotującego się w piersiach płynu poczęły mu pryskać na twarz, na ręce; poczuł, że włosy poruszają mu się na głowie, kołyszą łagodnie jakby się włos z włosem całował i tańczył. Potem para z gotującego się w piersiach płynu poczęła unosić ku głowie, przez policzki.
2658Przechylił głowę w tył, potem naprzód, potem w prawo i w lewo, potem całym korpusem począł wykonywać ruch kołowy. Wreszcie oparł się o ścianę i zasnął…
2659Od tego wieczora Antek zaniechał wycieczek wieczornych, a gdy w trzy miesiące później Mańka doniosła mu w liście, że otrzymała wiadomość o śmierci starego wariata z Pragi i o testamencie, w którym zastrzegł, że zbiory swe zapisuje hrabiemu Zaruckiemu, a hrabia prosi, aby Antek zajął się przewiezieniem do Zarucza szafki starca — powierzył sprawę całą adwokatowi, zapłacił ma z własnej pensji, którą ma hrabia przysyłał, ale sam na Pragę nie poszedł.
2660Antek zamknął się w książkach i kursach, a gdy na lato wyjeżdżał do Zaruczaju — zabierał ze sobą kilkanaście dzieł specjalnych i uczył się. W wolnych chwilach studiował języki, znał francuski, niemiecki, angielski i włoski, pracował nad hiszpańskim i węgierskim. Poza książkami nie chciał, bał się całą duszą widzieć cośkolwiek, czuł się słaby, bezradny i głupi.
2661Po skończeniu uniwersytetu wyjechał za granicę.
2662Postanowione było, że Antek (od dawna już pan Antoni) praktykować będzie w Warszawie, a po śmierci hrabiego obejmie dozór nad całą kolonią zarucką, która rozwijała się, podnosiła, nabierała znaczenia. Przybywały tam nowe gmachy, obok szkoły rzemiosł powitała szkoła ogrodnicza, niższa rolnicza, instytucja poprawcza dla dziewcząt, przytułek dla sierot.
2663Dzięki bocznicy kolonia połączona została z siecią kolejową, związana została ze światem.
2664Hrabia pragnął utworzyć uzdrowisko dla dzieci ubogich, ale obawiał się, że nie pozostanie mu dość środków na to, aby byt ich na przyszłość zabezpieczyć. Należało obliczyć swe siły poważnie, ażeby uniknąć katastrofy.
2665Aby opisać życie kolonii zaruckiej, należałoby poświęcić temu przedmiotowi niejeden tom powieści, Może kiedyś, po latach, wrócimy do niej jeszcze. Teraz powróćmy do pana Antoniego — młodego adwokata, który ma bronić pierwszej sprawy w swym życiu. A sprawa jest ciekawa, zajmuje się nią całe miasto. Idzie o obronę zbrodniarza, który zamordował służącą znakomitej aktorki.
XV. Echo zbrodni
2666Po sprawdzeniu obecności świadków przewodniczący zaczął zadawać oskarżonemu pytania.
2667 2668 2669Tłumacz przetłumaczył pytanie.
2670 2671 2672 2673Oskarżony żadnym ruchem najdrobniejszym nie zdradził się, że słyszy i rozumie pytania skierowane do niego.
2674Siedział w swej kurtce szarej na ławce drewnianej, w obecności dwóch żołnierzy z gołymi szablami, w obliczu sądu, pod strzałami paruset ciekawych oczu publiczności. Trącono go, żeby wstał — wstał.
2675Wezwano pierwszego świadka. Był to kąpielowy z tej samej łaźni, w której oskarżony pracował.
2676— Czy oskarżony od dawna był kąpielowym?
2677 2678— Czym zajmował się poprzednio?
2679— Nie mówił nam o tym nigdy. W ogóle on bardzo mało mówił.
2680— Życia jego prywatnego nie znaliście zupełnie?
2681— Wiedzieliśmy, że chodzi do jakiejś dziewczyny.
2682— Czy nie bywał nigdy pijany, nie wydalał się, nie „znikał” nagle na dni kilka?
2683— Owszem, pił, ale rzadko. Zdaje mi się, że dwa, trzy razy „wszystkiego”.
2684— Gdzie i z kim przebywał wówczas?
2685 2686— Czy podczas półrocznego pobytu nie zaszedł w zakładzie kąpielowym żaden wypadek kradzieży?
2687— Nie. Tylko na parę dni przed tym właśnie wypadkiem — to jednemu gościowi zginęła papierośnica, ale ją zaraz znalazł.
2688 2689— Zostawił ją w palcie, w kontramarkarni[76].
2690— Więc nie było możliwości, żeby ją oskarżony miał podrzucić?
2691 2692Przewodniczący zwrócił się do adwokata:
2693 2694— Tak. Niech mi powie świadek, kogo na razie podejrzewano o kradzież papierośnicy?
2695 2696— Jak on się zachowywał w czasie przed znalezieniem papierośnicy w palcie?
2697 2698 2699 2700— Czy po znalezieniu papierośnicy mówił coś?
2701 2702— Czy świadek przypomina sobie dobrze, że miało to miejsce na parę dni przed zbrodnią? Czy on nazajutrz po posądzeniu go o kradzież był jeszcze w zakładzie?
2703 2704— Proszę sobie dobrze przypomnieć.
2705— A nie, racja! Nie był. Tak, właśnie. Tak… tak… dwa dni go nie było, a trzeciego dnia dowiedzieliśmy się o zabójstwie.
2706 2707Zeznania drugiego kąpielowego wyjaśniły, że oskarżony na dwa tygodnie przed spełnieniem zbrodni ostatni raz „znikł” na dwa dni, że miał być nawet wydalony z tego powodu, ale że go „panowie” lubili, więc go zostawiono.
2708— Czy po znalezieniu papierośnicy przez „gościa” oskarżony mówił coś? — zapytał znów adwokat.
2709 2710— Czy nie groził, nie przeklinał?
2711 2712— Proszę sobie dobrze przypomnieć.
2713— Jakieś tam słowo powiedział.
2714 2715— Powiedział: „A ty ścierwo jedne”.
2716 2717 2718 2719 2720— A za co go „panowie” lubili?
2721— Mocny chłop był, dobrze mył i „gniótł” po łaźni.
2722Trzecim świadkiem była aktorka.
2723Szmer rozległ się na sali. Panie, które nieco zażenowane się czuły, teraz podniosły lornetki do oczów. Panowie uśmiechali się na myśl o zakłopotaniu „pięknej pani”.
2724— Jak długo służyła u pani zmarła?
2725 2726— Czy oskarżony bywał od dawna u niej?
2727 2728— Czy pani wiedziała o tych odwiedzinach?
2729 2730 2731— Z początku dość często, wieczorami zwykle, kiedym wychodziła do teatru. Od czasu, jak przyjął obowiązek, przychodził zwykle w dzień i rzadziej.
2732 2733 2734 2735 2736 2737— Czy zwierzała się przed panią ze swoich uczuć dla „swego kawalera”?
2738— Powiedziała mi raz, gdym ją pytała: „To biedny chłopiec, proszę pani”.
2739— Czy pani nie obawiała się, że mogą panią okraść?
2740Oskarżony spojrzał na przewodniczącego przelotnie. Spojrzenie było krótkie i silne.
2741— Nie, oboje sprawiali na mnie dobre wrażenie.
2742— Czy pani zwykle powoduje się w swych czynach wrażeniami?
2743 2744 2745— Czy pani stanowczo twierdzi, że nic z kosztowności ani pieniędzy nie zginęło pani?
2746 2747— Czy zbrodniarz mógł być spłoszony przez kogoś?
2748— Nie, ja wróciłam dopiero o dwunastej z moją pokojówką, a zbrodnia popełniona została podobno o dwie godziny wcześniej. Tak twierdzą lekarze.
2749— Gdzie pani ma schowaną biżuterię i pieniądze?
2750— W biurku i w stoliku przy łóżku.
2751— Czy listy żadne nie zginęły pani?
2752Na sali zainteresowanie, szmer.
2753 2754 2755Pokojówka druga, która towarzyszyła aktorce do teatru, zeznała mniej więcej to samo. I znów wesołość ogarnęła publikę, gdy subretka[77] zeznała, że „u nas to tam nie ma tego, żeby pani „szkodził kawaler” służącej; pani ma swoich gości, a my swoich”.
2756Zeznania szynkarza były nie mniej ciekawe.
2757Oskarżony bywał w jego „zakładzie” dość często, ale od jakiegoś roku — zupełnie się prawie usunął od „kolegów”. A przez ostatnie pół roku nie był ani razu. Pewnie dlatego, że oskarżony był człowiek „bardzo honorowy”, a towarzysze śmieliby się z niego, że jest kąpielowym, bo oni nie lubią tego zajęcia i wyśmiewają. Dopiero „w ten wieczór właśnie” to przyszedł, był trochę pijany, ale nie znów tak bardzo, bo często bywa gorzej. Jak przyszedł, to wypił półkwaterek spirytusu i powiedział: „Pijmy, bo już niedługo”. A potem chciał grać w bilard i powiedział: „Muszę wygrać na zapłacenie, bo nie mam ani grdyka[78]”. I wygrał, a potem jeszcze pił. I tak aż do zamknięcia „zakładu”. „Potem wszyscy razem wyszli, no, i złapali go, gdzie panowie wiedzą”. A żeby go pytano, co znaczy to „pijmy, bo już niedługo”, tego świadek nie słyszał. A że tam mówił coś, to „nie dziwota, zwyczajnie, jak nie po trzeźwemu”. O zbrodni nie nie wspominał. Świadek nie pamięta również, żeby mu mówiono: „A widzisz, zeszedłeś na psy ze swoją Julką” (tak nazywała się nieboszczka). Nie pamięta również, aby miał na to oskarżony odpowiedzieć: „Stul pysk z Julką, bo możesz flaki policzyć”. W ogóle trudno znów tak słuchać wszystkiego, co goście mówią. „Człowiek ma swoją robotę”.
2758Towarzysze ostatniej biesiady znali poprzednio oskarżonego, bo się z nim „czasem piło po pracy”. Razem lód kiedyś łamali, to znów piasek wozili „rozmaicie”. Żaden z nich rzemiosła nie ma, a zarabiają „co się da”. Jeden z nich jest „wiązaczem” świń, drugi był w restauracji stróżem jakiś czas, to znów „trochę” furmanił. Czy oskarżony mówił: „Pijmy, bo już niedługo” — tego nie pamiętają. A wreszcie on miał zawsze swoje „szpasy”[79]. Nazywano go kiedyś „Jóźkiem Bzikiem”.
2759Adwokat drgnął. Po raz pierwszy w dniu dzisiejszym słyszał głośno wypowiedziane to imię, tak dobrze mu znane, dźwięczące mu w uszach od tygodni, od dnia, kiedy w oskarżonym, którego miał bronić, poznał w więzieniu towarzysza lat dziecięcych. Gdy w ciemnej celi więziennej poznał go po kolorze stalowych oczu i po brakującym palcu, burza podniosła się w jego umyśle. Zadał kilka pytań, na które mu Bzik nie odpowiadał, wyszedł, zataczając się na ulicę, wsiadł do dorożki, powrócił do domu, zamknął się w swoim pokoju, oparł o framugę okna i zadał sobie pytanie:
2760 2761Noc całą bezsenną przeleżał w gorączce i nic więcej nie mógł wymyślić nad jedno pytanie:
2762 2763Nad ranem wyszedł z domu, zaszedł do Łazienek, usiadł nad stawem i pytał:
2764 2765Czy uważać chwilę tę jako epizod w swym życiu, czy jako zdarzenie przełomowe? Czy pójść za popędem głosu, który mu mówił: „Radź się uczucia”, czy za głosem drugim, który mówił: „Radź się rozumu”. Czy posłuchać głosu, który woła: „Postąp tak, jakby postąpiło dziecko ulicy, którym jesteś z urodzenia i pierwszych kilkunastu lat życia”, czy posłuchać głosu, który mówił: „Jesteś człowiekiem kultury, wykształconym, z pozycją, z patentami”.
2766 2767Antek, zadając sobie pytanie podobne, dawno przestał już być „dzieckiem ulicy”, poczuł rachować, rozważać, zastanawiać się, namyślać.
2768Widział przede wszystkim dwie drogi: skorzystać z tego, że Józiek go nie poznał, zrzec się obrony, znaleźć pierwszy lepszy powód i wyjechać. Sprawa głośna, każdy z kolegów chętnie go zastąpi.
2769 2770Nie, tego nie zrobi stanowczo.
2771Nie, nie, nie! To byłoby straszne. Być przedmiotem sensacji, „bawić” swoją osobą miasto całe. Nie, nie! Dowiedzieliby się o nim wszyscy jego dawni znajomi i przyjaciele, zjawiłby się jego ojciec. Antek adwokat zadrżał. Spotkać się oko w oko z ojcem, którego cień odpychał od siebie, którego widmo samo go przerażało. Nie, nie! Wówczas, z tą butelką wódki, którą wyrzucił przez lufcik, pękło ostatnie ogniwo łączące go z „dawnym światem”. Nie, za nic w świecie.
2772Ale może bronić Bzika, nie ma obawy, aby Bzik go poznał. Inna rzecz on. Szedł do więzienia w tym przeświadczeniu, że może spotkać kogoś ze swych przyjaciół młodości, więc poznał Bzika. Ale Bzikowi ani przez myśl przejść nie może, że on Antek jest adwokatem, że jest „panem”.
2773Owszem, powinien nawet bronić przyjaciela. Obronę opracuje do najdrobniejszych szczegółów. Postara się dowieść, że Józiek działał pod wpływem uniesienia. Łagodząca będzie okoliczność, że zbrodnia była dokonana nie w celu rabunku. Kto wie, może uda się go uwolnić od Syberii, może parę lat więzienia tylko.
2774Uspokoił się, zjadł śniadanie, obiad, zagłębił się w kodeksy, a gdy wieczorem oczekiwał przybycia hrabiego do Warszawy, był już zupełnie spokojny.
2775 2776Hrabia miał bawić dziesięć dni w Warszawie, przedłużył jednak pobyt o dni kilka, aby posłuchać obrony swego wychowańca.
2777Gdy młody adwokat zadawał świadkom pytania, słyszał głos wewnętrzny, który mówił mu: „Odważnie, panie Antoni!”, gdy posłyszał z ust ostatniego świadka głośno wypowiedziane imię: „Józiek Bzik”, coś załamało się w jego istocie i głos wewnętrzny zawołał: „Antku!”.
2778Mowa prokuratora była krótka. Zbrodnia jest oczywista, pobudki jasne: „ograbić”! Być może, iż w ostatniej chwili zbrodniarz sam przeraził się ohydy swego czynu: on zamordował istotę, która go czytać nauczyła, która ukazała mu drobne światełko z jasnego świata nauki, podzieliła się z nim tą ubożutką cząsteczką światła, które jej dostało się w udziale. Ohydna zbrodnia! Kara zastosowana być winna z całą surowością.
2779„Antku, Antku! — wołał teraz głos duszy. — Antku! nie licz, nie rachuj, boś ty dziecko ulicy. Nie licz, Antku, a idź za popędem tego coś, co ci mówi: »Tak, a nie inaczej«”.
2780Gdy wstał dla wypowiedzenia swej obrony, był blady, wziął do ręki zapisany arkusz, ręka ma drżała, chciał zacząć mówić, usta odmawiały posłuszeństwa.
2781 2782Teraz miał przed sobą tylko dwie drogi: powiedzieć, że wobec oczywistości przestępstwa zrzeka się obrony, prosząc o uwzględnienie okoliczności łagodzących: niski poziom umysłowy i…
2783Nie, to będzie podłe, tego nie wolno mu zrobić.
2784 2785Obrony, którą z takim mozołem wypracował w domu, w której tyle pięknych zwrotów pomieścił, nie wolno mu odczytać, bo… sam nie wiedział, czemu. Każdy inny adwokat miałby prawo to uczynić, on nie. Popełniłby podłość, oszukującą samą siebie, zamaskowaną.
2786„Antku, Antku!” — wołał głos znajomy.
2787— Czekamy — rzekł przewodniczący.
2788— Na ulicy Czerniakowskiej, w ubogiej izbie na facjacie, mieszkał starzec, stróż nocny, Wojciech Mazur; Wojciech Mazur miał córkę, dziecię to przywiózł ze stron dalekich, wychował je, strzegł, drżał o nie. Dziecię wyrosło na piękną dziewczynę…
2789„Jeszcze masz czas się cofnąć” — szeptał głos kultury „pana” Antoniego.
2790„Antku, Antku!” — wołał drugi głos, wrodzony.
2791— Córka Wojciecha zbyt była piękna, ażeby mimo czujności starca nie mogła zwrócić na siebie uwagi jednego z możnych świata… Wnukiem starego Wojciecha, synem jego córki, jest siedzący w tej chwili na ławie oskarżonych Józiek Bzik.
2792Oskarżony skierował na swego obrońcę wzrok zdziwiony i gniewny.
2793W Antku zamilkł głos pana Antoniego: Widział przed sobą wielką salę, zapełnioną „rozbawioną” publicznością, miał bronić „dziecka ulicy”. Należał teraz duszą do zbrodniarza o ziemnistej cerze, o palących się gniewem i gorączką oczach, chudego, w szarej kurtce więziennej — nie do panów. Myśli rozpierały mu mózg, uczucia pierś rozsadzały.
2794Głośno, dobitnie, powoli opowiadał dzieje pierwszych lat życia Jóźka.
2795 2796— Kiedy poznałem Jóźka, sam dobrze nie pamiętam. Zeszliśmy się na czas dłuższy w dzień stypy po Franku mularzu. Potem mieszkaliśmy razem u Bronka kelnera i Andrzeja kucharza.
2797Józiek wstał i zajrzał w oczy swojemu obrońcy.
2798— Tak, Jóźku, to ja, Antek — rzekł obrońca.
2799 2800Żołnierze niespokojnie się poruszyli.
2801 2802 2803— Znów rozstaliśmy się. Spotkałem go, ratującego dziecko z palącej się fabryki, spotkałem go znów, opiekującego się głodnymi dziećmi spod krypy. Znów zeszliśmy się.
2804O zabiciu Bronka zamilczał — była to tajemnica zmarłego, o kryjówce Maślarza nie wspomniał — była to tajemnica zawodowa obowiązująca aż do mogiły.
2805— Razem broniliśmy się od głodu, razem postanowiliśmy zabić fanciarkę z ulicy Topiel. Już staliśmy przy drzwiach, już nam drzwi otworzyła. W porę je zatrzasnęła. Umarła z przerażenia. Sędziowie, i ja jestem zbrodniarzem.
2806Straciłem Jóźka z oczu, spotkałem go w więzieniu i nie zdziwiłem się.
2807Są dzieci, które, gdy się rodzą, to aniołowie załamują ręce, Bóg płacze. Czarne mroki snują się nad głowami sierocymi. Zbierają one z życia wszystkie cierpienia, wysysają wszystkie gorycze, imię ich — legion.
2808Znam duszę oskarżonego i jej głosem się spowiadam. Józiek nie był stworzony do pełzania, wzlotów mu było potrzeba… Ja umiałem czytać, on — nie. Gdym czytał, on słuchał i drżał, i nienawidził mnie, że ja czytać umiem, i pięście zaciskał… Gdy w lat dziesięć później dziewczyna jakaś uczyć go zaczęła, a w zamian za tę przysługę żądała, aby on mył panów w łaźni, znienawidził ją, choć wpierw ją kochał. Ja to rozumiem… Jakim poświęceniem dla dziecka ulicy jest poświęcenie swej dumy, swego „honoru”, zrozumieć ten tylko może, kto wie, że dziecko ulicy nic prócz „honoru” swego nie posiada. Tam w imię „honoru” najwięcej zbrodni się spełnia… Wyrywał się z jarzma, biegł do szynku, ale tam spotykał się z drwinami. Zajęcie jego budziło pogardę… On, który był pierwszy, teraz stał się ostatnim, on, który nikomu się nie kłaniał, musiał być teraz uniżony dla gości, on, który nikomu niczego nie zawdzięczał, teraz był uczniem dziewczyny, „baby”. Pragnął się wyrwać z zaklętego koła, nie miał dość siły, chciał ulec, bunt podnosiła natura. Zamknął się w sobie i milczał… Posądzono go o kradzież, miarka się przebrała… Postanowił zerwać z dążeniem „do słońca”, którego ucieleśnieniem była ta dziewczyna. Ale ciągnęło go coś do niej. Poszedł żądać, by go uwolniła z sieci, ona nie chciała się zgodzić. I nadeszła chwila, gdy uświadomił sobie, że ona to ideał jego, a szynk to jego rzeczywistość. Pochwycił nóż i zabił… W świecie kultury jest to morderstwo, w jego duszy było to zrezygnowanie z dążeń podniosłych, strącenie posągu, sponiewieranie, spopielenie zapałów… Nie wiem, czy się jasno wypowiedziałem…
2809Widzę tu wielu zbrodniarzy: ojca Jóźka, tych wszystkich, którzy w tułaczkach jego nie dostrzegli go, tego pana, który posądził go o skradzenie papierośnicy, widzę tysiące zbrodniarzy, których postawiłbym przed wami, sędziowie, w imię ágrafoj nomoj[80] — „praw niepisanych”. „Pisane prawo” jego nakazuje sądzić.
2810Skażcie go, sędziowie. Jego już żadna kara nie dosięgnie.
2811 2812Po chwili przewodniczący wyrzekł:
2813— Czy oskarżony nic nie ma do powiedzenia?
2814 2815 2816Antek odczuwał zadowolenie spełnionego obowiązku i niechęć piekącą dla zebranego w sali tłumu, który w odświętnych strojach przybył przyglądać się zabójstwu człowieka jak widowisku.
2817Oparł się o pulpit i czekał na wyrok.
2818Myślą pogrążył się w zawrotne otchłanie doli ludzkiej, tej doli, której żaden błysk jasny nie opromienia.
2819Wśród publiczności szept przyciszony szemrał. Zdawać by się mogło, że ci wykwintni również oczekują wyroku, że grozi im wyrok w imię ágrafoj nomoj…
2820Gdy po długiej przerwie sędziowie weszli na salę, sala zamarła w ciszy…
2821„Cztery lata więzienia. Zbrodnia dokonana była w przystępie najwyższego rozdrażnienia”.
2822— Tylko… Więc nie ciężkie roboty.
2823Swobodniej odetchnęły panie i panowie.
2824Józiek pod eskortą wyszedł wolnym krokiem z sali.
2825Do Antka zbliżył się hrabia, uczepił się jego ramienia i rzekł drżącym głosem:
2826— Chodź, Antosiu, chodź prędko.
2827Młody prawnik wstrząsnął się. Obudził się z zamyślenia, wypłynął z głębin.
2828Szli środkiem rozstępującego się przed nimi tłumu.
2829Bohaterowie dnia, będą o nich mówili, pisali przez całe trzy dni!
2830 2831 2832Upadł na poduszkę siedzenia. Twarz mu się wykrzywiła, wargi mu się trzęsły, dreszcz nim wstrząsał co chwila.
2833— Co się panu stało? — zawołał niespokojnie wychowaniec.
2834— Zaraz… zaraz… tylko do… jedzie… my. Boże mój!
2835Antek wpatrywał się w zmienioną maskę twarzy hrabiego. Było w niej coś nad wyraz bolesnego i odrażającego zarazem.
2836— Niech mnie wyniosą, ja sam nie mogę.
2837Dwóch posługaczy hotelowych wniosło go do numeru.
2838— Po doktora! — zawołał Antek.
2839— Nie… Niech idą… Zamknij drzwi.
2840 2841 2842 2843 2844Antek nachylił się nad chorym, który mu cicho szepnął do ucha:
2845— Ten, wiesz, to jest mój syn… Jakem przyjechał do stryja, tu, ta dziewczyna z Powiśla… Ja się chciałem ożenić… Ja nie zbrodniarz, Antosiu… Ja się bałem, ja drżałem, ja przeczuwałem. Oj, boli! Co ja teraz mam zrobić? Ty mnie nienawidzisz, przyznaj się.
2846Antek zmarszczył brwi. Teraz miał prawo sądzić podług praw „niepisanych”. Jaki wydać wyrok?
2847— Dlaczego pan tego tam, na sali, w sądzie, nie powiedział?
2848 2849 2850— Nie wiem. Sam mi radź. Nie wiem. Całe życie poświęciłem, żeby tę winę zatrzeć. Skąd mogłem wiedzieć? Radź mi, tyś młody.
2851Bezradny, z wystraszonymi oczami, drżący, budził litość starzec nieszczęśliwy.
2852— Antosiu, powiedz, przecież ja zrobiłem chyba i coś dobrego, co?
2853 2854 2855Zastukano do drzwi. Wszedł lekarz.
2856Zapisał krople, które uspokoiły hrabiego.
2857— Lepiej mi… Słuchaj, ja chcę jutro. Wiesz, może da się co zrobić. Założę apelację, złożę kaucję. Tymczasem wywieziemy go do Zaruczaju. Chyba go uwolnią, co? Przecież już siedział. Jak myślisz? Bóg pozwoli mi krzywdę tę wynagrodzić.
2858— Nie, panie hrabio, nawet w drobnej części nie.
2859— Ty masz żal do mnie, Antosiu. Ale pomyśl sam…
2860 2861 2862 2863— Więc tak się skończyło! Więc jutro, pojutrze najdalej, zaczną odwiedzać go jego dawni znajomi, przyjaciele, przyjdzie ojciec.
2864 2865 2866 2867Począł obliczać, ile ojciec jego może mieć lat teraz. Stary, schorowany zapewne. Czuł dla niego życzliwość pewną.
2868Ostatnim razem… Tak, wtedy… Zostawił go w rynsztoku.
2869To było podłe. Nie miał prawa znęcać się wówczas nad nieszczęśliwym.
2870Serce młodego prawnika, Antka, dziwnie się uspokajało. Z nocy letniej wiał czar. Gwiazdy lśniły tak łagodnie, takie powiewy szły ku niemu wiosenne, kwietne, że pomyślał, iż pod niebem tak czystym nie mogą żyć ludzie źli.
2871Jest dobro, tylko go ludzie nie umieją szukać, znajdować, rozwijać i wspierać.
2872Przyszła mu na myśl Mańka. Teraz ma prawo spojrzeć jej w oczy śmiało, ma prawo kochać ją, W rzeczy samej są pewne dane, że uda się Bzikowi jeszcze skrócić czas kary.
2873Czy będzie można doprowadzić go do równowagi dziś jeszcze? Tak, tak, stanowczo. Pod niebem tak czystym nie mogą być ludzie źli.
2874Jest dobro, tylko go szukać trzeba, wspomagać, a przede wszystkim kochać to dobro duszy ludzkiej, najbiedniejszej, najsmutniejszej, najbardziej stroskanej, sponiewieranej duszy…
2875Wczesnym rankiem hrabia wstał. Czuł się zdrów zupełnie. Cały zajęty był myślą jedną: iść i wykupić syna. Przycisnąć go do serca. Dziecię swoje, własne, utracone, odzyskane!
2876Chciał go widzieć. Wczoraj nie śmiał nań patrzeć, dziś ma już prawo do tego. Dziś jest już ojcem jego.
2877 2878Gmach więzienny, wielki, murem otoczony, grubym, wysokim.
2879 2880„Józef Mazur, aresztant… celi, powiesił się w nocy na kracie, skręconą koszulą i paskiem. Rano o 6-ej znaleziono go już nieżywego”.
2881Zakończenie
2882Pan Antoni z narzeczoną swą, panną Marią, zeszli po drabiniastych schodach do suteryny, przez długi ciemny korytarz, przez niskie drzwi weszli do izby małej, wilgotnej i brudnej.
2883Ojciec Antka siedział na tapczanie i kołysał dziecko, które matka-współlokatorka powierzyła mu, idąc na mularkę, na dzień cały.
2884Ujrzawszy przybyłych, zmarszczył brwi i nie odpowiedział na ich powitanie.
2885— Przyszedłem teraz z Manią, po raz drugi prosić ojca, dzisiaj ślub nasz ma się odbyć. Dlaczego ojciec tak się zaciął? Co było, to puśćmy w niepamięć. Już to się nie odstanie. Wyjedzie ojciec razem z nami na wieś, odpocznie, poprawi się, zajęcie się znajdzie — będziemy razem pracowali.
2886Zbliżył się, chciał ująć jego rękę.
2887— Nie, nie potrzeba. Nie całowałeś ty mnie, jakeś był mały, to się i teraz obejdzie.
2888— Niech nam ojciec nie odmawia — szepnęła Mańka. — Ojciec wielką Antosiowi przykrość sprawia.
2889— Wy wiecie jedno, a ja wiem drugie — rzekł ojciec.
2890— Może ojciec myśli, że w kościele będzie wiele osób. Nikt, tylko my dwoje, hrabia i jeszcze świadek jeden. A potem zaraz wyjedziemy. Dlaczego ojciec ma tu żyć w wilgoci i brudzie, kiedy może…
2891— I to małe tu żyje, i ja tak długo żyłem.
2892Dziecko zapłakało cicho. Stary dał mu kartofel do ssania.
2893— Postanowiliśmy z Antosiem nie wyjść stąd, dopóki ojciec z nami nie pójdzie.
2894— Sprzedałem was i już, i… e! co tam gadać. Wy wiecie jedno, a ja wiem drugie.
2895 2896 2897Płynęły chwile nad wyraz bolesne.
2898Rozumieli dobrze, iż ojciec nie zechce z nimi wyjechać. „Honor” mu nie pozwalał, to było jasne. A jednak nie chcieli pogodzić się z myślą, że zostawią z takim trudem odszukanego człowieka, który bądź co bądź nie był im obcym. Więcej rozumem niż uczuciem widzieli się przywiązanymi do niego.
2899 2900— Za cztery godziny, o szóstej.
2901— Ano, dobrze, niech i tak będzie.
2902 2903 2904 2905 2906— Może ojciec chciałby ubranie inne? Przyniosę ojcu.
2907— Nie potrzeba nic przynosić. Tak pójdę, jak jestem.
2908 2909— Jak myślisz, Antosiu, czy przyjdzie?
2910 2911 2912— Spróbuję jeszcze raz z hrabią nakłonić go. Może jemu się uda.
2913Błogosławieństwo, Modlitwa, OjciecOjciec Antka siedział przez chwilę nieruchomo. Potem wstał, przerzucił przez ramię swą torbę żebraczą, wziął kij w rękę, wyszedł, rozejrzał się, wrócił do izby, wziął niemowlę, wstąpił do stróżki i zostawił je.
2914Na ulicy jeszcze raz się podejrzliwie rozejrzał i wolnym krokiem skierował się naprzeciwko do szynku. Wypił, położył pieniądze.
2915I cicho, ukradkiem, przeciskał się pod murem w stronę kościoła. Stanął za węgłem ulicy, zasłonięty wystającym kantem muru, i oczu nie odrywał od drzwi wchodowych kościoła.
2916Nogi drżały pod nim. Zbliżył się stójkowy.
2917 2918— Niech mi pan pozwoli, ja nie żebrzę teraz, ja tu chcę coś zobaczyć.
2919Stójkowy machnął ręką, wrócił na swój posterunek i tylko od czasu do czasu podejrzliwie nań spoglądał.
2920Oczy załzawiły się starcowi z wysiłku, głowa mu się trzęsła.
2921Nagle wyprostował się. Na czoło pot mu wystąpił.
2922Przed kościół zajechała kareta. Wysiadł jakiś starzec siwy, potem ten… ten… poznaje go. Taki sam wysoki, jak był, tylko starszy. Tak, to oni. Antek wysiadł i Mańka.
2923 2924Przytulił się do muru całem ciałem, oparł rękę na kiju i patrzał.
2925 2926 2927— Jak ta Mańka urosła. A Antek, Antek! Pan! Tak, tak. A niech im Bóg błogosławi, niech im lepiej się dzieje niż mnie. Niech im Bóg Najwyższy błogosławi. Niech im… niech im…
2928Nie mógł znaleźć innego błogosławieństwa.
2929 2930„Ojcze nasz, któryś jest w niebiesiech… Niech im Bóg błogosławi… Święć się Imię Twoje. Przyjdź Królestwo Twoje… Niech Bóg Najwyższy im błogosławi…”
2931Przeplatał modlitwę błogosławieństwem.
2932— O, wychodzą. Dlaczego Mańka w czarnej sukni?
2933Pchała go siła jakaś w stronę karety, całą duszą pragnął uścisnąć swe dziecię jeden… ostatni raz.
2934 2935 2936 2937Przeżegnał się i poszedł w stronę rogatek.
2938— Trzeba mi precz z Warszawy. Tu by mnie ciągle nachodzili, a ja… Niech im Bóg błogosławi!
2939Przeszedł aleje, wyszedł za miasto. Po prawej stronie szosy pole, po lewej szereg domów.
2940Na polu, tuż obok drogi, leży koń i zdycha.
2941Gromada dzieci otoczyła kołem konające zwierzę. Koń sapie ciężko, oczy bielmem mu zaszły. Chwilami dreszcz wstrząsa skórą.
2942Purpurowe słońce oświetla konia i dzieci.
2943Dzieci milczą. Patrzą na męki zwierzęcia i współczują, ciekawe są, jak to się skończy; chcą pochwycić ostatni oddech jego.
2944Bosa dziewczynka o bladej twarzyczce, teraz oblanej słońca szkarłatem, z którym się kłóci sieć żył niebieskich na gołej szyi, twarzy i skroniach — bosa dziewczynka się przeżegnała, owinęła mocniej chustką niemowlę, które trzyma na ręce. Łzy w czarnych jej oczach błyszczą.
2945Dzieci milczą i patrzą. Któreś się zaśmiało. Niski, piegowaty chłopiec, z błyszczącymi, biegającymi małymi oczami, zbliża się, pociąga konia za ogon.
2946— Patrzcie, co z tego wędek można zrobić.
2947 2948— Tańcować ci się chce. Poczekaj, to ci zagram.
2949Znów konia za ogon pochwycił. Począł kręcić ogonem jak korbą katarynki.
2950— Dylu, dylu, na badylu, nie potrzeba smyczka… — śpiewa.
2951Dzieci się śmieją. Niektóre chciałyby, żeby on nie robił tego, ale boją się odezwać.
2952Występuje chłopiec, rozpycha dzieci, zbliża się do dręczyciela, twarzą niemal twarzy jego dotyka, patrzy mu w oczy swymi czarnymi oczami, zaciska pięści.
2953— Zostawisz go, szczeniaku, czy nie?
2954 2955— Bo ci tak mordę zmielę, że ci kasza z gęby wyleci.
2956 2957 2958 2959 2960Chłopiec mruknął coś pod nosem i odszedł stropiony. Zwycięzca stał dumny i smutny.
2961Kondycja ludzkaOjciec Antka patrzał na blade, obdarte dzieci otaczające konające zwierzę, patrzał na chłopca-obrońcę, któremu paliły się oczy czarne i wargi drżały, patrzał na czerwone słońce i nie mógł sobie przypomnieć, gdzie i kiedy w życiu był świadkiem podobnej sceny, nawet sam brał w niej udział. Musiało to być bardzo dawno. Pracował myślą. Kiedy to było.
2962Przypomniał sobie. Dawno, wyrostkiem był jeszcze. Szła ulicą wariatka. Dzieci biegły za nią, śmiały się, rzucały kawałkami zeschłego błota. Wariatka była brzemienna. Wówczas on palnął w pysk tego, który biegł na czele, rozpędził gromadę, sam ukrył się między belkami, nad Wisłą, i płakał.
2963Ojciec Antka nie uświadamiał sobie, że w mózgu jego odegrał się zawiły proces myślowy: porównał siebie z tym dzieckiem, obrońcą konającego konia, pomyślał o jego przyszłości, o tych dzieciach, które tu widzi, złych i dobrych, a z dobrych tyle skazanych na zagładę…
2964Westchnął, poprawił worek żebraczy na plecach i ruszył w drogę.
Przypisy
lando — rodzaj czteroosobowego powozu konnego z opuszczaną budą po dwóch stronach, o przednim i tylnym siedzeniu jednakowej szerokości. [przypis edytorski]
tingel-tangel (daw.) — podrzędna kawiarnia lub restauracja z występami tancerzy, kabaret. [przypis edytorski]
facetka (gw. warsz.) — lekceważąco o kobiecie eleganckiej, która jednak nie jest damą. [przypis edytorski]
do światła wiedzie nasza ścieżka — nawiązanie do utworu A. Asnyka Przodownikom: „Wy możecie zstępować bez trwogi,/ Gdzie noc, groza i zwątpienie mieszka,/ I piekielne nie zwiodą was bogi,/ Bo do światła wiedzie wasza ścieżka”. [przypis edytorski]
pocięgiel — pasek rzemienny do przytrzymywania przez szewca robionego buta nogą. [przypis edytorski]
klipa — zabawa dziecięca polegająca na odbijaniu kijkiem rzucanego drewienka. [przypis edytorski]
Pestalozzi, Johann Heinrich (1746–1827) — szwajcarski pedagog i reformator edukacji, przedstawiciel romantyzmu, założyciel licznych instytucji edukacyjnych w Szwajcarii i autor licznych dzieł, w których wyłożył swoje przełomowe tezy na temat kształcenia. Za jego zasługę uznaje się niemal całkowitą likwidację analfabetyzmu w Szwajcarii w pierwszej poł. XIX w. [przypis edytorski]
Frobel, właśc. Friedrich Fröbel (1782–1852) — twórca systemu pedagogicznego, podkreślał specyficzne potrzeby dziecka i postulował edukację przedszkolną przez zabawę, śpiew i taniec, opracował też projekty zabawek edukacyjnych. [przypis edytorski]
Pape-Carpantier, Maria (1815–1878) — fr. działaczka wychowania przedszkolnego, założycielka szkoły dla pracowników ochronek, postulowała grupowanie dzieci według wieku. [przypis edytorski]
Jestem sobie andrusina mały, I wylazłem za szperandą na stare Bednary… — znana w różnych wersjach Piosenka więźniarska [złodziejów]. [przypis edytorski]
Kurjer Warszawski — tytuł gazety codziennej wydawanej w Warszawie od 1821 do 1939 r. [przypis edytorski]
Tu las był rzadszy (…) — fragm. IV księgi Pana Tadeusza A. Mickiewicza zatytułowanej Dyplomatyka i łowy. [przypis edytorski]
szampionerka (z fr. champignon: grzyb) — zbieraczka grzybów. W XIX w. szampion mówiono na pieczarkę. [przypis edytorski]
Wiktoria, właśc. Aleksandryna Wiktoria (1819–1901) — królowa angielska (1837–1901) i cesarzowa Indii. Okres jej panowania jest nazywany epoką wiktoriańską. [przypis edytorski]
Pasteur, Ludwik (1822–1895) — fr. uczony, odkrywca mechanizmu procesu fermentacji. Wynalazca pasteryzacji, czyli sposobu oczyszczenia produktu spożywczego z bakterii bez pozbywania się witamin. Badacz chorób zakaźnych. [przypis edytorski]
subretka (z fr. soubrette) — aktorka, która grała sprytne pokojówki w komediach i farsach. [przypis edytorski]
ágrafoj nomoj, właśc. agraphoi nomoi (gr. ἄγραφοι νόμοι) — prawa boskie mające wyższość nad ludzkimi. [przypis edytorski]
Bezpieczne płatności zapewniają:
Dane do przelewu tradycyjnego:
Fundacja Wolne Lektury
ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125, 00-514 Warszawa
75 1090 2851 0000 0001 4324 3317
Darowizna na Wolne Lektury + twoja nazwa użytkownika lub e-mail
PL88 1090 2851 0000 0001 4324 3374
PL82 1090 2851 0000 0001 4324 3385
WBKPPLPP
