„Wszystko, co nam się trafia dobrego lub złego na ziemi, jest zapisane w górze. Czy zna pan jaki sposób, aby wymazać to pismo?” — oto filozoficzne stanowisko tytułowego Kubusia wyrażone jego własnymi słowami.
Dalej wywód prowadzi następująco: „Czy mogę nie być sobą? A będąc sobą, czy mogę postępować inaczej od siebie? Czy mogę być sobą i kim innym? I od czasu, jak jestem na świecie, czy była bodaj jedna chwila, w której by to nie było prawdą? Wyrżnij pan kazań, ile się panu spodoba, pańskie racje mogą być doskonałe; ale jeśli jest napisane we mnie albo tam w górze, iż mnie nie trafią do smaku, cóż ja mogę na to poradzić?”
Najsłynniejsze dzieło Denisa Diderota, Kubuś Fatalista i jego pan (oryg. fr. Jacques le fataliste et son maître) to powiastka filozoficzna opisująca wyprawę Kubusia i jego pana, podczas której przydarzają się im sytuacje prowokujące do wielu rozmów i rozważań o charakterze filozoficznym. Nie mniej ważną postacią jest narrator, który swobodnie zdradza swoją obecność i ujawnia warsztat twórczy: „W cóż by nie urosła ta przygoda w moim ręku, gdyby mi przyszła fantazja znęcać się nad wami!”.
Kubuś jest fatalistą: twierdzi, że wszystko, co się wydarza, zostało „zapisane w górze”, czyli określone przez los (fatum), zaś człowiek nie ma wpływu na nic. Mimo to krytycznie spogląda na świat, nie godzi się z panującą w nim niesprawiedliwością i złem, wierzy, że ostatecznie dobro zatriumfuje. Poglądy tytułowego bohatera odzwierciedlają postawę filozoficzną autora.
W powiastce, co charakterystyczne dla epoki, zaciera się tradycyjna hierarchiczna relacja pomiędzy panem a sługą: Kubuś jest postacią barwniejszą od swego chlebodawcy. Doskonale też sprawdza się jako mówca, gawędziarz. Urodził się gadułą, przez co stracił niejedną służbę; ale jego panu ta właśnie jego cecha bardzo odpowiada: ma dzięki temu kompana do rozmów i błyskotliwego komentatora opowiadanych historii. Luźna fabuła powiastki opiera się głównie na dialogach i dygresjach, a także – na wybornym humorze Diderota.
Denis Diderot był pisarzem, krytykiem, filozofem, encyklopedystą epoki francuskiego oświecenia. Zasłynął jako inicjator wydania Wielkiej Encyklopedii Francuskiej. Dzieło Kubuś fatalista i jego pan powstawało między 1765 a 1780 rokiem, a zostało wydane w 1796 roku. W 1804 roku utwór znalazł się na indeksie ksiąg zakazanych.
Przekład Kubusia Fatalisty, podobnie jak wielu dzieł z kanonu literatury francuskiej, kultura polska zawdzięcza Tadeuszowi Boyowi-Żeleńskiemu. Towarzyszący dziełu głównemu wstęp tłumacza zawiera wiele cennych informacji dotyczących autora, dzieła oraz epoki. Książka Kubuś Fatalista i jego pan Denisa Diderota w tłumaczeniu Boya-Żeleńskiego dostępna jest jako e-book (EPUB i Mobi Kindle) oraz plik PDF.
