Legenda starego dworu (En herrgårdssägen, 1899) to powieść Selmy Lagerlöf, wybitnej szwedzkiej pisarki i noblistki. Opowiada historię młodej kobiety, próbującej uratować przed szaleństwem popadającego w obłęd mężczyznę, którego bezgranicznie kocha. Tekst publikujemy w najnowszym polskim przekładzie autorstwa Justyny Czechowskiej.
Głównego bohatera powieści, Gunnara Hedego, poznajemy w jego pokoju w Uppsali, gdzie młody człowiek studiuje. Jednak zamiast koncentrować się na nauce (co pomogłoby mu w przyszłości rozwiązać problemy ekonomiczne rodziny, a przede wszystkim wydobyć z nędzy popadający w ruinę majątek Munkhyttan), całymi dniami oddaje się swojej pasji — grze na skrzypcach. Pod wpływem perswazji przyjaciela Hede wydaje się skłaniać w stronę zdroworozsądkowego wyboru: porzucenia muzyki i skupienia się na studiach. Jednak nieoczekiwane spotkanie z artystami ulicznymi, a przede wszystkim poznanie niezwykłej dziewczyny, Ingrid, sprowadza go z powrotem na ścieżkę sztuki, a w konsekwencji na drogę szaleństwa, którą przez lata Gunnar Hede kroczył będzie pod przydomkiem „Kozioł” (choroba młodzieńca objawia się strachem przed zwierzętami, a w szczególności kozami), nadanym mu przez ludzi niepotrafiących okazać współczucia dotkniętemu obłędem człowiekowi. Tymczasem zakochana w młodzieńcu Ingrid — nieszczęśliwa sierota, która, zmuszona do porzucenia artystycznej trupy, żyje na prowincjonalnej plebanii z przybranymi rodzicami i rodzeństwem — po krótkiej chorobie niespodziewanie umiera. Czy to koniec tej miłosnej historii? Czy Ingrid naprawdę nie żyje, a Gunnar rzeczywiście pozostanie szalony? Czytelnik przekona się o tym po lekturze powieści, w której nic nie jest do końca jasne, pewne ani oczywiste…
Historia przedstawiona w Legendzie starego dworu opisuje walkę młodej kobiety, próbującej za wszelką cenę uratować przed chorobą psychiczną ukochanego mężczyznę, tkwiącego w pułapce depresyjnych lęków. Powieść ukazuje siłę miłości na różnych poziomach, przedstawia także przygodne relacje i bliższe związki pomiędzy ludźmi zupełnie odmiennymi oraz uprzedzenia dotyczące „inności”. Akcja książki rozgrywa się częściowo w Värmlandii, miejscu ważnym dla pisarki, która tam się urodziła. Jedną z najbardziej znaczących w powieści lokalizacji jest należący do rodziny Hedego majątek Munkhyttan, który został przez autorkę ukazany jako swoista idea starego dworu — rajskiego ogrodu, a zarazem miejsca skrywającego mroczne tajemnice. Można wręcz zaryzykować twierdzenie, że Munkhyttan to trzeci z głównych bohaterów Legendy starego dworu. Tekst, mimo quasi realistycznie skonstruowanej fabuły, przypomina swą formą bardziej baśń niż klasyczną, dziewiętnastowieczną powieść — specyficzna narracja, charakterystyczny, melodyjny język, nagromadzenie fikcyjnych, magicznych i surrealnych niekiedy elementów, a także swoista gra, jaką prowadzi Selma Lagerlöf z czasem akcji, wyraźnie na to wskazują.
W Polsce ta wartościowa powieść — jak się wydaje — nie spotkała się z należnym zainteresowaniem i nie została dotąd poddana krytycznej analizie. Nowsze studia o charakterze krytycznoliterackim, dotyczące utworu Lagerlöf, czytelnik zainteresowany literaturą skandynawską znajdzie m.in. w książce Ursprungets roman, autorstwa szwedzkiej literaturoznawczyni Birgitty Holm, oraz w tekście duńskiego dziennikarza, Henrika Wivela, Snödrottingen. Wcześniejsze polskie tłumaczenia En herrgårdssägen publikowane były pod tytułem Cmentarna lilia. Powieść została przełożona na wiele języków, m.in. angielski (pierwsze wydanie w 1923 r.). Autorką najnowszego polskiego przekładu, który publikujemy w bibliotece Wolne Lektury, jest Justyna Czechowska.
W 1923 roku na podstawie En herrgårdssägen powstał film Mauritza Stillera i Almy Söderhjelm, zatytułowany Saga Gunnara Hedego (Gunnar Hedes saga), znany w Polsce także jako Zamieć śnieżna albo Stary zamek. Nawiązuje on jednak dość luźno do tekstu Selmy Lagerlöf i nie zyskał zbytniego uznania autorki, która po lekturze scenariusza niechętnie dała się jednak przekonać do realizacji filmu. Powieść doczekała się także różnorodnych adaptacji w kulturze współczesnej. W 2004 roku w Värmlandsoperan miała premierę opera oparta na książce Lagerlöf w reżyserii Björna Melandera, zaś trzy lata później teatr Västanå pod dyrekcją Leifa Stinnerboma wystawił dramat, który odniósł ogromny sukces wśród publiczności. W 2013 roku ukazał się komiks En herrgårdssägen, którego twórcą jest rysownik, Marcus Ivarsson.
Mamy nadzieję, że najnowsza publikacja Wolnych Lektur odmieni losy Legendy starego dworu i przyczyni się do pogłębionej recepcji tej interesującej powieści w Polsce.
Powieść Legenda starego dworu Selmy Lagerlöf została po raz pierwszy przetłumaczona na język polski przez Justynę Czechowską i udostępniona nieodpłatnie na Wolnych Lekturach. Książka dostępna jest jako e-book (EPUB i Mobi) oraz plik PDF.
