Znajdujemy się w części ogrodu położonej za domem. Nigdy tu nie przychodzą. Drzwi z przeciwnej strony zamknięte… i okiennice zamknięte. Tu nie ma okiennic… i światło spostrzegam. Tak, czuwają jeszcze przy lampie. Na szczęście nas nie usłyszeli, bo matka albo dziewczęta byłyby może wyszły… a wtedy — co byśmy poczęli?

A co uczynimy teraz?

DomMuszę naprzód[1] zobaczyć, czy wszyscy są w izbie. Widzę ojca, siedzącego przy kominie. Czeka, wyciągnąwszy ręce na kolana… Matka łokciem oparła się na stole…

Patrzy na nas!

Nie… nie wie, gdzie patrzy. Oczu nawet nie mruży. Nie może nas widzieć… Stoimy w cieniu drzew wysokich. Nie zbliżajcie się!… Obie siostry umarłej są także w izbie. Haftują…. a dziecko usnęło. Zegar stojący w kącie wskazuje dziewiątą. Nie domyślają się niczego… nie mówią ze sobą…

Gdyby można było zwrócić na siebie uwagę ojca i dać mu znak jakiś! Obejrzał się na nas. Czy chcecie, żebym do okna zapukał? Trzeba przecie, żeby choć jedno dowiedziało się wprzódy, zanim wszyscy się dowiedzą.

Współczucie, WahanieNie wiem, które z nich wybrać… Bardzo ostrożnym być należy. Ojciec stary i chorowity. Matka także; a siostry za młode… Wszyscy ją kochali, jak już dziś ludzie kochać nie umieją… W życiu moim nie widziałem szczęśliwszej rodziny… Nie, nie! Nie zbliżajcie się do okna! tak byłoby najgorzej… Lepiej ich zawiadomić w jak najprostszy sposób, jakby to był wypadek zwyczajny… I nie okazywać zbyt wielkiego smutku, bo na widok naszego boleść ich wzrosnąć gotowa… Chodźmy na drugą stronę. Zastukamy do drzwi i wejdziemy, jak gdyby nigdy nic!… Wejdę pierwszy, co ich nie zdziwi, bo zachodzę do nich niekiedy wieczorem… przynoszę kwiaty lub owoce… i nieraz spędzam z nimi godzin parę.

No, to na co mam wam towarzyszyć? Idźcie sami, zaczekam, aż mnie przywołacie. Nigdy mnie nie widzieli, jestem tylko obcy, przechodzień…

Lepiej mi nie być samemu. Nieszczęście, które nie sam jeden człowiek przynosi, wydaje się mniej dotkliwe i lżejsze do zniesienia… Idąc tu, już o tym myślałem. Gdy wejdę sam, zaraz mówić muszę. Dowiedzą się o wszystkim z paru wyrazów, a potem przyjdzie mi zamilknąć. Lękam się milczenia, jakie nastaje po wymówieniu ostatniego słowa zwiastującego nieszczęście… Wówczas to serce się kraje… Jeżeli zaś wejdziemy razem, powiem im na przykład po długich wywodach: Znaleźliśmy ją ot tak… Ciałem jej, ze złożonymi na krzyż rękami, kołysała fala.

Rąk nie miała złożonych… zwieszały się wzdłuż ciała.

Widzicie! Jak to człowiek plecie mimo woli… a wrażenie nieszczęścia rozprasza się w opowiadaniu szczegółów. Gdy przeciwnie, jeśli wejdę sam, pierwszymi słowami — jak ich znam — przerażą się od razu… i Bóg wie, co z tego wyniknąć może! Lecz jeśli jeden po drugim mówić będziemy, wysłuchają nas, nie wiedząc nawet, kiedy złej wieści zajrzeli w oczy… Pamiętajcie, że spotkamy się z matką, a życie jej wisi na włosku… Dobrze by było, żeby pierwsza fala smutku rozbiła się o kilka naszych wyrazów… Do nieszczęśliwych trzeba mówić długo; trzeba ich kołem otoczyć. Najobojętniejsi biorą w siebie mimowolnie część bólu. Tym sposobem, bez wrzawy i wysiłku, rozdziela się on jak powietrze lub światło…

Odzież wasza zmoczona; woda z niej spływa na płyty kamienne.

Zmoczyłem jeno kraj płaszcza. — Wam zimno być musi. Macie piersi ziemią zwalane… Idąc drogą, nie spostrzegłem tego w ciemności…

Wszedłem po pas w wodę.

Czy dawno przed mym przybyciem znaleźliście jej ciało?

Parę minut zaledwie. Zdążałem do wsi; było późno, więc nad brzegiem ściemniać się zaczynało. Szedłem z oczami zwróconymi na rzekę jaśniejszą od drogi. Wtem, o dwa kroki od kępy sitowia, spostrzegam coś niezwykłego… Zbliżam się i widzę jej włosy, które kręgiem podniosły się nad głową i wirują prądem szarpane…

Czy widziałeś, jak obu siostrom włosy zadrżały na ramionach?

Zwróciły głowy w naszą stronę… Zwróciły głowy, nic więcej. Mówiłem za głośno.

Już tu nie patrzą. — Wszedłem po pas w wodę, wziąłem ją za rękę i bez wysiłku na brzeg wyciągnąłem… Była równie piękna jak jej siostry.

Może piękniejsza!… Nie wiem, dlaczego straciłem całą odwagę…

A o jakiej odwadze mówicie? Uczyniliśmy wszystko, co tylko człowiek zrobić może… Umrzeć musiała chyba już przed godziną.

A dziś rano żyła jeszcze!… Spotkałem ją wychodzącą z kościoła. Mówiła mi, że odjeżdża, że ma zamiar odwiedzić babkę mieszkającą za rzeką, z której ją wydobyliście. Mówiła, że nie wie, kiedy się zobaczymy… Chciała mnie o coś zapytać, ale nie śmiała… i nagle odeszła. Teraz jednak, gdy się nad tym zastanawiam… Nie domyśliłem się niczego!… Uśmiechała się, jak uśmiechają się ci, co milczeć pragną albo lękają się, żeby ich nie zrozumiano… Zaledwie mały promyczek nadziei migotał w jej oczach mętnych… Nie patrzyła na mnie…

Chłopi mi mówili, że widzieli, jak aż do wieczora błądziła nad rzeką. Myśleli, że zbiera kwiatki… Może być, że jej śmierć…

Nie wiadomo!… Kto by to odgadł?… Może należała do tych, które mówić nie chcą. Każdy człowiek nosi w sobie niejeden powód utraty życia… W duszę, jak w tę oto izbę, zajrzeć nie można… Wszystkie one takie… Mówią o rzeczach powszednich i nikt nie domyśla się, co się w ich główkach dzieje. Samobójstwo, DuszaNieraz miesiące całe żyjemy obok istot, które już nie należą do świata, a duszy ich do życia nie nakłonisz… Podobne są do lalek nieruchomych, pomimo że w ich duszach dzieją się dziwne rzeczy… Same nie wiedzą, czym są… I ona żyłaby, jak żyją inne… Aż do śmierci mówiłaby: „Panie, pani, deszcz dziś padać będzie”. Albo: „Siądziemy do śniadania; w trzynaście osób siądziemy do stołu”. Albo: „Owoce jeszcze niedojrzałe”. Takie jak ona wspominają z uśmiechem o opadających kwiatach, a płaczą w ciemności… Anioł nawet nie domyśliłby się, czego pragną, a człowiek zrozumieć je może dopiero poniewczasie… Wczoraj wieczorem siedziała tam, przy lampie, jak jej siostry… Gdyby się to nie stało, nie widzielibyście ich, panie, tak jak je teraz widzicie… Zdaje mi się, że i ja po raz pierwszy ją ujrzałem… Trzeba coś z zaziemskiego do powszedniego dodać życia, zanim się je pojmie jak należy… Dzień i noc masz je przy sobie, a dowiadujesz się, czym są w istocie, dopiero wówczas, gdy odchodzą na zawsze… Dziwną jednak duszyczkę mieć musiała!… Dziecinną musiała mieć duszyczkę, biedną i naiwną, i pełno skarbów nieprzebranych, jeśli powiedziała, co powiedzieć miała, jeśli uczyniła, co powinna była uczynić.

Spojrzyjcie w izbę, oni się tam wszyscy teraz uśmiechają.

Spokojni… Dziś wieczorem nie oczekiwali jej.

Uśmiechają się, nie poruszają się wcale… Oto ojciec kładzie palec na ustach…

Wskazuje dziecko śpiące na matki łonie…

Ona nie śmie oczu podnieść, żeby nie przerwać snu dziecięcia…

Siostry haftować przestały… Jaka cisza wśród nich zaległa.

Upuściły motek białego jedwabiu…

Na dziecko się patrzą…

Nie domyślają się, że i my na nie patrzymy.

Patrzą na nas także…

Wzniosły oczy w górę…

A jednak widzieć nas nie mogą…

Zdają się szczęśliwi, bo nie wiedzą, co ich czeka…

Mniemają, że są bezpieczni… Zamknęli drzwi… u okien mają kraty. Wzmocnili mury starego domostwa; zaryglowali troje drzwi dębowych… Przewidzieli wszystko, co przewidzieć można.

Trzeba im wreszcie powiedzieć, zanim kto nie zawiadomi ich nagle. Gdy odchodziłem, tłum chłopów gromadził się na łące, gdzie zmarła leży… Nużby który z nich zapukał…

Marta i Maria są przy niej… a chłopi właśnie zabrali się do zrobienia noszy z gałęzi. Powiedziałem starszej, żeby czym prędzej przybiegła nas uprzedzić, gdy z ciałem ruszą w drogę. Zaczekajmy na nią. Wejdzie tam razem ze mną… Niepodobna przyglądać się im dłużej… Zdawało mi się, że będę mógł od razu do drzwi zapukać, wejść i w kilku słowach rzecz opowiedzieć… Niestety, zbyt długo patrzyłem na nich, jak pełni życia, spokojni, siedzą przy lampie…

Już idą, dziaduniu!

To ty?… Gdzie są?

U podnóża ostatnich pagórków.

Czy przyjdą bez wrzawy?

Prosiłam, żeby po cichu odmawiali pacierze. Marta im towarzyszy.

Dużo ich idzie?

Cała wieś otacza niosących. Przyszli ze światłem. Powiedziałam, żeby pogasili świece.

Którędy idą?

Ścieżkami. Postępują powoli…

Już czas…

Czy powiedziałeś im, dziaduniu?

Widzisz, żeśmy dotąd nic nie powiedzieli. Jeszcze tam, przy lampie, czekają na wieść żałobną… Patrz, moje dziecko, patrz! Zobaczysz coś, co ci o życiu da pojęcie…

Och, jacy oni spokojni!… Zdaje mi się, jakbym ich we śnie widziała…

Ostrożnie! Obie siostry drgnęły…

Powstają…

Sądzę, że chcą zbliżyć się do okien…

Nikt nie stanął przy oknie środkowym.

Patrz… Słuchają…

Starsza uśmiecha się do czegoś, czego widzieć nie może.

A w oczach drugiej maluje się przestrach…

Ostrożnie! Nie wiadomo, jak daleko dusza sięga, gdy leci do ludzi.

Dziadunio!

Nie płacz dziecko… przyjdzie i na nas kolej.

Patrzą się ciągle…

Choćby biedaczki sto tysięcy lat patrzyły, nic nie dostrzegą. Noc ciemna… Oczy zwróciły w naszą stronę, gdy właśnie z przeciwnej nieszczęście nadchodzi…

Tym lepiej, że tu patrzą… Nie wiem co, ale coś się od łąk tutaj zbliża…

Myślę, że tłum… Są jeszcze tak daleko, że ledwie ich rozpoznać można…

Idą krętą ścieżką… Oto ich znowu widać na stoku, oświeconym przez księżyc…

Och, jacy liczni!… Gdy odchodziłam, zbiegali się ludzie z przedmieścia… Nałożyli kawał drogi…

TłumA jednak przyjdą… Widzę ich także… Idą łąkami… Wydają się tak mali, że wśród trawy ledwie ich dostrzec można… Można by myśleć, że to dzieci bawiące się przy blasku księżyca… Gdyby ich one spostrzegły, nie odgadłyby pewnie… Cóż z tego, że odwrócone tyłem do przybywających?… Tamci zbliżają się krok za krokiem, a od dwóch godzin nieszczęście wzrasta i wzrasta. Nie są w stanie przeszkodzić, by nie rosło… Ci zaś, co niosą, wstrzymać go nie są w mocy. Ono ich panem, więc służyć mu powinni… Śpieszy do celu po wytkniętej drodze… Nie zna znużenia i jedno tylko ma na myśli… Oni zmuszeni są sił swoich mu użyczyć. Smutni, lecz idą… Litują się, lecz postępować muszą.

Dziaduniu, starsza się już nie uśmiecha.

Nie odchodzą od okien.

Całują matkę…

Starsza pogłaskała włoski na główce dziecięcia, a ono się nie przebudziło.

Teraz ojciec do nich ręce wyciąga, żeby go także pocałowały…

A teraz cisza…

Do matki wracają…

Ojciec patrzy na wahadło zegara.

Można by myśleć, że modlą się bezwiednie.

Można by mniemać, że słuchają wewnętrznego głosu dusz własnych.

Dziaduniu, nie mów im dziś jeszcze!

A widzisz, i ty tracisz odwagę… Wiedziałem, że nie należało się patrzeć. Mam już blisko lat osiemdziesiąt i trzy, a widok życia po raz pierwszy wywołuje we mnie tak niezwykle wrażenie. Nie wiem dlaczego, ale wszystko, co oni tam robią, wydaje mi się dziwnie poważne. A oni po prostu oczekują przy lampie zbliżającej się nocy, jak i my oczekiwalibyśmy jej przy swojej. Patrzę jednak na nich jak z innego świata, bo znam maleńką prawdę, której oni nie znają… Czy tak, moje dzieci? Powiedzcie mi dlaczego i wy pobledliście także? Czy jest może coś jeszcze, o czym mówić nie chcemy, a co nam łzy wyciska?… Nie wiedziałem, że jest coś tak smutnego w życiu, a tych, co na to patrzą, strach przejmuje… Choćby się nawet nic nie było stało, lękałbym się o nich, widząc ich spokój… Zbyt wielką ufność pokładają w świecie. Siedzą tam, zasłonięci od wroga tylko tymi marnymi oknami… zamknęli drzwi, więc myślą, że nic złego stać się im nie może, a nie wiedzą, że coś zawsze duszom się przytrafia, bo świat nie kończy się na progu domu… Tak są pewni życia, że nie przypuszczają nawet, iż są ludzie, co więcej od nich wiedzą i że ja, biedny starzec, o dwa kroki od ich drzwi stojący, trzymam ich szczęście, niby chorego ptaka w moich starych dłoniach… i nie śmiem dłoni otworzyć…

Miej litość, dziaduniu!

Litujemy się nad nimi, moja droga… lecz nad nami nie ma litości.

Dziaduniu, powiedz jutro… powiedz w jasny dzień… mniej okropny smutek ich ogarnie…

Może masz słuszność, dziewczyno… Lepiej by to wszystko pogrzebać w cieniach nocy. Światło dnia ból łagodzi… Ale cóż by na to jutro powiedzieli? Nieszczęście zazdrosnym czyni… a ci, na których spada, pragną dowiedzieć się o nim wcześniej od obcych. Nie chcą go powierzać obojętnym dłoniom. Myśleliby, żeśmy im co skradli…

Zresztą… już nie czas! Słyszę szmer modlitwy…

Są tam… Idą za płotami…

Otóż jestem. Tu ich doprowadziłam. Powiedziałam, by zaczekali na drodze.

Ach dzieci… krzyczą znowu. Zakazałam im przychodzić… Ale chcą także widzieć, a matki mnie nie usłuchały… Powiem im… Nie; zamilkły. — Czy wszystko gotowe? Przyniosłam pierścioneczek przy niej znaleziony… Mam także trochę owoców dla dziecka… Sama ją ułożyłam na noszach. Wygląda, jakby spała… Niemało miałam kłopotu z jej włosami; ułożyć się nie chciały… Kazałam narwać stokroci… Innych kwiatów nie było… Co tu robicie? Czemu nie jesteście z nimi?

Nie płaczą?!… Nie powiedzieliście jeszcze?

Marto, Marto! Zbyt wiele życia masz w duszy, żebyś zrozumieć mogła…

Dlaczego nie miałabym zrozumieć?….

Nie śmiałeś, dziaduniu?

Nie wiesz, Marto….

A więc ja powiem.

Pozostań tu, moje dziecko i popatrz chwilę..

Ach, jacy oni nieszczęśliwi!…. Nie! Czekać dłużej nie mogę….

Dlaczego?

Nie wiem… czuję jednak, że dłużej czekać nie mogę…

Chodź tu, moje dziecko…

Jacy oni cierpliwi!

Chodź tu, moje dziecko….

Gdzie jesteś, dziaduniu? Nieszczęście mnie oślepiło, ciebie nawet nie widzę…. Sama nie wiem, co począć…

Nie patrz na nich, dopóki się nie dowiedzą.

Pójdę z tobą….

Cierpienie, Młodość, StarośćNie, Marto; pozostań tutaj…. Usiądź obok swojej siostry, pod domem, na tej starej ławie kamiennej…. i nie patrz! Jesteś za młoda, nie zapomniałabyś nigdy… Nie trzeba, żebyś przedwcześnie się dowiedziała, jaka bywa twarz tego, komu śmierć zajrzy w oczy…. Może usłyszysz krzyk. Nie odwracaj się… A może nic nie usłyszysz. Przede wszystkim nie odwracaj się, gdy nic nie usłyszysz… Postępu boleści przewidzieć nie można… Zwykle kończy się wszystko na kilku łkaniach, wyrywających się z głębi piersi… Sam nie wiem, co uczynię, gdy je usłyszę… To już z powszednim życiem nie ma nic wspólnego…. Zanim odejdę, uściśnij mnie, moje dziecko.

Tu pozostańcie! Nie zbliżajcie się do okien…. Gdzie ona?

Kto?

Tamci…. co nieśli?

Idą aleją wiodącą do domu.

Ci… cho!… Nie mówcie!

Otworzyła?

Przeciwnie, zamknęła.

Czy dziadunio już wszedł?

Nie… Starsza siostra wraca od drzwi i siada przy matce… Inni nie poruszyli się nawet, a dziecko śpi ciągle…

Siostrzyczko, podaj mi ręce!

Marto!

Musiał zapukać… Wszyscy naraz podnieśli głowy… Spoglądają po sobie…

Och! och! Siostrzyczko, ja także krzyczeć będę!

Musiał powtórnie zapukać… Ojciec spojrzał na zegar… Powstaje.

Siostro! Siostro! Muszę tam wyjść koniecznie… Nie mogą pozostać sami!

Marto! Marto!

Ojciec do drzwi się zbliżył… Odsuwa rygiel… Otwiera z ostrożnością…

Och! Czy pan nie widzi?…

Kogo?

Tych… co niosą?…

Tylko trochę drzwi uchylił… Widzę zaledwie kawał trawnika i wodotrysk… Klamki z rąk nie wypuszcza… Cofa się… Zdaje się mówić: „A, to wy”… Wzrusza ramionami… Zamyka drzwi… Dziadunio panienek wszedł do pokoju.

Nie śmie powiedzieć… Spojrzał na nas…

C… yt!

Siada!…

Och!… Matka pojmie, zrozumie!…

C… yt! Jeszcze nie powiedział….

Powiedział!… Powiedział w tej chwili…

Powiedział!… Już powiedział!

Nic nie słychać…

Wychodzą!… Wychodzą!

Dziecko nie przebudziło się…