Odprawa posłów greckich

Straszliwa katastrofa wisi nad wszystkimi niemal, którzy mówią tu o swoich nadziejach, pragnieniach i opiniach, próbują do czegoś przekonać, coś uzyskać. Troja, oblężona przez Greków, przez dziesięć lat będzie toczyć wojnę, zginie król Priam, zginą lub trafią do niewoli wszystkie jego dzieci i poddani, a miasto zostanie zrównane z ziemią. To wiemy. Odprawa greckich posłów, a więc rozstrzygnięcie sprawy, z którą posłowie przychodzą — zakończy się odmową wydania Heleny prawowitemu mężowi. O czym więc tu pisać?

Otóż autorowi Odprawy posłów greckich wydawało się ważne, aby wniknąć w powody uwikłania się państwa w morderczy konflikt. Nie, powodem nie była „kobieta”, ale męska ambicja i upór, chęć, by postawić na swoim, by sprawdzić się w fizycznej walce raczej niż w dyskusji kształtującej wyważone sądy. Wymowa utworu ma stanowić moralne pouczenie o tym, jak istotne jest, by w obliczu spraw mogących wpływać na losy państwa — zachować etyczną postawę.

Dramat Jana Kochanowskiego Odprawa posłów greckich ukształtowany jest na wzór starogrecki. Utwór dość szczupłych rozmiarów stosuje się mimo to do zasady trzech jedności, czasu, miejsca i akcji, oraz posiada budowę charakterystyczną dla tragedii antycznych, obejmując: prologos, parodos, pięć epejsodionów i trzy pieśni chóru (części te w opracowaniu redakcyjnym zaznaczono w tekście w nawiasach kwadratowych). Zachowany został właściwy dla tragedii antycznej sposób prezentowania treści: w epejsodionach, a więc częściach dialogowych, występują nie więcej niż dwie osoby, zaś sceny zbiorowe i wydarzenia gwałtowne są relacjonowane. Części wygłaszane przez chór, czyli stasimony, stanowią moment refleksji, podsumowanie spraw, których dotyczył dialog. Ciekawą cechą stylu pisarskiego mistrza z Czarnolasu jest zindywidualizowanie języka poszczególnych postaci: inaczej mówi poważny, zrównoważony Antenor, inaczej porywczy Iketaon, inaczej sprytny, egotyczny i manipulatorski Aleksander.

Pomysł dla fabuły opiera się na Iliadzie, której księgę III Kochanowski sam zresztą tłumaczył, a której anonimowy przekład polski ukazał się w tym czasie (znany jako Historia trojańska, a w roku 1563 opublikowany pod długim, opisowym tytułem Historyja barzo piękna, ucieszna i każdemu stanu tak rycerskiemu jako i inszemu pospolitemu iście pożyteczna, gdyż w sobie osobliwych przykładów ma barzo wiele o zburzeniu a zniszczeniu onego sławnego a znamienitego miasta i państwa trojańskiego… itd.). W III oraz VI księdze eposu Homera znajduje się wzmianka o tym, że Menelaosa i Ulisses udali się najpierw jako posłowie do Troi, starając się drogą pokojową odzyskać Helenę i zażegnać konflikt. Wychodząc od tego epizodu, Kochanowski z kunsztem godnym starożytnych dramatopisarzy, prowadzi utwór tak, aby ukazać ważne wątki mitu o wojnie trojańskiej, a jednocześnie przedstawić poruszane problemy w nowym, interesującym świetle.

Jako jeden z najwybitniejszych twórców renesansu w Europie, który wydatnie i trwale przyczynił się do rozwoju polskiego języka literackiego — mistrz z Czarnolasu nie tylko oryginalnie skonstruował swój dramat, ale też kunsztownie sformułował pojawiające się w nim wypowiedzi, wyznaczając drogi liryki polskiej. Rytm, nie rym prowadzi wiersz w tym utworze Kochanowskiego. Nie jest on przy tym monotonny. Początkowe słowa roztropnego starca — Antenora zapisane są jedenastozgłoskowcem ze średniówką po piątej sylabie:

Sławne napomnienie chóru (a jest to chór panien trojańskich) dla rządzących państwem ze stasimonu II to dwunastozgłoskowiec ze średniówką po siódmej sylabie:

Jest kilka znanych przykładów trzynastozgłoskowca (ze średniówką po siódmej sylabie), jak np. wypowiedź Antenora zaczynająca się od frazy mającej wagę sentencji: „Prawdzie długich wywodów, królu, nie potrzeba”. Trzynastozgłoskowcem przygania też Troi Ulisses:

Najcenniejszy klejnot poetycki, na który ze skromnością wielkiego poety wskazuje Kochanowski w liście do Zamoyskiego, (stanowiącym tu przedmowę autorską dramatu) stanowi jednak oddający rytm greckiej stopy metrycznej (naprzemiennych trochejów i amfibrachów w wersie), liryczny stasimon III:

Stosowanie inwersji, przerzutni, tworzenie jędrnych, pełnych znaczenia epitetów na wzór grecki (jak „trupokupcze”, „białoskrzydła”) to wszystko również należy wskazać jako zgodne z duchem epoki czerpanie z wzorów antycznych, i to czerpanie twórcze. Są to przede wszystkim wzory greckie, z wyjątkiem z ducha rzymskiej twórczości Seneki czerpiącej stychomachii (czyli walki na krótkie, często jednowersowe wypowiedzi) między zuchwałym Aleksandrem a nieustępliwym Antenorem. Królewicz trojański czyni to, co zwykli czynić ci, którzy grają nieczysto: sam przekupstwem starając się zjednać sobie jak najwięcej członków rady, zarzuca swemu adwersarzowi, że jest przekupny — oszczerczo sugeruje, że Antenor wziął większe dary od greckich posłów. Antenor odpowiada mu ostro, lecz nie tracąc równowagi, przywołuje do porządku młodzieńca, którego postawie (w tym miejscu, jak i w innych) zarzuca się tu godny potępienia brak wyobraźni politycznej i odpowiedzialności.

Dramat został napisany między 1564 a końcem roku 1577, wystawiony i wydany w 1578 r. W kilka miesięcy po premierze, która odbyła się w styczniu, miał się zebrać sejm, na którym planowano uchwalenie podatków na wojnę moskiewską (na tle sporu o Inflanty i ziemię połocką) — stąd w utworze traktującym o potrzebie moralności w polityce pojawiają się pewne anachronizmy (szable, stukanie laskami na radzie trojańskiej niczym na sejmie polskim), mające skierować refleksję odbiorców sztuki na sprawy aktualne. Czyż nie mniej aktualne dziś?

Książka Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego to lektura dla szkół ponadpodstawowych, została opracowana specjalnie z myślą o uczennicach i uczniach i jest dostępna jako e-book w formatach EPUB i MOBI oraz jako PDF; audiobook czyta