Pieśń o Narodzeniu Pańskim (Bóg się rodzi...)

Świąteczny super hit, czyli kolęda, której popularność w Polsce nie słabnie od ponad dwustu lat! Chyba każdy w Polsce zna melodię i co najmniej jedną zwrotkę tej przepięknej kolędy. Nie każdy jednak wie, że popularne Bóg się rodzi, czyli Pieśń o Narodzeniu Pańskim, to utwór autorstwa jednego z najwybitniejszych poetów i pisarzy polskiego oświecenia — Franciszka Karpińskiego. Kolęda, wchodząca w skład zbioru Pieśni Nabożne, została po raz pierwszy zaśpiewana w Starym Kościele Farnym w Białymstoku w 1792 roku. W kolejnych latach weszła do świątecznego repertuaru w całej Polsce i pozostała w nim po dziś dzień. W Pieśni o Narodzeniu Pańskim Franciszek Karpiński opisał narodziny Jezusa jako zdarzenie niezwykłe i niesamowite. Za jego przyczyną dzieją się rzeczy, jakich świat dotąd nie widział — cuda. Dotyczą one zarówno porządku naturalnego („ogień krzepnie, blask ciemnieje''), jak i porządku społecznego — ponieważ to ubogim przypada zaszczyt powitania Boga przed możnymi tego świata, a dary królów i ludzi prostych mają przed obliczem Najwyższego tę samą wartość („Bóstwo to razem zmieszało/ Z wieśniaczymi ofiarami''). Boskość sama w sobie została w Pieśni o Narodzeniu Pańskim przedstawiona jako tajemniczy, trudny do pojęcia, pełen sprzeczności fenomen, co oddane zostało z pomocą oksymoronów, najważniejszego środka poetyckiego w tym utworze. Bóg w wierszu Karpińskiego jest „nieskończony'', lecz zarazem „ma granice''. Jest „śmiertelny'', choć jest „Panem nad wiekami''. Poeta wyraża także zachwyt bożą dobrocią, miłością i poświęceniem. W strofie piątej zaś zwraca się do Stwórcy z prośbą o błogosławieństwo dla ojczyzny, co czyni z Pieśni o Narodzeniu Pańskim utwór narodowy. Zwrotka powstała w kontekście zaborów, ale jej uniwersalizm sprawia, że można ją interpretować, odnosząc do bieżącej sytuacji. Inspirowało to w kolejnych wiekach i okolicznościach historycznych do dopisywania kolejnych strof, nadających kolędzie aktualny charakter. Jedna z wersji powstała w Legionach Piłsudskiego, inna w 1918 roku, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, jeszcze inne w czasach II wojny światowej. Bóg się rodzi składa się oryginalnie z pięciu strof, z których każda ma osiem ośmiozgłoskowych wersów. Karpiński posłużył się rymami dokładnymi, żeńskimi, krzyżowymi. Język kolędy jest prosty i zrozumiały, ale jednocześnie autor używa przemyślanych zabiegów literackich, korzystając przede wszystkim z takich środków jak antytezy i oksymorony. Zastosowany ciąg oksymoronów znakomicie uwydatnia niezwykłość opisywanego zdarzenia. Rezultatem poetyckich zabiegów Karpińskiego jest spójność, z jaką utwór łączy potoczność z podniosłością. Franciszek Karpiński, urodzony w 1741 roku, uznawany jest za przedstawiciela nurtu sentymentalizmu (wyodrębnionego u schyłku oświecenia) w polskiej poezji. Jego liryka to przede wszystkim sielanki, poezja miłosna, utwory religijne i patriotyczne, a także dumy i elegie. Zadebiutował w 1780 r. zbiorem sielanek Zabawki wierszem i przykłady obyczajów, z których najsłynniejsza to Laura i Filon. Odświeżył i nadał nowy rys temu gatunkowi lirycznemu, uwydatniając jego melodyjny, muzyczny charakter i nasycając uczuciowością. Był autorem cyklu liryk miłosnych Do Justyny, w którym odnajdujemy wszystkie charakterystyczne dla nurtu wątki i cechy. Oprócz poezji Karpiński pisywał utwory sceniczne i publicystyczne oraz pamiętniki. Był autorem rozprawy teoretycznej O wymowie w prozie albo wierszu (1782), którą uznano później za manifest artystyczny sentymentalizmu. Wskazał w niej trzy źródła poezji sentymentalnej: pojęcie rzeczy (indywidualizm i waga doświadczenia), serce czułe (zwrócenie się ku naturze i uczuciom) oraz piękne wzory (odejście od wzorów antycznych i francuskich klasyków). Zajmował się także tłumaczeniami, przełożył na język polski m.in. Psalmy Dawidowe. Wcześniejszemu przekładowi autorstwa Jana Kochanowskiego zarzucał nadmiar nawiązań do mitologii i niewierność względem oryginału. Swoje tłumaczenie starał się uczynić klarownym i zrozumiałym. Karpiński, jak przystało na sentymentalistę, był zafascynowany kulturą ludową i nawiązywał do niej w swoich utworach. Zawierający Pieśń o Narodzeniu Pańskim zbiór liryków religijnych Pieśni Nabożne został wydany w klasztorze ojców Bazylianów w Supraślu wkrótce po pierwszym publicznym wykonaniu kolędy w 1792 roku. W skład zbiorku wchodzą także inne popularne do dziś kolędy i pieśni religijne: Bracia patrzcie jeno, Kiedy ranne wstają zorze, Wszystkie nasze dzienne sprawy. Inicjatorką powstania publikacji była księżna Izabela z Czartoryskich Lubomirska, mecenaska sztuki i jedna z najaktywniejszych na polu kultury i polityki kobiet swojej epoki. Bóg się rodzi śpiewano początkowo na różne melodie i nie wiadomo, kiedy dokładnie utrwaliła się dzisiejsza wersja kolędy, o rytmie poloneza. Jako jej autor bywa wskazywany Karol Kurpiński — warszawski kompozytor, dyrygent i działacz kulturalno-oświatowy (autor m.in. popularnej Warszawianki), w którego twórczości mieszają się elementy klasycystyczne i romantyczne. Inne źródła mówią, że melodia kolędy to nic innego, jak XVI-wieczny polonez koronacyjny królów polskich. Nie można także wykluczyć, że melodia ma rodowód ludowy. Tak czy inaczej, jest to jedna z najpiękniejszych, nietracących na popularności polskich kolęd. Nie sposób zliczyć wykonawców jej licznych wersji. Przeniknęła także do świata kultury cyfrowej: instrumentalna aranżacja kolędy pojawia się w dodatku do gry komputerowej Civilisation 5 o tytule Nowy Wspaniały Świat. Utwór towarzyszy grającym cywilizacją Polaków.