Maria RodziewiczównaLato leśnych ludzi

GenealogiaLas, Natura, Kondycja ludzka, Obraz świata, Dusza

1

O starodawnym, bo jak bór odwiecznym, rodzie mowa tu będzie. Ma on przodków we wszystkich wiekach i tradycję we wszystkich szczepach ludzkości, boć nie ród to ciała, lecz duszy, nie ród lasu mieszkańców, lecz lasu miłośników, przyrody czcicieli.

2

Z rodu tego był poeta, co w Helladzie[1] wyśpiewał mit Pana[2] i Faunów[3], i ten, co stworzył Baldura[4] w Skandynawii[5], i ten ich krewniak duszny, co w obchodzie religijnym Ariom[6] dał Kupalną noc[7] czarowną. I patrona swego ów ród ma, odkąd ludzkość weszła w Pana Jezusowego szeregi.

3

Ich duszę miał, z ich rodu był słońca miłośnik i śpiewak, ptasząt i ryb kaznodzieja, wszelkiego stworzenia przyjaciel, seraficki[8] święty Franciszek[9].

4

Mędrców i uczonych mają w swym rodzie i pozornie teraz wchłonięci w miliony ludzkości, zachowali przecież odrębność i właściwość swych leśnych dusz.

5

Ogarnęły ich ziemskie przewroty, życie gorączkowe, skomplikowane warunki, materialna walka o byt. Odsunęła ich od przyrody cywilizacja, postęp tak zwany, niszczenie natury przez rozrost przemysłu, straszny ciężar nowoczesnego bytu, nowoczesnych praw i obowiązków.

6

Pozornie nie ma dla leśnych ludzi ni miejsca, ni życia. Przystosowali się do warunków i już teraz niczym się jakoby od reszty ludzi nie różnią. Spełniają swe obowiązki powszednie, pracują wśród innych i z innymi, obcują z cywilizacją, biorą udział w postępie, korzystają z wynalazków, umieją się obchodzić z pieniędzmi, mieszkają w miastach, ubierają się jak inni, bywają w teatrach. Czyżby ród i tradycja leśnych dusz zginęła? Przenigdy! Nieśmiertelny jest duch i ród ducha nieśmiertelny; tylko kto rodu tego ciekaw, z rodu tego być musi i wtedy krewniaka odnajdzie.

7

Nie trzeba koniecznie szukać go w cichej wsi i wśród głębokich borów, wśród ludzi stojących u warsztatu przyrody, w jej królestwie; można tam szukać długo i na próżno, a znaleźć — w wielkim fabrycznym mieście. Można znaleźć w uczniowskim pokoiku, gdy chłopak po odrobieniu algebry, zamiast iść szukać rozrywki w dusznej sali knajpy, z gilem chowanym się bawi i dogląda go; można w suterenie szewca, co ledwie zna nazwę ptaka, który mu ćwierka przy robocie. I w tłumie ulicznym poznać można po szczególnym zachowaniu się w nadzwyczajnych wypadkach miejskiego życia.

8

Gdy wychodzą wieczorem dzienniki z ostatnimi depeszami na temat wojny, skandalicznego procesu, sensacyjnego mordu, a ktoś nie bierze do rąk gazety, lecz przypatruje się z uśmiechem sadowieniu się wróbli na nocleg — z rodu leśnego jest.

9

I z tegoż rodu jest taki, co wśród uroczystego pochodu ulicznego, gdy wszystkich pochłania muzyka, stroje, ekwipaże[10], paradne szeregi wojska lub korporacji, dojrzy zziębniętego psiaka przed zamkniętymi drzwiami sklepu i otworzy mu je z dobrym słowem życzliwości.

10

Wśród ogłoszeń dziennikarskich członek tego rodu wyszuka adres sprzedawcy słowika w klatce; zna handlarzy ptaków, więźniów tych wykupuje z niewoli i wiosną puszcza na wyraj[11], równie jak one radosny.

11

Leśni ludzie zwykle trzymają się samotnie, dusze swe kryją, o swoim wnętrzu z nikim nie mówią, wiedząc, że to innych nie zajmuje.

12

W potwornym młynie ziemskim — gdzie bożyszczem jest interes, walka o zbytek i użycie wykwitu cywilizacji — obcując z innymi, mają w oczach często zgrozę lub krytyczne zdumienie, ale milczą i spełniając swe społeczne obowiązki, baczą tylko, by się nie dać zgnieść, zmiażdżyć. O dusze swe nie są trwożni: tych zaraza świata nie skazi.

13

I tak trwają — rzadcy w świecie i obcy mu zupełnie. Czasami znajdują druha. Otwierają się na oścież wrota duszne, krzepią się oni wzajem; marzenia, potrzeby i tęsknoty zmieniają się w słowo. Wyrażają ufnie głos swobody, ciszy, obcowania z naturą; przetwarzają swe żądze, aż stworzą czyn, aż wypracują sobie rzeczywiste, żywe, wedle swej duszy bytowanie.

14

I takie jedno lato leśnych ludzi tu będzie zawarte. Dla tych, co je przeżyli — kronika szczęścia; dla tych, co po świecie rozproszeni, o nim samotnie marzą — bratni upominek i może do czynu pomoc.

*

15

Było ich wtedy trzech.

16

Najstarszy, na wodza i kierownika wybrany, był przemyślny, uparcie w postanowieniu zawzięty, w wykonaniu zamiaru prędki, naukowo z przyrodą zżyty i obeznany.

17

Ziemi szmat posiadał, a wśród tej ziemi bagna i lasy, leniwymi rzeczułkami jak siatką porżnięte, od ludzkich dróg dalekie, dla ludzkiej chciwości niełakome.

18

Tam, w głębi tych tajni[12], ukryta jak gniazdo, powstała pewnej wiosny chata samotna. Jakiś czas bielał gontowy[13] dach i trzaski[14] i czerniały koleiny wozów, co z dala przywiozły materiał; po roku wszelki ślad osady zasnuła zieleń traw i mchy.

19

Dzikie wino i róże pokryły ściany, chata się wtopiła, wrosła w okalający ją szczelnie las.

20

Nazywali ją leśni ludzie swoim wyrajem.

21

Wódz z biegiem życia potracił swych bliskich i żadnej rodziny nie posiadał. Dom jego natomiast był pełen bożych domowników — nad nimi rząd i opiekę trzymał towarzysz jego, druh, którego sobie wychował i w swym duchu urobił.

22

W swoistej gwarze leśnej wódz miał przydomek Rosomaka, ten drugi został nazwany Panterą.

23

Najmłodszy z trzech, cały złożony ze stalowych muskułów, chybki[15], zwinny, miał też swej imienniczki drapieżność i dzikość. Znał naturę ze współżycia z nią, rozumiał bór i wodę, i pole; i duszę miał na wskroś leśną.

24

A potem z tymi dwoma stowarzyszył się trzeci, którego Żurawiem nazwano.

25

Ten uchował w życiu najczystszą duszę. Był uosobieniem dobroci, łagodności i wewnętrznej słonecznej pogody. Cieszył się leśnym życiem, jak się młodość tylko radować może. Marzyciel to był, zawsze trochę roztargniony, rad się śmiejący, pracowity za wszystkich, a zdrowia i wytrzymałości żelaznej.

26

I byli ci trzej, siebie wzajem dopełniając, stałymi letnimi osadnikami w głuszy, twórcami tego pierwotnego bytowania. Stanowili jedność z puszczą, żyli w niej jak wszelkie stworzenie, co do niej ściągało z wiosną na wyraj, a odlatywało jesienią.

27

Zimą zamknięta na głucho, z końcem lata zasypiała chata. Obsypywały dach żółte liście, potem śnieg, niknęły ścieżki letnie, a za to zwierz swoje ślady w śniegu rysował.

28

Sikory nocowały pod dachem, wiewiórki po skrzynkach gniazdowych, zające żywiły się na żarnowcu; w szczeliny podwalin, na sen zimowy, wciskały się węże; na zmarzłe jagody winne i głogi przylatywały gile, a niekiedy podsuwały się do ogrodzenia sarny i skubały uschłe łodygi letnich kwiatów, które Żuraw wypielęgnował.

29

A daleko, wśród ludzkiego mrowia, leśni ludzie o tej chacie swojej marzyli tęskniący i myślą byli z sikorami, gilami i z całą resztą swych letnich współtowarzyszy.

30

I czekali wiosny.

Przedwiośnie

31

Rosomak i Żuraw zimowali w mieście; na straży leśnego raju został Pantera. Wieści wymieniano rzadko — i ptaki zimą nie śpiewają, a tylko czasem witają się i żegnają krótkim a wymownym hasłem zimowym: „Cierp, cierp, cierp”.

32

Zatem gdy w końcu lutego ujrzał Rosomak kopertę z patykowatym pismem druha, rzekł tylko:

33

— Będzie wczesna wiosna; musiały już przybyć skowronki, skoro się Pantera odzywa.

34

Otworzyli chciwie list i czytali razem dla pośpiechu, a oczy im błyszczały uciechą.

List„Wodzowi i druhowi pozdrowienie leśne. ZwierzętaDonoszę wam, że wczoraj obudził się ze snu nasz domownik, Tupcio. Zasnął tak gruby, że ledwie się w bucie zmieścił, a wczoraj wyszedł tak szczupły, że cholewa mu była niczym korytarz. Wgramolił mi się zaraz na kolana i pokłuł na powitanie, fukając: «Jeść!». Pożarł mnóstwo sera i mleka, od razu napęczniał, a dziś, gdy to piszę, gania po całym domu, czyniąc nocną policję na myszy. Ma się zatem ku wiośnie. Ale Kuba twierdzi znowu inaczej.

Kuba w październiku zrobił na piecu gniazdo. Zaciągnął tam parę ścierek, moje ciepłe rękawice, czepek Drozdowej, dużo waty z gościnnej kołdry; na wierzch przywlókł parę gałęzi oleandrów, a gdy szopa była pod sufit, wsunął się do środka, wejście zasłonił i chrapnął. Onegdaj[16] też wyjrzał. Temu sen służy. Szubę ma popielatą, lśniącą, kitę jak strusi pióropusz, na uszach pędzle zawadiackie. Wylazł, przeciągnął się, chlapnął wody, zagryzł orzechem i wyskoczył do ogrodu. Krotko zabawił; wrócił zły, szubę zmoczył, nogi obłocił, pączki wypluł.

Powiada, że gorzkie, bez żadnego wigoru, i że najlepiej jeszcze spać, a dobre przyjść musi. Powiedział mi to z pieca, otwór chałupy zasunął i tylem go oglądał.

Bogatka, co u nas też zimuje i ćwiczy mole po całych dniach, zaczęła się jednak dopominać swobody. Ano, dobrze, otworzyłem okno — poszła, jak na wesele, z przytupem. Obiera robactwo z klonu pod oknem i ćwierka do mnie: «Już czas, już czas».

I komu z nich wierzyć? Boć i skowronki są, a jakże! Poszedłem z nimi się przywitać aż daleko w pole.

Po zapadach[17] śnieg leży, lód trzyma, a po haliznach[18] goło i czernieją stare kretowiska. Wicher jak mięta: niby zimny, a smali[19]. Skowrończy gwar już posiadł nasz łan aż do jesieni.

A o innych wędrownikach takie wieści: zapadły na nocleg w zeszły piątek pierwsze gęgawy i gomon[20] wielki podniosły; poszedłem też posłuchać, jakież zza morza wieści prawią. Czysta, echowa była noc, ale jeszcze mroźna; brzegi zalewów lodem się ścięły i tak trwał on aż do południa. Co noc na sad nasz czarny opadają rzesze podróżnych ptasząt. Spadną, mało co mówią, o świcie ruszają dalej; to nie te, co z nami lato spędzą. Ruszyły dopiero te pułki, co dalej na północ mają przeznaczenie.

Kuropatw trzy pary mam na górce — znalazłem w sidłach chłopaczych na śniegu — i te mnie co rano pytają, ile jeszcze niewoli.

Rajcują o tym wróble, zmówiny[21] już między nimi jak w zapust[22]. Te już się klną, że wiosna tuż.

Pszczoły — jak Kuba! Zastukałem do jednych, pytam: «Matko, czy wiosna?». Zaburczały sennie: «Cyt, cyt, matka śpi».

I komu wierzyć, i jak tu wytrzymać!

Nie wiosna to i nie zima-jędza. Nie pochód to hetmański raju, ale już przednie wici rozesłane: «Sposobić się czas».

Więc się — kto gorętszy — sposobi. Leszczyna kutasiki[23] karminowe jeszcze od chłodu otula, ale kotki[24] już puściła na wicher. W wodach lodowatych na dnie widać pęczniejące kaczeńce, pod liśćmi w gaju można wyszukać zawilce. Wszystko gotowe czeka i gdy ucho do ziemi przyłożysz, słychać, że coś grać zaczyna, aż człowiek zrozumieć nie może: ziemia to gra czy jego własna krew — jedno! Żyć, żyć, żyć!

Gdy wszystko jednym głosem tak krzyknie, zawołam do was: «Bywajcie!».

Tymczasem sposobię chodaki, konopacę[25] czółno, kosze i więcierze[26] przygotowuję i czekam, drżąc z ochoty”.

35

Tyle było listu. Rosomak go raz jeszcze przejrzał.

36

— Dżdżownice nie ruszyły — rzekł. — Jędza jeszcze wróci.

37

Westchnęli obaj. Tęsknota skręciła ich serca i Żuraw dodał:

38

— Zaleciało barwą, wonią, smakiem, muzyką, aż boli… Tak tęskno! Wymknijmy się choć za rogatki, posłuchajmy, popatrzmy, wichru się napijmy!

39

— Chodźmy z wizytą do swoich! — potwierdził Rosomak. — Bo czekać nam jeszcze długo. Do przesilenia i dalej, całe dziewięć niedziel!

Przesilenie

40

W marcu jędza-zima bezczelna, wściekła wstała jeszcze raz do boju. Całe hufce zegnała, szare pułki chmur, watahy wichrów północnych i cisnęła tę armię na pęczniejące drzewa, na wyzierające źdźbła, na rzesze ptasie, co jej urągały weselną pieśnią.

41

Na rozkwitające życie z chmur tych, przy rechotaniu wichru, poczęły się walić śniegowe zwały jak gzło[27] śmiertelne.

42

Słońce, jak widmo, stało za tą czeredą chmur, cierpliwe w poczuciu swej siły i pewne triumfu. Jak mocarz wszechpotężny dawało wrogowi ulgę pozorną — niech wszystkie siły w bój wyprowadzi, napaścią się wyczerpie, by potem swą światło-władczą potęgą błysnęło i zwyciężyło.

43

— Biedna nasza bogatka! — rzekł Żuraw, patrząc na tumany śniegu.

44

— Bogatka pewnie przy pierwszej zadymce zastukała do okna i wróciła na zimowe leże do Pantery — odparł Rosomak.

45

Gorzej tym w lesie, jeśli struga wezbrała i pożywienia im dostarczyć nie można. Byle, na dobitkę niedoli, jędza mrozu nie wywlokła sobie w sukurs[28].

46

Drzewa wiosennej krwi są pełne, gałęzie nabrzmiałe, bolące, gdy tknąć. Trzeba ratować.

47

Puścili się we dwóch za rogatki; trafili na zagajnik śniegiem zawalony, jęli otrząsać biały całun.

48

Rozpoznali drzewiny i mówili do nich jak do serdecznych przyjaciół.

49

— Korale wyhoduj, jarzębiu smukły! Śmigaj, brzózko srebrna! Ostrożnie się odginaj, kloniku, boś kruchy. Za ciężka nawet dla ciebie szuba, świerczku, zuchu zimowy.

50

Odginały się z ulgą gałęzie, a oni się śmiali, zgrzani, rozradowani, upojeni mroźnym marcowym powietrzem.

51

Zmierzch dopiero odpędził ich od roboty, a w nocy stało się, co powiedział Rosomak: mróz-kat pięść z kleszczami zacisnął.

52

Natura, PrawoJęknęły lasy z bólu rwanych tkanek, na całun śmiertelny padały ich członki — jędza cieszyła się zgubą młodego życia.

53

— I po co to? — szepnął Żuraw.

54

— Prawo! — odparł Rosomak. — Nad nasze zrozumienie. Prawo! Ale to nie zguba! Bywa twarde i potężne, gdy niszczy, i takie potężne, gdy tworzy. Ale to nie zguba! Zguba to mała, nikła istota; bez gromu, wichru, nijakiej widocznej mocy, bez kłów i pazurów, jak robak, goła. Którędy ta zguba przejdzie, tam nie ostanie ni puszcza leśna, ni zwierz potężny, ni ptak najśmiglejszy, ni żadnego stworzenia schron. Zostaje tylko on!

55

Trzy dni mróz katował ziemię, trzy noce wichry się szamotały, za bary się wodząc i zmagając, w tumanach śnieżnego kurzu, z wyciem, poświstem, warczeniem, jękiem — aż pewnego ranka w nowiu miesiąca z południa jakby fala runęła powietrzna: hetmański hufiec wiosenny.

56

Jak chmara nikczemna pierzchły przed nią tumany śnieżne i na błękit promienny wstąpiło na swój majestat zwycięskie słońce. Fala powietrzna niosła ze sobą jego moc krzepką, żywą, moc zdrowia; i zaroiło się na ziemi, zatętniło, zapachniało, zagrało — jeden hymn odrodzenia.

57

Do leśnych ludzi przyszła wieść od Pantery, krótka jak okrzyk zdyszanego gońca: „Las ożył — woła, gra! Bywajcie!”, Zerwali się, zbierali gorączkowo, ogarnięci jakimś szałem, potrzebą, musem, żądzą swych dusz — jak ptaki wędrowne.

58

Wołało coś w nich, wszystko inne głusząc:

59

— Na byt swój, na byt swój!

60

Na wyraj, na wyraj, na wyraj!

Na wyraj

61

Przed domem Rosomaka panował ruch i rozhowory[29]. Ranek był kwietniowy, pogodny, słoneczny, wilgotny od deszczu, co przeszedł z wieczora. Przeszedł, cuda tworząc. Rozkleił lepkie osłony liści, zmył z traw resztę pleśni, otworzył oczy białych zawilców i fiołków, wywabił z wody złoto kaczeńców, obmył i w kwiat wyczarował kocanki łóz i wierzb.

62

W ciszy nocnej szmerem kropel budził, na gody[30] namawiał, a gdy słońce wstało, ziemia ku niemu wystąpiła już strojna, wonna, barwna i rozśpiewana.

63

Pod gankiem stał długi wóz drabiniasty i ładowano go przemyślnie wszystkim, co w bytowaniu letnim było lub mogło być potrzebne.

64

Żuraw pakował żywność, odzież, zielniki swe, podręczną apteczkę; Pantera prowiant dla zwierząt-towarzyszy, sieci, więcierze, kosze, chodaki i narzędzia rzemieślnicze; Rosomak jakieś swoje specjalne skrzyneczki, tyczki, puzderka, książki — cały balast do badań przyrodniczych. A każdy tak był pochłonięty pracą, że tylko się snuli z domu do wozu jak pszczoły, ładując i ładując. Wóz stawał się kopiasty.

65

— Teraz już tylko towarzysze! — rzekł Rosomak, zlustrowawszy go. — Jeżeliście zapomnieli, cierpcie!

66

— Pewnie, że ja coś zapomniałem! — troskał się Żuraw, stękając.

67

Teraz przez wrota od folwarku wkroczyła karmicielka leśnych ludzi, latująca[31] z nimi co roku w puszczy, gniado-srokata Hatora. Chuda jeszcze była po ciężkiej zimie, z sierścią nastroszoną i bez blasku.

68

Wiedziało bydlątko, co znaczy to ładowanie.

69

Podeszła do Pantery, obwąchała ludzkie ręce, dostała chleba z solą, obejrzała wóz, skubnęła siana, spenetrowała, czy czuć na dnie kartofle i osypkę[32], wytarła szyję o luśnię[33] i stanęła, żując powoli — łagodnymi oczami śledziła ruchy ludzkie.

70

— Hatora, chcesz „bambołę”? — zagadnął Pantera, wynosząc z domu blaszaną krowią klekotkę[34] na rzemieniu.

71

Hatora przecząco poruszyła uszami i odwróciła niechętnie swą rogatą głowę.

72

— Nie! — Hatora nie lubiła „bamboły”.

73

Zwierzę, WolnośćPrzed paru laty, gdy ją ustrojono w to straszydło, bezustannie gadające, oszalała z trwogi i wstrętu, umęczyła się okropnie, starając się go pozbyć, zedrzeć z siebie w gąszczach obmierzłego stracha.

74

Nawet w rozdrażnieniu i dzikim buncie popełniła czyn zbrodniczy — rzuciła się z rogami na Panterę, rycząc ponuro: „Mord, mord”. Ale to było dawno, w samych początkach jej leśnej służby. Potem Hatora zrozumiała, że nałożenie „bamboły” oznaczało rozkoszny żywot w puszczy, w obfitości pastwisk i wody — w nieograniczonej swobodzie.

75

Nie było pastucha i jego bata, nie było psów ani łańcucha w dusznej oborze, ani zdradliwych rogów zawistnych towarzyszek. Bo Hatora przez te lata straciła instynkt stadny i skierowana przed dom, najkrótszym nawet pomrukiem nie pożegnała zimowej kompanii. Bez zapału, ale i bez protestu pozwoliła sobie nałożyć naszyjnik.

76

— Pantero, zaprzęgaj Łataną Skórę. Idę po domową czeladź. Zabierz klatkę z ptakami! — komenderował Rosomak, wchodząc do domu. Żuraw lokował właśnie na wozie kosz okryty krasno przetkaną serwetą. Pantera i Hatora węszyli z lubością. Pachniał świeży razowiec.

77

— Wódz tak goni, że i śniadanie się wściekło — rzekł Pantera. — Nie wytrzymam, tak pachnie.

78

Sięgnął po nóż za pas, odchylił płótno, bochen jeden krzyżem przeżegnał i spory glon[35] odkroił. Przełamał i z lubością obydwaj jedli. Wilgotny pysk Hatory wsunął się także do spółki.

79

— Aha, wódz kazał zaprzęgać! — przypomniał sobie Pantera, ruszając do stajni.

80

KońPo chwili wyszła na słoneczne podwórze klacz srokata, stąpając z rozwagą i ostrożnością. Pociągnęła Panterę do studni, napiła się do syta, a potem niekierowana poszła ku wozowi.

81

Spróbowała smaku siana, poszukała na dnie worka z obrokiem[36], parsknęła, ziewnęła, przeciągnęła się i z rezygnacją podała głowę do chomąta[37].

82

— Nie zezuj na ładunek! — rzekł Pantera. — Wiemy, żeś źrebna; w błocie i piachu pójdziemy piechotą. Zachodź w hołoble[38]! — Przyciągnął rzemienie, zaprzągł i stał w gotowości do jazdy, pojadając chleb na spółkę z bydlątkami.

83

— Powiedz, Żurawiu, wodzowi, że gotowe. Szmat drogi, ledwie zdążymy na odwieczerz[39].

84

Zwierzęta, Dom, KonfliktRosomak tymczasem miał kram z domownikami. Tupcio i Kuba, jeż i wiewiór, byli szczytem sprzeczności obyczajów i upodobań.

85

Mało się znali, ale dość, by się nienawidzić — chociażby dlatego, że jeden drugiemu nie dawał spać.

86

W nocy Tupcio bezustannym dreptaniem płoszył Kubę, tak że wyprowadzony z równowagi wysadzał pyszczek z gniazda na piecu i wymyślał.

87

— Czołgaczu plugawy, zjadaczu stonóg, pantoflarzu obmierzły, bodajżeś się żabą udławił. Oka zmrużyć nie daje ten robaczarz!

88

W dzień Kuba, szperając po kątach, zaglądał i za poręcz kanapy; wtykał tam orzechy, które spadały na śpiącego Tupcia, tak że się budził i fukał rozsierdzony.

89

— Hecarz, sowizdrzał[40], błazen, ryże straszydło, ptasie pośmiewisko! Bodaj ci żywica ogon do nosa przylepiła, bodaj ci się gęba na zębach nie zamykała!

90

Całą zimę warchoł[41] trwał, a jeśli mieli kiedyś coś wspólnego, to tylko nienawiść dla taksicy[42] Dziamdzi. Ta wprawdzie mieszkała w stajni, ale wpadała kiedy niekiedy — wszędzie węsząca, wszystko pędząca, wrzaskliwa i dokuczliwa nad wszelki wyraz.

91

Było to zatrucie zimowli[43]. Kuba, chociaż bezpieczny na szczycie pieca, dostawał palpitacji serca i oburącz ściskał wzburzoną pierś; Tupcio pod kanapą dostawał wątrobianego ataku i astmy.

92

A tego dnia właśnie, korzystając z zamętu wyprawy, Dziamdzia wślizgnęła się do domu i wznieciła straszny popłoch.

93

Zapędziła Kubę na szafę i do utraty tchu naszczekała mu pogróżek i impertynencji[44]. Potem zwęszyła Tupcia w starym bucie Pantery i nie mogąc się doń dostać, włóczyła go wraz z butem po całym pokoju. Na tym ją przyłapał Rosomak, chwycił za kark i sromotnie za drzwi wyrzucił. Ale domownicy byli w stanie zupełnej rebelii[45].

94

Tupcio był tak rozsierdzony, że razem z butem podskakiwał i fukał:

95

— To to tak! Nie chcę was, nie chcę do lasu! Nie tykajcie mnie, precz, precz, zdrajcy, fałszywi opiekunowie i przyjaciele! Ta wasza służka chciała mnie zjeść, może zjadła! Nie czuję, czy jeszcze żyję z alteracji[46].

96

— Fiu, nie ma głupich! — skrzeczał Kuba, z ręką na sercu, z wyżyn szafy. — Ani zejdę stąd, ani z wami jadę. Nikt w moim rodzie nie słyszał tyle obelg, co ja od tej pokracznej karlicy. Albo ona, albo ja, wybieraj! Nie zejdę, choć ciekawym, co masz w garści. Choćby i słonecznikowe ziarno! Mam swą ambicję! Dałeś mnie na pastwę tej poczwarze. Gdzieś był, jak mi tu urągała? Nie, nie zejdę!

97

— Nie, to nie! — rzekł Rosomak, garść orzechów chowając w zanadrze[47], i wziął but z Tupciem.

98

— Tupciu, bestii nie będzie w lesie. Bonować[48] będziesz spokojnie. A pamiętasz, ile tam tłustych glist i robaków, jakie miękkie wykroty do spania! A w chacie ile i kiedy zechcesz mleka i sera, i rybie wątróbki. Wyleźże z tej cholewy! Czy ci nie wstyd, by cię jak dzikusa wozić razem z butem?

99

— A właśnie chcę spać w bucie! — fuknął już spokojniej Tupcio i znieruchomiał.

100

— No, Kuba, zostajesz? Bo mi się spieszy. Żegnam cię, okno otwarte.

101

— Co masz w kieszeni, pokaż? — Kuba spadł mu na głowę i dał nurka w zanadrze, rozległo się zajadłe piłowanie skorupy orzecha i mruczenie zadowolenia; pokój był zawarty.

102

— Gotowe! — wetknął głowę przez drzwi Żuraw. — Zabierz jeszcze skrzypce i ruszajmy.

103

— Na wyraj, jazda! — zakomenderował Rosomak, lokując but z Tupciem i siadając sam byle jak, z nogami poza drabiną.

104

Uczepił się tobołków Żuraw, przysiadł na drążku Pantera-woźnica, parsknęła ochoczo klacz, „zabamboliła” Hatora — i tabor ruszył.

105

Wyjechali za wrota, na drogę polną, wyboistą i błotnistą. Spojrzeli w dal na siniejącą linię borów; objął ich dech szerokiej przestrzeni, rozprężył płuca, barwą się wybił na lica i zapalił ogniem radości stęsknione źrenice.

106

— Hejnał, wodzu! — upomniał się Pantera.

107

A Rosomak ziemi, błękitom borów i pól rzucił:

Czas ci już wstać, czas ci już iść,

Hetmanko polnych rot[49]!

Oto ci na hełm borowy liść,

Oto ci w rękę rozmaju[50] kiść,

Oto twój złoty grot!

Powiedziesz ty, powiedziesz nas

Na ten słoneczny szlak,

Gdzie kwitnąć sercom i pieśniom czas,

Gdzie szumu czeka uśpiony las,

Gdzie czeka lotu ptak!

Powiedziesz ty, powiedziesz świat

W zwycięski pochód twój,

Gdzie z prochów świeży wykwita kwiat,

Gdzie brzask wybucha zza nocy krat,

Gdzie stoczysz życia bój![51]

Osiedle

108

PodróżMijali łany orne i siewne, ludzkie osady, rozstaje, łąki od kaczeńców złote i kierowali się wciąż ku borom.

109

Szlak robił się coraz bardziej niewyraźny, a bory z wąskiej smugi stawały się ciemną ścianą. Aż, jak przednie straże, zabiegły im drogę stare sosny na wzgórku, a za nimi — szeroką ławą, bez kresu — stanął zwarty wał chojarów[52], podszytych jałowcem i wrzosem. Powitał ich poszum cichy i uroczysty, jakby modlitewny, a niosący kadzidlane wonie żywicy. I wjechali w boży chram[53] boru. Wszyscy odkryli głowy, spojrzeli w górę; poruszyły się wargi odzewem dusznym owego powitania. Nikt się nie odezwał, słuchali cali w sobie skupieni.

110

Prowadziła klacz. Bez namysłu wybierała jakieś szczeliny wśród drzew, ledwie widoczny ślad; nie wahała się na zawrotach, na wąskich przesmykach wśród mokradeł. Odnajdywała jakieś kładki w zdradzieckich oparach, kołowała, kluczyła — na tyle pewna swej pamięci, że tak sobie stępa idąc, obrywała to kiść szuwaru, to gałązkę brzozową, to łozowe kocanki i gryzła dla zabawy.

111

Grunt się obniżał. Jechali przez grobelki, klecone przed wiekami z bierwion dębowych, którędy może kiedyś szły szwedzkie lub kozackie wojska, obrzeżali szmaty torfowisk, wycierali ślad wśród łóz sążnistych, ginęli w chaszczach trzcin i sitowia. Słońce mieli w oczy i plecy, na lewo i prawo — aż wreszcie szlak był już tylko ich własny, tyle widoczny co ścieżka przez łosia wydeptana.

112

Aż z gęstwiny błysnęła woda, ruczaj, w długi bród rozlany, ginący dalej w łozach — graniczny ruczaj ich letniego królestwa.

113

— Ot i nasz Tęczowy Most! — rzekł Żuraw i wszyscy trzej wydali długi, specjalnie swój okrzyk; zwykły akord, którym się rozproszeni na wyprawach zwoływali.

114

Klacz weszła ochoczo w bród, schyliła głowę i muskając wodę wargami, szukała najwyższego prądu — tam stanęła i zaczęła pić. Hatora poszła za jej przykładem i ludzie zaczerpnęli też wody w dłoń.

115

— Pijmy jak z Lety[54]. Zapomnienie tamtego świata! — rzekł Rosomak.

116

— Smaczna jak brzozowy sok. Niczym wino! — dodał Pantera.

117

— Roi się od zarybku[55]. Widzicie, na piasku chmara! — zauważył Żuraw. — O, i kaczor zielonogłowy tam, pod łozą.

118

Zwierzęta, napojone, podniosły ociekające wodą nozdrza, rozejrzały się. Zarżała klacz, targnęła postronek Hatora — czuły już swe letnie pastwiska. Nawet Kuba, na ramieniu Rosomaka się rozsiadłszy, mierzył okiem odległość do pierwszej brzozy za wozem i ledwie z brodu się wydostali, dał susa i już był na szczycie.

119

Ludzie zeskoczyli. Puszczono na wolność Hatorę. Rosomak wziął klatkę z przezimowanymi kuropatwami i koszyk z zającem, który też pod opieką Pantery chował się w domu. Wypuszczony szarak nie bardzo się kwapił do ruchu; stanął słupka, powęszył, słuchy[56] nadstawił, obejrzał się na człowieka i powoli pokicał ścieżką wśród wrzosowisk. Kuropatwy, jak szare kulki, ruszyły rzędem za nim.

120

— A nie złorzeczcie ludziom, choć wy niebogie[57] zwierzęta-męczennicy! My waszej niedoli niewinni — szepnął Rosomak.

121

Gdy do wozu wrócił, był sam. Towarzysze, porwani szałem swobody, pognali na piechotę. Kuba im towarzyszył wierzchołkami drzew, klacz ruszyła też już zupełnie bez drogi, w wiadomym sobie kierunku.

122

Dopędził ją Rosomak i szedł obok pieszo, kierując tak, by wóz o drzewa nie zaczepił; ale i on był czymś innym zajęty.

123

Czytał historię zimy swego kraju.

124

LasTu już znał każde drzewo, każdy kęs ziemi i wszystko witał jak najmilsze towarzystwo. Las, który dlań nie miał tajemnic, opowiadał, pokazywał, chwalił się i skarżył.

125

Oto sosna ze starym gniazdem rabusia krogulca; a oto druga, co się wygięła i okaleczyła, zdeptana kiedyś za młodu; a oto brzoza z ogromną czeczotą[58] i olbrzymia jarzębina, którą nazwali Krasawicą[59] — tyle miewała korali jesienią. I piorunem na pół rozdarty grab, co się po ciosie odmładzał, czerniejąc smugą przepołowionego pnia. I oto brzoza, zwalona ciężarem zimowej okiści[60]; i pękata wierzba z dziuplą, w której już gospodarzyły dzikie pszczoły. I oto olbrzymie mrowisko, już rojne — państwo wielkich, czarnych borowych pracowników, usłane białymi grudkami żywicy i ze śladami zimowego grzebania cietrzewi. A oto wykrot olchowy, pełen dziur, szczelin, przepaści, korzeni, wydartych do połowy z ziemi mocą huraganu — kryjówka wężów i żmij.

126

Bór gwarzył cichutko. To znów słychać było, jak dyszał potęgą odrodzenia wiosny, a człowiek, zapatrzony, zasłuchany, zatracał się w tej wielkiej, potężnej całości i czuł, że te siły ogarniały go, że sam się staje potęgą, że w nim gra, śpiewa, tworzy, rośnie moc przyrody.

127

Za brodem grunt się podnosił. Osiedle leśnych ludzi było jakby wyspą wśród nizin, błot, bagien, porżniętych siatką rzeczułek, porosłych nieprzebytymi chaszczami.

128

Na wyspie tej, żyznej bajecznie, bujała puszcza w całej sile wzrostu. Śmigały ku słońcu brzozy jak tanecznice smukłe, zielone swe gazy kołysząc, maiły się graby urodziwe jak parobczaki[61], parły się jedne przed drugimi do nieba olchy, jesiony, dęby, lipy, jarzębiny, klony, a dołem jak snopy leszczyny, kaliny, czeremchy, kruszyna, aż zupełnie przy ziemi słały się zwały malin i jeżyn. Na polankach w borze biało było od zawilców i wypuszczała pędy trawa jak tło kobierców, które lato tkać miało. Przeciągły okrzyk towarzyszy zbudził z zachwytu Rosomaka; spojrzał na słońce i z lekka trącił żerującą klacz.

129

— Do chaty, Łatana Skóro! Nam się też obiad należy. O, jest i posłaniec!

130

— Chr, chr — ozwało się wśród gałęzi i Kuba mu spadł na ramię, otarł się o policzek i już był w kieszeni po orzechy.

131

W lewo, w prawo, pod warkoczami brzóz, przez wieńce i bramy z kwitnącej czeremchy, aż zaczerniał wielki krzyż dębowy z figurą pod daszkiem i roztoczyła się szeroka polana, ścianą boru odcięta, Doma w jej głębi chata leśnych ludzi.

132

Ściany złociły się patyną żywicznych bali i jak koronka snuły się po nich pnące róże i wino. Niska, dostatnia, z podniesieniem wygodnym, ale jeszcze po zimowemu zamknięta, zabezpieczona okiennicami.

133

Przed nią był ogródek otoczony płotem, „wirydarzyk[62] Żurawia”, który tam hodował różne leśne kwiaty, starannie uzbierane i przesadzone, a lipa ocieniała ją nieco od skwaru południa.

134

Pantera i Żuraw czekali u furtki i wnet zaczęli raport.

135

— Kos ma gniazdo w winie, przy ścianie. Modraczka mieszka w skrzynce na lipie. Konwalie się wytykają. Żmije znaleźlim w podsieniu[63]. Jeść się chce!

136

Małomówny Rosomak wyłożył[64] klacz, zawiesił uprząż na kołku pod dachem i wtedy dopiero wydobył klucz i otworzył chatę. Wionęło na nich chłodem zimowego wnętrza. Minęli sień; za nimi do izby weszło słońce i ozłociło glorią koronę Częstochowskiej Pani, królującej na ścianie wprost drzwi.

137

Odkryli głowy i Rosomak powitał majestat[65] narodu pierwszym słowem i pokłonem:

138

— Salve Regina Mater misericordiae, vitae dulcedo et spes nostra! Salve![66]!

139

Trójgłos zgodny, uroczysty, radosny napełnił izbę.

140

Potem Rosomak zapalił lampkę przed obrazem. Żuraw położył na stole bochen chleba. Pantera zdjął sztaby okiennic. Wiosna całą barwą i ciepłem wionęła do izby.

141

— Oho, kwaterunek zimowy nie chybił! — zaśmiali się.

142

W jednym kącie na ławie myszy leśne zbudowały gniazdo wielkości snopa, w drugim rozpościerało się pod ławą mrowisko. Zaczęto wypraszać intruzów, a Żuraw zabrał się do przygotowywania posiłku. Dym wybiegał na dach — chałupa ożyła.

143

W otwartym oknie siedział Kuba, przypatrując się robocie. Kitę miał na głowie zadartą jak pióropusz i udając głodnego, gryzł szyszkę, wypluwając ogryzki na czołgających się pod ławami ludzi.

144

Ale że oni, bardzo zajęci, nie zwracali uwagi, zajął się Żurawiem.

145

Ten, nastawiwszy garnki w kuchni, zabrał się do rozpakowania wozu i znosił worki i supełki, garnki i pudełka do spiżarni w sieni. Podobało się to Kubie. Wszystko obwąchał, spróbował, przeprowadził, wreszcie wynalazł pudełko ze słonecznikowym ziarnem i bez ceremonii zaczął je przegryzać.

146

— Nie psuj — usunął go Żuraw.

147

Na to się Kuba rozjuszył.

148

— Moje, moje, moje! — zaskrzeczał.

149

— Twoje, ale nie na teraz. W skórze się nie zmieścisz, obżartuchu!

150

— Moje! Dawaj! — wrzeszczał Kuba.

151

— Nie dam, łakomczuchu! — zniecierpliwił się Żuraw.

152

Nastąpiło kotłowanie, rejwach[67] i nagle ze spiżarni wyleciał Kuba rozfukany, z nastroszonym pióropuszem, wdrapał się na szczyt lipy i stamtąd skrzeczał i krzyczał.

153

— Co się stało? Co Kubie za krzywda? — zawołał Rosomak troskliwie.

154

— Krzywda! Właśnie! — odparł Żuraw. — Zepsuł trzy worki, pogryzł pudełko, ukąsił mnie w ucho, a teraz krzyczy: „Ratunku!”. Kończcie, bo krupnik gotów!

155

— Oj, i moje kiszki gotowe! — wyprostował się Pantera. — Przepłoszyliśmy mrowie, zamietliśmy, reszta na potem! Jeść!

156

— Najpierw domownicy! — przypomniał Rosomak.

157

— Prawda! — zakrzątnął się Pantera.

158

Rzucił się do spiżarni, do sieni i wyniósł przed furtkę dwa pełne wiadra — jedno kartofli, drugie owsa. Wtedy zdjął ze ściany w izbie trąbkę i zagrał pobudkę.

159

Dźwięk uderzył w ciszę, poleciał w las, rozdygotał powietrze, a był to sygnał dobrze widać znany, bo odpowiedziało mu rżenie i daleki odgłos kołatki Hatory. Oparci o płot, leśni ludzie czekali. Pierwsza podążała klacz i parskając z uciechy, zanurzyła łeb w obrok. Bardziej flegmatycznie nadciągała Hatora. Pantera przykucnął u jej boku ze skopkiem[68].

160

— Pięknie proszę o „mlimli”, Hator[69]! A nie żałuj, bośmy zdrożeni i świeżo osiadli! — przemawiał do niej przypochlebnie.

161

Jedzenie— Obiad na stole! — zawołał Żuraw z izby.

162

Na białym stole klonowym pod obrazami leżał bochen chleba, parowała misa pięknie malowana, leżały drewniane łyżki.

163

Gospodarny Żuraw już nawet wiązką kaczeńców ozdobił nakrycie. Zajęli swe miejsca na ławach i jak ludzie rzetelnie głodni czerpali z misy w milczeniu. Asystował Kuba, próbując każdej kromki chleba, aż z niesmakiem otarł pyszczek o rękaw Rosomaka, skoczył na ramę okna i zabrał się do południowej drzemki.

164

„Stanowczo ludzie jadają niesmaczne rzeczy”, pomyślał z grymasem, przymykając oczy.

165

Gdy łyżki zagrzechotały po dnie misy, Rosomak rzekł:

166

— Ja zaraz czółnem ruszę, rybne tonie zobaczę i kosze zastawię. Pantera obejrzy i do porządku doprowadzi stajenkę dla domowników. Żuraw chałupę do reszty wyczyści i sprawdzi warzywnik. Jutro wszyscy razem grzędy skopiemy i obsadzimy.

167

— Przede wszystkim ja bym rad zmienić skórę — rzekł Pantera, patrząc po swym ubraniu.

168

— Ano, idźcie do komory i przebierajcie się, ja tylko fajkę wypalę! Chodaki też trzeba namoczyć.

169

Komora była za sienią, szeroka i widna. Tam też nocowali Rosomak z Żurawiem. Pantera miał swe posłanie w alkierzu[70] za izbą.

170

Gdy leśni ludzie wrócili do izby, byli zmienieni zupełnie. Mieli na sobie tylko szare płótno, na nogach lekkie lipowe chodaki; pas rzemienny z nożem w pochwie obciskał luźną kurtkę; na głowie filcowy kapelusz.

171

— Dopiero teraz las nas za swoich uzna! — zaśmiał się z uciechą Pantera, biorąc siekierę i zabierając się do swej roboty około stajenki. Żuraw zaczął zmywać statki[71], więc się i Rosomak ruszył.

172

Przebrał się i on, rozprostował z rozkoszą członki, wyładował z wozu swoją osobistą skrzynkę, pełną książek zoologicznych, przyrządów do kolekcji przyrodniczych, i tysiące drobiazgów, których do studiów używał i strzegł jak oka w głowie.

173

Potem umieścił wysoko w podsieniu u pułapu stary rękaw od kożucha, nocne mieszkanie Kuby. But z Tupciem położył u węgła. Wreszcie obładował się koszami na ryby, wziął wiosło i siekierę i poszedł do czółna. Miało ono swą przystań za krynicą, pod starą olchą nad strugą. Rosomak wylał z dna deszczową wodę, władował kosze, odczepił łozową wić i odbił od brzegu.

174

Droga była bezkresna, bo błotne obszary zalane zostały wodą i płynąć można było gdzie wola, wśród łóz ledwie zieleniejących i młodych pędów szuwarów. Na wodzie słał się „czarnygłów”, ulubiona wiosenna pasza Hatory i klaczy, toteż je spotkał żerujące, po brzuch w wodzie.

175

Podniosły łby i rozmówili się „po leśnemu”.

176

— Dobre, zdrowe! — parsknęła Łatana Skóra.

177

— Trochę za wodniste! — zamruczała Hatora.

178

Pogłaskał je z czółna i ostrzegł:

179

— A pamiętajcie, żeby nie iść do topieli za krynicę, skąd was wywlekliśmy na sznurku zeszłego lata. I nam, i wam mało brakowało do śmierci wtedy. Pamiętajcie, łakomczuchy!

180

Chmary błotnego ptactwa rajcowały nad tą płytką wodą. Hryce, czajki, kuliki, bekasy wrzask czyniły weselny; miodem pachniały złote kiście łozowe, balsamem pękające brzozy i olszyny. Wiosło zgarniało złote kaczeńce i kępy wodnej mięty, a słońce, cuda czyniące, śmiało się do swego dzieła.

181

Rosomak dopłynął do chruścianego płotu rybackiego, a poczuwszy grunt, czółno o kołek wicią zaczepił i wszedł w wodę.

182

Zrewidował, brodząc, całość płotu; szczeliny łozą obetkał i w gardzieli, którędy nurt biegł, kosz zastawił.

183

Natura, PrawoNie spieszył się, robił powoli — obserwując, zachowując praktyki rybackie, wnioskując o połowie wedle spostrzeżeń różnych, robotą swą tak zajęty jak skrzydlate rybołowy krążące nad nim bez trwogi.

184

Bo leśni ludzie znali zasady obcowania z naturą. Unikali gwałtownych ruchów, hałasu, płoszenia, gonienia, trwogi.

185

W chałupie była strzelba na wszelki wypadek, ale ten zdarzał się niesłychanie rzadko — chyba że sąd nad niepoprawnym zwierzęcym zbrodniarzem. Z kołatką Hatory, z trąbką obiadową zwierz i ptak oswajał się rychło i wiedział bór cały, że ze strony tych trzech ludzi nie nadejdzie żadna napaść ani krzywda.

186

Szara, mała łódka, szary w niej człowiek, garnący wodę powolnym ruchem wiosła — był to obraz znany ptactwu, codzienny, pospolity, tak że czajki nie urządzały swych forteli[72], by go od gniazda odprowadzić, a stadka cyranek żerowały niestrwożone przy szlaku łodzi.

187

Rosomak założył drugi kosz i trzeci, opłynął najlepsze tonie i zatoki, przepatrzył różne rybie kryjówki, odnowił zeszłoroczne znajomości ze współtowarzyszami leśnego bytu i zupełnie o czasie zapomniał.

188

Bobrował[73] właśnie po zakątkach jeziora, w które się ruczaj rozlewał u wzgórz piaszczystych na zachodzie, gdy nagle rozdarł powietrze drapieżnie wielogłosy okrzyk przeciągły.

189

Była w tym chrapliwość bojowych starodawnych surm[74] i jakby wołanie i odzew strażniczej czujności.

190

— Hej, czuj, stróżuj! Hej, czuj, stróżuj! Wieczorne tuż zorze, wieczorny tuż czas! Hej, czuj, stróżuj!

191

To z błot niedostępnych dawały wieczorny sygnał żurawie-wartowniki.

192

Rosomak spojrzał na słońce i posłuszny hejnałowi zawrócił łódź ku chacie.

193

Czuby drzew były już czerwonozłote, z ziemi wstawały srebrne mgły, ptactwo śpieszyło to z posiłkiem, to z ostatnim źdźbłem na gniazdo, bo czas nadchodził wieczornych pacierzy i spoczynku.

194

„Spóźnię się!”, pomyślał Rosomak, bo śpieszyć się nie mógł, by nie płoszyć i nie trwożyć reszty mieszkańców.

195

A hejnał leciał po trzykroć, coraz bardziej przeciągły, stanowczy.

196

— Wieczorne już zorze! Wieczorny już czas! Hej, czuj, czuj!

197

Zawrzało całe błoto rechotem kum-żab, zielonogłowe kaczory poczęły pluskać na szersze wody i chrapliwie się wabić; mgły zakołysały się do tańca, ruczaj się pomarszczył od żerujących ryb; górą na niebie białe obłoczki, jak róże, zakwitły; drozd śpiewak na szczycie olszyn począł wydzwaniać na pacierze. Wieczór był!

198

Gdy Rosomak przybił do chatnej polany, i tam panował ruch kończącego się dnia.

199

Żuraw z Kubą na głowie wracał z wiadrami z krynicy, Pantera w obórce rozprawiał się z Hatorą, klacz przed furtką dopominała się wieczornego obroku.

200

— Witajcie, wodzu! Nie mogliśmy się doczekać!

201

— Abo co?

202

— Bo mamy mnóstwo nowin. Na strychu zimowała sowa i dotąd mieszka: pełno mysich skórek. Kuśnierz niecnota!

203

— Pewnie też nie brak piór sikorek. Trzeba ją będzie wyprosić.

204

— A w obórce jest ten sam wąż wodny; wyrósł z pół łokcia[75].

205

— W trzech skrzyniach przy chacie już osiedliły się bogatki, a w jednej krętogłów.

206

— Nasza dzika grusza biała jest jak panna młoda.

207

— Orzechów będzie mnóstwo. Leszczyna czerwona od kutasików!

208

— We wrzosach przy warzywniku cieciora siedzi na sześciu jajach.

209

— Tupcio już poszedł na swój chleb.

210

— Pszczoły żyją w barci; mocno chodzą.

211

Stanął Żuraw z wiadrami. Z obórki wyszedł Pantera ze skopkiem mleka, przyszła do kompanii klacz i gwarzono na środku polany. Łatana Skóra powtarzała wciąż jedno: „Obroku, obroku, obroku!”.

212

— Zapchajże jej gardło, Pantero! — zaśmiał się Rosomak.

213

— Ale! Tej sztuki nikt nie dokaże. To nie brzuch, to otchłań! Chodźże, beczko bezdenna!

214

— Olaboga! Woda mi kipi! — dosłyszał Żuraw i kopnął się do chaty.

215

Rosomak wziął w ręce zaspanego Kubę i wsunął w rękaw u pułapu. Zaskrzypiały wierzeje stajenki za klaczą, chwilę słychać było rąbanie szczap i brzęk statków w izbie. Powoli cichły odgłosy pracy i starunku[76]. Na niebie gasły zorze zachodu.

216

Ale oni się nie kwapili do izb i jadła.

217

Wokoło po wszystkich drzewach i krzakach, łozach i szuwarach, po wodach, ziemi i niebie rozpoczynał się ostatni akt dnia i wieczorne wszelkiego stworzenia pacierze.

218

W podsieniu swego gniazda leśni ludzie usiedli na dębowej podwalinie — zapatrzyli się, zasłuchali, zamilkli.

219

I z cicha Rosomak zaczął:

220

Modlitwa, Wieczór— Pochwalony bądź, Panie, coś te cuda uczynił. Pochwalony bądź i błogosławiony głosami i sercami nas tu wszystkich, w borze żyjących. Dzięki Ci, Panie, za to niebo pogodne, za dzień słoneczny, za zieleń drzew, za ten wieczór, za życie! Święć się Imię Twoje w tej ptasiej pieśni i w naszej duszy, ku Tobie otwartej, jako te ptaki i kwiaty. I Królestwem Twym niech będzie ten zakątek, a wolę Twą uszanujemy, jako ją szanuje wszelkie stworzenie, uznając Twą mądrość, moc i miłość. I ufni jesteśmy, że jako mrówce i kwiatom, tak i nam pożywienie zgotuje słoneczny dzień jutrzejszy na Twe rozporządzenie. A winy nasze wybaczaj, Panie, bośmy przed Tobą głupi i mali, i przeto grzeszni! A nie daj nam, Panie, złą myślą lub czynem zakłócić tego bezludzia, gdzie rządzi Twoje tylko przedwieczne prawo i ład. I zachowaj nas, Ojcze, jako robaczka w dłoni, bezpiecznie!

221

— Amen, amen, amen! — świergotały ptaszki, szemrały brzozy, ćwierkały owady i stłumionym szeptem potwierdzili leśni ludzie. Cichło wszystko, pociemniały tajemniczo gąszcze, gasły barwy.

222

Ale znad drzew wystąpił sierp miesiąca i osrebrzył oblicze Chrystusowe na krzyżu, który od dołu w mgły wtulony, zda się, nad ziemią płynął jak zjawisko.

223

Ochłodzone rosą powietrze wionęło wonią miodu i balsamu, na brzózkę przy krynicy zleciał słowik-lutnista, żabie kapele uderzyły w basetle; bez szelestu krążył nad polaną lelek, polując na ćmy… Ukojona w ciszy wielkiego spoczynku zeszła na ziemię noc.

224

I tak skończył się pierwszy dzień bytu leśnych ludzi.

Dzień chyżej Pantery

225

Pantera sypiał w maluchnym alkierzyku za izbą, ale tej pierwszej nocy budził się co chwila, wyglądając ranka.

226

Zrazu z izby widział tylko rubinową lampkę przed obrazem, ale rychło otwór okienny zaczął się rozjaśniać nadchodzącym świtem, więc leżąc bezsennie, słuchał, kto się pierwszy obudzi.

227

Słyszał bełkotanie cietrzewi, żałosne „pau, pau” lelków, dalekie pobekiwanie kozłów, chichot sowy i rozełkane, namiętne trele słowicze — pieśń nocy.

228

Wreszcie odróżnił inną śpiewkę.

229

— Ledwuchna zaczyna! — szepnął.

230

Jakby na dany sygnał, słowik ścichł. Basetle-żaby podtrzymały dalej swój wtór, ale już z kryjówek ozwało się pojedyncze ćwierkanie: „Czy już, czy już?”.

231

I nagle z błot uderzył ranny hejnał żurawich stróży.

232

— Hej, świt, luzuj, luzuj. Bywaj, na dzień! Pan idzie na świat! Hej, czuj, hej, świt!

233

Trysnął od razu cały tysięczny chór: „Świt, świt! Pan jest! Życie, życie!”. Las witał dzień.

234

Pantera się zerwał i w bieliźnie, bosy, wyskoczył oknem.

235

Polana była wybrukowana opalami rosy; powietrze wilgotne, wonne, ciepłe. Ptaki chędożyły[77] pióra, przeciągały skrzydła, leciały do wody.

236

Pantera też rozprężył ramiona, otarł twarz wilgotną gałęzią brzozy i pobiegł do ruczaju, do kąpieli.

237

Gdy wyszedł z wody, wytarzał się w trawie, pobiegał po łące i czerwony jak rak wrócił do chaty.

238

Z gniazda swego u pułapu wysadził pyszczek Kuba, ale tylko ziewnął i schował się na powrót.

239

— Maczałbym szubę w takiej rosie! Dobre to dla gołych — zamruczał lekceważąco.

240

Pantera się ubrał, wziął skopek do dojenia i poświstując, poszedł do swych obowiązków. Wypuścił klacz i zbudził Hatorę.

241

Stalowoszary wąż wodny ogrzewał się u jej boku i ledwie się nieco przesunął, gdy krowa wstała.

242

— Kis, Kis! Chcesz mleka? — przemówił doń Pantera; chciał zapewne, bo czekał, asystując.

243

Hatora, oddawszy swym opiekunom daninę, poszła za klaczą. Pantera nalał nieco mleka w skorupę garnka.

244

— Masz, Kis, Kis! I marsz po żaby! — rzekł do węża i postawił mleko w sieni do dyspozycji Żurawia; zajrzał przez szczelinę do komory, ale było tam ciemno i cicho. — Ot, śpiochy! Z tego mieściska przywożą tylko złe obyczaje. Wstyd przed całym lasem. Ale dla mnie to w deseń!

245

Usiadł na przyzbie[78], wzuł chodaki, schował do kieszeni kawał chleba, zatknął za pas siekierę, spod strzechy obórki dobył jakieś zawiniątko i ruszył do czółna.

246

Ale po drodze strzelił mu do głowy figiel. Złapał żabkę, wrócił do izby i wpakował ją do pudełka od herbaty.

247

„Żuraw dopiero skoczy, jak mu bestia pryśnie do oczu”, pomyślał.

248

Teraz kolej na wodza. Pantera ruszył czółnem do koszów rybnych i każdy naładował jakimś cudacznym przedmiotem przywiezionym w zawiniątku: do jednego włożył koński czerep, do drugiego — stary kalosz, do trzeciego — wypchaną króliczą skórkę. I chyłkiem czółno do przystani odprowadził.

249

W chacie już był ruch; rozmawiali, dym walił kominem, pachniała kawa.

250

Chwilę się Pantera zawahał. Wódz kazał kopać warzywnik, ale on tylko trochę w las poleci, kąty obejrzy, wyhula się, no i wróci z jakąś nowiną i zdobyczą. I pognał! Przedzierał się przez najgęstsze łozy, prześlizgiwał się pod zwałami, taczał się po kobiercach z zawilców, przedrzeźniał ptaki, gwizdał, śpiewał; wypłoszył z legowiska sarnią rodzinę i chwilę ją gonił.

251

— Ot, na kark skoczyć, za rogi uchwycić i gnać, gnać! — szepnął wreszcie zziajany, bez tchu, patrząc, jak sadziły przez moczary; legł pod brzozą, poczuł głód, pragnienie i rozkoszną senność.

252

Chleb miał, wody nie brakło, ale jako smakosz brzozę zaciął, czarkę z kory wygiął i chleb sokiem popijał.

253

— Leniwie się sączy. Poszedł w pąki! — Ziewnął wreszcie, wyciągnął się i zdrzemnął.

254

Zleciały się zaraz ciekawe sikory, obejrzały go i wróciły do roboty. Parę zięb budujących gniazdo na tejże brzozie udawało chwilę, że tylko w przelocie tam się znalazły, ale uspokojone dalej kleciły kunsztowny domek. Tuż niedaleko bekas zapadał[79], pobekując. Słońce wytoczyło się wyżej i zbudziło śpiocha. Spojrzał na niebo, na cień drzew i zerwał się.

255

— Dziesiąta godzina! Oni pewnie przy robocie. Nie pokażę się bez jakiejś zdobyczy. Ale co?

256

Zaczął szukać. Zaraz dojrzał podwaliny ziębiej chałupy, ale to nie było nic osobliwego. Po chwili myszkowania znalazł na kępie dwa jaja bekasa — także pospolitość! Wreszcie wypatrzył na dalekiej brzozie wśród błota żółty bukiet jemioły.

257

— Aha, to dostanę! Wódz chciał w chałupie powiesić. Jazda!

258

BłotoWody w bagnie było za mało na czółno, a o krok od lasu zaczynała się topiel.

259

Trawy i kępy tworzyły tylko cienką skorupę, która pod stopą się chybotała i rozdzierała. Trzeba się było czołgać.

260

Pantera naciął łozy, związał w pęki i umocował pod pachami na piersi. W rękę wziął długi drąg, położył się i rozpoczął awanturniczą przeprawę.

261

Czołgał się, nogami i łokciami odpychał, zapadał w szlam, kaleczył się o szuwary, darł bieliznę, wypluwał wodę i błoto i po trudach nieludzkich dobrnął na miejsce.

262

Był zlany potem, ociekający wodą, czarny od szlamu i już prawie bez odzieży — ale zwycięzca. Zaraz się wdrapał na brzozę i siadł konno na gałęzi; dał się słońcu osuszyć, a wiatrowi ochłodzić i rozejrzał się.

263

— Głupiec ze mnie! Trochę w prawo jest garb i grzebień z łozy. Wrócę jak szosą! Ale stąd widać i żurawie leże! Ot, krążą! Trzeba się będzie do nich dostać tego lata. To będzie wyprawa!

264

Wyrąbał jemiołę i zabrał się do odwrotu. Owa „szosa” była o tyle wygodna, że na „garbie” tylko dwa razy zapadł się po szyję, a na „grzebieniu” z łozy zostawił resztki garderoby i — prawie tylko w czarny szlam odziany — stanął na twardym gruncie.

265

Wtedy, widząc, że jest blisko południa, pognał do osady.

266

Po drodze usłyszał trąbkę i spotkał Łataną Skórę, dążącą na obiad, więc na nią skoczył i tak zajechał przed furtkę.

267

— Jezu, Mario! Leśny upiór, nie człowiek! — krzyknął Żuraw.

268

— Jemioła dla naszego patrona na pierwszy bukiet! Gwałtu, jak mi się jeść chce! Ucho ci, Żurawiu, odgryzę, jeżeli misy nie ma na stole.

269

— Zaraz ci tu wyniosę wiaderko, brudasie! — rzekł, śmiejąc się, Rosomak.

270

Pantera zeskoczył z klaczy, fiknął parę kozłów i — trochę na nogach, a przeważnie na rękach i głowie — pognał do kąpieli.

271

— Ciśnijcie mi, wodzu, tu, w krzaki, świeży garnitur. Rozumie się, że do obiadu należy się przebrać. Biały krawat, smoking, gardenia w butonierce! A jakże! Hatorę pod rączkę do stołu poprowadzę!

272

Kąpał się, pluskał, szorował, przebierał — a wciąż myślał, czy Rosomak był przy koszach. Zapytać było nijak, a po ich minach, gdy zasiedli do misy, nic nie mógł poznać.

273

Mówił każdy o swoich zdobyczach: Żuraw znalazł rzadki kwiat — obuwik. Rosomak wypatrzył gniazdo krogulca. Skopali parę zagonów na kartofle, mieli jutro sadzić warzywa.

274

Po obiedzie odpoczęli godzinę i już we trzech poszli do roboty. Grzędy pod warzywa wykarczowali już parę lat temu, więc ziemia była pulchna — piękny czarnoziem nad ruczajem, chroniony płotem przed łakomstwem Hatory.

275

Pantera kopał zajadle, założywszy sobie, że nadrobi ranną „fugę”[80]. Słońce grzało, pot im wystąpił na koszule. Wreszcie miało się ku wieczorowi.

276

— Nie zrewidujecie koszów, wodzu? — spytał nareszcie Pantera.

277

— Właśnie chciałem ci rzec, byś mnie wyręczył, bom się bardzo zmachał kopaniem.

278

— A kiedy ja… To jest… Mnie… Ja nie wiem, gdzieście zastawili — wykręcał się.

279

— Gdzież by? Tam, gdzie zwykle.

280

— Kiedy… Bo… Może do jutra poczekać?

281

— Nie, właśnie pora! Dogódź sobie! Lubisz bobrować!

282

Nie było sposobu odmówić. Skrzywiony Pantera poszedł do czółna. Niespodzianki swoje znalazł w koszach i z irytacją powyrzucał. Figiel był chybiony, tylko po dziś dzień Pantera się nie domyśla, czy chytry Rosomak był rano przy koszach czy nie. W każdym razie — zgodnie ze swym przezwiskiem — nie dał się w pole wyprowadzić. I to zatruło dzień Panterze.

283

Wrócił bez humoru do przystani, rzucił do wiadra pęk nawleczonych na łozinę szczupaków — zdobycz rybną i resztę dnia spędził, piorąc mozolnie swe pobrudzone szlamem szmaty.

Dzień czujnego Żurawia

284

W komorze, gdzie sypiali we dwóch, okiennica była zamknięta i koncert ptasi budził Żurawia. Wpół drzemiąc, rozkoszował się muzyką, ale się nie zrywał, bo czekał na rubinowy sygnał.

285

Wschód słońca uderzał w okiennice i prześwietlał żywiczne sęki jakby latarki czerwone. Wtedy Żuraw wstawał.

286

Szedł zaraz z wiadrami po wodę do krynicy i czytał znaki na polanie.

287

Wąż, LustroŚlady znać było na srebrze rosy: okrągłe kopyta klaczy, podłużne racice Hatory, lekkie stopy Pantery. Od obórki wił się, jak tasiemka, ślad węża.

288

Kis wypijał mleko i szedł na łowy. Ale miał zwyczaj skręcać do zdroju i Żuraw go tam często spotykał. Wysoko wzniesiony nad wodą, przeglądał się jak w zwierciadle, kołysząc się zalotnie.

289

— Gdzie też próżność nie mieszka! — filozofował Żuraw ubawiony. — I ten się sobą zachwyca. Dobrze, że tu Ewy nie ma!

290

Wracał z wodą, rozpalał ogień, sprzątał izbę i szedł do kąpieli. Gdy się wypucował i ubrał, zastawał zwykle w izbie całą kompanię przy śniadaniu.

291

Wtedy rozważano robotę dzienną.

292

— Ja muszę ukosić szuwarów na ściółkę — rzekł Pantera. — Lada dzień będziemy mieli urodziny. Gadałem z Łataną Skórą: córki się spodziewa.

293

— Będzie jej pewnie Sroka na imię.

294

— Ja muszę być aż za Proszalną Brzozą, lizawki[81] dla saren zrobić — rzekł Rosomak.

295

— Może byś poszukał raków w jeziorku, Żurawiu?

296

— Chyba po południu! Jeszcze ogródka nie doprowadziłem do porządku i mam kram z mlekiem.

297

— To mi daj soli w torbę i zostań zdrów!

298

Wzuli buty. Pantera kosę wytoczył i poszli.

299

Żuraw statki pozmywał i zabrał się do swych ukochanych roślin. W małym ogródku przy chacie zabawiał się w aklimatyzację kwiatów leśnych. Przynosił z puszczy storczyki, dzwonki, amarantowe gladiolusy, rutewki, gruszyczki, spiree, walerianę i miał to wszystko pod amatorską pieczą.

300

Wyciągnął się obok grządek i oglądał plantację, gdy posłyszał szelest u płotka.

301

Usunął się szybko z obawy przed żmiją, ale ujrzał zdziwiony Tupcia.

302

— Dlaczego Tupcio nie śpi o tej porze?

303

Jeż podniósł ryjek, jak mógł najwyżej, a człowiek leżał — byli zatem w pozycji do pogawędki.

304

— Może Tupcio głodny?

305

Nie, sądząc z tuszy, raczej był obżarty.

306

— Ale twarożku Tupcio zje? Prawda?

307

Wilgotny ryjek dotknął ręki. Miał jakiś interes, ale trzeba się było domyślić.

308

Pogłaskał go Żuraw po łagodnie złożonych kolcach.

309

— Przyjdzie Tupcio do izby, są świeżutkie rybie wątróbki.

310

Wstał i obejrzał się. Tupcio sunął powoli i kulał, więc go wziął na ręce i obejrzał.

311

Tylna nóżka Tupcia była spuchnięta, a gdy jej dotknął, jeż zaczął fukać i drżeć. Żuraw usiadł na przyzbie i kończynę starannie zbadał. Okazało się, że cała stopka była oplątana włosiem, które się wżarło w ciało i spowodowało obrzmienie.

312

Odbyła się operacja, widocznie bardzo bolesna, bo Tupcio fukał i nóżką targał, a nawet w najgorszej chwili ukąsił Żurawia, ale się nie jeżył i nie skręcał. W końcu, gdy poczuł ulgę, rękę człowieka malutkim języczkiem liznął.

313

Dostał potem obiecane rybie wątróbki i o ile to było możliwe, jeszcze napęczniał, tak że z trudem wsunął się w cholewę buta i fuknąwszy na pożegnanie, zasnął do wieczora. Kuba przyglądał się operacji z okna, gdzie się na słońcu wygrzewał.

314

„Także gust!”, myślał. „Taki cudny czas przesypiać w jaskini. Rozumiem, że to się robi zimą, ale teraz? Idiota!”.

315

Żuraw spojrzał na słońce i zabrał się do gotowania obiadu. Na skrzyp drzwi od spiżarni Kuba się też przysunął. Żuraw był rozczulony jego przywiązaniem, ale po prawdzie Kuba, wskutek życia w dostatkach i bez troski pędzonego, stał się skończonym typem sybaryty[82].

316

Wstawał późno i dla nabrania apetytu trochę fikał po lipie. Przez parę pierwszych dni dawał się namówić Rosomakowi lub Panterze na spacer do lasu, ale przekonał się wkrótce, że orzechów nie było na leszczynie ani ziaren w szyszkach; by obgryzać pączki, był zbyt wielkim smakoszem — zostawiał to hołocie dzikiej.

317

Wiedział zaś, że pod opieką Żurawia w spiżarni była spora blaszanka z orzechami i druga z ziarnami słoneczników. Zatem nie odstępował przyjaciela, a ten brał snobizm za przywiązanie i pasł go, ile ten mógł wytrzymać.

318

Gdy Żuraw usiadł na przyzbie i obierał kartofle, Kuba ze swymi orzechami ulokował się obok niego.

319

Słońce podniosło się nad polaną, w rozgrzanym powietrzu bujały pierwsze motyle. Ptactwo nieco ścichło, jak zwykle około południa, i była taka cisza, że jednocześnie Żuraw i Kuba podnieśli głowy na jakiś niezwykły szelest na dębie.

320

Na gałęzi przy sęku siedziała dzika wiewiórka i gotowa do odwrotu, nieufna, zerkała na pięknego, spasionego kawalera. Kuba nastroszył wąsy, skoczył na płot i wywinął parę koziołków.

321

— Chr-chr-chr! — zagadali do siebie.

322

Dzika cofnęła się i poczęła kawalera do siebie wabić; zaczęli się gonić wokoło pnia. Rozległy się chichoty, zaczepki, wreszcie popędzili oboje w puszczę po czubach drzew na wiosenne gody.

323

Gdy leśni ludzie zasiedli do obiadu, Rosomak zauważył brak współbiesiadnika.

324

— Gdzie Kuba?

325

— Zbałamuciła go ruda zalotnica — odparł Żuraw.

326

— Także pora! Wszędzie po gniazdach już są małe, a ci się dopiero zabierają za gospodarstwo! — rzekł Pantera.

327

— Jeszcze biedaka sowa w nocy uchwyci.

328

— Ja go znam. Nie głupi on, by nocować w wilgotnej dziupli. Wróci do swego rękawa.

329

— Zgłodnieje niebożątko.

330

— To mu na zdrowie wyjdzie. Już się w skórze nie mieści, tak go pasiesz.

331

Zaraz po obiedzie Pantera zaprzągł klacz do wozu i ruszył po ściółkę. Rosomak popłynął do koszów rybnych. Znowu Żuraw sam został.

332

Sprzątnął prędko statki, zabawił godzinę nad swym zielnikiem, wreszcie przypomniał sobie o rakach i zaczął zbierać potrzebne do tego połowu narzędzia.

333

— Właściwie lepiej by było brać je na rybie odpadki, ale tak się biorą na głębinie, z czółna. A że Rosomak czółno zabrał, chyba będę je, brodząc, z pieczar wypłaszać — radził się Pantery, który właśnie ze ściółką nadjechał.

334

— Poczekaj chwilę! Zwiozę resztę i razem pójdziemy. Znam najlepsze pieczary.

335

— Dziękuję. Pewnieś jakiś figiel dla mnie obmyślił. Dziś już miałem mysz w pudełku z proszkiem do zębów i zaszyte rękawy u koszuli. Dosyć na jeden dzień!

336

— To nie ja! Dalibóg!

337

— Więc któż? Może Rosomak?

338

— Nie, to „domowy”! Pewnieś mu nie postawił miodu w orzeszku na przywitanie!

339

— „Domowy” też pewnie powiesił wypchaną sowę Rosomaka w podsieniu, tak że nam ptaki spać nie dały od szarego świtu!

340

— On dziwy umie robić! Straszny psotnik!

341

— I „domowy” wężową skórę włożył mi do pościeli.

342

— A nie mógł to wąż skóry zmienić w twoim łóżku? Ty też w nim koszule zmieniasz.

343

I Pantera, śmiejąc się, popędził klacz.

344

Żuraw wziął siatkę na obręczy rozpiętą, torbę na raki i poszedł.

345

Dróg nie było w ich kraju, ale każdy miał w głowie mapkę i nigdy nie błądził, i zawsze szedł najprościej.

346

Z biegiem czasu przecierali ścieżyny niczym zwierz i nigdy się co do kierunku nie zawahali.

347

I Żuraw też zaraz z polany zanurzył się w gęstwę łozy. Odnalazł zeszłoroczną kładkę nad wąską topielą, wydostał się na garb olszyną porosły, przebrodził parę strug, ominął grząskie torfowisko i skierował się jak strzała na wielki dąb na brzegu jeziora, które leżało gładkie, szeroko rozlane, wchodzące w ląd mnóstwem zatoczek. Naprzeciw bielały góry piaszczyste niczym wyspa i znowu tło stanowiła czarna ściana boru.

348

Pod dębem Żuraw się przebrał — został tylko w bieliźnie i w chodakach. Przewiesił torbę przez ramię i wszedł do wody. Zanurzał się po pas i trzymał się brzegu. Spód był dość grząski, a grunt wybrzeża — pełen dziur i pieczar.

349

Żuraw co parę kroków siatkę w wodzie zastawiał na dnie, a nogą po tych pieczarach płoszył.

350

Gdy sieć podnosił, znajdował w niej wielkie żuki i muł, ale za trzecim razem ujrzał ciemną skorupę i podniesione wojowniczo szczypce.

351

— Jesteś — rzekł z triumfem, chwytając ostrożnie za grzbiet zdobycz i rzucając do torby.

352

Ogarnęła go zaciekłość łowiecka. Już nie patrzył ani na toń jeziora, ani na otoczenie, ani na słońce, tylko sieć zatapiał, podrywał i napełniał torbę. Aż wtem stracił grunt pod nogami i wpadł głową w jakąś bezdenną jamę pod olbrzymią olchą.

353

Zakotłowało się w wodzie. Jakaś wielka ryba oślizgnęła się po nim. Połknął sporo wody, ale wnet oprzytomniał i wydostał się na powietrze. Musiał płynąć parę sążni[83], zanim zgruntował, potem znowu wpław — łapać kapelusz i siatkę. Wreszcie na brzeg wyskoczył.

354

— No, tym razem to chyba psota „domowego”.

355

Pomacał torbę — była pusta. Raki wydostały się na swobodę.

356

Wieczór był bliski, opar wstawał z wody, ziąb chwytał przez mokrą bieliznę, ale Żuraw zawzięcie rozpoczął połów na nowo, wracając do dębu.

357

Zbiegłe raki musiały jednak zaalarmować swój szczep, bo łapały się tylko niedorostki, aż rybak, zniechęcony, zabrał się do odwrotu.

358

Dzwoniąc zębami, biegł do chaty. Na jednym przejściu nad topielą poślizgnął się i wpadł w szlam — i już z daleka posłyszał trąbkę na alarm i pohukiwanie towarzyszy.

359

Wybrali się ku niemu niespokojni.

360

— Czyś ty zbłądził? — spytał Rosomak.

361

— Nie, tylkom się zagapił i wpadłem w tę jamę pod olchą.

362

— A suma nie było?

363

— Był. Okrutny. Mogłem rękami brać, ale o sobie myślałem, nie o nim.

364

Pantera już torbę obmacywał.

365

— Co tam? Kilka szczypawek.

366

— Bo wielkie drapnęły, gdym nurka dał. Brr! Jak zimno! A nie wiecie, czy Kuba nocuje w rękawie?

367

— Myśmy o ciebie byli trwożni. Nie patrzyłem.

368

— A wieczerzy nie ma?

369

— Owszem. Zacierki na mleku ugotowałem, aleśmy na ciebie czekali i wreszcie poszli ratować.

370

W chacie było przyjemnie, ciepło, ale Żuraw nie dał się przekonać i przede wszystkim do cna się na czysto wykąpał.

371

Gdy przyszedł na wieczerzę, rzekł z pewnym zawodem w głosie:

372

— Wiecie? Kuba jest w rękawie.

373

— Toć się troskałeś, by w lesie nie nocował.

374

— No tak, pewnie, ale zawsze to dowód strasznego sybarytyzmu[84].

375

— Nareszcie przekonałeś się! — zaśmiał się Rosomak.

376

Żuraw zaczął jeść; rozmarzyło go gorąco, ogarnęła nieprzeparta senność.

377

— Nie wylej zacierki z łyżki do ucha! — droczył się Pantera.

378

— Jeszcze muszę statki pozmywać! — wymamrotał, opierając się o ścianę.

379

Ale oni dali mu drzemać i dokończyli domowe porządki.

380

Nie pamiętał, jak się znalazł w łóżku, dopiero wszystko sobie przypomniał rano, znalazłszy pod poduszką dwa raki — upominek Pantery.

Dzień chytrego Rosomaka

381

Rubinowe latarnie w okiennicach i krzątanie się Żurawia budziły wodza. Szedł do kąpieli i spóźniał się na śniadanie, bo tu i ówdzie zajrzał.Ptak Ze wszystkich stworzeń leśnych najmilsze mu były ptaki — te obserwował i badał z zamiłowaniem. Wokoło chaty pełno było skrzynek na drzewach i Rosomak doskonale znał historię i sprawy każdego skrzydlatego stadła. Żaden z leśnych ludzi nie mógł się pochwalić, że odkrył jakieś nowe gniazdo, bo ledwie zaczął, już wódz podpowiadał:

382

— W leszczynie, prawie na ziemi. Wiem, to dzierzba! — Albo: — Na sośnie za garbem. widziałem, to sikora czubatka zajęła stare wiewiórcze.

383

Miewał specjalnych faworytów.

384

W zmurszałym pieńku brzozowym niedaleko krynicy odwiedzał co dzień raszkę siedzącą na jajach. Pierwszego dnia sfrunęła; gdy wróciła, znalazła kilka mrówczych jaj w gniazdku. Na drugi dzień, gdy ujrzała nad sobą twarz olbrzyma-człowieka, zdrętwiała. Czarne jak paciorki oczki wyrażały bezgraniczną grozę. Olbrzym rzucił znowu kilka mrówczych jaj i odszedł. Na trzeci dzień już przysmak porwała od razu i odtąd, słysząc trzask gałęzi pod stopą olbrzyma, czekała na odwiedziny nietrwożna.

385

Po śniadaniu Rosomak oprawiał lampkę przed Królową, rąbał szczapy, wzuwał chodaki i szedł w las.

386

Brał ze sobą torbę, siekierę, sznur z hakiem na końcu i przepadał bez śladu. Szedł zwykle bardzo wolno, cały w słuch skupiony. Przystawał często, do pnia przytulony, albo wyciągał się pod krzakiem nieruchomy.

387

Las ledwie porastał drobnymi liśćmi; była to najlepsza, ale krótka pora do spostrzeżeń ornitologicznych.

388

Co dzień też Rosomak odwiedzał pszczoły. Od paru lat zajmowały dziuplę w starej wierzbie. Znał je dobrze. Czarne były, małe, bardzo cięte — dzikie, borowe.

389

Gdy leśni ludzie zajęli chatę, już je zastali. Ale dotąd nie było z nich pociechy.

390

Dziupla była nieszczelna, zmurszała, drzewo marne. Dobierały się do niej dzięcioły zielone, niszczyły myszy. Po zimie ledwie zostawała garść narodu, a zanim się wyhodowały pszczoły, nadchodziła jesień.

391

W tym roku działo się najgorzej.

392

Ledwie chodziły na kwiaty, robota szła ospale, nie przynosiły do ula pyłku.

393

— Nie ma matki! — rzekł Rosomak po dłuższej obserwacji.

394

Ruszył w puszczę i rozmyślał.

395

Na leśnych fiołkach, co właśnie zakwitły, na łozowych kocankach pszczół było pełno.

396

Musiała istnieć druga dzika barć, bo od osad ludzkich, od sadów i pól, przez te bagna i moczary za daleko było pszczołom lecieć. Barć musiała być — ale gdzie? Przez lat parę Rosomak ten swój raj schodził z końca w koniec, z kąta w kąt — i nigdzie barci nie widział drugiej.

397

Teraz znaleźć musi, te sieroty poratować. Położył się na polanie liliowej od fiołków. Pracowity naród zbierał słodycz skrzętnie i odlatywał. Każdą pszczołę człowiek leśny oczami odprowadził i zrazu niczego się nie dowiedział. Snuły się tu i ówdzie. Wreszcie wypatrzył, że jedne były małe i ciemne, inne większe i żółciejsze.

398

Po godzinie cierpliwości badacz stwierdził, że te pierwsze wracały ku wierzbie, drugie zaś wznosiły się nad drzewa i kierowały na wschód.

399

Miały przy nóżkach koszyczki złotego pyłku, a przy robocie nuciły wesoło.

400

Rosomak powstał z triumfem.

401

— Tam są i mają matkę! — rzekł, puszczając się za nimi na wschód.

402

Po drodze obejrzał każde stare drzewo; co raz na polankach przystawał, znowu owady śledził, znowu za nimi dążył, aż stanął nad nieprzezwyciężoną zaporą.

403

Była to smuga trzęsawiska.

404

— Aha! W borze barć mają! Żółte są jak żywica. Że mi to na myśl nie przyszło! Tam ich raj, w tej choinie.

405

Za trzęsawiskiem, jakby wyspa wśród morza, była wyniosłość niewielka, porosła starymi sosnami.

406

Widział wyraźnie ich złote pnie, grube konary i czarniawe korony. Jedna, jakby przodownica, nosiła olbrzymią czapę z bocianiego gniazda.

407

— Zda się, ręką do nich sięgnąć, a „wara” mówi topiel. Bezdenna jest; ani krzaka, ani drzewka, ale wąska! Nie więcej jak półtorasta[85] kroków! Dostać się tam trzeba!

408

Położył się i rozważny plan układał. Zaraz też spróbował gruntu, cofnął się i zaczął rąbać łozy, układać w snopy i wiązać.

409

Robotę przerwał mu sygnał obiadowy. Gdy zasiedli do stołu, każdy opowiedział o swych przeżyciach i wrażeniach.

410

— Wiecie, wodzu, dudek zagląda do skrzynki! — pochwalił się Pantera odkryciem.

411

— Toś rewidował skrzynki?

412

— A tak mnie ochota wzięła Kubę naśladować! Przejrzałem siedemnaście.

413

— Ładna porcja jak na jeden dzień.

414

— Byłoby więcej, ale na jesionie ladaco gałąź mnie zdradziła. Gruchnąłem o ziemię i zwichnąłem rękę.

415

— No i co?

416

— Ano nic, wyhukałem Żurawia-doktora, w mig mi nastawił, ale zabronił udawania Kuby przez parę dni.

417

— I bez mego zakazu nie mógłbyś pokazywać łamanych sztuk w tej chwili: ścięgno masz mocno naciągnięte.

418

— Cóż znalazłeś w skrzynkach?

419

— Najwięcej sikor-bogatek. Mają już pisklęta; w jednej naliczyłem dwanaście rozwartych gardzieli. To dopiero robota wykarmić taką chmarę. W kilku muchołówki, te małe, nakładły błękitnych jaj. W dwóch są sikory-modraczki; wysiadują tak twardo, że je można ręką brać. W jednej syczał na mnie krętogłów jak wąż, w innej złajały mnie szpaki, ale na tym jesionie właśnie miałem najgorsze przyjęcie. Zgadnijcie, kto go zajął?

420

— No któż by? Może dzięcioł?

421

— Trzmiele! Niewielkie, szare. Sypnęły mi się do oczu, więc zmykałem co tchu i przez to na gałęzie nie zważałem. I gruchnąłem.

422

— No, a w którejże było to gniazdo gołych mysząt, coś mi je łaskawie włożył do maszynki kawowej? — spytał spokojnie Żuraw.

423

— Ja? Myszęta? Jakie? Kiedy?

424

— Ach, prawda! To także pewnie „domowy”! Żeś go nie wołał na pomoc przy zwichniętej ręce!

425

— „Domowy” na medycynę nie chadza.

426

— A ja mam złą wieść. Pszczoły w wierzbie nie mają matki!

427

Zafrasowali się[86] obydwaj i jęli radzić.

428

— Pójdę po czerw[87] do Odrowąża — ofiarował się Pantera.

429

— Kładki do Odrowąża są jeszcze pod wodą, a takie kręte, że sto razy można się pomylić i w bagno wpaść.

430

— Może do domu pojechać, bo i chleba już mamy niewiele. Nawet nie mogę zrozumieć, gdzie mi tak prędko wyszedł — rzekł Żuraw.

431

— Gdzie? Pewnie „domowy” wyniósł i schował lub przepasł nim Hatorę — zaśmiał się Rosomak.

432

Obydwaj spojrzeli na Panterę, który z miną niewiniątka wciągał sznurki w świeże chodaki łykowe.

433

— Do domu jechać w tych dniach nie można — rzekł, jakby końca rozmowy nie słyszał — bo mi Łatana Skóra powiedziała dziś na ucho, żebym jej akuszera sprowadził. Czy pan doktor będzie łaskaw? — zwrócił się z ukłonem do Żurawia.

434

— Wypatrzyłem drugą barć — rozstrzygnął kwestię Rosomak.

435

— No to po co majaczysz i nas się radzisz?

436

— A po to, żem fajki poobiedniej nie dopalił, a wyście statków nie zmyli. Jak się to skończy, to ruszymy wszyscy na ciężką robotę. Barć jest na Chojowej Górze, za topielą.

437

— Aha, musimy faszyną[88] jakie takie przejście wymościć i jeszcze się skąpiemy po pas. Dobra nasza! Jazda! — porwał się Pantera do zmywania.

438

Po chwili ruszyli wszyscy trzej, zostawiając chatę pod opieką Opatrzności. Nawet Kuba, zgorszony tą ogólną wyprowadzką, dopędził ich i wsunął się na poobiednią drzemkę do kieszeni Żurawia.

439

Szli poza drogą za Rosomakiem i mówili o zamierzonej robocie.

440

— Co roku na świętą Annę[89] spoglądam na tę Chojową Górę i łeb suszę, jak by się tam dostać — rzekł Pantera.

441

— Dlaczegóż specjalnie na świętą Annę? — spytał Żuraw.

442

— Bo święta Anna grzyby sieje. Nie wiesz? Na Chojowej Górze rosną pewnie od początku świata co roku i nikt nie zbiera, boć tam nawet zimą trudno się dostać. Przeklęta topiel!

443

— Dla innych przeklęta, a dla nas błogosławiona — poprawił Rosomak. — Mielibyśmy to taki swój świat i raj, gdyby bite drogi szły do chaty? Ucieklibyśmy po tygodniu, bo ludzie by nam życie zatruli.

444

— Pewnie. Chłopi i baby do Żurawia z chorobami, Żydzi po ryby, no i goście. Rany Pańskie! Jak kiedy posłyszycie w nocy, że jęczę, wiedzcie, że mi się to śni.

445

— Niech no kładki do Odrowąża nad wodą się pokażą, stary wnet się zjawi prawić mi o łamaniu w kościach! — rzekł Żuraw.

446

— Ten do nas pasuje. Jemu jestem rad — uśmiechnął się przyjaźnie Rosomak. — On mnie uczył leśnego bytu.

447

Stanęli nad topielą i zaraz zawzięcie zabrali się do roboty.

448

Wiązali faszynę i słali jakby pomost. Całe bagno chybotało się pod stopami; musieli omijać zupełnie nieporosłe bezdnie, szukać choć nikłej skorupy białawego, gąbczastego mchu. Coraz to któryś zapadał się i towarzysze musieli go wyciągać na sznurze. Zmoknięci, czarni od szlamu, parujący potem, mordowali się, walczyli, zdobywali krok za krokiem — tak w swym uporze zaciekli, że nawet się nie odzywali. A wszystko dla zdobycia tej krzyny czerwiu dla sierocego roju pszczelego.

449

Gdy hejnał wieczorny odtrąbiły żurawie, pół brodząc, pół pełznąc, Rosomak wydostał się z grzęzawicy i bez tchu legł pod sosną-przodownicą. Towarzysze słali bezpieczniejsze przejście, ale już też byli bez sił.

450

— Wracaj, pora do chaty! — zawołał Żuraw.

451

— Wracajcie, ja tu zostanę, zanocuję. Jutro rano przynieście, ile znajdziecie, sznurów, garnek z żurem, kapelusz z siatką, co wisi na ścianie w komorze, no i chleba kawałek na śniadanie.

452

— Zgłodniejesz, zmarzniesz w mokrej bieliźnie! — wołał Żuraw troskliwie.

453

— Zapałki i tytoń miałem w czapce, więc są suche, siekiera i nóż jest, chrustu nie brakuje. Przenocuję doskonale, o świcie już barć znajdę i co trzeba, przygotuję, zanim przyjdziecie. To nie ramowy ul[90], co tylko daszek uchylić. Będziemy mieli jeszcze kramu co niemiara. Spocznę przed ciężką robotą. Żegnajcie!

454

— Do zobaczenia! Będziemy o świcie.

455

Rosomak został sam. Wypoczął chwilę i wnet zaczął się rozglądać i po swojemu otoczenie badać.

456

Zdziwiła go niespotykana cisza tego ostępu. Był pewny, że zastanie ptasie królestwo bezpieczne — a była pustka.

457

Ani ujawniania się, ani świergotu, ani przedwieczornego rozgardiaszu.

458

Sosny stały jakby nieme; nawet wokoło wydawały się puste. Życie kipiało dopiero za topielą.

459

— Jakiś zaklęty kąt! — szepnął, powstając.

460

Obszedł brzegiem, rozglądając się. Ród starych sosen mieszał się dalej ze zwartym świerkowym porostem, podszytym gęstwą paproci i jeżyn.

461

Gdy przystanął, szukając możliwej szczeliny, nagle na sośnie, tuż za nim, zaszczekał pies.

462

Rosomak instynktownie za pień się cofnął i spojrzał w górę.

463

Ptak, Natura, Prawo, Sprawiedliwość, ZbrodniarzNa konarze, obok siebie, siedziały dwie nieruchome, wielkie, bure postacie. Patrzyły na niego dwie pary jaskrawopomarańczowych, okrągłych oczu, mrugając; twarze starych skąpców czy zbrodniarzy wykańczał — w typie zbójeckim — czarny, potężny, zagięty nos-dziób.

464

Bez ruchu i głosu człowiek i para wielkopańskich rycerzy-rabusiów patrzyli na siebie.

465

Zrozumiał Rosomak ciszę i pustkę tego ostępu. Panowała tu tyrania bandyty w pióropuszu na głowie.

466

Zniszczył życie wokoło, wymordował wszystko i królował, i władał — mocarz siły ponad prawem.

467

— Tuś mi, krzyżacka wywłoko! — warknął zajadle Rosomak. — Tuś mi, herbowy rakarzu[91], kacie leśnego stworzenia, bezbożniku możny, tyranie słabych, cichych i spokojnych! Teraz na cię sąd i prawo! Teraz na cię kres! Słyszałem nieraz w nocy twe krwawe hasło i jęk ofiar i szukam cię już lata. Aż mnie tu przyprowadził opiekun pomordowanych ptasząt, byś za żywot łotrowski gardło dał. Ostatnia to twoja noc!

468

Zawrócił i odszedł, rzuciwszy tę groźbę. Jeszcze korzystając z ostatnich chwil dnia, odszukał barć. Wskazały mu ją wracające z boru pracownice i ucieszył się, że była niewysoko i otwór miała dość szeroki.

469

— Teraz spocznę i ciszy posłucham — rzekł, wyciągając się na mchach.

470

Ale odpocząć nie mógł. Słońce zgasło, z bagien wstawały chłodne opary; ogarnął go ziąb. Więc się rozebrał, wytarł ciało do czerwoności mchem i znowu wilgotną bieliznę naciągnął. Teraz się rozgrzał, na głód fajkę wypalił i rozdmuchał na brzegu niewielki ogieniaszek.

471

Obruszyło to panów ostępu.

472

— Uhu, uhu! — rozległo się ponuro, groźnie.

473

Czarny cień wysunął się z gąszczy, miękkie skrzydła musnęły go prawie w locie, zakołowało straszydło nad ogniem i popłynęło nisko nad topielą do lasu po łup. Po chwili drugi za nim podążył.

474

„Uhu, uhu!”. Unguibus et rostro[92]! Szponami i dziobem! Herbowa dewiza i bojowy zew! „Uhu, uhu!”.

475

Wyciągnięty przy ogniu Rosomak słuchał. Od puszczy grzmiał weselny, wiosenny chór: łkanie słowików, bełkotanie cietrzewi, pobekiwanie kozłów. Na bojowe hasło rabusia — zaledwie chwila ciszy i znowu radosne hymny młodego życia.

476

Nagle rozdarł powietrze krzyk bólu, grozy, śmierci — i znowu cisza.

477

— Zadarł[93] zająca! — szepnął Rosomak.

478

Na niebo wypłynął księżyc. Mgły w jego widmowym świetle utworzyły korowody tańczących mar w gzłach powłóczystych. Żabie kapele im grały, powiew wiatru układał figury, grupy i koła.

479

Gdzieś daleko chlupnęła woda, coś zatętniło, zaklekotało, rozdarło korowód mgieł.

480

— Łoś idzie przez pohybelnik[94]! — szepnął Rosomak. — Dlatego nie ma topieli.

481

Jak widmo, bez szelestu piór, rabuś znowu nad nim przeleciał i zapadł w gąszczu.

482

— Z łupem wraca! Ma w gnieździe małe!

483

SenAle wreszcie ze zmęczenia i trudu ogarnęła Rosomaka senność. Jeszcze patrzył, jak dym ogniska ku mgłom ruszył i w tan się wmieszał, jeszcze słyszał ostrzegawcze krakanie krzyżówki-matki i nagle ruszył i on za dymem i mgłami.

484

I taki był lekki jak one. Zrobił się dzień, a on szedł przez topiele, zaglądał do gniazd, głaskał ręką ptaki, przepływał rzekę, objąwszy ramieniem łosia za szyję, przypatrywał się, o krok stojąc, jak bąk-odludek zatapiał dziób w szlamie i buczał donośnie, i odtrącał pięścią puchacza od srokatego koźlęcia łani.

485

I takim snem czarodziejskim skończył się pracowity dzień wodza-Rosomaka.

486

Zbudziły go żurawie poranne trąby. Zerwał się. Ledwie bursztynowe były zorze na wschodzie i jeszcze senność w przyrodzie. Szpilki sosen miały na końcach paciorki z rosy; na próg barci wyszło kilka pszczół-wartownic i przecierały skrzydełka. Żaden ptak nie śpiewał. Czając się, unikając gałązki pod stopą, Rosomak ku gąszczom się przysunął.

487

Na tym samym konarze puchacze siedziały nieruchome, nadęte, ze złożonymi czubkami i spały — syte mordem.

488

Na dziobach i pazurach miały śliskość świeżej posoki[95].

489

Cofnął się Rosomak, ognisko rozdmuchał i znowu omamił głód tytoniem.

490

A tymczasem świat się zbudził, rozbarwił, rozśpiewał z taką ochotą i zapałem, że aż zarażony tym leśny człowiek począł nucić półgłosem:

Co dzień z rana rozśpiewana

chwal, o duszo, Maryję![96]

491

— My som[97]! Wodzu! — rozległo się za topielą; poderwał się Rosomak.

492

— Witajcie! Przynieśliście sznury?

493

— Całe mnóstwo.

494

— Zwiążcie razem. Przytwierdźcie jeden koniec do brzozy na brzegu, ciśnijcie mi tu drugi z hakiem. Weź cały rozmach, Żurawiu, bo Pantera kaleka!

495

— Aha, będzie poręcz z braku mostów. A może mamy chodzić po linie? — wołał Pantera.

496

— Ty nie dworuj[98], ale wracaj pędem do chaty, przynieś strzelbę i cztery świeże naboje!

497

— Co się stało? Ryś tam może siedzi?

498

— Gorszy zbrodniarz! Śmigaj, chyża Pantero!

499

Sznur padł w wodę niedaleko sosen. Rosomak go dosięgnął, przytwierdził do drzewa i po chwili Żuraw wylądował obładowany.

500

— Chleba! — upomniał się Rosomak i dostał pełną torbę.

501

— Na kogo śmierć? — zapytał Żuraw.

502

— Zaraz ci pokażę.

503

Tymczasem jadł chleb i mlekiem popijał, aż pokraśniał na czarniawej twarzy.

504

— Barć jest?

505

— Jest, na tej sośnie z krzywą rosochą[99]. Nie wziąłeś przypadkiem dłutka i małej piłki?

506

— Wziąłem.

507

— Toś zuch!

508

— Ano, tyle lat w twojej szkole. Wykształciłem się. A u nas nowina! Przyleciał z dworu chłopak, że jakiś do ciebie gość przyjechał.

509

— Kto? Co za licho!

510

— Mówił, że jakiś panicz.

511

— No, szczęście, że nie jakaś stara ciotka. „Panicz” może poczekać. Jest tam co jeść i na czym spać. No, syty jestem.

512

— To mi pokaż zdobycz.

513

— Poczekaj na Panterę. Nie można bestii płoszyć.

514

Czekali więc, z cicha gwarząc o swym bycie. Aż ukazał się laufer[100] Pantery: po sznurze biegł Kuba, przywitał wodza i śmignął na sosny. Za nim mozolniej chlupał po wodzie i skakał po pękach łozy Pantera.

515

Zebrali się i wstali do pochodu, gdy Rosomak, patrzący za Kubą, wskazał nań ręką.

516

Wiewiór wracał z gąszczy bez tchu — po ziemi, oglądając się ze zgrozą.

517

Dopadł Żurawia, wcisnął mu się za bluzę, głęboko, aż pod pachę. Dygotał całym swym mizernym ciałkiem i piszczał żałośnie.

518

— Co mu się stało?

519

— Zobaczył kata lasu. Chodźmy, tylko po łowiecku, cicho!

520

Sprawiedliwość, Śmierć, Zbrodniarz, Polowanie, Ptak, Zemsta, KaraWziął Rosomak strzelbę, włożył naboje i z gotową do strzału ruszył.

521

Podkradli się bez szelestu. Wtedy lufę podniósł w górę, a oni za nią poszli wzrokiem.

522

— Mnisze plemię grabicieli, zbójów! — szepnął.

523

— Junkier[101] Eduard i Kunigonda! — dopowiedział Żuraw.

524

— Bić, wodzu! — warknął Pantera.

525

Strzał padł, po sekundzie drugi. Eduard gruchnął z gałęzi jak gromem rażony, Kunigonda miała tylko czas skrzydła rozwinąć i zawisła na nich — już martwa — w świerkowej gęstwinie.

526

— To był dubelt[102] mistrzowski! — zawołał Pantera.

527

— Kiedyś, gdy byłem głupi i myślałem, że wolno zabijać, uchodziłem za dobrego strzelca! — rzekł Rosomak, stawiając strzelbę pod drzewem. — Ale dzisiaj nie zabijałem, tylkom spełnił wyrok. Na zasadę siły przed prawem przychodzi dzień sądu i wypłaty. Niech mi las potwierdzi, żem prawy mściciel! A teraz szukajmy gniazda!

528

— Na ziemi?

529

— Odrowąż mi mówił, że się gnieździ byle gdzie: na pniaku, na kępie, przy pniu. Zresztą poznamy po trupiarni. Patrzcie, ile tu piór i kości. O, zielone czapki kaczorów, resztki czajczych czubków, cietrzewie, lirowate sterówki. A ot, świeżutki zając marczak. Słyszałem jego śmiertelny jęk tej nocy. Weselniki barwne, kraśne, młode, oszalałe wiosną i miłością, tu łupem były nienasyconego zdziercy, żarłoka, grabiciela. Wszystko grozą swych szpon ujarzmiał i pożerał. Toć ten jego ostęp to cmentarzysko całej puszczy. Nikt nie miał prawa do życia i bytu — tylko on.

530

— Wodzu, tu na świerku jest jakaś kupa gałęzi, ale ja się nie wdrapię! — zawołał Pantera z gąszczu.

531

Poszedł Rosomak między obwisłe gałęzie i z trudem przeciskał się ku górze.

532

— A jakże, stare orle gniazdo zagrabił i swój przeklęty lęg[103] umieścił. Jest troje młodych. Jeszcze białe, ledwie wyklute, a już kłapią szczękami i w rękę mnie dziobią. Może żywcem wziąć i wychować na niewolników?

533

A wtem spod świerka rozległ się żałosny okrzyk Pantery:

534

— O zbrodniarz! Toć tu leży skórka naszego Tupcia!

535

— Co znowu! — zawołał Żuraw. — Alboż jeden jeż w lesie. Pokaż, ja poznam. Gdym mu nóżkę opatrywał, musiałem jeden pazur obciąć.

536

Zamilkł, więc Rosomak spytał:

537

— No i co?

538

— Tak! Nie ma naszego Tupcia! — odpowiedział Żuraw, a Pantera, rozjuszony, krzyknął:

539

— Nie żywić przeklętego płodu! Łby im poukręcać!

540

Rosomak cisnął na ziemię gniazdo i lęg.

541

— Sczeźnijcie do ostatniego! — warknął.

542

Leśny człowiek spełnił odwet puszczy.

543

Wrócili pod sosnę-przodownicę i założyli obóz.

544

— Na przyszłą wiosnę ten ostęp stanie się ptasim wyrajem. Zatokują tu głuszce-brodacze, będą kuć dzięcioły, mysikróliki powieszą kunsztowne kołyski, w świerkach osiądą gołębie. Wrócą tubylcy zaradni, zapobiegliwi, niedrapieżni, weseli i łagodni. Teraz ci uczynili pustynię!

545

— Powiesić je po śmierci!

546

— Nie. Zabiorę i pięknie spreparuję. Zastąpią tę naszą na wpół przez mole zjedzoną sowę, co ją używasz na wrony jesienią. A teraz do barci!

547

— Jeślim ci niekoniecznie potrzebny, idę do chaty! — rzekł Żuraw. — Puchnę od żądeł jak potwór, a Kuba nie daje się z zanadrza wydobyć; pogryzł mnie, podrapał i bezustannie się trzęsie ze strachu.

548

— Mądry jest. Tupcio, nocny włóczęga, ufał swym kolcom i ot, jak skończył. Tak, Kuba, nie ma jak rękaw ze starego kożucha. Tam cię i junkier Eduard nie znalazł i nie złupił.

549

Poszedł zatem Żuraw do chaty i tu dopiero Kuba ośmielił się na świat wyjrzeć. Ale od tej pory przestał zupełnie od domu się oddalać, nawet na wabienie rudej zalotnicy.

Nowi przybysze

550

Nazajutrz po straceniu pary morderców wśród nocy Żuraw się zbudził na kołatanie do komory.

551

— Zaraz, zaraz! — wymamrotał i spał dalej.

552

Narodziny, Zwierzę— Mamy urodziny. Córka! Matka i dziecko zdrowe! — zawołał zza drzwi Pantera.

553

— Srokate?

554

— Jak jesienne kasztany, co się nimi dzieci bawią.

555

— Czy mam wstać? — rozbudził się Żuraw.

556

— Nie. Przepadło ci honorarium!

557

— Potrzebnieś budził!

558

— Śpiochy! Nie żal to taką noc wiosenną przespać? Idę na spacer.

559

— Tupcio tak uczynił i źle skończył.

560

Rano każdy zajrzał przede wszystkim do nowego domownika, niosąc Łatanej Skórze różne smakołyki.

561

Źrebiątko, trochę jeszcze chwiejne na nóżkach, wyzierało już ciekawie na boży świat, od boku matki nie odstępując.

562

— Istna karta geograficzna — zaśmiał się Żuraw.

563

— Frontowa[104] będzie panna! — pogłaskał ją Rosomak.

564

A Pantera zawiązał na cienkiej szyjce krasną kitajkę[105] „od uroku”.

565

A potem, śmiejąc się, rzekł tajemniczo:

566

— Żurawiu, widziałem dziś w nocy, jak „domowy” wlazł na półkę i coś włożył do garnuszka. Pewnie dla ciebie prezent.

567

— Może sam zobaczysz. Ja mam dość tych prezentów.

568

Ale Rosomak się zaciekawił i zajrzał na półkę do garnczka.

569

— Zacny „domowy”! — rzekł, wyjmując coś szarego, okrągłego, wielkości cytryny.

570

— Co to? — spytał Żuraw nieufnie.

571

— Tupcio drugi. W małoletnim wieku, ledwie mu kolce ze skóry wychodzą. Gdzieś go znalazł, Pantero?

572

— W nocy, na ścieżce do krynicy. Szła mama pierwsza, rozfukała się na mnie strasznie; za nią czworo takich pędraków.

573

— Tupcio był jeszcze mniejszy. Prawie goły. Ulokujemy go w skrzynce, na mchu i liściach suchych, jutro już będzie mleko chłeptał.

574

— Ja go biorę na wychowanie! — ucieszył się Żuraw.

575

— Czeladka[106] się pomnaża. Dojdziemy do pokaźnego inwentarza! — rzekł Rosomak, zasiadając do śniadania, a potem zaraz zabrał się do preparowania puchaczy.

576

Zajął cały stół i tak się w tej trudnej robocie zagłębił, że ani nie palił, ani nie mówił, ani oczu nie podnosił, ani nie słyszał, co tamci mówili. W ogóle nawet nie wiedział, czy istnieją. Aż stanął nad nim Żuraw.

577

— Słuchaj no, a ten gość, co czeka we dworze?

578

— Nie zasłaniaj mi światła! — mruknął, operując lancetem skórkę młodego.

579

— Rzekł Diogenes[107]! — zaśmiał się Żuraw. — Ale i chleba nie mamy wcale, i kartofle się kończą.

580

Milczenie. Ostatnie cięcia — skórka była oddzielona. Rosomak z triumfem dzieło swe oglądał.

581

— Nawet mistrz Łastowski[108] pochwaliłby mnie — rzekł. — Teraz arszenikiem zabezpieczyć i wypchać.

582

— A masz takie pomarańczowe oczy?

583

Zastanowił się Rosomak.

584

— Mam, ale czym zabrał pudełko?

585

Poszedł do komory, chwilę zabawił.

586

— Właśnie, że pudełko w biurku we dworze! — rzekł frasobliwie[109].

587

— Dzięki Bogu. Z tej racji może obmyślisz, jak by się do tam dostać.

588

Zapalił Rosomak fajkę i z westchnieniem się zdecydował.

589

— Ano, to pójdę. Napisz mi na kartce żywnościowe braki. Wezmę stamtąd furę i do Tęczowego Mostu fornal[110]przywiezie. Mam w Bogu nadzieję, że ten gość tymczasem się znudził i wyjechał. O, dolo ciężka! Trzeba się przebierać i z tego raju iść! Żeby nie to pudełko ze szklanymi oczami, to bym się nie ruszył.

590

Sprzątnął swe preparaty, przebrał się, dał Panterze moc poleceń i poszedł.

591

— Jeśli ten gość czeka i zechce parę dni go tam zatrzymać, to mu winszuję wesołej zabawy! — zaśmiał się Pantera.

592

— Zapomniałem zapisać na kartce, żeby zabrał gazety! — syknął Żuraw.

593

— Nie troskaj się! I tak nie zabierze! Kto by i kiedy tu czytał! Bardzo nam potrzebne wiadomości o rewolucji w Meksyku, o zamieszaniu na Bałkanach[111], o kursie pieniędzy lub o trzęsieniu ziemi w Kalabrii[112]. Daleko ciekawsze, czy nasze pszczoły wychowają matkę z tego czerwiu, cośmy im dali, czy dudek zajmie skrzynkę, czy wyszły z wody kładki do Odrowąża i czy znajdę gniazdo bąka lub remiza, a chociażby czarnego bociana, bo nam tego brak do kolekcji. Wiesz, popłyńmy pod tę olchę, może się sum trafi!

594

Popłynęli. Wzięli ze sobą specjalne podwójne siatki na długich drągach i skradali się milczący. Pantera wiosłował, Żuraw kierował czółnem, ledwie muskając wodę. Wąskimi przesmykami wydostali się na jezioro — leżało ciche, gładkie jak szyba, prawie bez śladu prądu rzeki, która je przecinała, zwężając się w przeciwległym kącie i niknąc wśród czarnych nawisłych łóz i olszyny.

595

O tej godzinie przedwieczerza kwietniowego rojnie było w toni. Szeptem Pantera Żurawiowi ptactwo wyliczał:

596

— Patrz, tam para perkozów, a tu nur przelotny. Już zniknął. Kaczki z sitowia wypływają. O! Rybitwy! A tam u brzegu, widzisz? Łabędzie! Przelotem bywają. A ryby jak się rzucają! O wiele woda spadła. Pokazują się już pale po starym młynie. Hej, kiedy on tu stał, chyba przed wiekiem. Teraz topiel! Skręcaj powoli ku olchom!

597

— Pod którą spróbujemy?

598

— Ano, pod tą z suchym czółnem, gdziem się wtedy skąpał. Dobrze czółno w poprzek postaw i przymocuj. Razem równo zakładajmy siatkę, tylko czółna nie odpieraj, bo pójdziemy na dno. Tylko się nie gorączkuj!

599

PolowanieŻuraw zaciął zęby, bo mu dzwoniły z wrażenia łowieckiego. Zbliżali się do brzegu nieznacznie, zdradziecko, oczami się porozumiewając. Pantera wskazał wystającą gałąź olchową, zdjął swój pas, zawiązał w pętlę i o sęk zaczepił. Po czym napad odbył się z błyskawiczną szybkością.

600

Zanurzyli w wodę drągi z siecią, objęli nią jamę czarną. Pantera, trzymając koniec pasa w zębach, lewą ręką wiosłem uderzył w wodę — zamącił aż pod korzenie.

601

— Jest! — krzyknął Żuraw, czując uderzenie w sieć.

602

— Porywaj, wyciągaj, do czółna! Gwałtu, pilnuj, wywróci czółno! Bij w łeb, ogłusz! Do brzegu, do brzegu! — wołał Pantera i sam swe własne rozkazy spełniał.

603

Oplątany w oka podwójnej sieci, miotał się w czółnie potwór czarny, śliski, z olbrzymią głową. Łódź tańczyła, nabierała wody, lada moment mogła się wywrócić. Pantera z zębów pasek wypuścił i siecią olbrzyma do reszty oplątywał. Żuraw chwycił za wiosło, rozchybotane czółno ku niezarosłemu brzegowi parł. Zajechał w krzak łozy, za gałęzie chwycił i unieruchomił. Obydwaj byli wodą zlani i potem, zdyszani, zziajani i szczęśliwi z powodu zdobyczy.

604

— Uf! A to ci patriarcha! Będzie ważył parę pudów[113] — rzekł Pantera, wywlekając z trudem olbrzyma wraz z siecią na ląd.

605

— Wyrzucam sobie, żeśmy bez Rosomaka na ten połów ruszyli — rzekł Żuraw.

606

— Mało on ich miał w życiu?! Zresztą rybactwem się bawi, ale pasja jego to ptaki. Teraz żywo się zbierajmy, bo nas czeka ciężka robota, nim go oprawimy. Żywcem go też nie dowieziemy, bo czółno przewróci. Zoperuj go po doktorsku, a ja popłynę po mój pas. A obejrzyj, czy ma w sobie but żandarma.

607

— Jak to?

608

— Odrowąż dowodzi, że taki wielki to ludojad i specjalnie żywi się żandarmami.

609

— To może lepiej puścić go do jeziora z powrotem, kiedy taki zacny uprawia proceder.

610

— No nie, bo ja też na zimowe posty chcę mieć wyżerkę.

611

— Ano, to szukam buta! A głowę to bym rad spreparować.

612

— Bez fatygi ci to mrówki zrobią. Znam jedno mrowisko jak stóg; tam ją zakopiemy.

613

Burza, WodaPo godzinie już płynęli z powrotem. Jezioro zmieniło wygląd, bo się wiatr zerwał i napędzał chmury z zachodu. Parno było, zbierało się na burzę.

614

— Namagaj[114], bo nie zdążymy przed deszczem! — rozglądał się Żuraw niespokojnie.

615

— Okrutnie miło być na wodzie, jak pioruny „głaskają” — śmiał się Pantera.

616

— O! Już chmury biorą pęd. Zaraz jak tabun rozhulany pójdą. Trzask, ot i z bata błyskawica pali. Będzie taniec!

617

Zakotłowało się w chmurach. Zygzak, błysk, grom padł, wicher skręcił czółno i nagle lunął deszcz. Jezioro-niebo stało się jedną masą wody, czarnych chmur, piany, fal, oślepiających błysków i huku, jakby świat cały w drzazgi się rozpadał.

618

Żuraw począł co prędzej wylewać wodę z czółna, bo tonęło prawie, a Pantera przestał wiosłować i, wyprostowany na dziobie czółna, cieszył się ulewą, gromami, nawałnicą, jakby największą przyjemnością.

619

Nozdrza miał rozdęte, usta roześmiane, oczy iskrzące, na każdy piorun odpowiadał okrzykiem i hulało mu w duszy jakąś żywiołową rozkoszą.

620

— Do brzegu! Toniemy! — krzyknął Żuraw.

621

— Et, bajki! Nie utoniemy! — zaśmiał się niefrasobliwie. — Zaraz minie! Ot, hulanka! Ot, szczęście, taką mocą być, tak używać!

622

Jednakże raczył zawrócić czółno do brzegu i o łozę zahaczyć.

623

Potem w mig wiosłem nadmiar wody wyrzucił.

624

— Przeszło! Szkoda! — rzekł patrząc w niebo. — Teraz trzeba dobrze grzebać wiosłem na rozgrzewkę! Ale cudnie było!

625

I zawrócił na rzekę.

626

Znowu toń była gładka, niebo błękitne, rozśpiewały się ptaki, zapachniało powietrze. Gdy przybili, koło chaty nie było śladu szału, tylko znak widomy został — rozdarta gromem od szczytu do korzeni brzoza przy krynicy.

627

Łatana Skóra zarżała do nich ze stajenki i z rękawa swego wytknął pyszczek Kuba.

628

— Żurawiu, jeść! — zawołał Pantera.

629

— Zaraz ogień rozpalam. Dać ci suche szatki?

630

— Nie warto! Dopiero jak suma oporządzę, to się „przemienię”, jak mówił Odrowąż.

631

— Jak się taką bestię oporządza?

632

— Przede wszystkim trzeba z całej skóry zetrzeć szlam i śluz popiołem, potem wiechciem i wodą zmyć do czysta, poćwiartować jak wieprza i zasolić. Za parę dni sporządzę z beczki wędzarnię i uwędzę. Łeb dziś jeszcze w mrowisku zakopię.

633

— Tyle roboty! Zaraz ci przyjdę pomagać.

634

— Niechaj! Wieczerzę uwarz! Mnie po tej burzy, jak po szampańskim! Ani bym usiedział!

635

Dźwignął potwora na plecy i zwalił go wśród polany na trawę. Z rozmachem, ze śpiewem, z gwizdaniem zabrał się do mozolnej roboty. Parowała na nim koszula, tak się uwijał. Ale gdy skończył, dobytek uprzątnął i do wieczerzy zasiadł, przestał mówić, śmiać się. I ledwie zjadł, do alkierza swego się skrył.

636

Żuraw myślał, że się przebiera, ale gdy zdziwiony ciszą zajrzał, Pantera spał jak kamień, w mokrej odzieży i chodakach. Zaczął go trącać, wołać — bez najmniejszego skutku; więc mu tylko chodaki zzuł i tak go zostawił, sam zresztą też zmęczony i senny.

637

Nazajutrz przespali i żurawi hejnał, i ptasi ranny chór. Zbudził ich dopiero ryk Hatory, rżenie klaczy i pisk Kuby.

638

— Oj, burza naniosła komarów! — rzekł frasobliwie Pantera, siadając do śniadania. — Lada dzień chmary będą tego plugastwa. Trzeba okna siatkami zabezpieczyć i szyszek zrobić zapas na „kurodym”. Małej Łatanej Skórze chyba koszulkę uszyję, bo ją żywcem zjedzą. Na tę plagę to nawet Rosomak ratunku nie wymyśli.

639

— Owszem, całą zimę jakieś ingrediencje[115] mieszał i mówił mi, że ma kilka środków na próbę. Jak myślisz? Będzie on dzisiaj z powrotem?

640

— Wątpię, jeśli gościa zastał. Przed wieczorem skoczymy do Tęczowego Mostu na spotkanie. A może mu jakiego figla spłatać? Wystraszyć?

641

— Rosomaka? Wystraszyć? — zaśmiał się Żuraw. — Znasz coś, czego by się bał?

642

— Eh, może bym i znalazł, ale bestia nic po sobie nie da znać, to i frajdy nie ma. Będę wędzarnię urządzał. Kazał mi też szczap smolnych nakopać i kosze rybne zrewidować. Ale przede wszystkim muszę podpatrzeć, czy dudek o skrzynkę konkuruje.

643

Poszedł i przepadł w borze. Po drodze zapomniał o wszelkiej robocie i musiał po swojemu używać, bo zjawił się w południe podrapany, w rozdartej bluzie i w jednym tylko chodaku, a z mnóstwem najświeższych wiadomości.

644

— Przyleciały już wilgi. Cieciorka siedzi na ośmiu jajach. Cyranka ma gniazdo przy błocie: będzie suche lato. Czeczota jest na brzozie jak bochen. Zabiłem żmiję, co się skradała do gniazda gajówki. Znalazłem gniazdo ziemnych trzmieli i dobrałem się do miodu. Trochę cierpki, ale niezły.

645

— A wędzarnia, smolne karpy[116], kosze rybne?

646

— Głupstwo! Po obiedzie wszystko sprawię.

647

Jakoż odrobił sumiennie ranne próżniactwo. Rąbał, ciosał, dźwigał i przed wieczorem już był gotów iść na spotkanie wodza.

648

Zostawili Kubę na gospodarstwie i poszli. Bór, deszczem skąpany, jak czar był cudny. Stawali chwilami i brali w siebie piękno wiosennego rozkwitu oczami, uszami, całą piersią — i byli oszołomieni majestatem arcydzieł. Wreszcie zatrzymali się nad strugą graniczną. Od zachodzącego słońca paliła się toń jak roztopione złoto — daleko, długo.

649

— Dziś nie Tęczowy, ale Złoty Most do naszego raju.

650

— A mieni się jak adamaszek. To zarybek się bawi! — Wyciągnęli się na trawie, nasłuchiwali.

651

— Nie słychać wozu. Ale poczekajmy. Będą tą smugą[117] kaczki ciągnęły. To ich trakt.

652

Ale wiecznie niespokojny Pantera poruszył się rychło.

653

— Zaraz z tej nieruchomości zasnę — mruknął i zaczął wycinać piękne łozowe pędy i zgrabnie obłuskiwać łyko na chodaki.

654

— Jadą! — szepnął Żuraw.

655

Nadstawili uszu, wstrzymali oddech.

656

— Jadą. O, spłoszyli sarnę. Poszła w leszczyny. Jadą. Słychać od ziemi turkot. Nawet gadają. Odezwijmy się po naszemu.

657

Huknęli. Długi zew i urywany odzew. Czyste echo pobiegło po wodzie, odbiło się od lasu i powtórzyło odzew. Nasłuchiwali.

658

— Czemu Rosomak nie odpowiada?

659

— Z kimś rozmawiał? Co to?

660

W głębi dalekiej zamajaczyły końskie łby. Zachlupała woda.

661

— Co to? Ktoś jedzie z Rosomakiem.

662

— No, fornal.

663

— Fornal jest trzeci. Zmykajmy!

664

— Co znowu! Jeśli Rosomak kogoś wiezie, to gość. Może Odrowąż?

665

Patrzyli, wóz się zbliżał.

666

GośćObok Rosomaka siedział chłopak w gimnazjalnej czapce i czarnej bluzie.

667

— Jakiś smarkacz. Potrzebne nam dzieci! — mruknął Pantera.

668

— Już wiem! — szepnął Żuraw. — To pewnie Stefan pani Anny.

669

— Wodzowej siostry syn, urwipołeć[118]!

670

Żuraw tylko głową skinął, bo wóz był już tuż i Rosomak ich pozdrowił.

671

— Witajcie! Rekruta wiozę!

672

Wóz wylądował i stanął. Fornal zaczął wyładowywać zeń różne tobołki; oni się witali. Rekruta obejrzeli bacznie a nieufnie leśni ludzie.

673

„Miejska murowa stonoga!”, nazwał go w duchu Pantera niechętnie.

674

„Pajęczyna!”, zdecydował Żuraw.

675

Ale dopust losu trzeba z rezygnacją znieść, więc obydwaj podali chłopcu prawice.

676

— Wuj mi obiecał, że będę tu razem z wami pracował — rzekł niepewnym głosem.

677

— No nie — poprawił Rosomak — obiecałem ci tu byt, jeśli się do niego nadasz. Bierz na plecy swój kuferek i ruszajmy!

678

Fornal zawrócił zaprzęg i odjechał. Pantera zarzucił sobie na ramię największy worek. Żuraw z Rosomakiem obładowali się resztą i poszli.

679

Rekrut wziął kuferek i podążył za nimi, potykając się na korzeniach. Ściemniało się — nie było śladu ni drogi, ni ścieżki; gałęzie biły po twarzy, jakieś odrośla niskie chwytały za nogi, ciężar kuferka dokuczał.

680

A tamci szli lekko, cicho, prędko i niknęli jak widma w gąszczu.

681

Chłopak po chwili spocił się i zdyszał; serce mu biło, ogarnął go lęk i wstyd. Zaciskał zęby, walczył ze sobą, ale czuł, że nie podoła. Wreszcie gałąź zerwała mu czapkę; zaczął jej szukać, a gdy znalazł, ujrzał się sam w gąszczu.

682

— Wuju! — zawołał z przestrachem.

683

Ale zamiast wuja Pantera ku niemu wrócił.

684

— No i co tam? Zostałeś?

685

— Nie. Tylko mi czapkę zdarło i straciłem was z oczu.

686

— Czapkę zdarło, boś się lasowi nie ukłonił, a to wysoki pan i możny. Respekt trzeba przed nim mieć.

687

— A gdzie tamci?

688

— Poszli. Nie będziemy cię wszyscy niańczyć! No, tobół ci ciąży. Daj no, pomogę.

689

— Dziękuję panu. Dam radę.

690

— Tutaj „pan” jest bór, a „pani” woda. Ja jestem leśny „ludź”, Pantera. Nie udawaj, ręce ci dygocą z wysiłku. Masz, przewlecz rzemień kuferka przez tę gałąź. Ot, tak, bierz na ramię, ja też, i ruszajmy! A stąpaj noga w nogę, równo: lewa, prawa, lewa, prawa!

691

— A czy my nie zbłądzimy tak bez drogi? — rzekł po chwili chłopak.

692

— Jak to „bez drogi”? Toć szlak jak pocztowy, drzewami sadzony.

693

— A co to błyszczy przy ziemi? To pewnie wilcze oczy się świecą.

694

— Gdzie? Ach, to? Świetliki latarki zapaliły.

695

— Co to?

696

— No, świętojańskie robaczki. Złapać takich dziesiątkę do szklanki, to czytać można jak przy świecy. No, czemu skaczesz?

697

— Bo coś szeleści pod nogami. Pewnie żmija.

698

— Żmije śpią w nocy. Żaba ci spod nóg skoczyła. Idź prosto, nie targaj!

699

Chwila milczenia. Nagle chłopak się wzdrygnął, wpół kroku stanął; kuferek spadł z drążka na ziemię.

700

— Co to? — szepnął.

701

— A bodaj cię! Co znowu?!

702

— To, co krzyknęło tam z prawej.

703

— Sowa! Ot, siedzi na sęku. Prędzej! Zbieraj twój tobół! Tym pędem to i na wieczerzę do chaty nie zdążymy, a moja chudoba[119] czeka doglądu.

704

Znowu szli w milczeniu. Chłopak strzelał oczami na wsze strony niespokojnie, trwożnie. Samotność i cisza, przerywana nieznanymi odgłosami, rozstrajały go rozpaczliwie.

705

Obraz świata, Strach, Kondycja ludzka— Proszę pana, to jest, proszę Pantery, i wam wcale tu nie straszno? Tak samym?

706

— Tu jest moc mieszkańców. Ot, posłuchaj: beczy kozioł, bełkoce cietrzew, żaby rajcują, błotniaki wszystkie wrzeszczą. Tu więcej życia niż w mieście.

707

— Ale ludzi nie ma!

708

— No to właśnie najbezpieczniej. Co jest gorszego dla człowieka niż drugi człowiek?

709

— Ale tak ciemno!

710

— Zaraz elektryczność na niebie zapalą. A zresztą lęka się tylko głupi. Co jest strasznego w borze i co złego tu nas może spotkać? My tu między swoimi!

711

— Jeszcze daleko do domu?

712

— Niedaleko. Nie czujesz dymu?

713

— Nie. A co znaczy dym?

714

— No, wieczerzę warzą.

715

— To tamci już są w domu?

716

— Już dawno. Przecież nie pełzną jak my!

717

— Bardzo trudno iść prędko.

718

— No, no, nie próbuj, bo upadniesz! Ot, już widać światło w chacie.

719

— Dzięki Bogu! — szepnął chłopak.

720

— Hej, wy tam! — rozległ się głos Rosomaka.

721

— My! — odkrzyknął Pantera.

722

— Bywajcie! Chcieliśmy już iść was szukać.

723

— Blisko tego.

724

Spotkał ich Rosomak przy furtce.

725

Pantera cisnął na ziemię worek i kuferek.

726

— Uf, co tam jest tyle ciężkiego w tym tobole? Macie rekruta. Ja lecę do Hatory i klaczy.

727

Chłopak znalazł się w jasno oświetlonej izbie; odetchnął bezpieczny i zaczął się ciekawie rozglądać.

728

— Pozdrów Królową! — wskazał mu Rosomak obraz.

729

Przeżegnał się i spytał skwapliwie:

730

— Może mam coś zrobić?

731

— Będziesz wszystko robił jak i my. Tymczasem spocznij na ławie.

732

— Jak tu cudnie!

733

— Nie śpiesz się z zachwytem, aż się wżyjesz! Będziesz mieszkał w sieni. Jutro odzienie i obuwie zmienisz i dostaniesz zajęcie.

734

— Ciekawym jakie! — zawołał Pantera, wchodząc do izby z wiaderkiem mleka. — A także, jak na tego nowego przybysza będziemy wołać. Ja już mam dla niego nazwę! — zaśmiał się.

735

— Jaką? — spytał chłopak.

736

— „Coto”! Gdyśmy szli, co krok wołał: „Co to? Co to? Co to?”.

737

JedzenieŻuraw postawił na stole misę jakiejś polewki; usiedli wokół.

738

Chłopak dostał łyżkę drewnianą, kromkę czarnego chleba i patrząc, jak oni jedzą, zaczął czerpać ze wspólnej misy.

739

— Co to? — spytał po chwili.

740

Wszyscy się zaśmieli.

741

— Nie inaczej! Dobrze cię ochrzcił Pantera. Będziesz „Coto”, zanim na inną nazwę zasłużysz. Pytasz, co jemy? To polewka z ryb.

742

— Z suma! Wiecie, wodzu, żeśmy ułowili takiego, jak się rzadko trafia. To był tydzień wielkich łowów: puchacze, sum!

743

— No i nowych przybyszów: źrebię, Tupcio i Coto.

744

— I kosięta się wylęgły w szopce Hatory!

745

Coto chciał spytać, co to kosięta, ale się zawstydził. Postanowił sam się dowiedzieć rano.

746

Po wieczerzy zawołał go Żuraw do pomocy przy zmywaniu statków, przy czym chłopak się bardzo zabrudził i potłukł miskę. Potem go wezwał Pantera i poprowadził po drabince na strych, gdzie naładował olbrzymi wór siana.

747

— Będziesz na tym spał, rekrucie Coto. Schodź ostrożnie po drabinie, żebyś siebie nie urządził jak miskę! Macie, już leży!

748

Chłopak zaczepił obcasem o szczebel i spadł do sieni, szczęściem na siennik. Zerwał się zawstydzony, ale Żuraw z Rosomakiem karmili małego Tupcia i nawet się nie obejrzeli, a Pantera, zeskakując zgrabnie i lekko ze strychu, rzekł:

749

— Szczęście, żeś nie gliniany, bo nie starczyłoby cię na długo. Tu sobie pościel na ławie i spocznij po tylu wrażeniach.

750

Chłopak chwilę stał bezradny. Jakże miał spać bez łóżka, bez poduszki, bez nocnej komódki i dywanika pod nogi? Kuferek gdzieś został na dworze, a na samą myśl, by go szukać w nocy samemu, dreszcz go przeszedł.

751

Ale nikt się nim nie zajmował. Żuraw z Rosomakiem przeszli do komory. Pantera zgasił światło; zmęczony setnie, legł w swym alkierzu i zasnął natychmiast. Trochę tylko mrok sieni rozjaśniała lampka od obrazu i chłopak usiadł na sienniku, bliski płaczu.

752

Noc, SenDrzwi wejściowe nawet na klucz nie były zamknięte, w lesie coś szemrało, chodziło, wołało, po izbie coś się snuło — nie, nie sposób zasnąć!

753

Nieszczęsny Coto zaczął w duchu wymyślać matce, wujowi, swej doli, całemu światu. Potem wyczerpał cały zapas buntu i goryczy, przymknął oczy, bo go paliły od wiosennego wiatru i słońca, a potem już nic nie pamiętał, bo zasnął.

754

Zasnęły też kosięta pod skrzydłami matki i źrebię u stóp Łatanej Skóry, która, drzemiąc na stojąco, budziła się na każdy szelest i dotykała nozdrzami dziecka, jakby mówiła: „Nie bój się, śpij, ja nad tobą czuwam!”.

755

Tylko małoletni Tupcio, wierny tradycji rodu, biegał drobnymi kroczkami po całej chacie i tępił zawzięcie wszelakie owady, które się zakradły z dworu.

Coto

756

Rosomak wypychał puchacza. Brak wprawy wyrównywał zawziętością i zaangażowaniem. Ponieważ zawadzał w izbie, rozłożył pracownię w komorze i po trzech dniach dzieła dokonał.

757

— Udały się! — rzekł triumfująco do Żurawia.

758

— No i wreszcie zajmiesz się czymś innym — mruknął bez humoru Żuraw.

759

— A co tam pilnego?

760

— Przede wszystkim chłopak.

761

— Poszedł w las szukać gniazd. Chce zebrać kolekcję jaj.

762

— Nic nie znajdzie, bo się wszystkiego boi. Gdzieś pewnie niedaleko siedzi w gąszczu i czeka obiadowego sygnału. Trzeba się nim zająć, skoro żeś go nam tu na umartwienie sprowadził.

763

— Co miałem robić?! Nie mógł zostać tam we dworze, bo by uciekł po kilku dniach. A siostra mnie błaga, żeby go przetrzymać parę miesięcy, bo bardzo wyczerpany naukami. Przeszedł tyfus i zakochał się w czterdziestoletniej profesorowej, i chciał się strzelać.

764

— Chciałbym wiedzieć, co my na to pomożemy i dlaczego mamy go niańczyć!

765

— Zapewne dlatego, żeby nam tu nie było za dobrze. Ja go obserwuję. Parę dni bawiła go nowość, teraz przechodzi okres tęsknoty, nudy i wspomnień „nieszczęśliwej” miłości; przefermentuje, przegryzie i odżyje.

766

To rzekłszy, Rosomak, którego nic bardzo nie wzruszało, co nie było przyrodniczą osobliwością, zapalił fajkę, obładował się swymi ptaszniczymi przyrządami i ruszył w las.

767

Przede wszystkim odwiedził pszczoły.

768

Opodal barci stanął i patrzył.

769

„Naród” się snuł tu i ówdzie, zda się jak zwykle. Ale po obserwacji twarz leśnego wodza zaczęła się rozjaśniać, promienieć, aż się ułożyła w cichy uśmiech radosny. Dla niego miał wyraz brzęk owada, jego ruch, jego sposób wchodzenia przez szparę-wrota. I słyszał wyraźnie to, co wreszcie sam wymówił za nimi:

770

— Matka jest.

771

I wtedy dopiero usłyszał gdzieś opodal w łozach głos ludzki — gniewny, skarżący się. I poznał głos Cota.

772

Miłość— Proszę Pantery, co to za życie! To dobre dla starych albo dla mizantropów. Zresztą dla dziwaków i odludków. Ale ja kocham i ja chcę żyć! I mnie nikt nie zrozumie! Ja tu nie chcę być, ja tu oszaleję! Ja tak strasznie za nią tęsknię!

773

— Ciężka bieda! — ozwał się głos Pantery. — To czemuż nie drapniesz stąd? Ja cię na skraj lasów wyprowadzę i leć do lubej. Tuś nam też tak potrzebny jak zdun[120] w lipcu.

774

— Kiedy matka mi nie dała pieniędzy.

775

— To sobie na drogę zapracuj!

776

— Gdzie, jak?

777

— A ot! Ryb nałów, ususz, torbę naładuj i sprzedaj. Albo wyszukaj gniazdo remiza, strzyżyka lub czyża. Wódz mówił, że to można sprzedać do kolekcji. Ja bym na twoim miejscu i tygodnia nie zwlekał. Za czym człowiekowi tęskno, to trzeba dostać. A zresztą możesz „na gapę” pod ławką w wagonie jechać. Żydzi tak robią z miłości do rubla, to i ty możesz przez miłość do kobiety.

778

Coto umilkł. Wszystkie te sposoby nie trafiały mu jakoś do przekonania.

779

— Żebym ja mógł pożyczyć pieniędzy na drogę — bąknął.

780

— Hm! — odparł Pantera. — A z czego oddasz?

781

— Mama musi mi dać.

782

— Na podróż do ukochanej? To by ci od razu w Warszawie dała, zamiast tu przysyłać, gdyby chciała twym amorom dogadzać. Na taki interes nikt ci nie pożyczy. Całkiem bieda, rekrucie Coto! Zamiast takiej pożyczki oszukańczej, zrób szczerzej i prawdziwiej: zaczaj się w nocy przy trakcie i obedrzyj słabszego i głupszego. Albo stań pod kościołem i lamentuj: „Litościwe osoby, choć grosik dla poratowania zranionego serca!”.

783

— Pantera żartuje, drwi ze mnie!

784

— Co zaś! Jakbym w twej desperacji był, to bym tak zrobił.

785

Tu Rosomak, czując potrzebę interwencji, rozsunął firankę łozy i wynurzył się za plecami rozmawiających. Coto zerwał się przerażony. Pantera zaświecił zębami w uśmiechu i dalej obdzierał łozę z kory, kunsztownie zwijając łyko na chodaki.

786

Rosomak wziął się też do tej roboty; zawstydzony chłopak stał, nie wiedząc, co ze sobą począć.

787

— Wszystko to racja — ozwał się Rosomak, jakby od początku w rozmowie uczestniczył. — Nudno ci tu, boś głuchy i ślepy na ten świat, co cię otacza. Te oczy i uszy otwierają się zwykle później w życiu, jeśli się w ogóle otwierają, bo większość ludzi organów tych nie posiada i zupełnie braku ich ani potrzeby nie czuje. Racją też bardzo despotyczną w osiemnastym roku życia jest miłość i bardzo tej twojej chorobie współczuję, bom ją też w swoim czasie przechodził. Gdybyś jednak, wedle rady Pantery, stąd umknął do Warszawy, swej ukochanej tam nie znajdziesz, bo wyjechała z dziećmi do Ciechocinka[121].

788

— To ona ma dzieci? — zaśmiał się Pantera.

789

— Czworo. W tym córka piętnastoletnia.

790

— Coto! — zawołał Pantera tonem zgrozy ze śmiechem.

791

— Wcale mu się nie dziwię. W jego wieku kochałem się na zabój we wdowie, która miała wnuka. Ale nie o to chodzi. Pytam, czy chcesz, abym ci dał pieniędzy, byś wbrew woli matki, no i zapewne w tajemnicy przed nią, jechał do Ciechocinka, do pani profesorowej?

792

— Ja, proszę wuja, chciałbym wrócić do Warszawy, bo ja tu czuję się taki niepotrzebny. I nudzę się.

793

— Do Warszawy odesłać cię nie mogę, bo na prośbę matki tu jesteś. Cóż byś zresztą tam robił? Wiesz, że matka pojechała ze starą ciotką do Odessy[122]. Więc się namyśl do jutra! Jeśli postanowisz jechać, pójdziemy stąd do domu, gdyż tu pieniędzy nie mam nigdy; tam je dostaniesz i napiszesz mi kwit, że na stanowcze swe życzenie opuszczasz mnie i odjeżdżasz do Ciechocinka. Muszę mieć dla twej matki ten dokument.

794

— Nie, wuju, nie potrzebuję do jutra się namyślać! Tak nie chcę.

795

— Więc czego chcesz?

796

— Chciałbym, chciałbym, sam nie wiem… Chciałbym tu czymś być, coś robić!

797

— Nie być rekrutem Coto! — zaśmiał się Pantera.

798

— No, to zrób parę chodaków, kosz na ryby, sidła na ptaszki, tysiąc rzeczy najłatwiejszych i prostych. Wierzę, że ci się nudzi, kiedy żyjesz w takim ludnym kraju, a ni mowy, ni obyczaju ludu nie znasz. Ba, nawet i nie odróżniasz jednego oblicza od drugiego. Chcesz, zadam ci siedem robót, a jak je skończysz, to ci obiecuję spełnić siedem twoich życzeń.

799

— Wuj się na mnie gniewa? — szepnął chłopak nieśmiało.

800

— Ani trochę. Rozumiem cię i chciałbym, żebyś się przemógł, ale krępować cię nie chcę. Tu wszystko żyje swobodnie i w górę, ku słońcu. Zanim Pantera ci te siedem robót wymyśli, chodź ze mną, pokażę ci tutejszy tłum. — Popatrzył na słońce i dodał: — Mamy półtorej godziny do południa.

801

Coto spojrzał na zegarek:

802

— Wuj ani o minutę nie chybił. To sztuka!

803

— Ja większą sztukę potrafię — rzekł Pantera. — Wódz musi na słońce spojrzeć, a ja tylko kiszek posłuchać. I wiem, na jakie idziesz widowisko. Wódz posadzi Eduarda czy Kunigondę na starku[123], wleziecie pod szaterek[124] i będziecie kuwiekać[125] na ptaszki. Ja ci jutro pokażę podobne widowisko u wodopoju przy Tęczowym Moście.

804

Ruszyli. Rosomak spytał:

805

Ptak— Znalazłeś już dużo gniazd?

806

— Nie mam szczęścia. Łażę i łażę, drapię się na drzewa: znajduję puste.

807

— Nauczę cię. Uważaj! Tu, u nas, na drzewie, w drzewie, na krzaku, na ziemi, na kępie, na wodzie lęgnie się ze trzysta gatunków ptactwa. Z tego siedemdziesiąt najmniej można znaleźć tuzinami łatwo, reszta wymaga większych starań, a już ze trzydzieści należy do wielkiej sztuki obserwacji lub wprost szczęśliwego wypadku. Mam kolekcję dwustu gatunków, a teraz rocznie przybywa mi ledwie po kilka. A są takie, których szukam od kilku lat bezskutecznie. Ty nie kolekcjonowałeś niczego w życiu?

808

— Ach, owszem: owady, marki pocztowe, monety. W tym roku jakoś się zniechęciłem.

809

— Piszesz pewnie, tworzysz?

810

— Skąd wuj wie? Mama pisała?

811

— Nie. Ale kto uważa, ten poznaje dużo obyczajów, nawet ludzkich. W maju wszyscy mają świetne szaty i śpiewają. Kto z ludzi ma osiemnaście lat, przeżywa maj. Pisz, chłopcze, śpiewaj, marz!

812

— Ja bym jednak chciał znaleźć te gniazda, których wuj szuka od tylu lat.

813

Uśmiechnął się Rosomak.

814

— Dobrze. Tymczasem pokażę ci, jak się szuka tych dwustu, które już mam. — Zwolnił kroku i wskazał, nie przystając, krzak czeremchy.

815

— Widzisz tam, na lewo, o metr nad ziemią, ten pęk kwiatów i ciemną plamkę? Tam siedzi na pięciu jajkach gajówka mniszek. Pan ma kapturek czarny, pani rudy. W południowych godzinach pan panią wyręcza w nudach wylęgania. Ona tam, ot, na tej brzozie czyści pióra i rozpręża skrzydełka.

816

Coto wytrzeszczył oczy, wreszcie stanął. Z czeremchy wyfrunął „pan” spłoszony, zatrwożyła się „pani” — patrzyli ze zgrozą na potwora, co rozchylał gałęzie krzaka.

817

— Mogę wziąć jedno jajko? — spytał Coto.

818

— Jeśli jasne, to jest mało zalęgłe. Inaczej zniszczeje przy wydmuchiwaniu.

819

— Mam początek kolekcji! — ucieszył się Coto, pokazując zdobycz. Rosomak sięgnął do jednej ze swych kieszeni i dał mu szklaną tubkę wyłożoną watą. Było już na dnie rdzawo nakrapiane jajeczko.

820

— A to czyje?

821

— Sikory czubatki, znalazłem je wczoraj w starym wiewiórczym gnieździe.

822

Coto zaczął oglądać każdy krzak czeremchy.

823

— Pilnuj też jałowców! To kopalnie gniazd. A ot, na brzozie, kunsztowna kobiałka zięby; widzisz, przyklejone do tej rosochy jakby zgrubienie pnia.

824

— Wdrapię się!

825

— Jazda!

826

Skoczył chłopak. Wdrapywał się dość niezdarnie, wreszcie złamała się gałąź i spadł.

827

— Czekaj!

828

Rosomak wyjął z torby sznur z hakiem na końcu i zarzucił zgrabnie na rosochę.

829

— Masz pomoc. Opasz się końcem, masz węzeł w środku, wciągaj się.

830

Wciągnął się Coto.

831

— Co za cudny koszyczek, wyłożony czerwonymi, jedwabnymi nitkami; dwa jajka jak kamyki szarosine, w plamki ciemne.

832

— Weź jedno! Dopiero lęg zaczęły, może się nie doliczy.

833

— Ale jak zniosę na dół?

834

— Ano w dziobku, jak kukułka swoje podrzuca.

835

Coto z ostrożnością umieścił zdobycz w tubce.

836

— Ależ wuj ma oko! — zachwycał się.

837

— Leśnego „ludzia”, jak mówi Pantera. Ja wiem, gdzie kto mieszka w moim świecie! Trafiam!

838

Teraz Coto zaczął się potykać, bo oglądał każdą brzozę i czeremchę.

839

Raptem spod nóg poderwała mu się malutka żółto-szara ptaszyna.

840

— Wuju, tu coś jest! — zawołał gorączkowo, padając na ziemię.

841

— Jest świtunka lub piecuszek, nie uważałem. Tak, świtunka, bo samczyk lamentuje, słyszysz „pi — pi — pi!”? Ostrożnie, bo rozdepczesz. Domek ma wejście z boku, przy ziemi, może pod tą suchą paprocią. Masz?

842

— Nie, tu nic nie ma.

843

— Dobrze schowana. Szukaj, nasłuchując lamentu; im głośniejszy, tym jesteś bliżej. Zupełnie jak dziecinna zabawa w „ciepło i zimno”.

844

— Jest, jest! Otworek, na ziemi; mnóstwo jajek, jak paciorki!

845

— Weź jedno i zmykajmy, bo strasznie lamentują!

846

— Wuju, to już naprawdę moja znajda[126], pierwsza?

847

— Tak, tylko nie mów Panterze, bo cię przezwie piecuszkiem lub świtunką przy leśnych chrzcinach.

848

— A kiedy będą moje leśne chrzciny?

849

— Gdy ci się otworzą leśne oczy i uszy i gdy poczujesz leśną duszę w sobie.

850

Coto przyglądał się szarej polance, pokrytej zeschłą trawą.

851

— I jak się to uchowa? Pod każdą stopą, bez żadnej ochrony? Na pastwę wszystkiego!

852

— Uchowa się. Za kilka tygodni wyleci gromadka, będzie się radować latem; jesienią powędruje za morze, ani dba, ani się troszczy! Ma wielką moc w sobie, słucha Prawa i wierzy, że życie dostała, by żyć, a zatem żyć będzie. Właściwy byt ziemi stanowią słabi i mali, a posłuszni swemu zadaniu. Słyszysz go? Już się raduje! Potwór odszedł, samiczka wróciła do chałupki, a on tam na najwyższych czubach olszyn uwija się, żeruje i niewielki śpiewak powtarza swą melodyjkę: „Cilp, calp, calp! Cilp, calp, calp!”. Od wczesnej wiosny do późnej jesieni go słyszę i muszę się do niego uśmiechać, takie to zabawne.

853

— Teraz i ja go słyszę. I zapamiętam.

854

Rosomak przystanął.

855

— Widzisz ten olbrzymi jałowiec? Od trzech lat znajduje się tam gniazdo dzwońca. Co roku pewnie je ta sama para dobudowuje wyżej, że aż stąd widać mech. Zobacz, czy szczęśliwie przezimowały i czy mieszkają.

856

Coto skoczył, rozchylił z trudem zwarte igliwie i wspiął się na palce.

857

— Są trzy jajka: błękitne w czerwone cętki!

858

— Ano to szczęśliwie wróciły! Niechże się latem cieszą!

859

— Wuj to każde drzewo zna.

860

— Prawie. Są znajomi bliżsi i dalsi. Są wybitne osobniki w tym narodzie: jedne wiekiem stare, inne urodą wspaniałe, jeszcze inne wdziękiem za oczy chwytające. Nie ma dwóch jednakich, tylko trzeba patrzeć. Tu można patrzeć, poznawać, rozróżniać, aż się żyje wśród wielkiego towarzystwa, złożonego z tysięcy jednostek. Nawet ich charaktery poznać można, obcując z nimi jak my. Żuraw z Panterą po imieniu zwą różnych znajomych i całe historie o nich prawią, gdy w niedzielę składamy wizyty.

861

— Jak to?

862

— Ano, zobaczysz! Pojutrze niedziela.

863

Szli chwilę w milczeniu, wreszcie Coto się odezwał:

864

— A jakich gniazd wuj dotąd nie znalazł?

865

— Podróżniczka, remiza, strzyżyka i trzciniaka świerszcza. No i czyża, który wedle legendy kładzie doń jakiś kamyk, co je czyni niewidzialnym.

866

— Ale ja i o tych ptakach nigdy nie słyszałem ani ich nie znam. Wuj mi da ornitologię[127].

867

— Pięć, w różnych językach, z barwnymi tablicami.

868

— To wracajmy do domu! Zaraz się biorę do roboty.

869

— Wróćże sam, ja jeszcze zboczę w te łozy.

870

Coto obejrzał się bezradnie.

871

— Nie trafię.

872

— Spróbuj! Kieruj się ciągle na wschód! Po drodze miniesz polankę z wielkim świerkiem, który masz mieć po lewej ręce. Potem przejdziesz około trzech brzóz, jedna ze złamanym wierzchem, i znajdziesz we wrzosach ścieżkę. Przy starej choinie, gdzie kupę szyszek naniósł dzięcioł, skręć na prawo i tam już trafisz na szlak do Tęczowego Mostu. Jakbyś zbłądził, nie denerwuj się; usiądź i słuchaj, niebawem Żuraw z chaty da sygnał obiadu. Wtedy posłyszysz klekotkę Hatory łakomej i ta cię na polanę doprowadzi.

873

Coto pokręcił frasobliwie głową, westchnął i zawrócił.

874

Rosomak poczekał, aż zniknął w gąszczu, i uśmiechając się, z daleka ruszył za nim. Chłopak zabłąkał się po chwili, zaczął kluczyć i kręcić się w prawo i w lewo. Wreszcie po wielkich trudach dobrnął do polanki ze świerkiem. Wtedy usłyszał sygnał obiadowy, a wnet „bambołę” Hatory.

875

Gdy jej rogaty łeb ukazał się w chaszczach, Coto odetchnął i puścił się jej śladem, na nic nie zważając. Ale Hatora też nie pilnowała się żadnego szlaku; rżnęła prosto — łozy nie łozy, błoto nie błoto, ruczaj nie ruczaj.

876

Szczęście, że była syta, więc się zbytnio do obroku nie kwapiła, bo by jej nie dogonił.

877

Zziajał się, zmoczył, podrapał twarz i ręce, aż spocony wydostał się na szlak szerszy i ujrzał przed sobą śmiejącego się Panterę.

878

— Po łoskocie myślałem, że jakiś niedźwiedź zmartwychwstał i goni Hatorę. A to ci pilno do miski, rekrucie. Brniesz jak łoś, na wprost, przez bagno!

879

— Pantera wie, że sam, sam znalazłem gniazdo świtunki? Mam jajko!

880

— Drozdowa co dzień w kurniku też znajduje jajka! Taka sztuka! Świtunka! Wielka mi parada! Ja znalazłem hajstra.

881

— Co to takiego?

882

— Czarny bocian leśny. Wódz się ucieszy. Niedaleko był od tego miejsca, gdziem łozę darł.

883

— Będziemy razem wydmuchiwać!

884

— Razem to trudno, ale zaraz ci pokażę, jak się robi, tylko chudobę oporządzę.

885

Pobiegli obaj do osady. Oparty o płot, już Rosomak czekał.

886

— Nie zbłądziłeś? — spytał.

887

— Owszem, ale uratowała mnie Hatora.

888

— Nie łże, będą z niego ludzie! — rzekł Pantera.

889

Coto poprosił zaraz o podręczniki i nawet nie czuł głodu, tak się tablicami zajął.

890

— I to wszystko, to mnóstwo tu jest, żyje, gnieździ się, śpiewa! — zawołał zdumiony, gdy zasiedli do posiłku.

891

— Alboż tylko to! A ssaki, a gady, a owady, a rośliny! Tu jest tylu mieszkańców na ziemi co gwiazd na niebie.

892

— Ludniej niż w mieście stołecznym.

893

— Tylko wybieraj, z kim chcesz zawrzeć bliższe stosunki. Damy ci listy polecające; ja do ryb i gadów, Żuraw do badyli, wódz do ptasiego rodu! — rzekł Pantera.

894

— Onegdaj byłem proszony na wesele jaszczurek z Wdowiej Polany. Galanto[128] się odbyło: pan młody miał zielony fraczek, panna młoda kostium popielaty, bo zaraz pojechali na miodowy miesiąc pod wykrot wśród wrzosów. Sikory, naturalnie, plotkowały, żaby grały, drozd odśpiewał Veni Creator[129]. Były różne mowy i przemowy familii, alem zapomniał, co prawili. Wiem tylko, że w posagu był pień zmurszały pełen liszek i mrowisko przy nim.

895

— Na ptaki mam największą ochotę.

896

— To wodza stosunki. Ale jak cię gadzina utnie, to nie będziesz gada lekceważył. Wężowego króla ze srebrnym kamykiem na głowie wódz ci nie pokaże, a ja wiem, gdzie mieszka.

897

— No i „domowego” też mu pewnie pokażesz — uśmiechnął się Żuraw.

898

— Daj no tymczasem jaja do spreparowania! — rzekł Rosomak.

899

Zajął się Coto, zainteresował, ciągnęło go do tablic i do tekstu, i do kolekcji, i do poszukiwań. Ledwie doczekał się końca południowego obrządku i rozporządzenia zajęć oraz wypraw; po czym pełen zapału znalazł się na ścieżce, obładowany sporą torbą, krocząc za Rosomakiem, który niósł na ramieniu rozwidloną tykę, a w ręku wypchanego puchacza.

900

Wyszli na piaszczyste polany, z rzadka brzozami i sośniną porosłe, i zatrzymali się wreszcie obok wielkiego krzaka jałowca. Spojrzał Rosomak na słońce.

901

— Trochę za wcześnie. Długo posiedzimy, ale to dobra dla ciebie próba. W ptaszniczym zawodzie należy mieć cierpliwość indyjską. Ptactwo najruchliwsze jest rano i wieczorem, w południe lubi sjestę. Masz dobry wzrok?

902

— Niezły.

903

— No to zajmujemy stanowisko!

904

Na szczycie drążka umieścił puchacza i wbił tykę mocno w ziemię, tuż przy jałowcu. Z torby wydobył coś w rodzaju namiotu z lekkiej zielonkawej tkaniny i rozstawił na patykach, nadając jej kształt jakby rozszerzenia krzaka. Na szczycie przytwierdził pęk sosnowych gałęzi. Wsunęli się obydwaj do środka, zamknęli wejściową szparę.

905

— Usiądź jak najwygodniej i nie ruszaj się! Myśliwi na cietrzewich tokach siedzą w budkach z gałęzi, na mrozie, czasami sześć godzin. To ciężkie; trzeba cierpieć bez ruchu. Nam tyle czasu nie trzeba. Tyka nazywa się w starym języku łowieckim stark, a nasza kryjówka szaterek. Teraz wyszukaj w tkaninie parę okrągłych otworów i wyglądaj!

906

Natura, Obraz świata, Prawo— A na co polujemy?

907

— W ten sposób można polować na jastrzębie, wrony, sroki, sójki. Nie znoszą one puchacza i ledwie go dojrzą, napadają z wrzaskiem. Kiedyś miałem żywego w tym celu i przez jedną jesień zastrzeliłem różnych rabusiów sto kilkadziesiąt sztuk.

908

— To szkoda, że wuj nie wziął strzelby.

909

— Teraz niechętnie mieszam się do spraw tego państwa. Nie czuję się w prawie wydawania wyroków i wymierzania kary. Tutaj panuje ład i większy od mojego rozum. Wszystko w tym świecie się wiąże, uzupełnia, spełnia jakiś obowiązek, służy jakiemuś wielkiemu, często dla nas niezrozumiałemu, prawu, utrzymuje przemądrą równowagę. Obserwując, przekonałem się, że kto staje się ponad prawo zuchwały, silny, drapieżny, nawet zbyt liczny, bywa doprowadzony do umiaru wyrokiem Władzy, co tym rządzi. I już tylko bardzo rzadko, gdy mnie zaślepi mój rozum, występuję czynnie w obronie małego i słabego. Patrzaj, uważaj! Jak zwykle, pierwsze sikory dojrzały puchacza i popłoch sieją. — Zniżył głos i objaśnił: — Sikor mamy pięć gatunków, tych pospolitych. Ta żółtawa z czarnym krawatem to bogatka, największa i najzwyklejsza. Tamta na brzózce to modraczka, istny błękitny klejnocik. Uboga sosnówka i czubatka jeszcze nie dosłyszały wieści. A oto zlatuje zięba, samiec w ceglastej kamizelce. No i rozumie się, buńczuczny karzeł, wołowe oczko; ten by na orła się rzucał. Widzisz?

910

— Widzę! Jakie to cudne!

911

— Oho! Już i reszta drobiazgu w sukurs leci. Rudzik, ten z pomarańczowym przodem, gajówka, mniszek i malutka piegża, i żółtawy zaganiacz, i kropkowana pod spodem muchołówka. Patrz, co za gromada! A teraz flegmatyczne poświerki się ruszyły. A wszystko łaja, wymyśla, klnie, urąga, jedno drugie podjudza. Wiec!

912

— A ten taki cętkowany, co tak szyję wyciąga i głową kręci?

913

— To krętogłów! Spryciarz, symulant. No, ale teraz musimy ratować puchacza. Już skrzeczą sójki i sroki. I ot, jastrząb wisi nad polaną! Skończone widowisko, bo dojdzie do awantury, poleci pierze z puchacza i nasza sztuka drugi raz się nie uda.

914

Rosomak rozsunął płótno i rozprostował członki. Śpiewacza rzesza rozproszyła się, obsiadła dalsze drzewa, rajcowała, cudowała, wreszcie rozpierzchła się po lesie, roznosząc żałosną wieść:

915

— Zbójca ze Starych Chojarów ukazał się w biały dzień na Wdowiej Polanie! O dolo, o losie! Wrócił, wrócił!

916

— Cyt, cyt, cyt! — uspokajały sikory. — Leśny duch go dojrzał, ukazał się, pojmał go i uwięził! Cyt, cyt! Za kratę wsadzi!

917

— A jak nie uwięzi, to nic, to nic, to nic! Ja mu jutro oczy wydziobię! — wołał zziajany królik malutki.

918

Tymczasem Rosomak wracał z Cotem, i ten, cały przejęty, „wydawał” lekcję:

919

— Już niektórych znam, tych barwnych: zięba, rudzik, modraczka, bogatka! Mam w oczach! Teraz będę czytał ze zrozumieniem.

920

— Zaludnia ci się pustka tutejsza. — Tu Rosomak uszu nadstawił na jakieś fujarkowe gwizdanie i skręcił w tym kierunku.

921

Natknęli się na Żurawia, który, idąc zamyślony, zasłuchany, pogwizdywał na fletni z wierzby.

922

— Kosy ci będą odpowiadać, tak doskonale je naśladujesz.

923

— Jak się dobrze wsłuchasz, odnajdziesz rytm kujawiaka[130] w kosiej arii.

924

— Dokąd idziesz z workiem na plecach?

925

— Ano, piątek! Chleb nam mieli dostarczyć do Tęczowego Mostu.

926

Rosomak pozbył się swego ładunku, ukrył pod płachtą puchacza.

927

— To chodźmy też na koncert!

928

Ruszyli ścieżyną za Żurawiem.

929

Ptak, Muzyka, Śpiew— Teraz słuchaj! Nie patrz, nie myśl, tylko słuchaj! — szepnął do Cota.

930

Zbliżał się późny, pogodny, majowy wieczór — pora najświetniejszych arii.

931

Coto oczy przymknął i cały się w słuch zamienił. Zrazu słyszał tylko gwar, potem zaczął w zgrai akompaniatorów i orkiestry rozróżniać solistów.

932

Na tle monotonnego poszumu puszczy i akordu żabiego ze szczytów drzew brzmiała pieśń, duet srebrnego gwizdania. Flecik Żurawia powtarzał głos tenorowy, pierwszy.

933

— To drozd-śpiewak i kos popisują się! — szepnął Rosomak. — Kos wiedzie prym! — Jakby wyrwasy taneczników, krótkie przyśpiewki mieszały się z duetem.

934

— To zięby i trznadle hulają i dwuwiersz poddają.

935

— Hej ha! Chłopcy z dziewuchami, ostro!

936

— Brawo, brawo, brawo! — rzuciła przelatująca kukułka.

937

A wtem zagłuszył i zakasował duet mistrzowski trel słowika.

938

Rosomak uchylił kapelusza.

939

— Cześć, mistrzu bekwarku! — uśmiechnął się.

940

Lutnista opanował całą rzeszę śpiewaczą. Górował nad chórem i orkiestrą, zmógł wszystkich. Kunsztowna, pełna łkań, namiętnych zwierzeń, miłosnych szeptów, zapamiętałych przysiąg i zachwytów, płynęła pieśń miłosna wiosny.

941

Uciszyło się wokoło, ludzie przystanęli zasłuchani. Żuraw flecik swój wsunął w zanadrze.

942

Nagle pieśń się urwała. Rosomak wskazał na szary cień przenikający przez gałęzie.

943

— Bandyta! — rzekł.

944

— Sowa zbój, zbój, zbój! — zapaplały sikory czujne i popędziły w ślad za nią.

945

W głowie Cota formowały się słowa, rytm, napływały rymy. Czuł, że napisze śliczny sonet.

946

I oto stanęli nad Tęczowym Mostem.

947

— Zostań tu! Za chwilę wrócimy — rzekł Rosomak, wchodząc z Żurawiem w bród.

948

Plusk i rozmowę ich słyszał zrazu Coto, a potem zajął się znowu koncertem.

949

Tu nad wodami nie było solistów, tylko gwar wiecowy, okrzyki, oklaski, gwizdy, śmiechy i nawoływania, przerywane ponurym warczeniem bąka.

950

Aż surmy żurawie zagrały donośnie hejnał wieczornej straży.

951

Obładowani tygodniowym zapasem chleba wyszli z brodu Rosomak z Żurawiem.

952

— A co to krzyczy tak przeraźliwie? — spytał Coto.

953

— To ze swych letnich legowisk pułki żurawi tak co dzień witają i żegnają słońce. Czas do chaty.

954

Gdy stanęli na polanie, znaleźli Panterę zajętego ściąganiem z trawy i z gałęzi upranej bielizny. Hatora i Łatana Skóra ze swą miniaturką-córeczką chodziły za nim, dopominając się obroku, Kuba pokazywał łamane sztuki na lipie, ogień błyskał z chaty.

955

— Zrewidowałeś kosze rybne, Pantero? — spytał Rosomak.

956

— A jakże, alem ryb nie oprawił. Czekam na Cota.

957

— Owszem, owszem! — ofiarował się ochoczo chłopak, porywając mokry worek na specjalną do tej roboty ławkę przy wodzie, i zapamiętale zabrał się do dzieła.

958

— Wariacie, zapal „kurodym” i okryj plecy płachtą, bo cię komary pożrą! — wołał mu Pantera.

959

Istotnie plaga błot była klęską tego raju, ale Coto postanowił znieść cierpienie jak czerwonoskóry Indianin i nawet gwizdał przy robocie.

960

Po chwili Rosomak przyszedł mu z pomocą i dym fajki odpędził chmarę komarów.

961

— Widzę, że nasz rekrut chce się do szczepu leśnych ludzi wkręcić — rzekł Pantera, stając nad nim.

962

— Chcę! — rzekł Coto, rękawem ocierając twarz, tak że stała się krwawa.

963

— I wydaje ci się bohaterstwem wydać się na łup komarom. A właśnie obroń się przed nimi, to leśna sztuka. Patrz, nam mniej dokuczają. Wódz broni się fajką, Żuraw jakimś octem własnego wynalazku, a ja mam ziele. Mała Łatana Skóra już by zdechła, gdybym jej nie smarował codziennie trzy razy.

964

Ruszyli do chaty z oczyszczonymi rybami i Coto spytał:

965

— A właściwie kiedy ja będę leśnym „ludziem”? Mnie się zdaje, że już wiele rzeczy umiem, już nie błądzę, ptaszki rozpoznaję.

966

— A leśnego ducha widziałeś? Nie zląkłeś go się? A byłeś w nocy w puszczy? A szedłeś przez trzęsawiska, co się gną pod nogami jak skorupa? A pływać umiesz? A wiesz, co robić, jak cię w wodzie kurcz chwyci? A potrafisz się poratować, gdy cię daleko od chaty żmija utnie? Hej, hej, rekrucie, daleko ci jeszcze do bytowania w tym raju!

967

— Nauczę się! — uparcie rzekł Coto.

968

Zasiedli do wieczerzy i Żuraw rzekł:

969

— Oznajmiam, że kładki do ludzkich siedzib musiały już z wody wyjrzeć, bo miałem dziś pierwszą pacjentkę: baba z febrą i wrzodziankami[131]. Bardzo się ucieszyła, że jesteśmy. I skończone moje dni spokojne!

970

— Można by kładki popsuć.

971

— Chłopi jak bobry, zreperują w mig! Trudno, trzeba radzić, przysiągłem! — westchnął Żuraw.

972

Duch, Las— Pojutrze niedziela, Coto! — rzekł Pantera. — Dotąd nie bywałeś z nami, boś popłakiwał po krzakach, ale teraz wiedz, że w święta po pacierzach ruszamy kupą w las i każdy się chwali jakąś osobliwością, którą przez tydzień wypatrzył. Trza i tobie z czymś wystąpić. Jutro cały dzień szukaj leśnego ducha. On lubi w dzień siedzieć pod wykrotami lub w świerkowych gąszczach. Maleńki jest, tylko głowę ma wielką i jeden róg na czole. W nocy cały świeci jak próchno.

973

Tu Pantera złapał myszkującego pod stołem Tupcia i usadowiwszy go na kolanach, podał mu miseczkę z ikrą i wątróbkami rybimi i gładząc po złożonych igłach, dalej prawił:

974

— „Domowego” naszego chatnego także jeszcze nie znasz. Jest w każdym domostwie taki skrzat, co psoci lub pomaga, zależnie od humoru. Nasz ze mną żyje w zgodzie, wodza szanuje, ale dla doktora nie ma żadnego respektu. A początek niechęci stąd, że doktor nasypał kiedyś na podłogę zielonego lukrecjowego proszku. Skrzat, strasznie łakomy na słodycze, zjadł, no i odtąd znienawidził Żurawia. Prawda?

975

— Musiał ci się skarżyć! — roześmiał się Żuraw. — Ratowałeś go pewnie w przypadłościach.

976

— Coto! — zawołał Rosomak — słuchaj Pantery, potem ci kiedyś stary Odrowąż jeszcze więcej cudów borowych opowie. Ale to sobie zapamiętaj: jeśli chcesz być leśnym „ludziem”, musisz w sobie zatracić lęk, gniew, wychować zaś w sobie, aż cię zupełnie ogarnie, umiłowanie wszystkiego i wszystkich, co tu z tobą żyją i bywają pod bożym słońcem. A teraz spać; jutro o świcie pójdziesz ze mną daleko, na starą porębę. Będziemy kopali pnie na szczapy.

977

Las, Noc, StrachCoto wyszedł jeszcze przed chatę. Oswoił się z nocą na tyle, że powędrował aż na polanę, unikając jednak bliskości gąszczy, i chwilę stał, nasłuchując.

978

Noc w puszczy nigdy nie ma majestatycznej ciszy nocy pól — w głębiach boru zawsze coś szumi, szeleści, czai się, przemyka, błyska, chrzęści. Żerują, rabują, mordują w ciemnościach.

979

Dwa ptaki poczęły krążyć nad polaną lotem nietoperzy. Rozległo się żałosne „pau, pau”, skrzydła musnęły skroń chłopaka. Gdzieś niedaleko zatrzeszczała sucha gałąź pod niewidzialną stopą. Zawrócił szybko do chaty.

980

„A każdy z nich pójdzie w tę noc, w te ciemności, drogi nie zmyli!”, pomyślał i westchnął. Miał w sobie lęk!

981

Ale gdy się znalazł pod dachem, poczuł się bezpieczny, znużony, senny.

982

Rozebrał się prędko i zasnął, oswojony już ze swym twardym posłaniem.

983

Zbudziło go miarowe stukanie w ścianę tuż przy głowie. Zerwał się i nagle ujrzał straszną zjawę.

984

Z głębi sieni, przy ścianie, patrzyła nań twarz świetlana, wielka, jarząca, żywa. Mrugały oczy świecące, poruszały się usta szerokie, jakby coś mówiły lub chichotały bez dźwięku. I całe to unoszące się w powietrzu widziadło, zda się, płynęło ku niemu. Chłopak, zrazu skamieniały z wrażenia, wrzasnął nieludzkim głosem i rzucił się ku drzwiom, w ciemności nie mogąc odnaleźć klamki.

985

Ale drzwi się otworzyły i głos Rosomaka spytał spokojnie:

986

— Co ci, chłopcze?

987

— Wuju, tu coś strasznego się ukazuje!

988

Jasna poświata nocy objęła sień; widziadło znikło.

989

— W ciemności widzialne! — szepnął Coto, trzymając się rękawa Rosomaka, który drzwi zamknął. — Widzi wuj?

990

— Widzę! — odparł, kierując się ku zjawie, i roześmiał się, zapalając zapałkę. — Oto dlaczego wciąż mi brak tutek szklanych! — rzekł. — Pantero! — zawołał głośniej.

991

Milczenie. Poszedł więc do izby, zapalił lampkę i przyprowadził Cota do mniemanego ducha.

992

Do ściany misternie na nitkach i ćwieczkach przytwierdzone były, tworząc dwoje oczu, nos i wielką gębę, szklane tutki, pełne świętojańskich robaczków. Wszystko to jarzyło się, ruszało, kłębiło. Coto patrzył zawstydzony, ale go Rosomak pocieszył.

993

— Nie dziwię się, żeś wrzasnął. Ale to spryciarz! No, trzeba to biedactwo wypuścić na swobodę, a że już na świt się zbiera, pójdziemy powitać las przed ledwuchną.

994

— To ptak?

995

— Skowronek borowy. Tak go zwie nasz szanowny Kluk kanonik[132].

996

Pozdejmował całe urządzenie i zajrzał do alkierza.

997

— Pantera prysnął na nową wyprawę, figiel spłatawszy! Bądź gotów na to, że to nie ostatni, i wypleniaj lęk.

998

Wyszli do podsienia chaty i usiadłszy na podwalinie, wzuli chodaki. Świat był ledwie perłowy, a głębie przesycone rosą i ciche. Ruszyli ścieżynami niewidocznymi, a mówili szeptem, nie śmiąc ciszy mącić. Rosę, moc powietrza i słowa Rosomaka wchłaniał w swą młodą duszę Coto.

Niedziela

999

Dzban świeżego mleka i bochen chleba postawił na stole Żuraw, nie rozpalając wcale ognia na kuchni; więź kwiatów Pantera przyniósł i obetkał nimi obraz Królowej; z komory Rosomak wyniósł dla każdego czystą odzież i bieliznę.

1000

— Niedziela! — zaśmiał się Coto i pobiegł do kąpieli, zostawiając na przyzbie, na pokaz wszystkim, pierwszą parę własnoręcznie splecionych łykowych chodaków.

1001

Był z nich dumny jak z arcydzieła, toteż mocno się stropił, gdy po powrocie ujrzał je w rękach Pantery.

1002

— Masz drugą parę na zapas? Bo my dziś cały dzień w pochodzie; obiad w torbie, wrócimy dopiero na noc do chaty. A to partactwo i dwóch godzin nie wytrzyma. Patrz, na podeszwie nie zawleczono podwójnie, uszy przedrą się od sznurka, pięta nieosłonięta. Będziesz kusztykał boso od południa.

1003

I cisnął pogardliwie arcydzieło.

1004

— No, nieźle! — zdecydował pocieszająco Rosomak po obejrzeniu.

1005

A Żuraw popatrzył i dał chłopcu z zapasu inną parę.

1006

— Zostaniesz boso, żmija cię utnie i będę miał kram z leczeniem! — zdecydował.

1007

Arcydzieło zostało wyrzucone za płot.

1008

Wypucowali się, przebrali, zjedli śniadanie i poszli wszyscy pod krzyż. Rosomak odmówił pacierze, odśpiewali Kto się w opiekę[133].

1009

Coto był przejęty ceremonią i zgorszony, że go Pantera wciąż trącał i oczami pokazywał ptasią skrzynię lęgową, zawieszoną wysoko na brzozie.

1010

Ledwie skończyli, Pantera krzyknął:

1011

— Wodzu, dudek jest w tej skrzynce!

1012

— Widziałeś?

1013

— A jakże! Gdyśmy śpiewali: „Ciebie on z łowczych obierzy[134] wyzuje”[135], łeb wysadził i czub nadstawił, taki ufny! Pokazywałem Cotowi, ale nie zrozumiał, że kolegę tam ma!

1014

— A jak się nazywa dudek po łacinie? — spytał Coto.

1015

— Pewnie Coto vulgaris[136].

1016

— Radzę ci nie cytować łaciny, bo Pantera cię przezwie i tak zostanie! — zaśmiał się Rosomak, patrząc z radością na brzozę.

1017

— To już który nowy mieszkaniec skrzynek? — Zaczął liczyć: — Pierwsze osiadły wszędobylskie sikory: bogatka, modra i uboga, potem czarne muchołówki, krętogłów, następnie szpaki i dzięcioły. Dudek jest siódmy.

1018

— Ósme szerszenie, dziewiąte rude myszy — wymieniał Pantera — no, i my w naszej skrzynce! Dziesięciu osadników w puszczy.

1019

— Jazda! — zakomenderował Rosomak. — Torby z jedzeniem na ramię, siekiery za pas; każdy jakiś sprzęt do swych kolekcji i zdobyczy. Chałupę kołkiem zamknąć, obrok dla towarzyszy postawić u płotu i marsz!

1020

Zakrzątnął się każdy i poszli.

1021

Dzień był świąteczny, pogodny, zbyt upalny nawet.

1022

— Poświęci nas majowy deszcz po południu — rzekł Żuraw, rozglądając się po niebie.

1023

Idący na czele Rosomak zaintonował ich leśny hymn. Radosna pieśń objęła las i ich dusze jakimś żywiołowym junactwem[137].

Powiedziesz ty, powiedziesz nas,

Na ten słoneczny szlak,

Gdzie kwitnąć sercom i pieśniom czas,

Gdzie szumu czeka uśpiony las,

Gdzie czeka lotu ptak!

1024

— Kto ma zdobycz osobliwą, niech idzie na czoło i prowadzi! — rzekł Rosomak.

1025

Żuraw się wysunął.

1026

— Mam dwa kwiaty i grzyba.

1027

Szli teraz poza ścieżką, jakimś fantastycznym zygzakiem, omijając to skłębione gąszcze, to grzęzawice[138].

1028

— Żeby cię tak tu zostawić samego! — rzekł Pantera do Cota.

1029

— Spróbujcie, wybrnę! — odparł zuchowato.

1030

Wreszcie w jakimś zadrzewionym mokradle, złożonym z brzóz podszytych zielskiem, stanął Żuraw i wskazał coś.

1031

KwiatySam jeden — plama barwy i subtelnego wdzięku — wznosił się smukły kwiat o fantastycznej formie.

1032

— Kwiat pewien, zwany trepkiem królewny. Nie większy od lilii polnej! — powiedział Żuraw i zaraz padł na ziemię, by całą rośliny zdobyć do swego zielnika.

1033

— Szkoda! — rzekł Rosomak. — Tak cudnie wykwitł wśród chwastów, sam jeden, jak piękna dusza wśród ordynarnego tłumu. Wykopać go i z wielką bryłą przenieść do ogródka!

1034

— Racja! Zrobię to jutro.

1035

Rozkoszowali się widokiem długą chwilę, aż Pantera, szpiegujący wzrokiem gałęzie drzew, rzekł do Cota:

1036

— Widzisz tę brzozę przy haliźnie, ze zgrubieniem przy konarze, na lewo?

1037

— Widzę! — odparł ten po chwili szukania.

1038

— A widzisz takie czarne dutki[139], co z tego zgrubienia na wszystkie strony wychodzą?

1039

— Widzę.

1040

— A wiesz, co to jest?

1041

— Mech.

1042

— Z wierzchu, a wewnątrz?

1043

— Wewnątrz? Pewnie narośl na drzewie.

1044

Ptak, Piękno, Natura— Wewnątrz z siedem ptaszków. A to czarne, co na zewnątrz wychodzi, to ich ogony.

1045

— Nie może być! Pójdę i obejrzę.

1046

— Idź ostrożnie, bo tam grząsko. To mieszkanie jeszcze jednej sikory. Raniuszek, cały ptak mały jak orzech, tylko ogon taki wspaniały. Jakim cudem tyle się tego zmieści w tej mchowej chałupce? Bo bywa czasem dziewięć sztuk… Ale na ogony trzeba ściany dziurawić.

1047

— Wuj ma takie gniazdo?

1048

— Mam! Zresztą tego ruszyć nie można, bo zamieszkałe.

1049

Gdy Coto dotknął brzozy, by się na nią wdrapać, poruszył się mchowy domek.

1050

Z otworu, misternie okrytego, z boku zaczęły wyfruwać białe kulki puchu. Nadlecieli rodzice, powstał zgiełk i pisk.

1051

Jedno tylko pisklę dostał do rąk Coto; obejrzał, pocałował i puścił do kompanii.

1052

— Śliczności! — rzekł wracając. — Doprawdy, do kwiatów podobne. Żal mi, żem je spłoszył.

1053

— Nic to! Czasami takie małe żarłoki zamęczają rodziców za długo. Patrz, jakie to już lotne. Dadzą sobie radę!

1054

Ruszyli dalej, coraz głębiej zapuszczając się w bagna; wreszcie znaleźli się wśród istnego łanu kwitnących irysów.

1055

— Złote pole. Idziemy do Oka Czarnego — rzekł Pantera. — Żuraw pokaże nam wodne cudo. Tylko baczność na kładkach!

1056

Jakoś weszli na bierwiona śliskie i okrągłe i Coto wpadł jedną nogą w czarną bezdeń[140]. Wyrwał go Rosomak, ale chłopak spocił się ze strachu przed otchłanią i prawie stracił przytomność, tak że go wzięto za pas i prowadzono jak ślepego.

1057

— Boże, czy to jeszcze daleko? — szepnął wreszcie z rozpaczą.

1058

— No już! Podnieś głowę i patrz!

1059

Stali nad taflą czarnej, nieruchomej wody, pokrytej kobiercem kwitnących grzybieni. Staw miał ramę z olch i ponurość jego, samotność, skrytość, zdradliwość stroiły te śnieżne kwiaty.

1060

— To nie żywy staw, jakieś okno do dna niewiadomego. Mierzyliśmy sznurami, ileśmy ich mieli, ale kamień na końcu tonął w jakimś śluzie. A przecież gdzieś znajdują grunt i pokarm te korzenie i do słońca wydobywają się kwiaty. Nie ma takich odmętów bagna, by z nich nie mogła dusza wybrnąć do światła, tylko rzadko człowiek ma wolę, wiarę i mądrość roślinnej łodygi! — mówił zadumany Rosomak.

1061

— No, ale gdzie to cudo, Żurawiu? — spytał Pantera.

1062

Ten rękę podniósł.

1063

— Nie widzisz tego jednego kwiatu i pąka?

1064

— Prawda! Jeden się urodził jaskraworóżowy. Skąd? Jak? Dlaczego?

1065

— Tam w otchłani bagna żyje też widocznie myśl-fantazja Arcymistrza.

1066

— Ten kwiat zerwać trzeba — zdecydował Pantera, zastanawiając się nad sposobem.

1067

Ale kwiat rósł za daleko, by go dosięgnąć było można prętem lub rzutem sznura, więc Pantera zaczął się rozbierać.

1068

— Daj spokój! — sprzeciwił się Rosomak — pamiętasz, jakiej dostaliśmy wysypki wtedy, przy mierzeniu głębi?

1069

— Wielka rzecz! Po trzech dniach minęło. Muszę zdobyć dla Żurawia kwiat. Muszę, już ja wiem dlaczego!

1070

Zaśmiał się i nagi skoczył w czarną głąb.

1071

— Ruszyło go sumienie! Chce wynagrodzić wszystkie figle i psoty „skrzata” — uśmiechnął się Rosomak.

1072

Pantera płynął jak ryba. Czuć było, że się bawi — bez żadnego wysiłku.

1073

Przy jednej gęstwinie roślin się zatrzymał i widzieli z brzegu, jak po liściach umknął jakiś ptaszek. Wreszcie Pantera dopłynął, kwiat zerwał, łodygę wkoło szyi omotał i zawrócił.

1074

— Wuj mnie nauczy pływać! — poprosił Coto.

1075

— I owszem, od jutra.

1076

Pantera wydobył się na brzeg. Przede wszystkim wypluł coś z ust na dłoń i podał Rosomakowi.

1077

Było to jajko.

1078

— Tego nie ma w kolekcji. Gniazdo było sobie najzwyklej na liściu, jak na talerzu. Pięć jaj! A oto dla Żurawia „skrzat” przyniósł prezent. Biegł ze mną po liściach, kierował, pomagał wyrwać łodygę. Zapomniał o zielonym proszku.

1079

— Dostanie miodu i mleka! — zaśmiał się Żuraw; przykucnął, puszkę swą otworzył i schował starannie zdobycz.

1080

Pantera tymczasem wytarł się nieco trawą i włożył szaty.

1081

Zawrócili. Znowu Coto przedygotał przeprawę kładek i wydostali się na ląd stały.

1082

— A oto macie moją trzecią osobliwość! — rzekł Żuraw, stając na jakiejś polance.

1083

— Osina w kołnierzu.

1084

— To grzyb? — zdumiał się Coto.

1085

— Tak, huba drzewna, ale fenomenalnej wielkości. Drzewo na wpół suche. Jutro spiłujemy z obu stron i okaz pomieścimy w chacie. Od biedy można na tym siedzieć.

1086

— Najlepsza hubka do ognia jest osinowa — rzekł Pantera.

1087

Tu spojrzał na słońce i wyciągnął się jak długi.

1088

— Obiad! Krokiem się dalej nie ruszę.

1089

Pokładli się wszyscy. Na polance kwietnie było, sucho. Brzęczały pszczoły. Ogarnęła ich senność.

1090

— Będzie burza! — szepnął Żuraw, układając się wygodniej.

1091

I zasnęli wszyscy.

1092

Rosomaka zbudził jakiś szelest. Rozwarł oczy i bez ruchu patrzył. Na skraju polanki, trochę w cieniu, stała, spoglądając na ludzi, para łosi — matka i dziecko.

1093

Niezdarne, jakby z jakiegoś prabytu pozostałe stworzenia — niczym duchy boru, bóstwa pierwocin ziemi. Ciężkie, niezbyt foremne łby, racice jak ski[141], potężne kończyny.

1094

Łosza[142] ocierała szyję o drzewo, a małe, trochę za matką ukryte, skubało gałązki.

1095

Wreszcie samica, uspokojona nieruchomością ludzi, zamruczała i przeszła obok śpiącego Cota; ciężką racicą wgniotła w ziemię jego kapelusz. Małe obwąchało go ciekawie.

1096

W tej chwili chłopak się obudził i zerwał. Zwierzęta dały potężnego susa; rozległ się trzask łamanych krzaków i zniknęły w gąszczu.

1097

Teraz się wszyscy porwali i Coto lamentował, słuchając opowieści Rosomaka.

1098

— Gdybym się nie ruszył!

1099

— Ba, nastąpiłaby na ciebie klępa i tak byś wyglądał jak twój kapelusz.

1100

Jedzenie— Olaboga! Jeść! — zakrzątnął się Pantera.

1101

Rozłożyli zawartość toreb. Był chleb, ser, suszone ryby, u Pantery w garnuszku kilka ciemnych, mocno spiczastych jaj.

1102

— Widzicie smakosza! Czajcze jaja sobie przyrządza — zaśmiał się Rosomak.

1103

— Zabrałem przez zemstę. Wczoraj na błotach to utrapione ptaszysko skrzydłami po twarzy mnie biło, wrzeszczało, łajało… A wcale mi nie o jej gniazdo szło, tylko o podróżniczka, który mi mignął w szuwarach. Nie dała szukać, spłoszyła, co tylko tam żyło. Za to niech się fatyguje i troska o drugi lęg.

1104

— Masz, Coto, spróbuj delikatesów! Aha! Nie ufasz! No to nie dostaniesz.

1105

I Pantera zjadł ostatnie.

1106

— Więc podróżniczka nie znalazłeś?

1107

— Jak to? Żebym ja głupiej czajce dał się za nos wodzić? Przecież wstyd by był, gdyby Pantera na niedzielny pokaz nic nie miał! Chodźcie! Nim te ryby przeżujemy, dwie wiorsty[143] ujdziemy.

1108

Teraz Pantera wysunął się na czoło.

1109

Las, HistoriaRosomak mijane ostępy nazywał dla nauki Cota, wbijał mu w pamięć charakterystyczne ich cechy.

1110

— Patrz, to Proszalna Baba. Czy ci ta brzoza, pogięta jakąś katastrofą, z pokurczonymi gałęźmi, z głową przy ziemi, nie przypomina żebraczki w kruchcie? A ta, o śnieżnym kwiecie, olbrzymia jarzębina, gdy stanie jesienią w kolorach, czyż nie Krasawica? Ile jej drozdów, kwiczołów, gilów składa wizyty i śpiewa koncerty, biesiadując! A w tym gąszczu, ta sosna z kołtunem jakiegoś pasożyta, czy nie Wiedźma? A ot Janosik, ten świerk masztowy wśród czarnego zagaju. Las, jak ludzkie zbiorowisko, ma tłum i jednostki. Górują jedni urodą, inni siłą, inni indywidualnością, inni powagą lat. Patrz na te trzy dęby! Trzej starcy. Zostali sami na tej wielkiej haliźnie. Był tu kiedyś zwarty ostęp ich rówieśników, jeszcze pnie znaleźć można w jeżynach. Co to za chłopy na schwał były, taki pułk mocarzy! Tych trzech opowiada czasem tradycyjną legendę. Trzeba tylko ich szum rozumieć. Tylu a tylu padło, ścieląc groblę pod armaty i poczty za Szwedów; tylu a tylu dało życie za Napoleona[144]; tylu a tylu przez chciwość i interes poszło spławem kupieckim do Gdańska[145], a w zamian inni padli, spłacając koszty insurekcji[146]. Ostatni legli niedawno; jeszcze ich zwłoki zmurszałe sterczą het, oplątane krzami. Tędy „wieszatiel” Murawjow[147] kazał ciąć tryby[148] i dukty, polując na niedobitki partyzantów-męczenników[149]. Trzej starcy dużo widzieli. Całą kronikę puszczy znają. Oddajmy im pokłon i cześć!

1111

Odkryli głowy i szli chwilę w skupionym milczeniu, aż Pantera niepoprawny rzekł:

1112

— Mnie się widzi, że ten stary, co mu trochę głowa łysieje, ma lokatora w dziupli.

1113

— Co zaś? — zdziwił się Rosomak.

1114

— Nie wiem. Może ryś. Chociaż tego jeszcze nigdy nie spotkaliśmy. Może kuna, tchórz? Otwór wydaje mi się jakby świeżo podrapany. Ja dopilnuję.

1115

— I ja! — szepnął prosząco Coto.

1116

Pantera tylko głową skinął, bo się pilnie rozglądał i orientował. Wreszcie zanurzył się w las trzcin pokrywających brzeg błotnisk. Las to był zielony górą, zeschły od dołu, wyższy nad ich głowy, tak że po chwili tylko po ruchu suchych kit można było poznać ich ślady. Stopy kaleczyły haniebnie twarde pniaki i z trudem rozdzierali gąszcze. Rosomak głową pokręcił. Nawet on się „cudował”, jakim sposobem człowiek bez węchu łasicy i oczu kota znajdzie w tym zielonym odmęcie gniazdo małej ptaszyny.

1117

Toteż wędrówka długo trwała — musiał Pantera nieraz zbłądzić, ale wreszcie przykucnął na ziemi i rozchyliwszy suche badyle, pokazał im marnie usłane gniazdo z szuwarów, a w nim pięć błękitnawo-kropiastych jajeczek.

1118

Żuraw, mniej zajadły do ornitologii, spytał ocierając pot z czoła:

1119

— Naucz mnie, jak się to znajduje taką igłę w stogu siana!

1120

— Ano tak. W błocie jak kierz[150] z kitą rogoży[151]. W środku, ot ten! A naprzeciw trzeba mieć tamtą brzozę, ot, jak ręce rozciągnąć. A wtedy trzeba szukać tego!

1121

I zdjął z wierzchołka szuwaru czarne pióro cietrzewie, przywiązane nitką.

1122

— Pantero, niecnoto! — zawołał Żuraw — dobrałeś się do moich narzędzi. Toć to jedwab opatrunkowy!

1123

— Nie znam się na tym. Szukałem kiedyś nici do zszycia podartej kurty i wziąłem, co znalazłem — odparł niefrasobliwie Pantera. — Ot, mam resztę w kieszeni!

1124

I oddał mu sumiennie brudny, splątany węzeł drogocennych nici.

1125

— Ot, troglodyty pierwsze wcielenie! — burknął Żuraw, odrzucając śmiecie.

1126

Rosomak troskliwie zebrał gniazdo i jaja do kolekcji i uczył Cota.

1127

— Śliczny to i rzadki ptaszek, krewny słowika, ale wcale nie solista. Za to ma piękną błękitną tarczę na piersi. Niech żyje Pantera za tę zdobycz!

1128

— To i koniec! Wódz się niczym nie chwali? Ani Coto?

1129

— Wybrnijmy stąd i niech zabezpieczę jajka. Widziałem coś ślicznego, ale pewnie poszło. Zaprowadzę was w każdym razie.

1130

— Poszło? Co to może być takiego?

1131

Ale Rosomak milczał i gdy stanęli na trwałym gruncie, wskazał ręką daleko widoczny świerk — tam się skierowali.

1132

Gdy mijali jakąś wrzosem pokrytą haliznę, nagle ujrzeli coś czerwonego, sunącego pędem po ziemi.

1133

— Kuba! — ucieszył się Żuraw.

1134

„Chr, chr!” radosne i Kuba już był na jego ramieniu — zziajany, mokry, z bokami zapadłymi.

1135

— I jak to szelma nas odnalazł! — podrażnił go Pantera. — Chałupa zamknięta; ani orzechów, ani mleka!

1136

Ale Żuraw czekał widocznie na swego faworyta, bo wkrótce w zanadrzu jego rozległo się zapalczywe gryzienie orzechowej skorupy i zazdrosne mruczenie, by nikt się nie ważył na udział w uczcie.

1137

Świerk, do którego przyszli po długim pochodzie, nie był to Janosik — nazywał się Widz. Konary gęste i rozłożyste tworzyły jakby stopnie, a na samym szczycie była zrobiona z paru łat platforma. Stamtąd dobrą lornetką można było objąć cały raj leśnych ludzi.

1138

Poszedł pierwszy Rosomak z Panterą i po chwili rozległo się ze szczytu:

1139

— Jest! Nie poszło!

1140

Skoczył więc Coto niecierpliwy. Dał mu Pantera lornetkę i wskazał kierunek.

1141

— Widzisz polankę w gąszczu? Brzozy jak wianek wkoło!

1142

— Widzę! I tam coś stoi, skubie trawę. Sarna! I coś się przy niej rusza, w ciapki, małe. Jakie śmieszne!

1143

— Wczoraj się pewnie ulęgło! Wypatrzyłem przed wieczorem. Dobrze stąd obserwować, nie płosząc. Zresztą polanka wkoło błotem otoczona, ciężki dostęp.

1144

— I chatę widać, i wodną siatkę, i bezbrzeżne bagna, i Czarne Oko już poznaję, i jezioro. Można sobie zrobić, stąd patrząc, mapę i wszędzie trafić. Jutro zaraz zrobię! — zawołał Coto.

1145

Burza— I chmurę widać, co na nas idzie. Oj, bo też skwar trapił. Na ziemię i hajda na pusty ląd! Bo tu pioruny lada moment zagrają!

1146

Ukryli pod świerkiem torby i wierzchnią odzież, gniazdo i puszkę z kwiatem, siekiery i nawet kapelusze; w bieliźnie tylko i z odkrytymi głowami patrzyli w niebo, oczekując rozkosznej kąpieli.

1147

Wicher zaszamotał lasem, porwał się z nim za bary, zawył nagle; gdzieś w puszczy z trzaskiem zwaliło się drzewo — błysk oślepiający wypisał na czarnej chmurze swój mocarny znak.

1148

Zakotłowało się, lunął deszcz, zadygotało powietrze gromami. Wicher darł liście, całe gałęzie — zdawało się, że zwali drzewa.

1149

Coto oślepiony, ogłuszony spojrzał po towarzyszach. Pantera gryzł suszoną rybę. Rosomak osłaniał fajkę, by mu nie zgasła. Żuraw zdjął koszulę, owinął w nią Kubę, a tors swój w deszczowej kąpieli rozcierał garścią mchu. Żaden nawet okiem nie mrugał na bezustanne olśniewające błyskawice i jakby głusi byli na ryk piorunów.

1150

Coto postanowił też okazać niefrasobliwość i zaczął gwizdać, ale Pantera dość niedelikatnie trącił go w bok.

1151

— Jak On gada, milczeć, robaku! — krzyknął wśród huku gromu. — Jest czego słuchać z uwagą. To też boży wykład!

1152

— A jeść suszoną rybę wolno?

1153

— Wolno, bom głodny. Ale nawet głupi kos wie, że gwizdać podczas burzy to nieobyczajność chamska jest. Ot, masz karę.

1154

Z chmury wraz z ulewą sypnął grad — zrazu drobny, potem coraz większy. Coto rękami osłonił głowę, a potem, naśladując towarzyszy, zaszył się, ile można, pod mchem i wrzosami. Lodowe kulki smagały boleśnie; zabielała od nich polana.

1155

Pantera wreszcie wyskoczył i schronił się pod jałowcem. Umknął też — czerwony jak rak — Żuraw, nie zapomniawszy zabrać owiniętego w koszulę Kuby. Ale był to ostatek burzy. Chmura posunęła się na wschód i wyjrzało słońce.

1156

— Teraz kłusem do chaty — zakomenderował Rosomak.

1157

Zebrali swe graty i pobiegli. Pantera wnet się na czoło wysunął i zniknął w gąszczu. Żuraw w biegu naciągał kurtkę. Coto, dzwoniąc zębami, plątał się w zdartych chodakach. Rosomak suchą odzieżą osłaniał drogocenne gniazdo. Ale się wnet rozgrzali i gdy dobiegli chaty, parowała ich bielizna.

1158

— Obejdziemy się bez chininy[152]— rzekł Żuraw, wchodząc do izby.

1159

Pantera już rozniecił ogień na kominie i wnet czterech — nie leśnych, ale dzikich — nagich ludzi wśród śmiechu przebierało się w suchą odzież.

1160

— Teraz tylko spać — rzekł Coto.

1161

— Doprawdy? A robotę zdać na skrzata — oburzył się Pantera. — Zbieraj te mokre łachy i rozwieś porządnie na strychu! Drew też stamtąd rzucić do sieni, podłogę do sucha wytrzeć, kartofli na kolację obrać, Hatorę wydoić! Widzisz przecież, że tamci już się zanurzyli w swe preparaty zielne i jajeczne. Jazda!

1162

— Co tu jest jednak roboty!

1163

— Aha, a tyś z początku się nudził i łaził po krzakach. Tutaj wszystko tak pracuje. Jak się czasami zmęczę, to tylko popatrzę na tę modraczkę, co karmi jedenaścioro żarłoków, albo na raniuszka, co buduje swe gniazdo! To trochę bardziej kłopotliwsze niż nasza robota!

1164

Poszli boso do szopki. Hatora, sucha, przeżuwała flegmatycznie, Łatana Skóra stała też rozsądnie pod dachem.

1165

— Patrz, jakie to mądre! Wróciło sobie w porę do chaty i zerka na nas z politowaniem. Wynoś się, Kis! — odpędził węża i przykucnął do dojenia.

1166

— Weź no, Coto, pęk ziela, zatknięty za strzechą, i wytrzyj nim małą!

1167

Łatana Skóra obwąchała ziele i ręce Cota i pozwoliła łaskawie dotknąć córki. Maleństwo też przychylnie poddawało się operacji.

1168

Gdy Pantera skończył doić, nalał mleka w skorupkę dla węża, a potem wynalazł w kącie garnek i rzekł z cicha:

1169

— Kropelkę też daję małej, ale Żuraw o tym nie wie. Szkoda niebożątka, jeszcze trawy nie skubie, a komary tną. Naści, rośnij zdrowo!

1170

Patrzyli przyjaźnie. Wąż zanurzył głowę w mleku, źrebię ssało z lubością.

1171

— Pantera — rzekł Coto. — Słyszycie? Co to tak dziwnie terkoce? Jaki to ptaszek?

1172

— To? — posłuchał Pantera. — To znak długiej słoty. To żmija!

1173

— Nie może być! Węże są przecież nieme.

1174

— Chodź, zobacz. Tylko cicho!

1175

Stąpając ostrożnie, z wolna, w kierunku głosu, ujrzeli na ścieżce do wody żmiję. Na wpół zwinięta, podnosiła tylko głowę i wydawała monotonne „trrr” na bardzo wysokim tonie.

1176

Pantera oddał Cotowi skopek, cofnął się do szopki bezszelestnie i nagle skoczył ku gadowi. Miał laskę w ręku — uderzył raz i drugi. Terkotanie umilkło, błysnął białawy brzuch i gad martwy rozciągnął się jak sznur na ścieżce.

1177

Pantera zmiażdżył mu głowę i rzutem laski cisnął daleko w gąszcze.

1178

— Ot, masz ptaszka! Rzadko się odzywa, ale głos ma. Straszne mnóstwo tego plugastwa tu była, gdyśmy osiedli. Zabijaliśmy tuzinami co dzień. Hatora była pogryziona i klacz, i ja. Tamci boso nie lubią chodzić, więc się ustrzegli.

1179

— Ale że to nie śmiertelny ten jad!

1180

— Przecież mamy doktora! Ale gorączkowałem parę dni. Odrowąż nauczył mnie potem, jakie ziele jest pomocne. Zwierzęta je same znajdują, jeśli tylko dłużej w dziczy żyją. Odzyskują pierwotny instynkt, zatracony przez oswojenie.

1181

Wrócili do chaty.

1182

— Gad trąbi — będzie słota — oznajmił Pantera, trącając Cota i oczami pokazując towarzyszy.

1183

Żuraw w jakieś specjalne waty i bibuły spowijał różowy kwiat, Rosomak wydmuchiwał jajka. Żaden się nie odezwał.

1184

— A na jadalnym stole tylko chleb i sól.

1185

— Gdzie nasza wieczerza?

1186

— Niedziela, nic się nie gotuje — mruknął Żuraw, a Rosomak przerwał dmuchanie i spytał:

1187

— Zabiłeś gada?

1188

— Zabiłem i chcę kartofli suto omaszczonych i gęstych. Mam dosyć płynów!

1189

Nie otrzymawszy odpowiedzi, przyniósł ze spiżarni ziemniaki i zaczęli je z Cotem obierać.

1190

— W słotę co robić? Nuda! — rzekł chłopak. — Miałem jutro uczyć się pływać, rysować mapę, pilnować, co mieszka w dębie! A tu siedź w izbie!

1191

— Czasami dobra słota! Mnóstwo się zbierze roboty. Zobaczysz, jaki tu bywa warsztat! No, rozpalaj ogień!

1192

Rosomak skończył robotę, wyszedł z chaty i wróciwszy, rzekł:

1193

— Tak! Będzie chłód i słota dni kilka. Nareszcie znajdę czas poreperować siatki i kosze.

1194

— A ja skatalogować zielnik! — dodał Żuraw.

1195

— A ja nas wszystkich obszyć i połatać — rzekł Pantera.

1196

— A ja? — spytał Coto.

1197

Rosomak wskazał półki z książkami:

1198

— Historię nowych znajomych poznać!

1199

Muzyka, Las, NaturaZapalił fajkę, zdjął ze ściany skrzypce i po chwili zaczął grać.

1200

— Ot, dopiero prawdziwy niedzielny bal! — szepnął Pantera.

1201

Coto się zasłuchał. Jakieś nieznane, dziwne melodie wygrywał Rosomak. Jakby opowieść to była, baśń, marzenie. Po chwili Żuraw zaczął mu dopowiadać na jakiejś cudacznej, powiązanej z kilku trzcin czy łóz fujarze.

1202

Na dworze wieczór posępny zapadał. Niebo, powleczone chmurami, ciemniało i gasło. Żarzyły się węgle na kominie, buzował ogień na kuchni. Daleki chór żab był cichszy niż zwykle, jakoś krócej odegrały hejnał żurawie. Ale smutku nie było ani w przyrodzie, ani w muzyce. Czuć było, że za chmurą stało mocarne majowe słońce, że to tylko chwila tęsknoty i zadumy — w młodości.

1203

— Czyje to, wuju? — spytał Coto, gdy Rosomak przerwał i smyk przykręcał.

1204

— Leśne, majowe! — uśmiechnął się grajek-amator.

1205

I Coto zrozumiał, że to był śpiew puszczy, podsłuchany przez leśną duszę człowieczą.

Słota

1206

Monotonne dudnienie deszczu po dachu zbudziło Cota. Zaspał, bo w chacie panował ruch roboczy — izba zawalona była prętami łozy, łykiem dartym, rybimi koszami i królował wśród tego Rosomak, już pracą zajęty.

1207

— Leje — rzekł — będzie co najmniej trzydniówka. Tamci poszli po kwiat Żurawia.

1208

Coto pobiegł do kąpieli. Hatora i klacz w otwartych drzwiach szopki rozmyślały, czy warto narażać na szwank swe skóry, i ziewały na przemian. Kis, błyszczący nową suknią, mizdrzył się w lusterku krynicy. Zmoknięte ptaki siedziały pod parasolkami liści.

1209

Praca, Nauka, Nauczyciel, Uczeń— Co mam robić? — spytał chłopak, gdy połknął śniadanie.

1210

— Na co masz ochotę?

1211

— Nauczyć się od wuja koszykarstwa.

1212

— Nietrudna nauka! Wytocz dobrze nóż i szykuj mi, ot tak, witki. Dobieraj starannie gładkie, giętkie, długie! Materiału tu nie brak.

1213

Zaznajomił się Coto z przyborami do rybołówstwa, z ich pierwotnym a dowcipnym urządzeniem, z nazwą i teorią użycia.

1214

Łozy, leszczyna, brzezina i konopne sieci stanowiły jedyny materiał, nóż — jedyne narzędzie. Gdy patrzył na ręce Rosomaka, zdawało mu się, że i robota jest fraszką, tak łatwo łoza się gięła, rozszczepiała, nabierała żądanej formy, wiązała szczelnie i mocno jak żelazny drut.

1215

Ale gdy chciał sam pleść i wiązać, wszystko się buntowało, nie słuchało ręki, łamało, rozłaziło niesfornie. Chłopak zrazu opuścił ręce desperacko i chciał roboty zaniechać, ale zawstydził się i zaciąwszy zęby, zaczął ze złością z łozą upartą się borykać.

1216

— Psiakrew! Ja cię zmuszę! — warknął.

1217

Praca— Nie po naszemu! — pokręcił głową Rosomak. — Nic tak nie zdziałasz, łamiąc nasz leśny zakon[153]. Ta łoza dała nam swe wici na użytek, ale tnąc je, dziękowałem jej za dar, a teraz gnąc je, życzliwie o niej myślę. Nie wolno się gniewać; gniew, jak bumerang, wraca do tego, kto go cisnął. Udziela się niepokój wewnętrzny rękom, tak że szarpią, łamią, psują zamiast tworzyć, i powstaje wokoło rozgniewanego i złorzeczącego prąd szkodliwy. Przeproś, chłopcze, łozinę; ona dobra, tylko twe ręce niewprawne. Patrz i ucz się najłatwiejszych ruchów, ujęć, łączeń. A ucząc się, myśl przychylnie o tym tworzywie i wżyj się w jego charakter i właściwości. Wtedy robota będzie dobra!

1218

I zaczął spokojnie i cierpliwie układać palce chłopaka, kierować jego ruchami.

1219

— Wuj się nigdy nie gniewa?

1220

— Człowiekowi nie wolno używać słów „nigdy” i „zawsze”. Mogę najwyżej rzec, że staram się gniewać jak najmniej. Uważaj, nie przyciągaj za mocno tego łyka, tę grubszą wić przed gięciem przygrzej nad ogniem, to się stanie giętsza, a palce lewej ręki tak trzymaj!

1221

— Oj ta dana, oj dana! Rokicino kochana! — zaśpiewał wchodzący do izby Pantera, mokry i ziemią umazany. — Przynieśliśmy „trepek królewny” na noszach jak królewskie regalia[154]. Ulewa, wicher, chłód! Na pohybel[155] komarom i innemu szkodliwemu robactwu! Widziałem całe stadko morskich mew: muszą być srogie wichry na Bałtyku[156], co je aż tak daleko zagnały. Uparty Żuraw poszedł z piłą do tej huby, a ja mam obiad gotować. Czy są ryby?

1222

— Jeden pyszny szczupak. Kosz był dziurawy, więc się drobiazg wysupłał.

1223

— Oj! Nawet go wódz oczyścił. Udał nam się wódz! Ale widzę, że Coto ma już bąble na rękach. Przestań partolić, skocz na warzywnik, przynieś szczaw i nowiny! Okryj plecy siermięgą[157], bo nie nastarczymy z suszeniem!

1224

Pobiegł Coto i wrócił z mokrym szczawiem i ze złymi nowinami.

1225

— Coś wyłamało płot i stratowało kartofle — pewnie Hatora.

1226

— Bardzo proszę nie obmawiać Hatory, to sprawka łosia albo kozła! Zaraz zobaczę. — I korzystając z okazji, prysnął od gotowania obiadu.

1227

— Ten byle biegać! — zaśmiał się Rosomak i zaczął sam gospodarzyć przy kuchni.

1228

Pantera wrócił po dobrej godzinie już nie mokry, ale jak gąbka, co wodą nasiąkła.

1229

— Źle! Nasze kartofle zwęszyły dziki. Możemy się z nimi pożegnać.

1230

— Mają dobry gust — rzekł filozoficznie Rosomak.

1231

— Można na nie zapolować, skoro to szkodniki — wyrwał się Coto.

1232

— To i na nas można polować, bo my też lubimy kartofle.

1233

— Ale swoje!

1234

— Jeszcze niewielu ludzi szanuje cudzą własność, a ty chcesz karać dzika, pramieszkańca boru! I zabijać! Jakim prawem? Zrobimy koło warzywnika pomost na drzewie i jak się zanęcą, będziemy mieli pyszne studium. Kartofle dostaniemy od Odrowąża.

1235

— I to racja! — zgodził się Pantera, ale Coto milczał nieprzejednany.

1236

— Takem się spocił przedwczoraj, motykując! — zamruczał.

1237

— My też — wruszył ramionami Rosomak. — Trud i praca same w sobie są przyjemne i zdrowe, a za kartofle dziki ci się jeszcze odwdzięczą, zobaczysz!

1238

Po chwili wrócił Żuraw — druga gąbka — i ledwie do obiadu „wałęgi”, jak ich nazwał Rosomak, osuszyli siebie i izbę.

1239

Ale potem ulewa i chłód tak się wzmogły, że nikt za próg się nie wychylił. Zaspany Kuba wylazł ze swego baraniego rękawa i ziewając, przyłączył się do kompanii. Zziębły Tupcio zaszył się w posłaniu Pantery, a ludzie zajęli się pilnie robotą. Pantera przy oknie łatał odzież, Żuraw zajął cały stół atlasami i zielnikiem. Rosomak coraz to wyrzucał przed chatę zreperowany kosz. Coto, pomimo bąbli, mozolił się z łozą, ale zamiast wymysłów, pogwizdywał Koszykarza.

1240

— Może byś wziął ode mnie lekcję łatania, ty derusie[158], rekrucie! Patrz, jakeś kurtę urządził! Wisiałeś pewnie na jakimś sęku, zanim całe plecy się podarły.

1241

— Ej! Ja nie chcę takiej babskiej roboty! — mruknął lekceważąco chłopak.

1242

— Co to jest babska robota? Nie każę ci dzieci rodzić ani karmić, co jest jedynie specjalnie kobiece. Poza tym każda robota każdemu człowiekowi przystoi. Nawet może ja lepiej łatam niż Drozdowa.

1243

Kobieta, Małżeństwo, Żona— Pantera zna tylko jedną kobietę: Drozdową!

1244

— Już piętnaście zim się swarzymy[159], można poznać.

1245

— A Pantera nie miał żony?

1246

— Żony? A ty miałeś?

1247

— Ja jeszcze nie, ale Pantera już ma pewnie trzydzieści lat.

1248

— I siedem, rekrucie. Ale mi to jeszcze nigdy do głowy nie przyszło.

1249

Zaczął się śmiać i zwrócił do Żurawia:

1250

— Doktorze! Może byśmy sobie zafundowali po żonie?

1251

— Spirea palustris[160]! — zamruczał Żuraw, pisząc.

1252

— A wuj był przecież żonaty! — rzekł Coto.

1253

Rosomak milczał chwilę, bo zębami przytrzymywał wić.

1254

— Tak. Miałem żonę i matkę! Obydwie zmarły, ale żyją w mej duszy czczone i bardzo umiłowane. Dlatego dziwię się, gdy ktoś lekko o tych rzeczach mówi i w ogóle rozmawia. I równie dla mnie dziwnie, gdy słyszę wyrażenie: baba, babskie. Zdaje mi się, że tacy nie pamiętają, kim jest matka, siostra, żona, albo są nieszczęśliwcami, którzy tych trzech rodzajów istot najświętszych nie mogli kochać ani szanować.

1255

Coto spuścił głowę i poczerwieniał, ale Rosomak dobrotliwie po głowie go pogładził.

1256

— Leśny zakon, chłopcze! Miłować, szanować!

1257

Zapanowało chwilowe milczenie, ale niespokojny Pantera wyjrzał za okno i krzyknął:

1258

— Patrzcie! Nie mówiłem? Dudek wyleciał ze skrzynki.

1259

— Doskonała okazja prysnąć od łatania i jeszcze raz zmoknąć! — zaśmiał się Rosomak.

1260

— Nie! Mam dosyć. Ale nie wiem, dlaczego, jak zwykle w słotę, nie zaśpiewamy chórem! Tylko niech wódz zawtóruje na skrzypcach, bo inaczej nie wytrzymam. Żurawiu! Wiedź prym!

1261

— Poczekaj do wieczora! Teraz byśmy na próżno sprzątali, by znowu wszystko rozkładać. Ja za godzinę kosze połatam, Żuraw górę roślin uporządkuje. Tymczasem możemy śpiewać niekunsztownie, ot, jak trznadle!

1262

I zaintonował Koszykarza. Coto i Pantera przyłączyli się ochoczo, ale bez wielkiego talentu. Żuraw czasami nerwowo ręce do uszu podnosił, aż wreszcie zaczął spiesznie składać swe rośliny i opróżniać stół.

1263

— Ratunku, Pantero! Bierzesz jeden ton pierwszy, a potem nagle dwa tony wtóru. Przestań, bo wszystko sobie w uchu poplączesz.

1264

— Co tam, byle wesoło! — odparł figlarz ze śmiechem. — Właśnie tak wyciągałem, żeby się z tobą podroczyć. Teraz będzie koncert.

1265

Coto bawił się całą duszą. Pieśń po pieśni: ludowe, narodowe, kipiące krakowiaki i oberki oraz smętne rusińskie dumki płynęły z pełnych płuc, aż dygotały ściany chaty, aż im się śmiały oczy i pokraśniały twarze. Kuba skoczył na piec przerażony, a Tupcio stoczył się z łóżka i ukrył w kącie. Za płotem ukazały się, zapatrzone ze zdumieniem w okno, głowy Hatory i klaczy. A oni na przemian śpiewali i śmiali się z uciechy.

1266

— Taka słota się nie sprzykrzy — rzekł wreszcie Coto.

1267

Nie sprzykrzyła mu się, choć trwała tydzień. A ile się nauczył. Na trzeci dzień już zrobił porządny kosz na ryby, wiązał sieć prawie tak prędko jak Rosomak, łaty wstawiał geometryczne. A poza tym ile się nasłuchał o tajemnicach puszczy, ile przewertował atlasów, wykuł teorii z Naumanna[161], Brehma[162] i Taczanowskiego[163]! A ile się nauczył nowych pieśni, śmiesznych zagadek i przypowieści Pantery. A ile razy zmókł, zmarzł, bez żadnej szkody dla zdrowia. A jak się zżył z towarzyszami, jak się czuł swojsko wśród nich — o tyle starszych, a tak młodych duszą!

1268

Aż któregoś dnia dostąpił zaszczytu, że Rosomak posłał go w swoim zastępstwie, by przejrzał parę bliższych koszy rybnych! Oni z Panterą założyli w izbie warsztat stolarski; obrabiali brzozową czeczotę na skrzynki, które Pantera fabrykował bardzo kunsztownie zimą.

1269

— Przywiąż sobie od razu dwa pęcherze pod pachy, bo się utopisz! — rzekł chłopcu na pożegnanie niepoprawny kpiarz.

1270

Ale Coto nie był już nowicjuszem. Wylał wodę z czółna i naśladował ruchy Rosomaka — powolne, przemyślane. Nawet z braku fajki trzymał w zębach łodygę tataraku.

1271

Parę razy zmylił drogę wodną, ugrzązł z czółnem w szlamie, paru „hatów” nie odnalazł, ale w rezultacie nawet się z głową nie skąpał i ze sporym workiem ryb do domu zawrócił. Nagle, wśród jakiejś gęstwy trzcin, usłyszał tuż obok głos ludzki.

1272

Jak już zdziczał i stał się ostrożny na wzór tubylców z puszczy, pokazał jego ruch, którym wiosłem się całą siłą odepchnął i ledwie się obejrzawszy, umknął. Mignęła mu jakaś głowa, wyrastająca nad chaszcze — i tyle.

1273

Gdy wylądował i wszedł do izby z rybami, rzekł: „Widziałem człowieka!” takim tonem, jakby mówił: „Widziałem hipopotama”.

1274

— Co znowu! W tę słotę! To chyba jakiś śmiertelnie chory do Żurawia. Kładki muszą być znowu pod wodą.

1275

Żuraw stęknął i czekał na los.

1276

— A może to był leśny duch? Uważałeś, jedno miał oko czy parę? Róg sterczał na głowie?

1277

A Coto szczerze raportował:

1278

— Nie trafiłem do wszystkich „hatów” i dwa razy ugrzązłem na mieliźnie. Ale ryby przywiozłem. Są szczupaki i jazie.

1279

— Ho, ho! Jakie to już mądre i gadające, ten projekt leśnego „ludzia”.

1280

Gość, SpotkaniePantera wytrząsnął ryby w ceberek[164] i zaczął je oprawiać, a Coto się przebierał koło ognia, gdy wtem skrzypnęły drzwi wejściowe i głęboki głos pozdrowił ich.

1281

Zerwali się wszyscy. Oczy Rosomaka zabłysły tak, jak błyszczały tylko do jego ukochanych ptaków, uśmiechnął się radośnie Żuraw i wszyscy jednym głosem odpowiedzieli:

1282

— Witajcie, ojcze!

1283

Do izby wszedł olbrzymi chłop. Twarz miał suchą z orlim nosem, parę szarych, bystrych oczu, usta osłonięte przystrzyżonym siwym wąsem, na głowie gęsta, krótka, szpakowata czupryna — a w całości swej typ przepyszny, sarmackiej siły i powagi. Miał na sobie burą kapotę, nogi w rzemiennych chodakach; przy jednym boku nosił borsuczą torbę, przy drugim łubiankę, puzderko, na plecach strzelbę pistonówkę[165], za pasem rzemiennym siekierę. Pozdrowiwszy, podniósł oczy na Królową i odmówił ich zwykłą modlitwę: Salve Regina, potem zaczął się rozbierać i zawieszać swe rzeczy w alkierzu Pantery na zwykłych widocznie miejscach. I mówił, odpowiadając na ich pytania:

1284

— Byłbym już u was, synkowie, dawno. Co mi kładki! Ja znam przejścia zawsze dostępne! Ale mi córka wnuczkę urodziła i trochę zachorzała. Musiałem więc być za gospodynię i niańkę. A potem chrzciny! Trza było całą „okolicę” ugościć. Teraz już z wami zostanę przez sianokosy. Trawy, widzę, dobre, ale z rybami ubogo w tym roku. Za wielka woda i jeszcze dolało. Ale od nowiu nastanie dobra pogoda. Widzę, chłopak wam przybył do kompanii. Swój czy cudzy?

1285

— Siostry syn! — odparł Rosomak.

1286

— Jasnooki i czarnowłosy jak wasz ród. Krzepki w sobie i suchy; pożyje długo, byle rozum miał. A mądry dzieciuch! Jakiem na niego zawołał, to tylko okiem rzucił i umknął. Tak, chłopcze, zawsze czyń, jak w pustce obcego spotkasz. Obcy a wróg to prawie jedno!

1287

Stary był widocznie u siebie. Zajrzał do spiżarni, do sieni, do komory, umył ręce, rozwiesił swą kapotę na piecu i rozsiadł się ze swą kobiałką[166] za stołem.

1288

— Gościńce[167] przyniosłem. Tytoń mój zeszłoroczny, nad podziw się udał. A te nici na siatkę, z samych płoskuni[168], zebrane po źdźble. Nie zerwie się, nie zgnije! A taki pantofel macie?

1289

— Remizowe gniazdo! — krzyknął Pantera.

1290

— A to dla doktora z tej góry piaszczystej nad rzeką! Trudno było żyć wtedy, kiedy tą siekierą trzeba było i drzewo ciąć, i zwierzynę zabić!

1291

— Przepyszny okaz — radował się Żuraw.

1292

— Jasiek tego mnóstwo nazbierał i trzyma dla doktora schowane w swironku[169]. Są i skorupy, i całe garnki!

1293

— Skarby!

1294

— Jak dla kogo. Dobrze uciechę sprawić. Jako dla mnie kiedyś chorążego strzelba! Nie znaleźliście przypadkiem?

1295

Potrząsnęli głowami. Była to mania starego — odnalezienie strzelby ukrytej w czasie powstania[170].

1296

Pantera dostał parę przepysznych rzemiennych chodaków, a resztę zawartości kobiałki stary zaniósł do spiżarni.

1297

— Magda napchała jaj i manny. Powiada, że czajcze się sprzykrzą! A teraz dajcie no robotę i powiadajcie, jak się wam wiodło od przybycia!

1298

Zaczęły się opowieści. Stary zabrał się do wiązania sieci, oni — do swych robót.

1299

Przed obiadem Coto wymknął się za Panterą do obrządku zwierząt i spytał:

1300

— To ów sławny Odrowąż? A on kto taki właściwie?

1301

— Mędrzec nad mędrcami w leśnym bycie. On to z nami chałupę stawiał, on nas wszystkiego, co umiemy, uczył. Dla niego nie ma nic nieznanego tutaj.

1302

— A on chłop? Bo mnie się zdaje, jakby jeden z Matejkowskich[171] rycerzy ożył.

1303

— Jego pradziadowie byli dworzanami pradziadów Rosomaka kiedyś, jak cały ten szmat lądu i wody do tego rodu należał. No i tak trwało przez wszelkie katastrofy. Ten Odrowąż był ze stryjem Rosomaka w powstaniu, uratował go od śmierci i Sybiru[172], wywiózł za granicę, i ledwie go ubłagano, zmuszono, by przyjął folwark w nagrodę. Ma zatem folwark, dworek, jedynaczkę córkę tak urodziwą jak ziemia w maju, zięcia mruka, ale bardzo porządnego człowieka, Szczepańskiego, wnuka Jasia… no i nowo narodzoną wnuczkę, niewiadomego mi jeszcze imienia. Każdego lata tamci spędzają z nami parę tygodni, bo koszą siano po polach, ile im siły starczy, w czym i my im pomagamy. A stary, byle miał czas wolny, z nami bytuje. Zimą pilnuje naszego raju!

1304

Gdy na trąbkę przyszły do obroku zwierzęta, Odrowąż je obejrzał starannie i uwolnił od kleszczów, których Pantera nie wypatrzył. Pochwalił źrebię, dojrzał dziurę w dachu obórki i zaraz ją zapchał szuwarami, a wracając do chaty, rozejrzał się po niebie i ziemi, powęszył i rzekł do Rosomaka:

1305

— Jutro będzie pogoda, a że woda zgórowała na niższe zalewy, możemy poszukać ryb w szuwarach z nakrywką.

1306

— Wuju, i ja popłynę! — zawołał Coto.

1307

— Tere-fere kuku! Popłyniesz, ale po ziemi ze mną i z motyką do kartofli — zaprotestował Pantera. — Kto z garnka żyje, musi do garnka coś dołożyć.

1308

Coto milczał, wdrożony do posłuszeństwa leśnego, ale łamał sobie głowę, jak by i robotę załatwić, i połowu nie stracić. Jakoż, zaledwie sprzątnęli po obiedzie statki, chwycił motykę i pomimo słoty popędził na warzywnik. Wrócił triumfujący przed wieczorem i zastał w chacie tylko Żurawia.

1309

— Odziobałem całe pole. Wolnym na jutro.

1310

— Pantera tego właśnie chciał.

1311

— A gdzie tamci?

1312

— Popłynęli sprawdzić wysokość wody. Ot, wracają! Przynieś no wody z krynicy!

1313

Wrócili i wnet się zabrali do porządkowania jakiegoś cudacznego kosza, który Rosomak zniósł ze strychu.

1314

— Podobne do muchołówki, takiej szklanej — zauważył Coto.

1315

— Twój wujek to majster od połowów. Zobaczysz, jaka to sztuka.

1316

— To weźmiecie mnie z sobą?

1317

— Popróbujemy, czy przynosisz szczęście. Rybactwo to jak gra w karty, ślepa rzecz. Bywa kompan szczęśliwy, bywa i zło-oczny. Popróbujemy, jakiś ty!

1318

— Umiem już kosz nastawić i pływać ma mnie wuj nauczyć, i racze pieczary znam nad jeziorem, i wiem, jak się każda ryba zwie.

1319

— Nawet i taka, co piszczy? — uśmiechnął się Odrowąż. — I pewnie kiełbie umiesz łapać?

1320

— Nie, piszczącej nie znam. Ani kiełbi. Niech mi ojciec opowie o strzelbie z powstania, będę słuchał do północy.

1321

— Hej, gadki się prawi po św. Marcinie[173] albo spoczywając w skwarne, niedzielne południe. O tej porze światła nie wypada świecić wieczorem. Ze słonkiem trza iść spać, na żurawia wołanie wstawać.

1322

Jakoż stary wypił kubek mleka na wieczerzę i zaraz poszedł spać do alkierza Pantery, który ulokował się na stryszku chaty.

1323

Coto postanowił do świtu nie zasypiać, lecz zbudziły go nie trąby żurawie, ale monotonny, przeciągły głos ludzki.

1324

To Odrowąż odmawiał godzinki[174], a na świecie był pogodny ranek.

1325

— No, odwalona słota-wiedźma — rzekł wesoło Pantera, zeskakując z góry. I stanął, nasłuchując.

1326

— „Tyś niezwyciężonego plastr miodu Samsona”[175]. To jeszcze dobrą chwilę potrwa, nim dziad skończy — szepnął. — Chodź, pokażę ci pływanie.

1327

Świat, deszczem obmyty, aż oczy rwał krasą. Polecieli prawie nadzy do ruczaju i Pantera po swojemu wciągnął chłopaka od razu w głęboką zatokę, że się wnet zaczął topić i bezradnie, rozpaczliwie miotać w wodzie. Podtrzymał go więc i bawiąc się, sztuki pływackie pokazując, ośmielił, lęk przemógł, sposobów uczył.

1328

— Nie takie to straszne, jak się zdaje — rzekł Coto, gdy po pierwszej próbie na brzeg się wydostał.

1329

— Nie ma tu nic strasznego, bo jakbyś się nawet utopił, to raz śmierć! — zdecydował filozoficznie Pantera, wycierając się garścią szuwaru i naciągając suchą bieliznę.

1330

Gdy wrócili na śniadanie, Odrowąż godzinki odśpiewał i wzuwał buty na przyzbie.

1331

— Zaraz ruszymy? — spytał Coto.

1332

— Ryba nie zwierz, nie żeruje o świcie. Lubi słonko jak owad! Chyba wiosną z łuczywem jej się szuka i bije. I za godzinę będzie czas!

1333

Nie spieszyli się. Przy śniadaniu zaczęli sobie opowiadać różne rybackie historie. Potem wypalili po parę fajek i nareszcie ruszyli.

1334

Na przodzie czółna zajął miejsce Rosomak, mając pod ręką cudaczny swój kosz. Odrowąż ulokował się z tyłu, a Coto przykucnął w środku.

1335

— Do koszów i zaglądać nie warto, woda poszła wyżej „hatów”. Od razu płyńmy za jezioro w tatarak! — rzekł Rosomak, biorąc się do wiosła.

1336

Coto podziwiał, jak czółno pod ich wodzą zwrotne było, zwinne, lekkie. Przemykało przez ciasne przesmyki, kręte prostki. A oni, wiosłując od niechcenia, gwarzyli o zwierzu i o borze, o życiu letnim i zimowym tej bożej głuszy — tylko nie było mowy o ludziach.

1337

Wreszcie wypłynęli na bezbrzeżną połać zatopionych nizin, porosłych szuwarami i tatarakiem. Z rzadka, jak bukiety, stały łozowe krzaki i wypryskały nad kobierzec zielony czuby wodnych żabieńców i kobylnika.

1338

Badawcze oczy rybaków objęły to wodne pole. Umilkli, fajki wsunęli w zanadrze, przygotowali się do roboty.

1339

Odrowąż wiosło ujął staranniej, Rosomak swoje wziął w lewą rękę i z koszem w prawej stanął na samym czubie łodzi, gdzie tylko na dwie stopy było miejsce i najlżejsze zachwianie groziło przymusową kąpielą.

1340

— Może ja pomogę wam wiosłować, ojcze? — rzekł Coto.

1341

— Cyt! Siedź cicho! Nie przeszkadzaj! — fuknął dziad, wpatrzony w Rosomaka. Czółno posuwało się powoli, prawie dnem muskając o trawy.

1342

Rosomak oczami badał toń i niekiedy ruchem wiosła wskazywał kierunek. Coto oczy wytrzeszczał, ale nic nie widział i nic nie rozumiał.

1343

Nagle Rosomak kosz w wodę cisnął i nogą go przydeptał, jednocześnie wiosłem utrzymując łódź w miejscu. Było to mgnienie oka, ale w tej sekundzie Odrowąż swoje wiosło zaparł w grunt, a Rosomak nogę cofnął, kosz poderwał i wytrząsnął zeń sporego szczupaka.

1344

— Udało się. Dobry czas! — uśmiechnął się Odrowąż, wyjmując wiosło i garnąc znowu wodę powolnym ruchem.

1345

— Jakże to? Skąd wuj wiedział, że tam jest ryba? — spytał Coto, oszołomiony tą sztuką.

1346

— Uważam na ruch trawy, gdzie ryba żeruje. Nie zawsze się trafi! — odparł Rosomak spokojnie.

1347

— To straszna sztuka, wuju, tak się utrzymać: i siebie, i kosz, i łódkę. Jak wuj to potrafi! — zachwycał się chłopak. — Ja bym się skąpał.

1348

— I jam się nieraz skąpał. I z innym sternikiem nie dam rady. Rybactwo takie wymaga, by dwaj byli jak jeden. Widzisz, ot tam, ryba chodzi!

1349

Umilkł, znowu się cały we wzroku skupił i naprężony do rzutu i skoku, ruchem lewej ręki dawał znaki.

1350

Zapał ogarnął Cota. Podniósł się i aż drżał. Następny rzut kosza, małe drgnienie łodzi, przedziwna zwinność rybaka w utrzymaniu równowagi — i znowu błysnął w słońcu biały brzuch ryby, spadającej z kosza do czółna.

1351

— Dzieciuch przynosi szczęście! — rzekł Odrowąż. — Zbieraj ryby do torby i nie stój, bo mi zasłaniasz!

1352

— Boże, żebym ja tak potrafił! — westchnął chłopak.

1353

Bywały jednak rzuty chybione. Wtedy Rosomak mruczał: „Pudło!”, a Odrowąż spluwał w wodę. Bywała zdobycz marna — płotka, drobiazg. Wtedy Rosomak mówił: „Szlak znaczy, jakby krynolinę nosiła”, Odrowąż komenderował chłopcem:

1354

— Wyrzuć do wody z powrotem, nie dla nas taki towar!

1355

Po tym zielonym łanie płynęli zygzakiem, nawracając, krążąc — pochłonięci namiętnością łowiecką, nie rachując ani czasu, ani sił. Słońce dogrzewało mocno, po twarzy Rosomaka spływał pot; chłopcu od wpatrywania się latały płatki czerwone przed oczami. Aż wreszcie z kosza na dno łodzi spadło coś czarnego wielkości talerza.

1356

— Ot i „czerepacha”[176], tfu! — splunął Odrowąż. — Już nic nie złowim po niej.

1357

— Żółw! — krzyknął Coto. — Będę go hodował!

1358

A Rosomak spojrzał na niebo, odłożył kosz i zstąpiwszy w środek łodzi, usiadł i wydobył fajkę.

1359

— Południe, ryby w głąb poszły. Możemy spocząć. Pod ławką jest torba z chlebem. Jedz, chłopcze!

1360

Starsi palili, rozglądając się. Ptactwo wodne krążyło z wrzaskiem — czajki i hryce najzuchwalej dopadały i łajały intruzów.

1361

Ojczyzna— Dzieciuch ma szczęście! — ozwał się nagle Odrowąż, dając wyraz myślom, które snuł. — Bo i z rodu szczęśliwego ma krew, choć nazwisko inne. Tak to, chłopcze, możesz się dumnie nosić. A żebyś wiedział, w czym rodu szczęśliwość: w tym, że umie jednako, bez lęku, tracić i nie rachuje, dając. Trzeba dać, wszystko da; ani się zawaha, ani nie pożałuje. Tego nie potrafi ni głupi, ni cham! Na to potrzeba wiele razy wszystko stracić, wszystko oddać! Powiadał mi mój dziad, co brał udział w insurekcji z panem, że nawet podjezdek[177] w stajni się nie ostał, a sprzedali nawet guzy od szat. A jak się mój dziad frasował, to pan się śmiał: „Co się krzywisz, jakbym na marmuzele[178] stracił! Rzeczypospolitej dano, skrypt mam”. I szramę głaskał na twarzy! — Zadumał się Odrowąż, fajka mu zgasła i potem jakby do siebie zamruczał:

1362

— Jaśnie wielmożna Pani! Trza jej wszystko dać. Tak się należy!

1363

Wytrząsł fajkę, wstał, wziął za wiosło i pchnął czółno.

1364

— Popróbujemy na pohybelniku, tam jazie okrutne się trafiają, a może i sum z głębi na mieliznę wyjdzie.

1365

Pokręcił głową Rosomak.

1366

— Tam spód torfowy, jałowizna, zimno. Kierujcie przez jezioro na zalany ług[179]!

1367

Rozpoczęły się znowu łowy.

1368

— Wuju! — zaczął prosić Coto — żebym ja raz spróbował! Już widzę ruch ryby, już rozumiem, jak wuj nakrywał. Raz jeden spróbuję!

1369

— Niech się pozbędzie ochoty! Tu płytko, niezbyt grząsko. Niech się skąpie: woda ciepła! — poparł go Odrowąż.

1370

— Co się mam skąpać! Potrafię!

1371

— Na wszelki wypadek zdejm koszulę i zzuj chodaki! — rzekł Rosomak.

1372

— Ale ja czuję, że potrafię! — upierał się chłopak. — To tylko zrazu wydaje się takie trudne. Teraz rozumiem.

1373

Rosomak zszedł ze swego stanowiska, oddał mu wiosło i kosz.

1374

Coto stanął na krawędzi, zachwiał się, podtrzymał wiosłem.

1375

— Na obu nogach twardo i śmiało stój.

1376

— Ja wiem, tylko… O, już stoję.

1377

— Wiosło podnieś, bo czółno trzymasz bez ruchu! — komenderował Odrowąż.

1378

— Zaraz, zaraz! Tak się to zdaje łatwe… O, już!

1379

W tej chwili stracił równowagę i głową naprzód wpadł w wodę.

1380

— Aha! Już! — spokojnie rzekł Odrowąż.

1381

— Mówiłem: „Zdejm koszulę!” — dorzucił równie spokojnie Rosomak.

1382

Chłopak zerwał się na nogi i chwytał oddech. Trochę się zląkł, a najbardziej stracił rezon. Wgramolił się do czółna, a Rosomak, jakby nic nie zaszło, wyłowił wiosło, kosz, kapelusz i zajął znowu swe miejsce.

1383

— Oczom wszystko łatwe się zdaje, jako myśli i językowi! — rzekł Odrowąż. — Nic to! Skąpiesz się raz i drugi, za trzecim ustoisz. Potem, kosz ciskając, znowu się skąpiesz, a wreszcie sposób zrozumiesz i byleś uparcie chciał i rybactwo lubił, to będzie ciebie i łódź, i woda, i ryba słuchała. Władzę nad każdą rzeczą tak można wziąć.

1384

— Ojcze, na lewo, żywo! Tam coś wielkiego chodzi! — szepnął Rosomak.

1385

Wychylił się naprzód, wyprężył i skoczył. Cisnął kosz i siebie zarazem. Woda bryzgnęła pod nim, zakotłowało się w koszu; — nie podnosił go, ale przez wierzchni otwór ramię zanurzył.

1386

— Jest! Jakiś ludojad! — zawołał.

1387

Odrowąż czółnem zawrócił. Coto, zelektryzowany, skoczył też do wody i do kosza się cisnął.

1388

Po chwili trudu Rosomak zdobycz przytrzymał, Odrowąż wiosłem kosz podważył, a Coto go do czółna wygarnął:

1389

— Sum wąsacz! Osobliwość! Trzymajcie pod koszem, bo wyskoczy! No, teraz do domu wracać. Udało się jak w bajce.

1390

— A czemu wuj nie zrzucił koszuli i chodaków? — zaśmiał się Coto, gdy obydwaj, do cna zmoczeni, znaleźli się w łodzi.

1391

— Bo mi nie poradziłeś! — uśmiechnął się Rosomak.

1392

Teraz dla rozgrzania parli łódź żywo, a Odrowąż takie znał prostki i przesmyki, że ani się obejrzeli, jak byli w swej przystani.

1393

Rosomak huknął — nikt mu nie odpowiedział, tylko Kuba przyśmigał po gałęziach i skarżył się, że głodny. Odezwała się też klacz i nawet apatyczna Hatora oznajmiła, że jej się należy południowy obrok. A słońce stało dobrze po południu. Chata była pusta. Na stole leżała kartka od Żurawia, że przyszedł do niego chłop po ratunek dla chorej żony i że wróci ledwie na noc. Ale Pantera o sobie żadnego nie składał raportu i Rosomak głową pokręcił.

1394

— Figiel jakiś komuś płata albo zaspał w puszczy. No, bierzmy się do roboty! Rozpalaj ogień, chłopcze, i przebierz się! Ja domowników nakarmię i krowę wydoję. Zaraz trzeba ryby oprawić, bo upał. Naści, Kuba, orzechów, nie lamentuj!

1395

Odrowąż nie dbał o obiad ani o spoczynek. Zaraz suma na trawę wywlókł, zabił i jął śluz ze skóry wiechciem i popiołem oczyszczać. Coto skoczył mu na pomoc.

1396

— Pantera opowiadał, że raz w brzuchu suma znalazł żydowskie „bogomolie”[180]. Podobno połknął cyrulika[181], który się utopił.

1397

— A pantofle strawił! Ho, ho, Pantera widział pewnie i króla wężów z kamykiem, co czyni niewidzialnym. Tego kamyka on często używa!

1398

— On także opowiadał, że dał gadzinie rozdrażnionej gałązkę lipową do ugryzienia. No, i gałązka zrobiła się gruba jak kołek. Czy to być może?

1399

— Wszystko być może, byle znalazł się głupi, co kłamcy uwierzy.

1400

— On mi obiecał to pokazać, tylko żmij nie spotkaliśmy wtenczas.

1401

— Jak się trafi żmija, to właśnie lipowej gałązki nie będzie pod ręką.

1402

Rosomak przyniósł im mleka i chleba — na gotowanie obiadu nie było czasu.

1403

Zajęli się wszyscy trzej oprawieniem ryby i tęgo się zmachali, gdy wreszcie ukazał się Pantera, niosąc w ręku przepysznego zielonogłowego kaczora.

1404

— Byłem u pszczół na Puchaczym Ostrowiu! — zagadał, by usprawiedliwić swoje zniknięcie. — Lada dzień będą się roić! Okrutna siła! A wracając, patrzę: z sosny zrywa się jastrząb i coś błyszczy przy rososze. A to on, szelma, kaczora tego tam przyniósł i zaczął drzeć. Ot, na szyi znaki. Odebrałem! Ale i wam wyprawa się udała. Suma pod nakrywkę wódz wziął! Ot, majster. Dajcie, ojcze, zastąpię was! Palcie fajkę na komary!

1405

Odrowąż się wyprostował, obejrzał kaczora i krzesząc ogień z fajki, powoli odparł:

1406

— Z sumem też osobliwość się stała. Płyniemy, płyniemy… Patrzymy: sokół leci i bęc… Coś nam w czółno upuścił. To był sum.

1407

— Ho, ho! Musiał nie sokół, ale nurek być — zaśmiał się Pantera.

1408

— Nie. Sokół i pewnie ten sam, co tego kaczora na wodę złowił.

1409

I Odrowąż pokazał dziób ptaka rozdarty żelazem haczyka.

1410

Coto na razie nie zrozumiał i patrzył zdumiony, aż go objaśnił wybuch śmiechu Pantery.

1411

— Ot, i dopatrzył. Przed wami nic się nie ukryje. Mówiłem ci, rekrucie, mędrzec nad mędrcami ten nasz nauczyciel.

1412

— No, to opowiedzże, jakeś polował? W jeziorze, z harbuzem na głowie?

1413

— Nie. Z brzegu, na Tęczowym Moście. Kaczki tam stadami żerują. Nawlokę kijanek na haczyki, puszczę na wodę, a sam leżę i czekam. Fatyga niewielka, a jak sznurki od wędek o nogę zaczepić, to i przespać się można. Jak kaczka się złapie, to sama znać da i obudzi, za nogę ciągnąc!

1414

Rosomak ryby oprawiał i ani słowem się nie odezwał, ale milczenie to dobrze Pantera rozumiał, bo po chwili zaczął się usprawiedliwiać.

1415

— Właściwie myślałem, że się szczupak złapie, ale te kaczki takie obżarte, że szuflują[182] błoto, na nic nie zważając. No i te kaczory to nicponie. Gniazda nie pilnuje, samiczki nie pilnuje, o małe nie dba. Łobuzy błotne! Prawda, wodzu? Rozpustniki to i byłyby, pewnie nawet pijaki, gdyby ktoś tam na bagnie wódkę szynkował.

1416

— Jeśliś się mianował kaczym misjonarzem, to w ten sposób obyczajów nie poprawisz.

1417

— Zawszeć o jednego zbereźnika mniej!

1418

— Pozostali cnoty nie nabiorą, ale chytrości w unikaniu misjonarza!

1419

— Gotowe! — zawołał Pantera, prostując się. — Teraz niech nam doktor gotuje głowę suma, a ryby do pieca! Ażeby wódz na mnie nie był krzywy za tego marnego kaczora, to ja powiem, żem odkrył osobliwość. No, mówić?

1420

— Pleć, pleciugo! — zaśmiał się Odrowąż.Ptak

1421

— Znalazłem gniazdo kaczki na drzewie. Dalibóg, na sośnie!

1422

Rosomak ruszył ramionami. Coto parsknął śmiechem.

1423

— Bywa! — potwierdził Odrowąż. — Nawet ci opowiem, jak małe wyprowadza, bom widział: brała każde w dziób, znosiła na ziemię i kładła łapkami do góry. Leżały spokojnie na grzbiecie, aż zniosła ostatnie. Wtedy każde odwróciła na łapki i poszły za nią sznurkiem do wody.

1424

Nikt mu nie zaprzeczył, a Coto jął się dopominać, żeby go Pantera zaraz do gniazda prowadził.

1425

— W niedzielę pójdziemy. A teraz, Pantero, chatnym ładem się zajmij, bo Żuraw wróci późno w nocy. Zresztą on już swój miesiąc odsłużył. Na ciebie kolej.

1426

Pantera obładował się rybami i ruszył do chaty, pośpiewując:

Oj dej dy dy, oj dy dy,

Zagnali mnie do bidy!

Oj do bidy, do jakiej.

Dali łatać przetaki[183].

1427

Bujne wyprawy, włóczęga po puszczy, cudaczne łowy i pomysły — wszystko to trzeba było przerwać i zaprząc się do orki domowego gospodarstwa na cały długi miesiąc.

1428

Przez chwilę osowiały był Pantera, potem coś sobie wymyślił na pociechę, bo zaczął pogwizdywać i uśmiechać się do siebie. I zabrał się do roboty z wielkim rozmachem.

Znój

1429

Zapanowało nad ziemią słońce w całej potędze. Wieczorne zorze nie gasły. Ledwie się stały bursztynowe na zachodzie, już wschód opalowy się nadszedł i po krótkiej nocy budził się świat do czynu. Bujały liście, kwiaty, słały się dywany coraz barwniejsze, we wszystkich gniazdach samiczki ogrzewały jajka lub zaczynały karmić pisklęta. Miodowa woń biła ku niebu z polan kwietnych, upajała szarą chmarę pszczelą, podniecając do rójki[184]. Jak srebrne flety grały po lesie wilgi — ostatni przybysze letni! Nie było to jeszcze lato, ale zaczynał się znój i gorączkowa praca tworzenia owocu z kwiatu, hodowania przyszłości.

1430

Pod sosnami w słońcu zabarwiły się poziomki; w cieniu wystrzeliły pierwsze wielkie dzwonki; łąki zaczerwieniały od smółek.

1431

Wszystkie te oznaki zbierał w myśli Pantera, przykuty do chaty, oczekując na coś, co go uwolni od gotowania i krzątania gospodarskiego.

1432

Obierając kartofle, sprzątając, piorąc bieliznę, rąbiąc drwa, zawsze zerkał w kierunku kładek, które prowadziły do dalekich ludzkich osiedli.

1433

Aż pewnego odwieczerza, gdy szykował ryby do suszenia, posłyszał szelest w chaszczach i na polanie ukazał się chłopak, wyrostek.

1434

— Jasiek! A gdzie matka? — krzyknął Pantera, czując wielką ochotę do fiknięcia koziołka z uciechy.

1435

— Idzie z ojcem i siostrą. Bo wiecie, mamy dziecko! — Marynka! A gdzie dziadzio?

1436

— W puszczy. Aleście marudzili z przybyciem w tym roku!

1437

— Czekalim na ciotkę, która się aż do Kalwarii[185] pieszo ofiarowała. Nie można było domu bez opieki zostawić! A wiecie? W tym roku już i ja koszę!

1438

Stanął chłopak — wyprostowany i dumny, że znoju już jest godny jak sławy. Na ramieniu niósł kosę i grabie, a spod kres[186] słomianego kapelusza patrzyły zuchwale czarne oczy. Kosę starannie zawiesił w cieniu, pozbył się torby i spencera[187] płóciennego i od skwaru spragniony poszedł do wiadra z wodą.

1439

A na polanę weszło dwoje ludzi. Kobieta — smukła, wysoka, z dzieckiem na ręku i mężczyzna — czarniawy, obładowany kosami, grabiami, łozową kołyską i torbami.

1440

— Pochwalony Jezus! — pozdrowiła kobieta, uśmiechając się z serdeczną życzliwością.

1441

— Na wieki! Witajcie, matko! — odparł Pantera. — Oczy wypatrzyłem, tak was wyglądam! Łąki czerwone, gotowe do cięcia, a was nie ma i nie ma.

1442

— Ale za to robotnica nam przybyła! — zawołała wesoło.

1443

Pantera zdjął kapelusz, ukłonił się nisko szerokim ruchem.

1444

Żart, Małżeństwo, Dziecko— Panie ojcze, pani matko! Pięknie proszę o rękę tej panienki.

1445

— Z miłą chęcią. Bierzcie i trzymajcie! — zaśmiała się, podając mu dziecko.

1446

Pantera wziął je na ręce.

1447

— Witam cię, panno młoda, i biorę cię sobie za żonę. Wolno pocałować? Bardzo trafnie w matkę się wdała. Oczki masz jak barwinek, a włoski ciemne. Na warkocze i ząbki jeszcze trzeba poczekać, widzę! Proszę panią do chaty, zaraz gniazdo jak dla wilgi uszykujemy!

1448

— Kiedy żona dała wam córkę, mnie wypada dać posag! — rzekł czarniawy zięć Odrowąża, zdejmując z ramion swój ładunek i podając misterny łozowy koszyk na sznurach, prymitywną kołyskę.

1449

W parę chwil instalacja nowo przybyłych została dokonana wedle corocznego porządku. Kobieta z dzieckiem zajęła alkierz, posłanie Odrowąża wyniesiono do sieni. Dla Cota i Szczepańskiego z synem posłano obficie siano na górze i Szczepańska wnet objęła chatne rządy.

1450

Pantera bawił się z dzieckiem, przekomarzał się z matką i promieniał radością, że pozbył się żmudnego obowiązku po dziesięciu tylko dniach dyżuru.

1451

Udawało mu się tak co roku.

1452

Ruszyli też zaraz we trzech obejrzeć trawy i wrócili wszyscy razem, bo się wnet zhukali w puszczy.

1453

Coto od razu się z Jaśkiem zapoznał i zaczął dopominać się kosy.

1454

— Jakże to! — nudził Rosomaka — on ma tylko trzynaście lat i kosi, a ja mam szesnasty.

1455

— Ho, ho, ja mam trzydzieści siedem i dopiero się dziś ożeniłem. Pojąłem waszą wnuczkę, ojcze. Zaraz, ledwiem ją poznał, bo bałem się, że mnie Żuraw ubiegnie! — śmiał się Pantera.

1456

— No i na teściową zdałeś swą robotę.

1457

— Ale za to wyręczę żonę w grabieniu. Coto, dostaniesz kosę, nie lamentuj, mam zapasową. A dogodzę ci przez wdzięczność, żeś mi doradził małżeństwo. Pyszny wynalazek! Zaraz mi przybyło powagi!

1458

I na udokumentowanie tej powagi dał susa w gąszcze, zabeczał jak kozioł i krzyknął:

1459

— Hej, Jasiek, Coto! Kto goni Panterę?

1460

Chłopcy pognali.

1461

— On ich godzinę będzie zwodził, a wreszcie gdzieś się przyczai, omami, że i do wieczora będą szukali! — zaśmiał się Odrowąż.

1462

Jakoż, gdy przyszli do chaty, zastali Panterę z „żoną” na ręku i z Kubą na ramieniu. Trochę tylko był zdyszany.

1463

— Gdzie chłopcy? — spytał Rosomak.

1464

— Szukają Pantery po puszczy.

1465

Rosomak i Żuraw powitali Szczepańską, ale Odrowąż nie dał im długo gawędzić.

1466

— Póki jasno, przygotujcie i wyklepcie kosy. Jutro z rosą trzeba zaczynać!

1467

Wziął więc każdy kowadełko, młotek i kosę bez rękojeści i rozpoczęło się staranne, delikatne kucie.

1468

— Hej! Kwiaty, zioła, manny, kostrzewy, tomki wonne i kto was tam zliczy i nazwie! To wasza śmierć kosę ostrzy i zębi! — rzekł Rosomak jakby z żalem i z cicha, że go tylko druh Żuraw słyszał.

1469

— Jedno dla drugiego żyje i ginie. Zostanie w ziemi korzeń jak dusza! — odparł Żuraw.

1470

„Dzyń, dzyń, dzyń, dzyń!”, podzwaniały po stali młotki, jakby dawali sygnał do roboczego boju. A Odrowąż, niczym wódz, każdą kosę — niby klingę szabli — pod słońce obejrzał, za godną uznał lub poprawić jeszcze polecił; dla Cota sam ostrze wyklepał i w rękojeści osadził.

1471

A właśnie i chłopcy nadbiegli zziajani, zmoczeni, w odzieży podartej, ale rozbawieni i śmiejący się, niosąc w triumfie kapelusz i chodak Pantery.

1472

— Tropiliśmy jak ogary, ale Pantera od nich śmiglejszy — wołał Coto.

1473

— Rzuciłem wam chodak i kapelusz i widziałem, jakeście lecieli z nosami przy ziemi, a ja siedziałem na Proszalnej Babie, nisko nad ziemią. A potem zeskoczyłem i poszedłem do chaty. Z was rekruci, myśliwi z torbą na śliwy!

1474

Odrowąż skinął na Cota i wyprowadził go na polanę.

1475

Praca, Wieś— Masz, dzieciuchu, kosę. Przypatrz się, jak osadzona. Tu oto ostrze założone na dzierżak[188], pierścieniem żelaznym i klinkiem umocowane. Czasami bywają okazje u nas, że się na sztorc oprawia. Wtedy kosiarze już się kosynierami zwą i koszą wraże łby. Narzędzie to zatem szanowne i nobilitowane, więc trzeba je szanować i utrzymać w takim ochędóstwie[189], jak żołnierze broń utrzymują, bo nie wiadomo, kiedy i na co będzie potrzebne. Rozumiesz?

1476

— Rozumiem, ojcze! — odparł Coto, mimowolnie prostując się jak szeregowiec przed wodzem.

1477

— To dobrze. Jak nauczysz się ciąć trawę, pokażę ci, jako się robi, gdy na sztorc założysz. Teraz ujmij ot tak, stój prosto, ramionom daj rozmach i za każdym rzutem przy końcu zakosu prawą koniec ostrza nieco w górę poderwij. Ot tak! Nie kręć się cały jak wiatrak, tylko w krzyżach jak na śrubie się obracaj. No! Spróbuj!

1478

Coto stanął w pozycji i zaczął machać.

1479

— Niczego sobie. Pojmiesz! — zachęcał go stary. — Ramiona rozprężaj, nie garb się. Swobodnie, drobno zagarniaj, grzywy nie zostawiaj, podrywaj u końca. A jak czujesz, że tępieje, popraw menteszką[190]. Ot tak! W takt, równo. Możesz zagwizdać: „Ej ostre, ej ostre, ej ostre kosy nasze”[191].

1480

— A jak na sztorc postawię, to będzie: „Bartoszu, Bartoszu, nie traćwa nadziei”[192] — zaśpiewał Coto.

1481

Wolność, Ojczyzna, Polska, ŚpiewUśmiech wygładził bruzdy na licu Odrowąża.

1482

— Umiesz? Pewnie matka nauczyła? No to i chwała Bogu! Zdasz się do roboty.

1483

— „Bóg pobłogosławi, ojczyznę nam zbawi”[193]— podchwycił Jasiek.

1484

— Panie! — rzekł Odrowąż do Rosomaka — może już oni doczekają sądu i wolni będą!

1485

— Może oni, może ich dzieci lub wnuki. Sprawiedliwość przyjdzie i sąd być musi — odparł poważnie Rosomak.

1486

„Dzyń, dzyń, dzyń, dzyń!”, wydzwaniała lita stal kos. Chłopaki zawzięcie słali pokosy — ledwie ich zwołano na wieczerzę. A potem, leżąc obok siebie na sianie, gwarzyli.

1487

Wojna, Wolność, Żołnierz— Ja bym chciał dostać się do Ameryki! — mówił Jasiek. — Ojciec powiada, że tam już jest z naszych wojsko, co tu przyjdzie Mochów[194] i Szwabów[195] prać.

1488

— U nas w szkole jest tajny związek wojskowy. Po nocach się ćwiczą. Mają rangi i odznaki, i przydomki. Ale to wielki sekret i małych się nie przyjmuje, bo mogą się wygadać. A za zdradę kara śmierci. Ten, co stoi na czele, nazywa się „Kruk”; i tylko dwóch wie, który to.

1489

— Ja bym się chciał nazywać „Strzała”.

1490

— A ja „Tur”!

1491

— Spać, smyki! — zawołał Pantera ze swego legowiska. — Koszulę to jeszcze w zębach nosi, a już spiskuje. Wojaki, Tury, Strzały! A do krynicy po wodę w nocy lęka się iść, a byle za furtką, to już zabłądził! Ojczyznę chce wywalczyć gębą, ale sam sobie w żadnej biedzie nie poradzi!

1492

— To się pokaże przy sposobności — odparł zuchwale Coto i zaczęli szeptać z Jaśkiem.

1493

Zdawało im się, że wcale nie zasnęli, toteż bardzo byli zawstydzeni, gdy ich Pantera wyciągnął z siana za nogi, wołając, że kosiarze czekają.

1494

Ranek był ledwie perłowy i słońce jeszcze nie wstało, gdy ruszyli szeregiem za przodownikiem Odrowążem, znacząc ślad ścieżki na rosie. Stary półgłosem odmawiał pacierze, a pozostali milczeli.

1495

— Śniadania nie będzie? — spytał Coto Jaśka.

1496

— Z rosą najlepiej się kosi. Jak słońce wstanie, matka śniadanie przyniesie. W południe będziemy spać.

1497

Wyprowadził Odrowąż swą gromadkę na szeroką haliznę wśród lasu, przeżegnał się i zakos pierwszy położył. Za nim stanął Rosomak i po kolei rozciągnęli się w szereg, siekąc równe sznury, ścieląc jednostajne wały trawy.

1498

Praca, Wieś„To głupstwo!”, myślał Coto, machając zajadle za Żurawiem, który czynił to jakby od niechcenia — ruchem swobodnym, bez wysiłku. Doszedł do skraju Odrowąż i zachodząc na następny zakos, na robotę spojrzał.

1499

— Coście się tak zgrzali, chłopcy? Zbyt łakomie zajmujecie, ot, grzywy zostawiacie! Drobniej, wolniej, bo do południa nie wytrzymacie!

1500

— Ale o! Wcale nie tak ciężko! — odparł Coto, zsuwając kapelusz z czoła i stając w pozycji do ostrzenia kosy.

1501

— Zobaczymy tę łatwość jutro! — ozwał się Pantera. — Machasz jak wiatrak skrzydłami, i znaczny[196] będzie twój pokos na każdej polanie. Szczęście, że jutro nawet ręką nie ruszysz po tym impecie. A kosę ostrząc, nie gap się na droździe gniazdo, ale patrz, jak i po co pociągasz menteszką, bo i do południa ostrze bez klepania nie starczy.

1502

Ale Coto w swej zarozumiałości tylko ramionami wzruszył.

1503

— Pantera zawsze do mnie mnie coś ma!

1504

Legł jeden pokos i drugi, aż się ukazała Szczepańska ze śniadaniem. Spoczęli więc w cieniu na krótką chwilę posiłku i wrócili do pracy. Słońce poczęło mocno dogrzewać; kosili tylko w bieliźnie, pot spływał po twarzach i rękach, lica gorzały krwią. Nie odzywał się nikt, rozprężały się płuca pośpiesznym tchem, spiekały się wargi z pragnienia.

1505

Gdy zachodzili na nowy pokos, ledwie był czas obetrzeć twarz rękawem, a już niestrudzony Odrowąż odsadził się naprzód i słał trawę na nowy wał.

1506

Aż wreszcie na słońce spojrzał i stanął.

1507

— Jedenasta! — rzekł — teraz poleżymy, prześpimy się, posilimy, aż żar minie. Na wieczorną rosę trza poczekać!

1508

Na to hasło posłuszna jego gromada w mig się rozprzęgła, stawiając kosy jak broń na placu boju.

1509

Okazało się, że kosząc, każdy coś sobie upatrzył. Rosomak odszukał łozowy krzak i znalazł w nim gniazdo. Żuraw nożem wykopywał jakiś korzeń, Szczepański wyrąbał specjalnie zgiętą brzostową gałąź. Odrowąż wycinał hubę dębową. Pantera dopadł na wpół dojrzałe poziomki.

1510

Tylko chłopcy padli na ziemię jak martwi i natychmiast zasnęli.

1511

Nie słyszeli sygnału na obiad; nie było sposobu, by ich obudzić.

1512

— Niech śpią — zadecydował Rosomak — przyniesiemy im tu jedzenie. Wykończyli się doszczętnie.

1513

Gdy się zbudzili, był wieczór. Zerwali się, obejrzeli — byli sami na skoszonej polanie. Obok nich stały dwojaki z jedzeniem i dzbanek z wodą.

1514

— O Jezu! — krzyknął Jasiek — przespaliśmy cały dzień.

1515

— I jak im się pokazać, narażając się na drwiny Pantery? — jęknął Coto.

1516

Zamyślili się frasobliwie.

1517

— Bo i wstyd! — szepnął Jasiek, bliski płaczu.

1518

— Już lepiej wcale się nie pokazywać.

1519

— A jakże?

1520

— Uciec.

1521

— No i co?

1522

— Gdzieś osiąść osobno w puszczy nad jakimś niedostępnym oblewem[197].

1523

— Ty możesz, ale ja nie! Matka będzie się trapiła — odparł poważnie Jasiek. — Chyba jej powiem.

1524

— No to leć i powiedz.

1525

Pobiegł Jasiek, a Coto zaczął tworzyć plan owego osobnego bytu — schroniska na drzewie, posiłki z jagód i jaj ptasich. Zaczął mu się ten projekt podobać, gdy nadbiegł Jasiek.

1526

— Matka mówi, że dziadzio zostawił dla nas rozkaz, żebyśmy poszukali raków na wieczerzę. Umyślnie nas zostawili.

1527

— Może to nieprawda?

1528

— Matka mówiła, słyszysz? Matka i za górę złota nie powie nieprawdy! — oburzył się Jasiek i gotów był do bójki, gdyby tamten ośmielił się pisnąć.

1529

Miał już ze sobą siatki i torby i na przełaj ruszyli do jeziora.

1530

— Bolą cię kości? — spytał Coto.

1531

— Iii, nie! Trochę! — bąknął Jasiek.

1532

Woda orzeźwiła ich i brodzili z rozkoszą, a że raki dobrze brały, po trosze zapomnieli i o wstydzie, i o zmęczeniu.

1533

Gdy wrócili ze zdobyczą do chaty, tamci zawzięcie klepali kosy — jakby nikt ich nie zauważył. Przy wieczerzy Pantera stękał, że rąk i nóg nie czuje ze zmęczenia, a inni mu przytakiwali.

1534

— Po lacku[198] robimy, nie po chłopsku — rzekł Odrowąż — a nawet i chłopi połamani się czują na początku. Nic to, trza się wykąpać i przemóc. Za parę dni zapomnimy! Żeby tylko ten upał deszczu nie sprowadził.

1535

Pokładli się zaraz spać i Coto śnił, że po dachu bębnią krople ulewy i można będzie leżeć w sianie do południa.

1536

Ale był to tylko sen i zdało mu się, że chwilę zaledwie spoczywał, gdy go zaczął budzić Pantera. Pogodny świt wzywał do znoju.

1537

Coto podniósł się i ze stuknięciem na powrót upadł na posłanie. Okropny ból wszystkich muskułów, kości, ścięgien wyciskał mu łzy z oczu i przyprawiał o mdłości.

1538

— Nie mogę się ruszyć! — wyjęczał z płaczem. — Zostawcie mnie! Chyba to paraliż.

1539

— Paraliż! Czego to się zachciewa? Przemęczyłeś się, niezwyczajny roboty. Teraz się przemóż, bo inaczej tydzień męczyć się będziesz. Każdy z nas trochę nadwerężony, ale to się w robocie rozejdzie! Zęby zaciśnij i ruszaj się! Ot, i Jasiek skurczony i krzywy, a chodzi.

1540

— Nie ruszę się, nie mogę! — płakał Coto.

1541

— No to leż, płakso, smarkaczu!

1542

— Damy ci imię Robotna Gęba! — zadrwił Pantera i zniknął w otworze strychu, a Coto, jakby po policzku, zerwał się i potniejąc z bólu, dopełzł do drabiny.

1543

Zginie, a nie zostanie. Umrze, ale bez wstydu. Ból aż mu kurczył twarz, lecz niesłychanym wysiłkiem zszedł na dół. Wszyscy chodzili sztywno — to go pocieszyło.

1544

— Bardzoś połamany? — spytał Jaśka.

1545

— Nie pytaj! Strach, jak wszystko boli. Nie chce się słuchać, bo jak uważasz, to aż w gębie kwaśno się robi. Tamci nic po sobie nie pokazują, więc wstyd mazać się! Matka mówi, żeby się wykąpać, woda ból wyciągnie. Chodźmy!

1546

Praca, Radość, Dusza, Obraz świata, Kondycja ludzkaCoto zawlókł się do kąpieli i rzeczywiście na tyle go to wzmocniło, że mógł iść bez wielkiej męki. Ale gdy stanął w szeregu z kosą, myślał, że zemdleje przy pierwszym ruchu.

1547

Szczęściem nikt go nie popędzał. Kosili małe polanki, rozpierzchli się po zakątkach. Za nim kosił Rosomak i folgował[199]. Gdy po chwili stanął, by oprawić ostrze, rzekł:

1548

— Chłopcze, będziesz miał teraz dla trudu ludzkiego zrozumienie i cześć, bo sam to przecierpisz, co inni znoszą. Nie kosić się uczysz, ale przechodzisz szkołę zrozumienia pracy. Jutro już ci lżej będzie, ale pamięć bólu zachowaj!

1549

Coto obejrzał się, czy są sami, i rzekł z cicha:

1550

— Ale, wuju, dlaczego my się tak męczymy, żeby bydło Odrowąża miało siano.

1551

Rosomak się uśmiechnął.

1552

— A po coś się obejrzał i z cicha mi to mówisz? Czujesz, że zła to myśl. Przestań robić; jeśli tak czujesz, na nic twój trud.

1553

— No, ale naprawdę tak jest.

1554

— Naprawdę pracujemy dla pracy, z ochotą. Mniejsza o to, czyje bydło przekarmi się naszą pracą, byle sytość stworzeniu-pomocnikowi dał nasz trud. W mróz zimowy to siano da ciepło i siłę bydlęciu, które pracuje dla człowieka. Współtowarzysz to poczciwy! Zagarniaj, chłopcze, starannie tomki pachnące, groszki i tymotki; i myśl, jak ci wdzięczne będzie zwierzę za opiekę i pożywienie. A czyje ono? Nasze czy nie nasze? Niech o tym myśli taki, co nie rozumie, że tylko dusza jest nasza własna, a wszystko inne dzierżawne i czasowe!

1555

Umilkli, tylko z cichym szelestem słała się trawa, i Coto wstydził się swego odezwania.

1556

— Hop, hop! Śniadanie! — rozległo się wołanie Szczepańskiej. — I co? Ruszacie się, chłopaki? — spytała.

1557

— Ee, całkiem przeszło! — odparł Jasiek.

1558

— Jutro już za nimi nie nadążymy! — rzekł Żuraw.

1559

— Jutro wyprawimy ich, żeby ruszyli pokosy.

1560

— Jeżeli pogoda pozwoli, w sobotę trzeba stóg złożyć. Siano będzie jak szafran. Trzeba się zwijać, bo z pełnią przyjdzie słota! I głuchy święty nas posłyszy!

1561

— Jaki głuchy święty? — spytał Coto.

1562

— A ten patron deszczu[200]. Przykazał mu Pan Bóg: „Idź, gdzie proszą”, a on dosłyszał: „Idź, gdzie koszą”. No i byle posłyszał ostrzenie kos, leje!

1563

Podczas południowej przerwy Żuraw zawołał Cota, by mu pomógł w kopaniu leczniczych korzeni, i zaprowadził go na pierwszą skoszoną polanę. Usiedli na pokosie już chrzęszczącym i Żuraw rzekł:

1564

Lekarz— Masz gorączkę, chłopcze, i możesz dostać zapalenia stawów. Weź ten proszek i rozbierz się. Trzeba cię wysmarować! Jak się zaniedbasz, poleżysz tygodnie.

1565

— Jaki doktor dobry! — szepnął wzruszony Coto. — Istotnie, ledwie żyję!

1566

I poddał się cierpliwie masażowi, a potem zasnął w cieniu, nakryty z lekka wonnym sianem — i zbudził się jakby odrodzony.

1567

Przy obiedzie dowiedział się od Jaśka, że i on przeszedł przez umiejętną kurację doktora.

1568

— On taki dobry, że aż strach! — mówił Jasiek. — Dwa lata temu uratował mnie od śmierci! Tyfus miałem. I we dnie, i w nocy mnie pilnował, bo i matka ledwie była wstała!

1569

— No, chłopcy. Wy już do grabienia się bierzcie, a starajcie się za nami nadążyć. Pojutrze całą gromadą stóg stawiamy! — zakomenderował Odrowąż.

1570

Była to ulga w znoju, inny ruch ramion i niejednostajny wysiłek.

1571

A największą była dla chłopców uciechą, że pracowali pod komendą „matki”.

1572

„Matką” nazywali Szczepańską wszyscy.

1573

Była dla tych wszystkich mężczyzn symbolem majestatu kobiecego, a zarazem czaru i wdzięku. Żeby godnie czcić, a zarazem kochać, dali jej tę nazwę zaszczytną a jednocześnie pieszczotliwą.

1574

Więc rano Coto brał na plecy kołyskę, Jasiek grabie, „matka” na ręce „pannę młodą” — i szli do roboty.

1575

Kołyskę zawieszano w cieniu na drzewie, dzieciak, osłonięty od owadów, zasypiał, a polany, gdzie grabili, rozbrzmiewały wnet śpiewem i śmiechem.

1576

Coto zaraz zrozumiał, jak się siano zbiera w wały, jak się je potem gromadzi na „sczynki[201]” i wznosi na grabiach wysoko, nad głowę, i kładzie na kopice[202]. Oni znosili, „matka” składała; uwijali się na wyścigi — podnieceni, rozbawieni, ze śmiechem, pomimo że skwar smalił ich lica, a pot parował na plecach. A gdy skończyli kopicę i chłopcy odpoczywali, i dopadali chciwie do bakłaszki[203] z wodą, „matka” odwiedzała gniazdo, zawieszone na gałęzi, wydobywała swe pisklę, karmiła je i ucałowawszy, usypiała, kołysząc i nucąc.

1577

Dzieciak był widocznie zdrów, bo nie grymasił i jakby rozumiał, że nie mają ludzie czasu na zabawy — zasypiał posłusznie.

1578

Czasami od strony kosiarzy dochodził odgłos ostrzenia kos, a pod wieczór zjawiał się Pantera — jak mówił — w konkury do żony. Brał dziecko na ręce i nosił je, pokazując kwiaty i motyle, i prawił różne gadki.

1579

Matka zostawiała ich wtedy i szła do chatnego gospodarstwa.

1580

Umiała je prowadzić i miała czas na wszystko. Chata była umyta i ukwiecona, posiłek uwarzony, bydlątka dopatrzone, odzież i bielizna uprana. Gdy wracali z roboty, mogli odpoczywać — nawet drwa znajdowali narąbane i pościel czystą zasłaną. A kobieta, uśmiechnięta, jasna wewnętrzną szczęśliwością, miała dla każdego dobre słowo, żart i staranność.

1581

WspomnieniaW duszy Cota, którą miasto, koleżeństwo i złe książki już skaziły, odzywały się czasem głosy jakby wstydu i skargi. „Matka”! Jakże on bywał dla swojej zuchwały, lekceważący, niechętny! A profesorowa! Boże, czy Pantera o niej zapomniał, czy nie zażartuje kiedy wobec tej „matki” i co ona wtedy o nim pomyśli? A wiersze, które pisał do Wandy Albersonówny, znajomej ze schodów, rozczochranej, rudej zalotnicy-pensjonarki!

1582

Przechwalał się przecież jej zaczepkami, spojrzeniami i chichotem przed kolegami — mówili często o rozpuście i drwili z panien. Coto nie śmiałby odezwać się na ten temat do Jaśka, z którym zawarli przyjaźń, zmawiali się na różne awanturnicze wyprawy i wiedli fantastyczne życie, pełne marzeń.

1583

Najbliższym celem tych marzeń było otrzymanie leśnych nazw i przyjęcie w poczet leśnych ludzi.

1584

— Dla ciebie to pół biedy, „Jasiek” na ciebie wołają… Ale dla mnie, gdy ktoś powie: „Coto”, to jakbym w ucho dostał! Już o nic nie pytam, już wszystko leśne rozumiem i zawsze: „Coto”!

1585

— Trzeba czymś się wsławić, coś zdobyć! Żeby tak nazwali „Lisem”.

1586

— „Lis”, dobrze. Ale jak to zdobyć?

1587

— Czekaj! Jak się z sianem skończy, poszukamy jam. Wykopiemy całe gniazdo! Wódz Rosomak będzie rad, bo lisy tępi. Albo jakby znaleźć orle gniazdo… Ale to chyba na przyszły rok! Ot, „Orłem” się zwać!

1588

Marzenia te przerywał sen, a może i we śnie dalej się snuły, bo często w nocy Szczepański lub Pantera trącał chłopaków i upominał.

1589

— A to rechocą i krzyczą przez sen jak żaby w błocie.

1590

Chłopcy milkli przestraszeni.

1591

— Ojej, jeszcze nas „Okrzakiem” lub „Bąkałą” nazwą! — szeptał Coto.

1592

Gdy kopic postawili kilkanaście, zjawił się pewnego ranka na polanie, gdzie grabili, Pantera na oklep na Łatanej Skórze, ubranej w chomąto, i zawołał:

1593

— Coto, przejdziesz z piechoty do konnicy!

1594

— Aha, jutro stogi staną! — ucieszył się Jasiek.

1595

— Nie jutro, ale dziś. Do południa trzeba kopice wszystkie ściągnąć ot, tutaj, a od obiadu cały leśny naród stoży[204]. Rozkaz ojca Odrowąża, bo jutro ulewa!

1596

— Oj, to dobrze! — wyrwało się chłopcom.

1597

— Że pokosy zmokną, to dobrze? Oj, gospodarze z was, co mają tylko stodołę pod kapeluszem, a w niej wróble się gnieżdżą! No, żywo, bierz, Jasiek, linkę, a ty, Coto, gramol się na szkapę! A może ci zydelek[205] podać? Zaczynajcie od najdalszych. Muszę, matko, z żonką się przywitać! — Wziął dziecko na ręce i zaczął z nim tańczyć, pośpiewując:

Pada deszczyk, pada po drobnej krzewinie,

Kochajże mnie, żonko, ino nie zdradliwie!

1598

— Oj, zięciu, zięciu, deszczu nie wywołuj, córki mi nie bałamuć, a chłopaków pokieruj! — śmiała się Szczepańska.

1599

— Prawda! Coto pewnie pojęcia nie ma, czy koń ciągnie pyskiem czy ogonem.

1600

— Są ludzie, co ciągną tylko językiem! — warknął Coto.

1601

Pantera parsknął śmiechem.

1602

— A to ci rekrut pyskaty! Ochrzczę cię na pewno „Gęba Rusznica”! Zobaczysz! No, jazda, smyki!

1603

— Może pyskować Coto, gdy mu ubliżają! — ujęła się za chłopcem Szczepańska. — Za dwóch robi i składnie mu idzie nad podziw!

1604

— No, kiedy matka za nim, to ja już nie ubliżę. Zajeżdżaj, Coto, do tej kopicy. Stój!

1605

Teraz otoczył kopicę linką, zrobił supeł, założył zań orczyk, który się wlókł za postronkami chomąta, i uderzył dłonią po grzbiecie klaczy.

1606

— Jazda, kieruj po równym, na polanę!

1607

Zgarnęła się w sobie Łatana Skóra i posunęła się jak żywa kopica. Jasiek z Panterą ją eskortowali.

1608

Gdy trzy kopice były ściągnięte, Pantera zostawił robotę chłopcom, a sam zaczął łozę rąbać i ułożył spód pod stóg. Na sygnał obiadowy robota była skończona i obaj chłopcy konno ruszyli do chaty, śpiewając.

1609

— Będzie deszcz! Dziadzio się nigdy nie myli. Popłyniemy na jezioro, na raki, na ryby, będziemy pływać, nurkować! — cieszyli się zupelnie jak dzieci.

1610

Odrowąż niebo frasobliwie śledził, nie dał chwili spoczynku. Ledwie przełknęli strawę, już ich popędzał.

1611

— Żywo, widły, grabie! Wszyscy! Chałupę zostawić pustą. Żywo, bo nie skończymy!

1612

Pobiegli wszyscy kłusem. Ułożono stóg, stary stanął na spodzie, a wtedy wszyscy z gorączkowym pośpiechem zaczęli zbierać siano na widły i podawać mu w górę.

1613

I znowu Coto się przekonał, że był głupim rekrutem. Gdy tamci wszyscy nabierali na widły naręcza ogromne, że aż się gięli pod ciężarem, gdy wznosząc brzemię, podawali na stóg, jemu siano umykało, rozsypywało się tak, że donosił puste widły i rozpoczynał robotę na próżno, bliski płaczu, omdlewając z nieużytecznego wysiłku.

1614

Towarzysze byli tak zajęci, tak się śpieszyli, tak ciężki mieli trud, że wprawdzie nikt zeń nie drwił, ale też nikt nie uczył i nie pokazywał sposobu. Pracowali, milcząc, popędzani jakąś grozą, która się zbierała w niebie, wypełzała z ciemniejącego widnokręgu.

1615

Stóg rósł, niknęły w nim kopice — był już tak wysoki, że przystawiono doń drabinę, wbito między szczeble żerdź, na której jak na koniu umieścił się Szczepański — odbierał pełne widły i podawał wyżej. Uwijali się zajadle, gorączkowo, bez chwili wytchnienia, aż z góry rozległ się głos Odrowąża:

1616

— Zawieszam. Dobra nasza! Zbierajcie czysto, obierajcie boki grabiami, szykujcie powrósło[206]! Już nam deszcz niestraszny.

1617

A deszcz już leciał — wicher się zerwał, chmury nachodziły nad las, zaczynało w nich huczeć jak werbel na bitwę.

1618

Ludzie jeszcze zajadlej śpieszyli się.

1619

— Powróz sporządź! Ot tak! — zawołał Jasiek zdyszany, przypadając z Cotem do stogu i snując zeń siano, które Szczepańska skręcała w powrósło.

1620

A tamci zbierali roztrzęsione resztki kopic i podawali, wołając ochryple:

1621

— Zabieraj, hop, odbieraj!

1622

Wicher począł się z nimi borykać, szarpać siano, wydzierać z rąk brzemiona.

1623

— Dawajcie sznur! — krzyknął Odrowąż.

1624

Podano mu dwa — skrzyżował je na szczycie, końce utwierdzono w sianie, a z wideł uczyniono parę stopni, po których stary zsunął się na ziemię.

1625

Wtedy przeżegnał się i jakieś litery w powietrzu w stronę chmur nakreślił.

1626

— Nad chudobą naszą i nad nami Bóg łaskaw, dał czas i siłę, by dokonać tego. Niech mu będzie cześć i chwała.

1627

— Na wieki wieków. Amen! — odpowiedzieli.

1628

I stali chwilę wszyscy na widłach wsparci, dech łapiąc i uznojone twarze do wichru zwracając. A wtem lunął deszcz i grzmot uderzył z chmury.

1629

Tego wieczora, gdy Coto chciał wziąć łyżkę do ręki, nie zdołał zgiąć palców.

1630

Zawstydził się i spojrzał, czy kto to widzi. Ale wszyscy jedli i gwarzyli, tylko Żuraw nań patrzył — głową skinął porozumiewawczo i nieznacznie wywołał go do komory.

1631

Kazał mu się rozebrać, położyć na swej pościeli i jął mu ramiona i ręce masować. Chłopak usypiał, śmiertelnie znużony, i tylko szeptał:

1632

— O, dziękuję, dziękuję! Bylem mógł jutro z wami razem się znoić! O, bylem mógł.

1633

I zasnął. Żuraw go okrył i rzekł z cicha do wchodzącego Rosomaka:

1634

— Zwyciężył leśny duch. Rodzi się w nim nasza dusza.

1635

— Chwała Bogu! Będzie szczęśliwy! — odparł Rosomak, przesuwając serdecznie ręką po ciemnej głowie śpiącego.

1636

Nazajutrz padał deszcz, ale Odrowąż zaplanował kośbę[207], więc chłopcy nie mieli wakacji; ale za to koszenie mokrej trawy było lżejsze i upał nie obezwładniał, więc dotrzymywali starszym kroku.

1637

Dopiero po dwóch dniach, gdy dużo było zwalonej trawy, a pogoda się nie ustalała, kosiarze spauzowali i rozpierzchli się. Rosomak z Odrowążem popłynęli na połów, Szczepański z Żurawiem i Panterą darli łozy i pletli chodaki, a chłopcy pobiegli w las, by wyszukać zamieszkałe lisie jamy. I tak myszkując, gapiąc się, zaglądając do gniazd, usłyszeli w powietrzu dziwny szum. Nad polaną nisko leciała szara kula.

1638

— Rój, rój! — krzyknął Jasiek i pognał.

1639

Skoczył i Coto — i rozpoczął się szalony pościg. Przez krze i zwały pędzili, ciskając na rój garście ziemi, liście, gałązki, krzycząc zdyszani, podrapani a zajadli.

1640

Jakaś pierwotna żądza zdobyczy ogarnęła ich, jakaś pasja praojców bartników. Przedzieraliby się tak przez bagna, trzęsawiska, wody — nie ustaliby, chyba martwi.

1641

Aż wreszcie rój zmęczony opadł na krzew kaliny na spoczynek.

1642

Ciemne mrowie owadów zrobiło jakby szare grono i znieruchomiało.

1643

— Wody, wody! Kropić, bo się za chwilę poderwą! — komenderował Jasiek.

1644

Coto przyniósł wody w kapeluszu i prysnęli na rój.

1645

— A teraz co? Co z nimi robić? — pytał zdyszany.

1646

— Dawaj koszulę, moja podarta! — jąkał się Jasiek bez tchu, pomagając towarzyszowi rozebrać się. — Związuj kołnierz i rękawy witką łozową, mocno, ot, tak, prędzej, nim się opamiętają i zaczną ciąć. Podsuń koszulę pod gałąź. Trzymaj uważnie, żeby wszystkie zamknąć. O, już się burzą! Ani drgnij! Trzymaj, niech tną, my przecież leśni ludzie. Cierp, cierp, zaraz gałąź utnę.

1647

Przyjaźń, PrawdaCoto zacisnął zęby i spełniał rozkazy. Otoczył go szary jakby obłok — poczuł na ciele piekący ból, brzęk gniewny, zapach kwaśny jadu. Ale się zapamiętał w postanowieniu — ani pisnął, ani się nie opędzał.

1648

I oto triumfujący stanęli po dokonanym dziele. Obydwaj spoceni, zziajani, brudni — jeden do pasa nagi — i poznaczeni śladami żądeł.

1649

I trzymali jako zdobycz cudaczny worek z koszuli, w którym huczał rozpaczliwie uwięziony rój.

1650

— Czyja będzie zdobycz? Bo teraz na pewno dostanie się nazwę! — rzekł Jasiek. — Dobrze będzie, jak nazwą „Bartnikiem”! Ja straszną mam do pszczół ciągotę! Ale i tyś gonił, i wodę przyniósł, i koszulę dał, i ciebie więcej pocięły! Chcesz, to nieś!

1651

Zawahał się Coto, pomyślał. Byłaby to jego pierwsza zdobycz i pozbyłby się nienawistnego przezwiska, ale czuł, że to by było fałszem.

1652

— Nie, tobie się należy. Ja bym nie wiedział, co to leci, ani bym nie ścigał, ani nie wiedział, jak je uwięzić! Nie! Ty nieś!

1653

— Dziękuję ci! Teraz między nami braterstwo jest na śmierć i życie! — wykrzyknął rozpromieniony Jasiek. — Włóżże moją koszulę, a ja lecę z rojem. To się wódz ucieszy! Świętojański rój to skarb!

1654

W osadzie zeszli się wszyscy na obiad, gdy wpadł Jasiek, nagi po pas, ze swą zdobyczą w garści i zadyszany wołał:

1655

— Do wodza, niosę zdobycz!

1656

Rosomak wyszedł z chaty, a chłopak wyrecytował orację, którą sobie ułożył.

1657

— Leciał rój! Ja za nim. On na skrzydłach, ja piechotą. I dognałem. Zebrałem, w com miał na sobie, i przyniosłem. Proszę wodza o borową nazwę, i żem jest leśny „ludź” jako wy, starsi.

1658

Coś mu się splątało w oracji, ale Rosomak zrozumiał i biorąc mu z rąk zdobycz, rzekł bez uśmiechu, bardzo poważnie:

1659

— Zuch jesteś! Rozważymy twe życzenia i dowiesz się wieczorem o naszym postanowieniu.

1660

— Oszalał chłopak. Nagi biega po puszczy! Nie wstyd ci? — wtrąciła się matka i wepchnęła Jaśka do alkierza.

1661

— Do wieczora barć masz wystroić na przyjęcie twego roju! — zawołał za nim Odrowąż.

1662

— Mam, dziadziu, mam chojar upatrzony! — odpowiedział chłopak, zdyszany, kręcąc się w rękach matki, byle prędzej się ubrać i lecieć.

1663

Umieszczono rój w cieniu, uwieszony na gałęzi, i wnet wszyscy ruszyli, by mieszkanie mu urządzić. Zabrali z sobą długą drabinę, sznury, narzędzia — Jasiek, triumfujący, poprowadził.

1664

— Będą ludzie z dzieciaka — rzekł Odrowąż, gdy stanęli przy starej, samotnej sośnie na leśnej polanie. — Ma oko! Dziupla ku wschodowi, konar nad nią jak okap. Byle wnętrze nie za obszerne, będzie barć cudna! No, chłopcze, strójże sam!

1665

Jasiek już był na drabinie, a że nie sięgała, „leziwo[208]” ze sznurów sporządził i zawieszony u wylotu dziupli, dłutem i siekierą otwór oczyścił i wnętrze spenetrował.

1666

Nie mogąc bezczynnie wytrwać, Pantera wnet po sznurku z hakiem aż na górny konar się wydźwignął, niczym na koniu na nim zasiadł i jak dwa dzięcioły kuli!

1667

Podawano im z dołu narzędzia, mech, glinę, wreszcie zamknięcie z deski i ćwieka.

1668

Po paru godzinach karkołomnej roboty zeszli na ziemię i pokładli się jak martwi ze zmęczenia, ale barć była gotowa.

1669

— Będzie ta sosna „Piastem” się zwać — rzekł Rosomak.

1670

Odrowąż spojrzał na słońce.

1671

— Biegaj, Jasiek, po rój! Można osadzać.

1672

Nadchodziła najcięższa próba bartniczego egzaminu — bez żadnej osłony twarzy i rąk, bez skropienia wodą, bez dymu musiał Jasiek rozdrażniony niewolą rój przeprowadzić do nowej osady.

1673

Gdy wstępował na drabinę, w zębach trzymając huczące pszczoły, Odrowąż komenderował:

1674

— Żebyś się nie śpieszył, żebyś się nie oganiał, żebyś się na nie nawet w myśli nie rozgniewał. Po głosie słychać, że matka jest, więc się nie zerwą. Za pazuchą łyżkę masz. Pomalutku czerp i do oka puszczaj. A uważaj na matkę, żebyś nie uraził.

1675

— Pomogę mu! — rzekł Rosomak, porwany swym zamiłowaniem, i wciągnął się po sznurze na górny konar.

1676

— Wolę się gapić z dołu! — mruknął Pantera.

1677

We dwóch na górze było lżej. Rosomak związkę[209] potrzymał. Jasiek się wygodnie na leziwie umieścił. Otworzono więzienie, szary obłok ich otoczył, ale już Jasiek pierwszą garstkę do oczka przysunął i z cicha, radośnie szeptał:

1678

— Idą!

1679

Obydwaj wlepili oczy w szarą ruszającą się masę i nagle Rosomak, przechylony zupełnie głową w dół, zanurzył rękę w mrowie i szepnął:

1680

— Matka!

1681

Pięść jego szara była jak kłębek. Przesunął ją do wrót barci i obydwaj zaśmiali się cicho, radośnie.

1682

— Poszła! — szepnęli.

1683

— Niechże jej się wiedzie szczęśliwie! — rzekł z dołu Odrowąż, kreśląc krzyż nad barcią.

1684

Teraz mądra chmara rzuciła się do barci całą masą — jakby rzeka szara, jakby armia karna. Szły, szły, jakąś piosnkę nucąc, poruszając skrzydłami jak proporcami, obładowane miodem, kwietnym pyłkiem, błyszczące od blaszek wosku.

1685

Miały ze sobą wszystko, co trzeba, by swe państwo założyć, pobudować, rozmnożyć się na miliony syte, karne i niezmiernie pracowite.

1686

Teraz już tylko trzeba było czekać, by przeszły. Te, co zleciały, opadały i maszerowały bez gniewu, te, co były obsiadły ludzi, szły po rękach, nie tnąc wcale.

1687

— Nad podziw dobre! — rzekł Jasiek.

1688

— Mądre — dodał Rosomak. — Gdym matkę trzymał, ani jedna nie ucięła. Ależ bogaty naród! Będzie ze dwa garnce.

1689

— Mam dla nich bukiet na nowe mieszkanie! — zawołał z dołu Żuraw, ciskając więź melisy i macierzanki.

1690

Uchwycił go Rosomak i zatknął nad zamknięciem barci.

1691

— No, złaźcie! — wołał Pantera. — Pójdą i same bez waszej namowy.

1692

— Ale! — upomniał Jasiek. — Nie wolno się śpieszyć! Nam tu dobrze. Tak cudnie pachnie żywicą, miodem i ziołami, a tak pięknie patrzeć, jak w ordynku[210] maszerują i śpiewają.

1693

— Różne bywają przyjemności, trzeba temu wierzyć. Wódz już pół godziny głową na dół wisi, a ty siedzisz na pętli podpórki pod nogami.

1694

— Wiadomo, bartnicka robota i uciecha — rzekł sentencjonalnie Jasiek.

1695

— No to się cieszcie. My idziemy kosy klepać.

1696

Tego dnia, gdy spożyli wieczerzę i zapalili fajki, Rosomak się odezwał:

1697

Chrzest, Las— Czy jest tu między nami Jasiek Szczepański?

1698

Chłopak oczy podniósł, ale nim usta otworzył, odpowiedział Pantera:

1699

— Nie ma tu żadnego Jaśka Szczepańskiego, jest Bartnik borowy, nasz druh i towarzysz.

1700

— A czy ten młody Bartnik miłuje pszczoły, nie krzywdzi ich, nie rabuje, nie gniewa się, gdy kłują, nie chowa ich dla przeklętego pieniądza?

1701

— Nie handlarz, ale miłujący jest! — rzekł Odrowąż.

1702

— I będę! — szepnął Jasiek.

1703

— A czy ten Bartnik, co chce naszym być, miłuje Boga, Stworzyciela tego boru?

1704

— Miłuje, pacierz serdecznie mówi i nigdy nie kłamie! — rzekła matka.

1705

— A czy ten Bartnik miłuje i nie czyni krzywdy żadnemu bożemu stworzeniu, co tu z nami żyje i rośnie w tym lesie?

1706

— Jako towarzyszy i przyjaciół miłuje i szanuje! — rzekł Żuraw.

1707

— A czy ten Bartnik nie ma w lesie czegoś, czego by się lękał w dzień czy w ciemnej nocy?

1708

— Ja się tylko lękam wstydu! — odpowiedział hardo Jasiek.

1709

— A czy ten Bartnik zna wszelką leśną robotę, by w borze mógł żyć, choćby sam został?

1710

— Potrafi! — rzekł krótko zawsze milczący Szczepański.

1711

— Zatem Bartnik borowy jest naszym druhem i towarzyszem rodzonym! — zakończył Rosomak, wyciągając do chłopca prawicę do uścisku.

1712

Powstali Żuraw i Pantera, podali także dłonie, a potem chłopak wyrwał się na boży świat, bo nie chciał, by ktoś ze starszych widział, że mu z oczu leciały łzy, a w piersi tak się tłukło serce, że słowa nie potrafił wymówić. I odtąd nikt nań nie zawołał: „Jaśku”, bo by nikomu nie odpowiedział — tylko dla matki czynił wyjątek.

1713

Po tym chrzcie leśnym mężczyźni zabrali się do klepania kos i Odrowąż rzekł do Rosomaka:

1714

— Widzi się dziecinną zabawę, ale taką, co jej chłopak nie zapomni przez całe życie. A pokieruje go w pracy i uchroni od podłości. Dzieciuch Bartnikiem zostanie.

1715

Milczał chwilę Rosomak, zapatrzony w klingę kosy. Potem się wyprostował i objął oczami rozkochanymi las i niebo.

1716

— Dziecinność! — rzekł zamyślony. — Mnie się zdaje wielkim skarbem, że my tu wszyscy mamy dusze i myśli dziecinne. Może idziemy ku Królestwu Niebieskiemu, wedle Chrystusowych słów obietnicy.

Jak Coto zdobył leśne imię

1717

Dziesięć potężnych stogów stanęło po polanach — owoc ich znoju i trudu. Czerwiec się kończył, słonecznego triumfu i majestatu miesiąc, przepychu barw, wzrostu i woni. Las był cały w kobiercach kwietnych, rozświergotany młodzieżą ptasią, a już owocny, bo jagodniki dojrzały i barwiły ziemię.

1718

Ludzi znój i trud poczernił, wysuszył, ale i skrzepił. Coto tak wyrósł, że odzież Żurawia nosił, a w drzwiach chaty musiał się schylać. Gdy skończyli sianokosy, Odrowąż posłał Bartnika do domu, by obejrzał zboża, czy gotowe do żniwa, a pozostali zajęli się rybołówstwem, zaniedbanym przez pewien czas. Brodząc po wyschniętych zalewach, Pantera z Cotem wymyślili, by zapalić Kupalny ogień[211], bo była to właśnie wigilia św. Jana[212]. Brodzili i wyciągali raki z pieczar. Połów był wspaniały, okazy olbrzymie.

1719

Zwierzę— Ja to miejsce znam od dawna w sekrecie — śmiał się Pantera. — To raczej matecznik. A spełzło się to plugastwo tutaj od zeszłego roku do zadartego przez wilki łosia. Zadarły olbrzyma, bo się walił pod ciężarem w lód, a one z wierzchu się trzymały. Ale jak zadarły, ginąc, w głąb poszedł i tylko rakom się zdał. Przypadkiem brodząc, znalazłem w wodzie łeb i rogi. Siedemnaście miał rosoch. Patriarcha był. Czerep i rogi wydobyliśmy z wodzem, ale co do raków, tom mu się nie pochwalił. Oni czasem trzy dni nic nie dostaną, a ja idę jak do spiżarni.

1720

— Co my teraz będziemy robili, jak siano gotowe? — spytał Coto.

1721

— Pomożemy w żniwach Odrowążom, a potem wódz myśli groblę rzucić na tę topiel do starych Puchaczych Chojnar, żeby tamtą stronę móc zbadać dokumentnie. Tamtędy można będzie do Żurawich Lęgów się dostać i może remizy znaleźć. Hej! Roboty nam nie zabraknie, ale w dzisiaj nas wszystkich pierwszy smutek trąca!

1722

— Dlaczego?

1723

Święto, Obrzędy— Słońce od dziś mniejsze! Idzie ku jesieni, ku ziemi, ku nocy. Ha, trudno! — stęknął i aby smutek odegnać, dodał: — Kupałę zapalimy na Wdowiej Górze. Widoczna będzie aż na stałych lądach, gdzie ludzie mieszkają. No, mamy ćwierć[213] raków, dosyć na wieczerzę. Zostawimy matce w chacie i skoczymy stos kupalny przygotować.

1724

Szczepańska, czyniąc wielkie porządki w chacie, przyjęła mile zdobycz, a oni, nie czekając powrotu towarzyszy, pobiegli w bór. Gdy wrócili o zachodzie słońca, Pantera oznajmił:

1725

— Wodzu, palimy Kupałę. Zrobiliśmy stos pod niebo wysoki.

1726

— Dobrze. Wszyscy pójdziemy! Tylko ryb mnóstwo do oprawienia. Gromadnie trzeba pracować, żeby do wieczora skończyć!

1727

Mniej się to Panterze podobało, ale wziął się z innymi do roboty.

1728

— Nie będzie głodu w post — mówił. — Żeby jeszcze grzyby obrodziły, to zimować będziemy jak króle. Ot, i Bartnik wraca.

1729

Bartnik przyniósł więź kłosów żytnich i ciężki tobół zapasów, przy tym różne wieści ze świata.

1730

Ziarno wyłuskał na dłoń Odrowąż, obejrzał, w zębach spróbował.

1731

— Dopiero po św. Pietrze[214] można żąć — zdecydował.

1732

— Pobujamy jeszcze tydzień po borze! — szepnął radośnie Bartnik do Cota.

1733

— Jagodny tydzień! — rzekła Szczepańska. — Raki gotowe, chodźcie wieczerzać!

1734

Zasiedli wkoło stołu, gdzie się barwiły misy pełne, i wśród chrzęstu łamanych kleszczy Pantera rzekł:

1735

— Coto, wiesz ty, że masz sam iść na Wdowią Górę i stos zapalić?

1736

— Dlaczego?

1737

— Bo pierwszy raz Kupałę palisz i nie masz kwiatu paproci.

1738

— A wy macie?

1739

— Wszyscy!

1740

— Eh! Ja ta w to nie wierzę!

1741

— Przyznaj się, że tchórzysz albo boisz się, że nie trafisz w mroku.

1742

— Nie sztuka trafić ani się nie lękam.

1743

— No to idź! Dowiedź tego!

1744

Spojrzał Coto po wszystkich. Zdało mu się, że Bartnik się uśmiecha, a Rosomak bada go wzrokiem tak wątpiącym, że aż Odrowąż brwiami poruszył.

1745

— Co to strasznego? Pójdę! — rzekł śmiało.

1746

— W borze, po nocy, niesamowicie! — rzekła Szczepańska. — Pantera się tylko droczy. Pójdziemy gromadą, śpiewając. Kto niezwyczajny, to może i zabłądzić, i zlęknąć się.

1747

Ale to tylko podnieciło chłopaka.

1748

Zerwał się, wziął kapelusz, zapałki, zatknął siekierę za pas i wyszedł.

1749

— Oświecę wam drogę! — rzucił junacko, zamykając drzwi.

1750

Las, Ciemność, StrachAle na dworze po jasności izby ogarnęła go ciemność i długą chwilę szedł znajomą ścieżką na oślep. Gdy się opatrzył, nie bardzo rozpoznawał, gdzie jest, ale szedł śmiało polaną, licząc, że przecież na szlak trafi. Jakoż odnalazł przetarty trop, ale zarazem tak zanurzył się w gęstwinę, że już gwiaździstego nieba nie miał nad głową — i ogarnęły go szmery boru tajemnicze, niepokojące nerwy. Zaczęła go trapić niepewność drogi w mroku, drażnić szelesty, trącania gałęzi, mdłe światełka próchna — i wreszcie stanął, czując, że mu serce bije z trwogi, a pot występuje na skronie.

1751

I zaczął sobie w myśli powtarzać słowa Bartnika przy leśnym chrzcie: „Ja się lękam tylko wstydu” — i poczuł, że mu się dusza krzepi.

1752

I nagle zaczął śpiewać, bo mu strzeliła myśl: „Najlepsza kompania — piosenka”. Strach prysnął jak pod wpływem czaru; rozejrzał się przytomnie, poznał tuż obok olbrzymi jałowiec — był na ścieżce.

1753

— „Hej, bracia sokoły[215]!” — śpiewał coraz głośniej i ruszył naprzód, już opanowawszy trwogę. Gdy się z gąszczy wydostał, poznał, że drogi nadłożył, ale się na haliźnie po niebie zorientował i pewny kierunku, triumfował:

1754

— Pantera się myli co do mnie! Trafię! Bylebym dobrze ominął tę małą topiel i odnalazł suchy bródek między torfami.

1755

Już się nie lękał. Tylko raz zadygotał, gdy mu spod nóg zwierz się poderwał i z łoskotem runął w gąszcze. Ale to sekundę trwało i już za nim skoczył, myśląc: „Ten mi bród wskaże, bom nie głupi, by topielą iść!”.

1756

Jakoż po chwili odnalazł przesmyk, zatlił zapałkę i trop na piasku obejrzał.

1757

— Dziki! Ależ gmach! Odludek, emeryt! — szepnął.

1758

A potem zanurzył się w bród i człapał po wodzie, bezpieczny, że nie ugrzęźnie, i że dopiął swego.

1759

Przed nim wznosiło się Wdowie Wzgórze. Był to najwyższy punkt tej wielkiej połaci dzikiego kraju — jałowe wzgórze piasków, usypane przez prace przedhistoryczne przyrody.

1760

Przez długi czas macierz przyroda — nieznosząca jałowości — zasiała tam źdźbła nasienne i nauczyła rośliny żyć na wydmie. W zagłębieniach osiadły wrzosy, tworząc zwarty kilim; na łysych czubach chwyciły się ziemi szorstkie trawy o siwych wiechach puszystych, mchy i porosty, a wśród nich, jak klejnoty barwiły się w lecie słoneczne, żółte nieśmiertelniki, karłowate macierzanki i drobniutkie czerwone goździki.

1761

— Patrzcie, jak się nasza Wdowa wystroiła — mawiał Pantera. — Wdziała na siebie bursztyny, ametysty i nawet nieco rubinów. Babsko udaje tylko nędzę!

1762

Noc, Lato, LasNa najwyższym szczycie wydmy czerniał tej nocy stos olbrzymi, przy którym Coto się wyciągnął i czekał na przybycie towarzyszy.

1763

Noc była cicha, przejrzysta, bezmiesięczna, ale pełna gwiazd i rozmarzającej lubości letniej.

1764

Lelki i sówki przemykały lotem bezszelestnym, polując na ćmy; z gąszczów odzywały się nawoływania żerującego zwierza, chrzęsty, szmery. Z jakichś bardzo odległych ludzkich osad dochodziły szczekania psów.

1765

Coto zapatrzył się w gwiazdy, zadumał. Pieśni płynęły mu z duszy, jakby wtopionej w to niebo i byt natury.

1766

Czuł się zarazem bardzo mały i bardzo potężny — atom olbrzyma. A wtem z daleka dobiegła doń melodia.

1767

Towarzysze szli od chaty i Rosomak nocy tej czarownej przygrywał na skrzypcach.

1768

Wtedy Coto zapalił stos.

1769

Płomień jął się suchego igliwia i mchu, zaczął biegać, jako jego obyczaj był, śpiesznie, łapczywie — wydzierać się ku górze, klaskając, pogwizdując, zbierając moc do wybuchu.

1770

A oto do tonów skrzypiec dołączyły się głosy ludzkie: kobiecy, wysoki, górujący i stare, jak owe bory, nawoływanie odwiecznej pieśni: „Łado[216], Łado, o Kupało”.

1771

Stos zapłonął. Strzelił ogień ze szczytu, zabarwił purpurą i złotem niebo, oświetlił jaskrawo całe wzgórze.

1772

— Zuch, Coto! — zawołał Pantera. — Północ! Znajdziesz, rekrucie, kwiat paproci.

1773

Obstąpili wszyscy ogień, kończyli obrzędową pieśń, a potem Rosomak rzekł:

1774

— Może przed wiekami to jedno wzgórze sterczało nad masą wód jakiegoś wewnętrznego morza i ludzie, mieszkający nad wodą, w krzemienie uzbrojeni, w skóry i łyka odziani, w tęż noc aryjską[217]pieśń do słońca już śpiewali.

1775

— Tu są na szczycie wzgórza odwieczne lisie nory — rzekł Żuraw. — W przegrzebanym piachu znalazłem raz parę krzemiennych grotów.

1776

— Hej, co w tej ziemi nie leży ludzkich kości i skarbów! — rzekł Odrowąż.

1777

Polska, Ojczyzna, Patriota— Bośmy się położyli, jako stróże, na szlaku łupieżców, rabusiów i barbarzyńskiej dziczy, albo jak tama, chroniąca ląd od zalewu. Przez wieki ileż razy na tej samej może górze płonęły nie tylko kupalne ognie, ale znaki płomienne czujności, trwogi; wołania: „Orda[218] idzie! Kozactwo[219] idzie!”. Hetmańskie, starościńskie, wojewódzkie wici ogniste:„Kto duży, do znaku[220]; kto słaby, w tajnie boru!”. Wy jeszcze, ojcze, takie znaki widzieliście, my już nie. I dlatego myśmy zawsze w duszy smętni!

1778

Zapatrzył się Rosomak w ogień, a wtem chłopcy, poszeptawszy między sobą, kopnęli się w las. Rozległ się łoskot siekier i wrócili, uginając się pod ciężarem rosochatego smolnego pnia.

1779

Rozchybotali go i cisnęli w środek żaru.

1780

— Łado-Kupało! — zawołał Bartnik. — Płońże, płoń na nasze młode szczęście, byśmy doczekali ognistych wici, do znaku!

1781

— Ot, i nie smęćcie się, panie! — rzekł Odrowąż. — Doczekacie się i wy. Jak żyje duch, to śmierci nie trza się lękać. Sen to tylko czasowy!

1782

A chłopcy spojrzeli po sobie, wyprostowali się i wyciągnęli po żołniersku:

1783

— „Jeszcze Polska nie zginęła” — zagrzmiało jak sygnał trąbki bojowej.

1784

Wszyscy powstali i odkryli głowy.

1785

Hej, rubieże dalekie Rzeczypospolitej, hej, kresy ciche, puste, zdławione, wyludnione, wymordowane, wysiedlone, zamarłe dla szpiegowskiego oka triumfującego łupieżcy-kata, kordonami bagnetów i ziemskiej mocy, dokumentami rządów potężnych i kongresów od Macierzy oddarte i z kart wykreślone!

1786

Taki wasz głos i takie w tobie kości i skarby leżą i oczekują na zew od Matki-Pani!

1787

Walka, Las, WojnaI gdy pieśń przebrzmiała, Odrowąż zaczął opowieść, co była jednym paciorkiem w różańcu dziejów.

1788

— Jak nas rozbili pod Horkami[221], przedarliśmy się we czterech i zapadliśmy w bory. Pan Seweryn, wasz stryj, ranny był w rękę; ja tylko draśnięty po karku, ale było z nami dwóch kolegów z Korony[222]: jeden z Siedleckiego[223], drugi chorąży, warszawiak. Podlasiak[224] już miał pod czterdziestkę, żonaty i dzieciaty; chorąży, dzieciuch, gołowąs, gdzieś ze Starego Miasta[225] łyk[226], a zwał się Stacho Dziembor.

1789

Małe to było, chude, czarniawe, pyskate, kłótliwe i szczekliwe, a zacięte i śmiałe jak jaźwiec[227]. Kulę dostał w biodro i wynieśliśmy go na rękach. Krwawił i mdlał, i tylko do mnie szeptał: „Daruję wam Sagalasówkę[228] moją, tylko wynieście mnie, by psiekrwie Orła nie dostały”. A sztandaru z garści nie popuścił, aż gdy go gorączka do cna zmogła już w bezpiecznej kryjówce. A i to, jak tylko się ocknął, wołał: „Mój znak, mój znak!”. No, dobrze! Zapadliśmy w takie tajnie, com tylko ja jeden znał; i legliśmy. Pan Seweryn, jako że się na ranach znał, opatrzył wszystkich, a mnie wysłano na zwiady. Dotarłem do dworu, poszeptaliśmy z kobietami. Przyniosłem szmaty, chleb, kordiały[229], maści; no i tak lizaliśmy się z ran. Jak gorączka panu spadła, przyszła wieść ze dworu, że ucieczka za granicę konieczna i przygotowana, więc zrobiliśmy naradę. Podlasiak i chorąży musieli zostać. Jeden ciężko był ranny, drugi miał go pilnować, aż ja wrócę, pana wyprowadziwszy za kordon. Wtedy bym ich dwóch przeprowadził. Chorąży na to mi powiada: „Kolego, pamiętajcie, że Sagalasówka wasza, bo juchom Orła nie daliście i mnie na plecach wynieśliście. Coś mi się roi, że na Powązkach[230]nie spocznę, ale tu w waszym borze. Mniejsza o to, żołnierski cmentarz czy zielona dąbrowa! Byle pod swoim znakiem! Podlasiak mnie dopilnuje i strzelbę doręczy. Daj wam, Boże, szczęście”. A Podlasiak powiada: „Mnie szpetnie jakaś gorączka nęka, a muszę w swoje strony wracać, bo mam od naczelnika depozyt; całą sakiewkę dukatów mi przed bitwą dał, ostatek z kasy partii. I rozkazał pod przysięgą, żebym odniósł do Rady Narodowej[231], pod tajny adres. Zatem pośpieszajcie, kolego, z powrotem”. „A jeśli zginiemy?”, powiada pan Seweryn. A żeśmy żołnierze byli i twardzi, więc Podlasiak mówi: „Kto z nas żyw zostanie, będzie tu czekał miesiąc, a po miesiącu sam ruszy, bo widocznie śmierć wam stanęła na przeszkodzie”. Rachowaliśmy, rachowali… Zgodzili się! Bo my mieliśmy, zda się, sporo czasu, a im trudno było utrzymać się dłużej przy życiu w borze, bez ognia i ciepłej strawy. I takeśmy się rozstali. Na wieki! Na granicy w ostatniej chwili postrzelił pana Seweryna objeszczyk[232], tak żem go ledwie wyniósł przed pościgiem; trza się było kryć po pustych szopach, mitrężyć[233], ranę goić i dopiero po siedmiu tygodniach wróciłem w swoje strony na śledztwa, areszty, ciąganiny i baty. Wykręciłem się jakoś cudem i zaledwie wolny, poleciałem do boru. Kryjówka była pusta. Schodziłem, zdeptałem, przeszukałem puszczę; pytałem każdego drzewa, każdej piędzi ziemi, zwierza, ptaka, gada. Przetrząsnąłem gniazda i schroniska, każdą dziuplę i wykrot zbadałem. I nic nie odnalazłem. Potem i na Podlasie[234] powędrowałem, dopytałem o dzieci naszego kolegi. Nie wrócił do domu. Tak obydwaj tu leżą i czekają bożej chwały.

1790

— Anioł Pański zwiastował Marii Pannie… — zaintonowała Szczepańska.

1791

— I poczęła z Ducha Świętego — odpowiedzieli wszyscy.

1792

Stos płonął, pryskał, łuną na niebie kwitł. Po pieśni żołnierskiej żywi wspominali modlitwą bohaterskie kości.

1793

Ale Pantera nie mógł już dłużej utrzymać swej natury w tak wysokim napięciu i gdy skończyli modlitwę, zaczął podjudzać chłopców do skakania przez ogień i do różnych łamanych sztuk. Zaprosił potem „pannę młodą” do tańca i pośpiewując, pohukując, okrążał ognisko.

1794

Potem namówił do śpiewu i przy skrzypcach i fletni Żurawia szła pieśń za pieśnią — daleko w ciszy nocnej.

1795

A wreszcie zaczęła Szczepańska prawić baśnie o kwiecie paproci i o skarbach.

1796

Rozciągnięty przy ogniu, milczący Rosomak słuchał. Dorzucił słowo Pantera, Odrowąż, Żuraw, nawet mruk Szczepański. On, zapatrzony w niebo, milczał.

1797

Poezja, Natura, Las, Obraz świata— Wódz zdrzemnął się — odezwał się Pantera. — A pewnie nie byle jakie cuda widział i słyszał. A chodząc nocami po puszczy, może w chodaku miał kwiat paproci.

1798

— Nawet go zawsze mam, a i to wam powiem, że każdy z nas go posiada! — odparł Rosomak powoli, a wszyscy utkwili weń oczy pytające.

1799

— Bo tak — mówił dalej. — W baśni tkwi cała mądrość pierwobytu, i trzeba baśń w życie wprowadzić. W baśni śmiałkowie zdobywają królewny i szklaną górę, i żywą wodę, i taką wolę i wytrzymałość trza mieć. Zdobywają szczęście, bo ofiarowują siebie, by słabych, uciemiężonych, zaklętych wyzwolić. W baśni silny wspiera słabego, głupi dobry zwycięża silnego złego i w baśni stworzenie boże, ptaki, zwierz, gad, owad, wraca do przyjaźni z człowiekiem, do zrozumienia, jak być powinno. W baśni życia siły uzdrowienia, mądrość i jasnowidztwo dają źródła wody, krzepkość daje zbożowe ziarno; na szczycie, na tronie zasiada pastuch rodem, ale bohater z duszy i czynu. Kto baśń zrozumie i żyć wedle niej będzie, ten posiadł kwiat paproci. Ten ma „oczy, co widzą, uszy, co słyszą”[235]. Ten żyje mądrością przyrody. A jeśli kto z nas, tu bytujących, co by z doli swej nie był rad, drugim zazdrościł? Czegoś cudzego, obcego, dalekiego, innego pożądał?

1800

Milczeli wszyscy.

1801

— No, toć kwiat paproci mamy w zanadrzu głęboko, skąd nie wypadnie: w sercu.

1802

Powstał Rosomak, przeciągnął się, spojrzał po niebie.

1803

— Ot, i świt niedzielny. Żurawie-stróże już grają. Do domu!

1804

Nikt nie myślał o śnie. Cudny, pachnący, rośny świt wstawał nad puszczą. Chłopcy z Panterą kopnęli się do kąpieli, a Szczepańska rzekła:

1805

— Niedziela jagodna być powinna. Nikomu obiadu nie dam, kto pełnego dzbanka nie przyniesie.

1806

— Trudno, trza matki słuchać. Idziemy! — rzekł Rosomak.

1807

— Ale pierogi na wieczerzę sobie zamawiam! — dodał Odrowąż.

1808

Jakoż, gdy chłopcy wrócili po kąpieli, znaleźli chatę opuszczoną, a na progu trzy puste dzbanki i trzy kromki chleba.

1809

— Aha, to znaczy: jazda po jagody! — zaśmiał się Pantera, porywając najmniejszy dzbanek. — Można się będzie przespać, najeść czernic i poprosić drozdy, żeby pomogły zbierać.

1810

— Do barci zajrzę, bo tam najwięcej poziomek — rzekł Bartnik.

1811

A Coto, widząc Łataną Skórę, idącą wolno na pastwisko, wskoczył na nią i tak ruszył w las, na beztroską wędrówkę.

1812

Za matką dreptała mała Agatka, kropka w kropkę, łatka w łatkę pstra miniaturka klaczy, i bawiąc się, skubała chodaki Cota, bo zwykli byli swawolić i uganiać po polanach.

1813

Dzień się zapowiadał upalny i Cota sen morzył, więc się wypraszał:

1814

— Na odwieczerz, Agatko, pohulamy. Teraz zaprowadźcie na polanę, pod omszony wykrot, w paprocie, i godzinkę się prześpię.

1815

Klacz też kierowała się na odkryte polany i wyprowadziła go na Murawiewską trybę, gdzie rosła dąbrówka wonna. I wtedy zaczęła się pożywiać pilnie.

1816

Coto ześlizgnął się na ziemię i rozejrzał się, szukając najwygodniejszego legowiska.

1817

Stare, samotne dęby rosły z rzadka, a zwały porąbanych olbrzymów, oplecione zielskiem, wyglądały jak zielone, mogilne kurhany[236]. Coto wdrapał się na jeden, między suchymi konarami się umieścił i — na wpół siedząc, na wpół leżąc — patrzył, czując, jak powoli rozkosznie zasypia. Klacz, pasąc się, oddaliła się znacznie. Agatka pozostała, skubiąc dla zabawy paprocie pod jednym z olbrzymów.

1818

Nastała taka cisza, że słychać było brzęk owadów. Puszcza stała bez ruchu, bez głosu, pławiąc się w słonecznym południu.

1819

Walka, Las, NaturaI oto nagle Coto posłyszał trzask złamanej suchej gałęzi na dębie, nad Agatką.

1820

Podniósł oczy i zerwał się jak puszczona z łuku strzała.

1821

Cały dramat trwał sekundy. Na konarze mignął mu potwór w skoku, piorunem strzeliły z mózgu myśli, obrazy: Lithuania[237], śmierć, ryś. I cisnął się jak pocisk, między ten skok zwierza a źrebię.

1822

Zwierz zwalił się na niego, wczepił pazury w lewe ramię i obalił go na ziemię.

1823

Ból rozdartego do kości ciała, groza tamująca dech, instynkt drapieżny obrony… Przed twarzą zamajaczyła paszcza czerwona, cuchnąca trupem, oczy zieloną źrenicą przecięte i chłopak za gardło uchwycił bestię, dławiąc ją rozpaczliwym wysiłkiem.

1824

Sekundy to trwało i długo trwać nie mogło, ramię traciło moc, krew z rozprutej arterii bluzgała strugą, oczy zachodziły mgłą… Jeszcze sekunda — i będzie koniec…

1825

Walka odbyła się w milczeniu, gdy wtem rozległ się tętent i gasnącymi oczyma ujrzał Coto nad sobą ostatni obraz: rozdęte nozdrza, błyskające źrenice, łeb klaczy, zmieniony wściekłością. Dziko chrapiąc, dopadła do zwierza i skoczyła obu nogami na krzyże drapieżnika.

1826

Ozwał się chrzęst łamanych kręgów, zdławiony spazmem śmiertelny pomruk bólu — i paszcza zwisła bezwładnie na piersi chłopca. Ale on tego już nie widział i nie rozumiał, bo stracił przytomność.

1827

I oto zawrzało w puszczy. Klacz, przygważdżając kopytami wroga, podniosła łeb i rżała dziko, a na to hasło „krwi” pędem z gęstwiny wybiegła Hatora i dopadła miejsca mordu, rycząc dziko i kopiąc racicami ziemię dookoła. Przytulona trwożnie do boku matki, wtórowała dyszkantem[238] Agatka.

1828

Ten sygnał zwierzęcy usłyszeli Rosomak i Żuraw, zajęci obserwacją jakiegoś porostu na zmurszałej osice.

1829

— Domownicy na krew trąbią! Coś się tam stało. Lećmy na ratunek.

1830

I pobiegli. Dopadli ich w porę.

1831

Rozległy się sygnały, trąbki, gwizdki, wołania.

1832

Nieprzytomnego chłopaka w mig przyniesiono do chaty i oddano w ręce Żurawia do ciężkiego, bolesnego opatrunku.

1833

Kręcił markotnie głową Żuraw, a wszyscy stali nad nim bez głosu, przerażeni. Dopiero gdy krwotok doktor zatamował i obandażował ranę, Odrowąż rzekł:

1834

— Nie sumujcie[239]! Żyw będzie! Doktor niech swoje robi, a ja do domu zaraz pójdę i przyniosę moje leki. Mówię wam, żyw będzie, tylko mnóstwo krwi stracił, to i zemdlał. A wy, Pantero, ze Szczepańskim skórę rysią pięknie obciągnijcie, a głowę zaraz w mrowisku zakopcie dla oczyszczenia! Rzadka sztuka i trza będzie przeszukać: gdzieś gniazdo być musi i małe, bo mleczna samica-bestia.

1835

Gdy się Coto ocknął, leżał w komorze na posłaniu Rosomaka i czuwała nad nim Szczepańska. Przy oknie na stoliku Żuraw przyrządzał miksturę.

1836

— Łatana Skóra! — szepnął chłopak.

1837

— Co, dziecko? — zapytała kobieta.

1838

— Łatana Skóra mnie uratowała. Już było po mnie. Dajcie pić! Doktorze, pewnie lewej ręki nie będzie?

1839

— Będzie, będzie. Na skrzypkach grać będziesz, tylkoś ranny. Jakże to się stało?

1840

— Na Agatkę chciał skoczyć z konaru. Więc myślałem, że odepchnę, uduszę! Nie wiem, nic nie myślałem. Małej żal było! Ale to potwór! Żeby nie klacz…

1841

Mówił szeptem; rwały się słowa i zapadł w jakieś senne majaczenia. Wieczorem dostał gorączki i powtarzał:

1842

— Widzi Pantera, widzi Pantera, pokaże się przy okazji, żem nie Gęba Rusznica ani Coto głupi! Aha, Pantero, aha!

1843

Czuwali nad nim na przemian wszyscy. O świcie wrócił Odrowąż z torbą pełną flaszek i maści i rzekł do Żurawia:

1844

— Dopuści mnie doktor do pacjenta?

1845

Uśmiechnął się Żuraw i spojrzał w okrąg puszczy.

1846

— Od kilku lat pod waszym rektoratem uczę się w tej Alma Mater[240]. Jakżebym waszej nauki nie czcił!

1847

Stary mędrzec wziął więc chłopaka na kurację. Zlał ramię pięknie pachnącym balsamem, ugotował z ziół napój, na rozpaloną głowę przyłożył okład chłodzący — i to sprawił, że po dwóch dniach gorączka spadła i chory zażądał posiłku; a potem spał jak najspokojniej. I po to się tylko budził, by wołać: „Jeść!”.

1848

A wreszcie zbudził się pewnego dnia z uczuciem ozdrowienia i jakiejś wielkiej radości życia.

1849

Wokoło panowała cisza i słoneczność, przez otwarte szeroko okna alkierza słało się ciepło letnie i zapach żywicy. Rozejrzał się Coto — był sam, ale za drzwiami słychać było jakiś roboczy szmer.

1850

— Matko! — zawołał.

1851

Ale zamiast Szczepańskiej ukazał się Odrowąż z miską w ręku.

1852

— A co? Jeść chcesz?

1853

— I jeść, i żyć, i gadać, i śpiewać! Opuściła mnie słabość. Tak mi dobrze! Dziękuję, ojcze.

1854

Zaczął pożerać z wilczym apetytem polewkę, gęstą od ryb i kartofli, zaprawioną obficie śmietaną.

1855

— Matki nie ma?

1856

— Nikogo nie ma. Wszyscy na żniwach. Ale co wieczór jeden przybiega o ciebie się dowiedzieć.

1857

— Mój Boże, a czy dla mnie żniwa starczy? Już wstanę, ojcze, tylko lewa ręka jeszcze nie słucha!

1858

Usiadł na posłaniu i poczuł pod stopami futro. Spojrzał.

1859

— Bestia! — zaśmiał się.

1860

— Należy ci się pod nogami ją mieć, a i czapkę ci Pantera zdobył.

1861

I pokazał Odrowąż dwie małe skórki kociąt.

1862

— Znalazł je w dziupli dębowej. Podrapały mu szpetnie ręce, ale całe gniazdo sczezło dzięki tobie. A ot, i czerep[241] masz na pamiątkę boju! Mrówki oczyściły go cudnie.

1863

— Straszny zwierz. Chyba mocniejszego nie ma w puszczy?

1864

— Nie ma, tylko na szczęście rzadki. Dawniej bywało, że i niedźwiedzia zadarł. Teraz niedźwiedzi nie ma, ale łoś się przed nim też nie obroni.

1865

— Wyście go, ojcze, ubili kiedy?

1866

— Rzadko. Ostatni był lat dziesięć temu. Zadarł łanię i tak się przeżarł, żem go śpiącego na drzewie dojrzał i zabił.

1867

Coto siedział zasłuchany.

1868

Choroba— Jak dziwnie cicho! — szepnął.

1869

— Bo już lato, lipiec. Ptaki skończyły gody, owady tylko w skwarze hulają i brzęczą.

1870

— To już dawno leżę?

1871

— Trzeci tydzień.

1872

— O Boże! Tyle czasu bez roboty.

1873

— Niewiele. Zdrową masz krew! Po kłach i pazurach rany jadem jakimś zachodzą i ciężko się goją. Bogu dziękuj, żeś miesięcy nie odleżał.

1874

Ujął go za rękę i począł jakimś tłuszczem namaszczać i rozcierać.

1875

— Będziesz władzę miał, ale nie zaraz. To nic. Grzyby zbierać zdołasz, a to będzie pierwsza robota. Z nowiem już powinny się wysypać, bo ziemia kwitnie.

1876

A wtem prędkie kroki rozległy się w ogródku i w progu stanął Bartnik zdyszany i uśmiechnął się radośnie.

1877

— Już uciekasz z posłania! Chwała Bogu!

1878

Uścisnął dłoń chorego, pocałował dziada w rękę i prędko raportował:

1879

— Wódz przysłał po miód, bo jutro u nas dożynki.

1880

— Już? Tak prędko! — zdziwił się Odrowąż.

1881

— A bo tak! Jak ludzie zobaczyli doktora z kosą, zaraz się zlecieli z chorobami, a on powiada: „Zboże nie może czekać; niech mnie kto wyręczy przy kosie, to idę”. Zaraz się rzuciło pięciu i kobiety do wiązania. A potem znowu przyszła gromada do wodza, żeby jakiś spór graniczny rozsądził, i w mig go wyręczyli. No i położyliśmy żyto i jęczmień, i rychlik już koszą. Tylko huczy u nas na polu, a śmiechu, a śpiewu, a ochoty że ha! Wódz kazał miodu przynieść i skrzypce! Zaraz do barci po miód skoczę, tylko bym chciał mleka się napić, bo straszny skwar. A doktor krzyczy, żeby wody nie pić, bo ludzie zaczynają na biegunkę chorować. Ojciec już mendle[242] zwozi na gumno[243]!

1882

I poleciał chłopak, a Coto też zaczął napierać się na boży świat, ale tylko na przyzbie usiadł, tak jeszcze był słaby. I na płacz mu się zbierało, że lecieć, pracować, znoić się i cieszyć z nimi nie może.

1883

— Nic to! — pocieszał go Bartnik, gdy wrócił z lipówką pełną miodu, i dał mu na miseczce kawał plastra, jeszcze przenikniętego ciepłem i wonią ula. — Nic to! Ale co się dla ciebie szykuje, żebyś wiedział. Pantera z wodzem szepce, alem podsłuchał.

1884

— Co? Powiedz!

1885

— Nie wolno mi gadać! Zobaczysz!

1886

I śmiejąc się, chłopak tobołki zabrał, pożegnał się i poleciał z powrotem.

1887

— Ojcze! Co mnie czeka? Pewnie wiecie? — napadł Coto na Odrowąża.

1888

— Nie wiem! Ale myślę, że cię czeka to, co się należy zuchowi: chwała i honor! — odparł stary, głaskając go po głowie.

1889

Minął jeszcze jeden cichy, skwarny dzień letni. Coto już od rana zszedł do podsienia i rozkoszował się życiem. W naturze czuć było przesilenie — koniec jednego okresu. Wśród gałęzi drzew i krzewów ćwierkała młodzież ptasia, dopominając się od rodziców pożywienia, przelatując nieśmiało z konaru na konar. W skwarnym powietrzu bujały wielkie bąki, gzy i motyle. Monotonnie gruchały turkawki, czasem przerywał ciszę krzyk sójki zwiastującej jastrzębia, a tło letniej muzyki tworzyły świerszcze, bezustannie strojące swe jednotonowe skrzypce.

1890

Słońce stało w potędze dojrzewania.

1891

Na jarzębinach poczynały się barwić paciorki i wielkie liliowe dzwonki kwitły pod pniami brzóz, na których już gdzieniegdzie błyskały pojedyncze złote liście.

1892

Świerszcze, owady lotne i turkawki śpiewały kołysankę, co wreszcie uśpiło Cota, który się w ogródku na derce wyciągnął i dał słońcu wzmacniać się i goić ranę. Aż gdy się ocknął, miało się na odwieczerz — z puszczy wynurzył się Odrowąż i z zawiniętej poły kapoty wysypał na przyzbę kupę żółtych lisic i syrojadek.

1893

— Ot, i pierwsze grzyby już są. Będzie urodzajny rok.

1894

— Myślałem, żeście, ojcze, poszli na dożynki.

1895

— A ciebie miała łania karmić jak świętych w puszczy! Zanim bym zaszedł, to i oni wrócą. Pewnie na noc będą.

1896

Zaczął stary grzyby na wieczerzę obierać i prawić leśne baśnie — i tak im zeszło do wieczora.

1897

Chłopak upierał się, że doczeka towarzyszy, ale musiał po wieczerzy spać iść do alkierza, bo jednak jeszcze go ten dzień zmęczył. A zresztą chciał przespać niecierpliwe oczekiwanie tego, „co się dla niego szykowało”.

1898

Nazajutrz chata zawrzała zwykłym gwarem. Od świtu rozlegały się rozprawy Pantery przy obroku i doju, rozhowor Rosomaka z Odrowążem o żniwie, pogwizdywania Bartnika, kłótnie Kuby z Żurawiem o orzechy — i Coto począł do nich wołać, witać.

1899

Ale przede wszystkim odbył się opatrunek rany z wielką uciechą i radością, bo zabliźniła się świetnie. A potem Pantera wziął się do toalety chorego.

1900

— Na gody, panie młody, na gody! — mówił, strzygąc go, czesząc, szorując i oblekając w czystą bieliznę.

1901

— Co za gody? Na jakie gody? — pytał Coto, dopomagając, jak mógł, jedną ręką.

1902

Ale Pantera stroił cudaczne miny, a potem po swojemu „prysnął” w las, stęskniony za bujaniem i swobodą.

1903

Rozeszli się wnet inni, każdy do swej namiętności: Odrowąż z Rosomakiem na połów, a Bartnik do pszczół. Tylko Żuraw został na gospodarstwie, ale się też zatopił w segregowaniu mnóstwa okrzesek, krzemiennych grotów i siekier, skorup i glinianych paciorków — zdobyczy z dalekich lądów.

1904

Po południu przybiegła Szczepańska. Zawiesiła kołyskę z „panną młodą” w alkierzu, jęła się po swojemu do roboty i napełniła weselem i śpiewem całe obejście.

1905

— Bez kobiety śmiecie się u was gromadom! — śmiała się do Żurawia.

1906

— Nie może być ładu bez matki! — potwierdził.

1907

Zaczęła więc Szczepańska szorowanie gruntowne. Umaiła kwieciem izbę, bieliznę brudną wyniosła do wody, a pomagał jej Coto wedle sił, oczekując niecierpliwie wieczora.

1908

Chrzest, Las, Obrzędy, ObyczajeNareszcie, gdy obsiedli wszyscy stół z wieczerzą, ozwał się Rosomak:

1909

— Jest tu wśród nas Coto?

1910

W chłopcu zabiło na gwałt serce.

1911

— Nie ma u nas żadnego Cota! — odparł Pantera. — Jest leśny nasz druh, Orlik bojowy, co z gołymi rękami na rysia się rzucił.

1912

— A dlaczego się rzucił? Czy życia swego bronił?

1913

— Nie bronił swego, ale cudzego życia, i takiego słabego stworzenia-zwierzęcia, co człowiekowi służy ciche i posłuszne, a bywa przez ludzi zwykle wyzyskiwane tylko i krzywdzone. A Orlik bojowy, jako bratu i przyjacielowi, skoczył mu na ratunek i omal swego życia nie postradał. Przeto mu cześć i chwała za taką duszę miłosierną.

1914

— Chwała! — powtórzyli wszyscy.

1915

— A czy Orlik bojowy czci w tej puszczy Boga Mistrza, co te cuda uczynił, i bratem się czuje każdego stworzenia, co z nami tu żyje?

1916

— Czczę i szanuję! — szepnął wzruszony chłopak.

1917

— A czy Orlik bojowy opanował nocny lęk puszczy i nie trwoży go wodna toń ni bezdeń trzęsawisk?

1918

— Śmiały jest i spokojny! — rzekł Żuraw.

1919

— A czy Orlik bojowy trudzi się i pracuje z umiłowaniem trudu i pracy?

1920

— Radosny pracownik jest — poświadczyła Szczepańska.

1921

— Zatem Orlik bojowy jest naszym bratem i druhem serdecznym! — rzekł uroczyście Rosomak, powstając i wyciągając prawicę.

1922

Powstali wszyscy, ale w tej chwili rozległ się za chatą ruch, szamotanie i rżenie końskie.

1923

Zwierzę, Przyjaźń, KońNikt poprzednio nie zauważył, że Pantera z izby się wyślizgnął. Teraz rozwarły się szeroko drzwi chaty i tupiąc hałaśliwie kopytami wkroczyła Agatka, cudacznie przystrojona.

1924

Miała na szyi wieniec z nieśmiertelników złotych, na grzbiecie rozpostartą rysią skórę, a u grzywy przy uszach skórki kociąt. Stanęła na środku izby trochę wystraszona i zarżała.

1925

Na to hasło w otwartym oknie ukazał się łeb Łatanej Skóry, patrzącej dobrodusznie i odzywającej się uspokajająco.

1926

Za Agatką ukazał się Pantera i rzekł:

1927

— Domownicy proszą wodza za swym przyjacielem i obrońcą i polecają mi złożyć mu łup zdobyczny.

1928

Coto nie znał słów odpowiedzi, tylko objął Agatkę za szyję i całował ją w chrapy, wycierając nieznacznie o sierść łzy wzruszenia.

1929

A potem wyszli razem na polanę i poczęli harcować we troje — bo i Bartnik przyskoczył do kompanii.

1930

Patrzyła na tę swawolę z pobłażaniem Łatana Skóra, a z pewną krytyką flegmatycznie przeżuwająca Hatora.

1931

I patrzył radośnie z płotu Kuba, ale się trochę bał przyłączyć do harców.

1932

Odtąd nikt już Orlika bojowego nie nazwał Cotem, bo drogo swą leśną nazwę opłacił.

Dziewiczy ląd

1933

Wedle przepowiedni Odrowąża w kilka dni potem wysypały się grzyby. Pantera pierwszy zjawił się z pełną kobiałką i dał hasło do zbioru.

1934

Jakaś zaciekła chęć zdobyczy opanowała leśnych ludzi. Był to przecież dar natury, szczodry do przeobfitości, dar puszczy, owoc ziemi pierwotnej — i pierwotna była ich radość z owej manny cudownej.

1935

Zaniedbano wszelkie zajęcia, nie pilnowano godzin posiłków, nie odczuwano trudu. Ledwie świt — pustoszała chata; rozbiegali się pojedynczo, bo każdy miał swe rewiry i zakątki, o których nie mówił innym, chcąc się największym zbiorem pochwalić.

1936

Tylko Bartnik towarzyszył Orlikowi, by mu pomóc w dźwiganiu kosza, a Rosomak trzymał się w pobliżu Szczepańskiej, wyręczając ją czasem w piastowaniu dziecka.

1937

Grzyby znoszono do ogródka na osobne stosy, które wieczorem rachowano i przygotowywano do suszenia.

1938

Stanowiły też codzienny posiłek, bo na połów nikt nie wypływał, a obierać kartofli nikt nie chciał — tak wszyscy bywali zajęci i zmęczeni.

1939

Po paru dniach Rosomak jednak dzielenia i rachowania zabronił.

1940

— Zsypywać będziemy na jedno miejsce, a jeśli chcecie, wszystkie wieczorem rachujcie. Nie nasz obyczaj przechwalać się jeden przed drugim.

1941

— Bo i prawda! Bóg daje każdemu i wszystkim! — rzekła Szczepańska.

1942

Milczał przecząco Pantera i chłopcy, ale ulec musieli.

1943

Co wieczór palono w piecu i co rano, ale zbiór się nie mieścił do suszenia, i trzeba było nadmiar wysyłać wozem za Tęczowy Most lub dostarczać do kładek, skąd zabierał grzyby do folwarku Szczepański.

1944

Ludzie byli zapracowani, ale rozpromienieni robotą, pomimo całodziennych marszów, dźwigania ciężkich koszów i nieustannego głodu, gdyż brali z sobą tylko chleb, a pragnienie tłumili jagodami.

1945

W chacie zapanowało takie gorąco, że nocowali na dworze — na pomoście, który wśród konarów starego jesionu zbudował z żerdzi i desek Pantera.

1946

Szczepańska z dzieckiem sypiała w podsieniu.

1947

Z wypraw tych, z bobrowania po wszelkich zakątkach przynosili zarazem i inne trofea: mchy rzadkie, wężowe skórki, narośle drzewne, czeczoty, gniazda, pióra, a wreszcie Orlik z Bartnikiem znaleźli rosochy siedmioletniego łosia i przydźwigali je z trudem, mając do roboty we dwóch tylko trzy ręce.

1948

Urodzaj grzybów był bajeczny i ogarnął cały ten kraj. Szczepański przybył też z folwarku, opowiadając, że wsie były puste i roboty polne zaniedbane; wszyscy wybiegli w lasy.

1949

DiabełOpowiadał też, że chłopi zachodzili nawet na tę stronę trzęsawisk, ale że pewnego dnia wrócili w popłochu, bo się im ukazał i gnał ich, strasznie wyjąc, diabeł leśny czy wilkołak.

1950

Oczy Rosomaka podniosły się na Panterę.

1951

Nad stosem grzybów, oczyszczając je i sortując do suszenia, klęczeli we trzech — Pantera i chłopcy — szepcząc coś tajemniczo. Po twarzach latały im uśmiechy. Zdawali się wcale nie słyszeć, co mówiono w podsieniu.

1952

— Jednego diabła tylko widziano? — rzekł Rosomak, głos podnosząc. — Ja widziałem trzech.

1953

Orlik nie wytrzymał, podniósł głowę, a Pantera podchwycił:

1954

— Wódz to nawet jasnowidzenia miewa.

1955

— Za trzy dni grzyby się skończą, już robaczeją. Dopiero za miesiąc znowu się wysypią! — stwierdził Odrowąż.

1956

— Mam na ten miesiąc wielką robotę — rzekł Rosomak, gdy zasiedli do wieczerzy. — Takich suchych błot nie było lat wiele. Moglibyśmy się do pohybelnika dobrać. Jak myślicie, ojcze?

1957

— Można spróbować! Tam nawet zimą w krąg są oparzeliska[244]. Trzeba będzie łozy słać i mościć przesmyk. Siła nas teraz, to dokonamy tego.

1958

— Przede wszystkim do Puchaczego Ostępu trzeba się dostać: tam jeszcze grzyby nietknięte czekają.

1959

— Jutro zatem wyprawa!

1960

— Bo i po drodze na pohybelnik.

1961

Las, JesieńRuszyli nazajutrz w szóstkę na całodzienną wyprawę. Las był cichy i zadumany, jakby w sobie skupiony i ciężki dojrzewaniem nasienia i owocu. Ćwierkała nieuczenie młódź ptasia, z jagodników porywały się drozdy spasione, pod stopami chrzęściły zioła i mchy, poschnięte od skwaru, a z brzóz oblatywały już pozłocone liście. Jarzębiny stały strojne w purpurowe korale i różowym nalotem poczynały się barwić kaliny i borówki.

1962

Wrzosy były już w pączkach, a na polanach kwitły tysiączniki i goryczki — późne kwiaty.

1963

— Jesień idzie! — rzekł z westchnieniem Rosomak.

1964

— Trzeba zacząć zbierać jarzębiny i zioła — zauważył Żuraw.

1965

— Ba, jeszcze orzechy nie są gotowe. Jeszcze zabawimy ze sześć niedziel! — pocieszał się Pantera, coraz to wychodząc z szeregu i zbierając grzyby.

1966

Chłopcy wypatrywali gniazd, ale wszystkie były już puste, znaleźli tylko mchową chałupę wiewiórczą, a w niej późny lęg — czworo rudych wyrostków, które się rozpierzchły błyskawicznie po gałęziach.

1967

— Kuba, to pewnie twoje dzieci! — zawołał Pantera.

1968

Ale Kuba, siedząc na ramieniu Żurawia, obserwował tylko leszczyny.

1969

Stanęli wreszcie nad halizną torfowiska, naprzeciw Puchaczego Ostępu, i zabrali się do roboty. Błoto pożarło już wiosenne przejście, zaczęli więc łozy rąbać i w pęki wiązać, a Odrowąż ścieżkę słał, wybierając wedle swego doświadczenia mniej niezbadany szlak.

1970

W południe — trochę pełznąc, trochę się topiąc — przedostali się do sosen i rozłożyli obozowisko. Spoceni i obłoceni posilali się chlebem i mlekiem. I rzucili się, zamiast odpocząć, do zbierania grzybów. Nikt tu dotąd nie był. Grzyby rosły jedną masą zwartą, całymi koloniami — różnego wieku i wzrostu. Bez trudu, bez szukania brano je i zrzucano na stos.

1971

— Ale jak je stąd wydostać? — pytał Orlik.

1972

— Wysuszymy na miejscu! Palcie ognisko! — zakomenderował Odrowąż.

1973

Wedle jego instrukcji wykopano szeroki a płaski rów i zapalono w nim ogień. Stary pozostał, by go pilnować i zasilać, a oni się rozpierzchli, żeby zbadać cały ostęp.

1974

Rosomak z młodej sosny zrobił prymitywną drabinę i dostał się do barci. Pantera z chłopcami zaszył się w gąszcze, i wnet z triumfem przynieśli dwa — już puste — remizowe gniazda. Żuraw wydostał się na dalsze halizny błotne i znalazł kolonię kwiczołów, kilkadziesiąt gniazd w brzozach i chmarę ptaków żerujących na jemiołach.

1975

Rosomak, znalazłszy pszczoły syte, bogate i bardzo wojownicze, ruszył też na wyprawę.

1976

Skoczył za nim Orlik.

1977

— Wuju, mrzemy razem pójść?

1978

Skinął głową Rosomak. Zaszyli się w gąszcze i chłopak mówił szeptem:

1979

— Jakoś mi tu dziwnie! Inaczej niż tam, u nas. Jakbym był w kościele. I cisza tu inna.

1980

— Chram natury! Rzadko i dawno tu ludzie bywali. Zauważyłeś też szczeliny w gąszczu? To łosie i sarnie ścieżki. Idźmy cicho, milczkiem, możemy coś pięknego zobaczyć.

1981

Natura, Cisza, LasOstęp stawał się coraz dzikszy. Stare świerki cieniły się olbrzymimi, nawisłymi gałęźmi, przeszytymi u ziemi gęstwą młodych brzóz, osik i zwałami drapieżnych jeżyn. Małe halizny czyniły powalone drzewa, osnute całe pełzającymi chmielami i powojem. Trzciny pokrywały niższy teren, kłębiąc się w ściany zielone, w fale nieruchome, w okopy roślinne.

1982

I wśród tego wiły się ciasne, przetarte szlaki, którymi leśni ludzie posuwali się powoli, starając się stąpać bez szelestu i nie trącać zielonych ścian. Cisza była tak głęboka, że słyszeli kucie dzięcioła za topielą, brzęk pszczół, żerujących na kruszynach, i bicie swych serc. Nie odzywali się. Czasem Rosomak stawał i pokazywał to gniazdo rzadkie, to kwiat, to wiewiórkę na świerku, to sowę, przytuloną do pnia i prawie niewidzialną, to lelka złożonego we śnie jak sęk drzewa. Tak szli, czytając księgę lasu.

1983

Nagle drgnęli i znieruchomieli w cieniu świerku. Gdzieś na prawo w gąszczu coś się odezwało. Było to jakby pobekujące, głuche stęknięcie i trzask łamanych gałęzi.

1984

Rosomak wziął za ramię Orlika i wsunął go za sobą pod nawisłe gałęzie. Niewidzialni — zastygli w nieruchomości, w oczekiwaniu, w napięciu wzroku i słuchu.

1985

Gąszcze ożyły. Jakaś moc druzgotała krze i młode drzewa, jakiś huragan je pochylał i roztrącał. Głuche, ponure mruczenie i trzask, jakby drewnianych kołatek…

1986

Na roziskrzony, pytający wzrok chłopca Rosomak szepnął prawie bez dźwięku:

1987

Zwierzę, Las— Łoś idzie. Olbrzym!

1988

I nagle rozwarły się gąszcze, znikły, jakby zdmuchnięte wichrem, i na haliznę o dziesięć kroków przed nimi wynurzył się kształt potworny i fantastyczny.

1989

Na razie Orlik nie mógł zrozumieć.

1990

Zwierz to był czy ruchomy roślinny gąszcz?

1991

Nogi tonęły w krzakach, a potworny łeb był jedną masą zieleni, oplątaną wokół kilkunastoramiennych rogów.

1992

Masą tą zwierz rył, tarł wokół siebie, zbierając coraz więcej chmielu, jeżyn i gałęzi. I oto, czymś zaniepokojony, stanął na haliźnie i wyprostował się w całej potędze.

1993

Parsknął i węszył. Ciemne, poważne oczy rozejrzały się wokoło, nagie, rozdęte chrapy zdawały się pytać, badać, myśleć. Doleciała go woń nieznana, tajemnicza, instynktownie groźna — zapach dymu.

1994

Nie spłoszył się jednak, ufny w swą mocarność, śmigłość nóg i znajomość puszczy.

1995

Parsknął raz i drugi ze wstrętem, z pomrukiem jął znowu drzeć nogami pnącze i powoli ruszył dalej, klekocąc racicami.

1996

Za nim, korzystając z trzasku łamanych odrośli, ruszyli ludzie.

1997

— Godowa pora! — szepnął Rosomak.

1998

— Wieniec sobie założył na łeb! Ale mocarz! Szpetny zresztą, ale, niczym zjawa bajeczna, cudny.

1999

— Prawdziwe bożyszcze leśne. Zaprowadzi nas w najtajniejszy matecznik.

2000

Łoś nie trzymał się szlaków. Parł przed siebie, miażdżąc łozy, młode drzewa, krze i trzciny sążniste, jakby szedł po gładkiej łące.

2001

I tak doszedł do skraju szerokiej połaci oparzelisk i topieli, otaczających, jak morze, tę wyspę leśną.

2002

Stanął, węszył, zabeczał donośnie.

2003

Patrzył na drugą wyspę, czerniejącą w oddali.

2004

Chwilę jakby słuchał stamtąd odzewu, potem skręcił w bok i zsunął się w wąską wodną strugę, wijącą się zygzakiem wśród kęp i niskich zarośli.

2005

Brodził, zagłębiał się, wytryskiwał nad błotem jego łeb umajony i wreszcie znikł w szarzyźnie trzcin i mchów.

2006

Jeszcze chwilę słychać było chlupot wody, coraz cichsze parskanie — i zjawa zginęła jak sen prabytu.

2007

Rosomak jego śladem zsunął się w wodę i spróbował gruntu.

2008

— Nawet Odrowąż o tym brodzie nie wie. Możemy brnąć, a gdzie głębiej, płynąć. Ale to bezpieczny, starodawny przesmyk ciężkiego zwierza. Jutro możemy się dostać tam bez fatygi. Żurawie lęgi spenetruje Pantera, a wiosną przyszłą dostaniemy tam pewnie jaja głuszca, bo tam ich toki grają co rok.

2009

Zawrócili, rozmawiając głośniej, podnieceni i uradowani. Nie szukali drogi — prowadził ich zapach mocny suszących się grzybów.

2010

Jakoż Odrowąż już zbudował prymitywną suszarnię. Nad żarem umieścił ruszt z prętów i rozłożył grzyby.

2011

— Do jutra przywiędną, potem się znowu żaru napali, i skończone. Czego nie zabierzemy na wóz, poniesiemy w torbach.

2012

Towarzysze zebrali się już wszyscy. Żuraw czyścił jakieś korzenie, Bartnik plótł chodaki, Pantera rozpalił ognisko i piekł na żarze rydze.

2013

Tęsknota, Przemijanie, Jesień— Coś taki milczący, Pantero? — zagadnął Rosomak, wyciągając się na ziemi.

2014

— Nie widzicie, co robię?

2015

— Widzę. Rydze przypiekasz. Tylko nie wiem, dlaczego nie solisz.

2016

— Łzami solę! Czerwone jarzębiny, złoty liść z brzozy lecący i rydze! Toć jesień!

2017

— Milknie wszystko i tęskni. Ale gdyby spoczynku nie było i ponurości jesieni, i grozy zimy, nie byłoby szczęścia zmartwychwstania. Trzeba mieć ufność i mądrość ptaka, rośliny, zwierza. Mijamy, a trwamy.

2018

Tu się zwrócił do Odrowąża i spytał:

2019

— Czy znacie, ojcze, zwierzy bród przez pohybelnik do Medwidły?

2020

— Nie! — zdziwił się Odrowąż. — W Medwidle leżeliśmy wtedy, po powstaniu, aleśmy dobrnęli tamtędy, od jezior.

2021

— Dziś nam łoś drogę wskazał. Jutro spróbujemy. Zanocujemy tutaj. W domu matka jest, to domowników dopatrzy.

2022

— Dwadzieścia lat w Medwidle nie byłem, bo tam potem rzeka się zabagniła, i odcięty ostęp ze wszech stron, a nie łakomy, bo ani łąki, ani grzybów nie ma. Matecznik odwieczny. Na głuszce kiedyś się wybrałem, ale po barki wpadłem i ledwie żywy wróciłem.

2023

— Spróbujemy łosiego brodu. Teraz, chłopcy, trochę gałęzi na szałas urąbcie i przepłoszcie żmije, bo ich tu pełno. Powieczerzamy i odpoczniemy!

2024

— To może tam leży chorąży? — szepnął Orlik do Bartnika — i może ten łoś, i te głuszce, co tam mieszkają od wieków, znają jego mogiłę.

2025

— I może tam żyją pszczoły w odwiecznych barciach, i całe drzewa pełne są miodu?

2026

— I może tam rysie się lęgną i siwieją ze starości?

2027

— I może jeszcze są niedźwiedzie?

2028

— Jedno pewne, że orzechów tam jest pewnie moc! — rzekł Pantera, układając na liściach pieczone rydze na wieczerzę.

2029

Zmęczenie pracą i skwarem wnet ogarnęło wszystkich. Zakopali się w mech szałasu. Odrowąż u wejścia rozpalił dymne, z mokrych gałęzi świerkowych, ognisko; i tak zabezpieczeni od komarów i żmij posnęli, marząc o jutrzejszych odkryciach i cudach.

2030

Zbudził ich rzeźki chłód poranka.

2031

Biała rosa leżała na ziemi. Odrowąż, mrucząc godzinki, zbierał z rusztów grzyby. Żuraw szukał na próżno na brzegu bagna wody do mycia. Rosomak zdejmował z pleców Bartnika leśne kleszcze, pozbierane w gąszczach, a Pantera już skwarzył na węglach rydze. A wszyscy się śpieszyli, gnani ciekawością.

2032

— Prowadź, Orliku! — zakomenderował Rosomak.

2033

— Byleś trafił! — zaśmiał się Pantera.

2034

Ale Orlik już się nauczył kierować, bo umiał teraz czytać las jak książkę. Skoczył na czoło szeregu i bez wahania ruszył, w myśli wczorajsze obrazy odnajdując.

2035

— Przechodziliśmy obok olszyny, tej tam, co ma złamany średni konar, potem na tę czerwoną jarzębinę, potem na osinę z dziuplą, z której grzywacz wyleciał: ma tam pewnie małe! A teraz przez ten zwał, co na nim były pióra z jastrzębiego mordu, a potem na ten świerk, co na nim hulała wiewiórka, i na ten zawrót ścieżki, co na suchej łozie ma pęczek sarniej sierści.

2036

Przypominał sobie, odnajdywał drogę i prowadził bez wahania, aż wreszcie stanął i rzekł:

2037

— Tu, z tych gąszczy wychynął i stał. A myśmy byli…

2038

— A widziałeś srocze gniazdo za plecami? — spytał Pantera.

2039

— Nie! Patrzyłem na niego jak na zjawę. A tędy runął na przełaj do brodu.

2040

Stanęli wkrótce nad czarną ścieżką wodną. Rosomak na czoło się wysunął i zaczął się rozbierać.

2041

— Odzież w tobołek i na głowę, bo może miejscami i nie zgruntujemy.

2042

— Ba, ale nas pijawki żywcem pożrą — zaprotestował Pantera.

2043

— Dobrniemy żywi, tam się oczyścimy z plugastwa. Odzież bardzo będzie zawadzała.

2044

Błoto, Woda, Brud, LasRozebrali się więc i Rosomak zsunął się w czarną, wstrętną, gęstą wodę.

2045

Spód był grząski, ale posuwali się naprzód, krzywiąc się i parskając z obrzydzenia od zgniłych, cuchnących wyziewów bagna. Woda sięgała do pasa, następnie do ramion, wreszcie Rosomak zaczął płynąć. Błotniaki pozrywały się z kęp, krzycząc z podziwu i trwogi. Bród się łamał i zakręcał. Zdawało się ludziom, że chyba nigdy się nie skończy. Orlik czuł, że lada moment wyciągnie się na kępę i umrze, taka go ogarnęła niemoc i rozpacz.

2046

Aż wtem rozległo się wołanie Rosomaka:

2047

— Już dopływamy! Mam grunt pod sobą i Medwidła tuż.

2048

Szczeliną wodną ścieżka zanurzała się w dwie ściany leśne, utworzone z trzcin, kolących krzów i bezkształtnych trupów jakichś zwalonych drzew. Na pierwszy pień wypełzł Rosomak i odsapnął.

2049

Po kolei wynurzali się inni i obsiedli omszały czarny konar, dysząc i milcząc.

2050

Wszyscy byli czarni od mułu — nawet na twarzy — i wyczerpani zupełnie.

2051

Odrowąż spojrzał na słońce i rzekł:

2052

— Brnęliśmy półtorej godziny. Musi być ze dwie wiorsty. Tęga przeprawa.

2053

— Obierajmy pijawki! — zawołał Pantera. — Tu nawet nie ma gdzie się opłukać! A jak cuchnie to plugawe bagno! Chwilami chciałem nos schować do kieszeni, ale kieszenie w tobołku na głowie.

2054

— Od dziesięciu lat nie było takiego suchego lata i dlatego bród powstał. Inaczej dostępu by nie było! — rzekł Odrowąż.

2055

Ubrali się śpiesznie i zeskoczyli za pień na stały ląd. Ale tam utonęli wnet po ramiona w splątanej masie zielska i krzaków — i stanęli bezradnie.

2056

— Szczęśliwy Kuba! Bo tu nie wiadomo, jak się posuwać po ziemi.

2057

— Można wodną ścieżką.

2058

— No nie! Wolimy siekierą i nożem wyrąbywać przejście.

2059

— Żeby choć zobaczyć co osobliwego! — stęknął Bartnik, zaczynając rąbać i krzesać.

2060

Wzięli się wszyscy do pracy — w nadziei, że przecież dotrą do rzadszego porostu. Ale ostęp był jednolicie zwarty dołem, bo gdy się wydostali z nadbrzeżnych łóz i oczeretów, znaleźli przed sobą ścianę olbrzymich leszczyn, czeremchy, kruszyny, jarzębin, kalin — wszystko oplątane chmielem.

2061

Gdy słońce zaczęło dopiekać, pokładli się na zwalonych pniach, wyczerpani zupełnie.

2062

Z zapasów mieli tylko chleb i suszone ryby. Na szczęście gąszcz barwił się mnóstwem dzikich malin i jeżyn, i bez trudu można było ugasić pragnienie, a leszczyny oblepione były na wpół dojrzałymi orzechami.

2063

Odrowąż i Rosomak — zamiast jeść i odpoczywać — ruszyli dalej.

2064

— Tu w głębi, wtedy, była wśród świerków polanka. Ale to już temu lat czterdzieści! — mówił stary, zanurzony we wspomnieniach.

2065

Na wpół pełzli pod zwałami. Prostowali się czasem, wdrapywali na zmurszałe kłody — starali się zorientować w kierunku i nie błądzić z powrotem. Aż zagrodziła im znowu drogę wodna żyła brodu.

2066

Zniecierpliwiony Rosomak zsunął się w błoto.

2067

— Ostatecznie łosie do czegoś dążą, do jakichś dalszych rewirów, ku jeziorom! Bród coraz płytszy.

2068

Mieli ręce i twarze we krwi od kłujących roślin i żądeł bąków i komarów, odzież zabłoconą i podartą; było lżej brodzić niż wojować z gąszczem.

2069

Patrzyły na nich ze zdziwieniem węże, wylegujące się na pniach, pomykały z wrzaskiem sójki i orzechówki. Nagle posłyszeli plusk i beczenie.

2070

Ledwie się przytulili do brzegu, przeleciało obok nich stado saren z rogatym kozłem na czele.

2071

— Ładny rogal! — rzekł Odrowąż z żalem myśliwskim.

2072

A Rosomak z uśmiechem radości patrzył za nimi.

2073

Wydostali się z błota na zwierzą ścieżkę. Rosomak dobył swą gwizdawkę i dał sygnał towarzyszom.

2074

— Dziki tu gdzieś niedaleko leżą: barłóg czuć! — zauważył Odrowąż i wnet wskazał przemykający niski, rudy cień.

2075

— Co tu może liszka szukać o tej porze? Łup jakiś ma! Ot, i drugi smyrgnął!

2076

Ruszyli żywiej naprzód i wynurzyli się nagle na stratowaną haliznę.

2077

— Ot, co jest! — zawołał stary, wskazując.

2078

Zwierzę, Śmierć, Walka, Natura, PrawoNa środku polanki, na więdnących ledwie zielskach zdeptanych jak tok[245], leżał nieżywy młody łoś. Miał złamane kręgi, wyprute wnętrzności i całe ciało stratowane racicami.

2079

Pochylił się nad nim Rosomak.

2080

— Ten olbrzym go pewnie zamordował. Ten, com go widział wczoraj. Ale bitwa była ciężka: udeptali ziemię jak na turnieju.

2081

— A ile tu śladów! Rachuję, że klęp było z siedem na godach. Spory młokos, siedmiolatek! Już go liszki napoczęły, tej nocy wilki dokończą. Jakby mieć strzelbę, zasadzkę można by zrobić, tylko że skóry nic niewarte.

2082

Rosomak zaczął gwizdać w pewien znany towarzyszom sposób, by ich zwołać co rychlej.

2083

Odpowiedziały odzewy coraz bliższe, wreszcie wszyscy się zebrali i gwar napełnił puszczę.

2084

— Patrzcie, smyki, do czego doprowadzają amory! — śmiał się Pantera do chłopców.

2085

A Żuraw badał naukowo zwłoki i rzekł:

2086

— Szkoda, żeśmy nie widzieli turnieju. Bronił się po bohatersku. Jedną rosochę ma zupełnie utrąconą i przednią nogę złamaną. Upadł i wtedy tamten rozpruł mu jelita i zdeptał go.

2087

— I poprowadził stado za sobą tamtędy! Ławą szli, jak prawdziwe weselne grono!

2088

Praktyczny Pantera z Odrowążem już rozpalili ognisko; stary zabierał się do zdjęcia skóry.

2089

Chłopcy gapili się ciekawie. Żuraw badał obsady rogów, tylko Rosomak opodal się wyciągnął na ziemi i oczy od tych jatek odwrócił.

2090

I ozwał się nagle po długim milczeniu:

2091

— Uważam, że chcecie urządzić dziką indyjską ucztę, pożreć tego trupa, no i ten grzech odchorować. Wolna droga! Ale myślę zarazem, że chcecie, jako łup, zabrać skórę i rogi!

2092

— Rozumie się! — zawołał Pantera.

2093

— W takim razie zastanówcie się, jak tę zdobycz przeprowadzić przez łosi bród.

2094

Zatrzymali się wszyscy w robocie, mocno strapieni.

2095

Aż Pantera, nawlekając kawał combra[246] na drewniany rożen, rzekł:

2096

— Jak się posilimy i odpoczniemy, coś się wymyśli.

2097

— Od żarcia rozumu nie przybywa! — mruknął Rosomak, zapalił fajkę i poszedł ścieżką w głąb ostępu.

2098

Orlik dogonił go po chwili.

2099

— Zupełnie mi wuj apetyt odjął!

2100

— Od dawna już mięsa nie jadam i coraz większy czuję doń wstręt. Nad cielskiem tym, jakeśmy przyszli, krążyły już wielkie muchy-robaczarki, a po ziemi biegały wstrętne żuki-grabarze. We wnętrznościach gospodarowały lisy cuchnące, a po gąszczach węszą i zęby ostrzą wilki. Nie, w tej kompanii nie będę współbiesiadnikiem. Zresztą nie jestem głodny. Mam chleb, jagód nie brak. Zobaczę, dokąd weselnicy poszli. Utorowali wygodny szlak.

2101

Jakoż ślad wyprowadził ich poza ostęp znowu — na niezmierzoną bagien płaszczyznę.

2102

Łosie poszły błotem na przełaj ku dalszym, czerniejącym leśnym ostępom.

2103

Ale gdy tam wynurzyli się z gąszczu, nagle na prawo, blisko, poderwało się stado żurawi z ogłuszającym wrzaskiem bojowym.

2104

— Ot i żurawie lęgi — ucieszył się Rosomak.

2105

Szara chmura ptaków podniosła się w powietrze, zataczając koło; i oto jeden z nich raptem spadł pod nogi ludzkie.

2106

Instynktownie Orlik rzucił się ku niemu i porwał na ręce.

2107

— Baczność! — krzyknął Rosomak.

2108

Ale już było za późno! Ptak uderzył chłopca dziobem tak silnie w głowę, że ten jęknął z bólu i puścił go. Żuraw roztoczył skrzydła do wzlotu, ale spadł powtórnie. Lewe skrzydło miał złamane. Chciał zatem umknąć piechotą, ale Rosomak z błyskawiczną szybkością cisnął mu na głowę swą bluzę, obezwładnił go, skrępował i wziął pod pachę.

2109

— Skazany na śmierć głodową. Niech idzie do nas na domownika. Taką zdobycz warto brać i trzymać. Możemy wracać i rozkładać na noc obozowisko. Daj, Boże, jutro na wieczór wrócić do domu.

2110

— I ten okropny bród do przebycia! — stęknął chłopak.

2111

— Widziałem, żeś ledwie dobrnął. Wrócisz wygodniej. Zwiążemy tratewkę z leszczyny, załadujemy skórę, rogi i ciebie i przepchniemy do Puchaczego Ostępu.

2112

— A tamci się głowią tymczasem.

2113

— Odrowąż już pewnie leszczynę rąbie! — uśmiechnął się Rosomak.

2114

Znaleźli towarzyszy śpiących kamiennym snem. Skóra łosia wisiała na gałęziach w dymie ogniska. Czaszka i rogi leżały w olbrzymim mrowisku, już czarne od tłumu naturalnych preparatorów. Resztki ofiary zawleczono w gąszcze i obozowisko przybrało porządny wygląd. Od ujścia brodu rozległ się odgłos siekiery — znaleźli Odrowąża przy pracy nad tratwą.

2115

Obejrzał kalekę-żurawia.

2116

— Trzeba go umieścić w ciemnym szałasie, dać wody, ryb, ślimaków, robaków i często zaglądać, żeby się z człowiekiem zapoznał. Za parę tygodni się oswoi, do ręki przyjdzie po jadło i można go będzie po trosze na swobodę puszczać. Dobry towarzysz, miałem takiego kilka lat na podwórzu. Nawet stróżem bywa dobrym.

2117

— Tratwę robicie? — spytał Orlik.

2118

— A cóż! Doktor by żałował czerepu i rogów, a Pantera nie porzuci skóry. Jakoś to urządzimy! A trzeba jutro wracać, bo chleba nie ma, a woda do picia obmierzła. Noc będziemy mieli z wilczym koncertem. Dziki dym poczuły i poszły. Tędy szły. Maciora z siedmioma warchlakami i dwa spore wycinki[247]. Lisy czatują po chaszczach. Szykujcie łozę do wiązania drzewa i mchu do zatkania szpar nadrzyjcie.

2119

Do wieczora związali tratwę bardzo wąską i prymitywną — ale trzymała się na wodzie, i Orlik, odpychając się tyką, przeprowadził ją cały kawał drogi na próbę.

2120

— Wytrzyma — zdecydował Odrowąż.

2121

Wrócili do obozu i pobudzili towarzyszy.

2122

W cieniu puszczy już zapadła noc.

2123

Zwierzę, Ptak, NiewolaNa hejnał żurawi odpowiadał żałośnie jeniec — próbował szarpać więzy, aż uznał bezsilność i znękany skulił się do snu, odmawiając jednak zuchwale przyjęcia posiłku.

2124

— Głupiś! — rzekł mu Pantera. — Żeby mi w tej chwili nawet Moskal[248] chleba dał i czystej wody, to bym wziął.

2125

— A ja bym go „kujnął” w sam łeb wraży! — zawołał Bartnik, spuchnięty na całej twarzy.

2126

— Widzę, żeś barć znalazł — rzekł Rosomak.

2127

— Dziwaczną, w zwalonym pniu. Bogata strasznie, ale…

2128

— Zrobiły z ciebie księżyc w pełni jak na obrazku.

2129

— Przyleciały za nim aż tutaj i doktor, Bogu ducha winien, też oberwał. Ledwieśmy dymem je przepłoszyli.

2130

— Narąbcie i znieście drzewa na całą noc! — rozkazał Odrowąż. — Stróżować trzeba będzie po kolei, bo wilki mogą i skórę zepsuć. Z trzech mil zwęszą i przyjdą. Kto się w dzień wyspał, zacznie stróżę. My we trzech zaśniemy z wieczora.

2131

Gdy ściemniało zupełnie, u ogniska zasiedli do czuwania Żuraw z Panterą.

2132

Pantera, gdy się nie ruszał, nie psocił, nie pracował, wnet zasypiał; zaczął pleść chodaki, by nie drzemać. Żuraw słuchał.

2133

Nie było pięknej ciszy odludzia. Z szałasu rozlegało się chrapanie Odrowąża i stękanie obolałego Bartnika. Wokoło puszcza żyła niesamowitym ruchem i głosem drapieżników.

2134

Słyszało się stąpanie, szelest suchych trzcin, czajenie się trwożne a żarłoczne, klekot krzywych dziobów sów i przeciąganie ich skrzydeł. Aż gdzieś bardzo daleko rozległ się ponury, krótki skowyt — jakiś sygnał czy groźba.

2135

Jakby „na baczność” odpowiedziało beczenie czujnych kozłów i pomruk mocarny łosi.

2136

I znowu po chwili zagrało posępne wycie, jakieś chrapliwe szczekanie i plusk wody.

2137

Natura, Prawo, Zwierzęta— Błotami, szelmy, idą jak gościńcem! — mruknął Pantera. — Gdyby nie ogień, zjadłyby i łosia, i nas na deser. Chmara tego ściąga ze wszech stron. Już są i tu, na ostępie. Słyszysz, jak chrobocą gąszcze? Szkoda, że nie zatruliśmy mięsa, miałyby stypę!

2138

— Jeśli w przyrodzie istnieją i żyją, widocznie są potrzebne.

2139

— Et! — wzruszył ramionami Pantera. — Każdy ma bzika albo parę! Ale w takim razie nie trzeba by było nawet pchły zabijać. Gdybyśmy spytali o zdanie bezbronnych i słabych, skazanych na śmierć w zaraniu życia…

2140

— Niebezpieczeństwo kształci obronę. Zresztą my mamy wrodzony wstręt do mordu pod wszelką postacią.

2141

Poprawił ognisko i cisnął polanem w gąszcz, bo mu się zdało, że „coś” już ruszyło wiszącą skórę.

2142

Wycie powtarzało się coraz częściej i bliżej.

2143

Była w nim wściekłość i lęk — czasami łączyło się w chór posępny, wstrętny.

2144

— Choćby jeden strzał! To by dopiero ucichły! Dłuży mi się ta noc! — ziewnął Pantera. — Ciało piecze od potu, brudu, owadów i pijawek. Niech sobie ten ląd zostanie dziewiczy, ja go nie poślubię! Wiosną warto pobrodzić po gniazda; widziałem nawet puste orle na dębie. Zbierzemy jaja żurawi, paszkotów, kwiczołów, krzywodziobów, puchaczy, głuszców! Ale żeby tu bytować… Nie, za duszno i ponuro! Doktorowi też tęskno za kąpielą w ruczaju!

2145

I westchnął za swoim rajem, a potem zaczął się kiwać i zasnął.

2146

Po północy objęli straż Rosomak z Odrowążem i o świcie pobudzili wszystkich. Pomimo ognia i dymu znaleźli łosie jelita już rozwleczone w gąszczu i zabrali się śpiesznie do powrotu.

2147

Ciężka była, długa i mozolna przeprawa.

2148

— Moglibyśmy wszyscy odegrać rolę leśnych diabłów! — zdecydował Rosomak, gdy dobrnęli do Puchaczego Ostępu i odpoczywali przed ostateczną przeprawą na swój ląd.

2149

A gdy wreszcie wieczorem stanęli przed chatą, Szczepańska załamała ręce:

2150

— O Boże! Jak ja tę bieliznę dopiorę? A kto was pokrwawił, o Jezu?!

2151

— To nic, to tylko pijawki! — uspokajał ją Bartnik. — Ale cośmy zdobyli! O! I żurawia mamy do chowania! A ile tam orzechów!

2152

— Jeść! — jęknął Pantera.

2153

— Kąpać się! — zawołał Żuraw.

2154

— Skórę solą i popiołem wyczyścić z robactwa! — troskał się Odrowąż.

2155

A Rosomak w kącie szałasu lokował jeńca.

2156

— Mnie teraz nasz bór wydaje się jak ulica Marszałkowska w porównaniu z tamtym ostępem! — mówił Orlik, idąc z Żurawiem do kąpieli.

2157

— A co sobie myśli mój imiennik w stajni?

2158

I właśnie w tej chwili rozległo się wieczorne granie żurawich surm — odpowiedział im żałosny głos kaleki-niewolnika.

Hasło z mogiły

2159

Ptak, Zwierzę, Choroba, Cierpienie, Niewola, Przyjaźń, BuntSkrzydlatego żurawia nazwano Doktorem, wedle pomysłu Pantery i za zgodą imiennika. Odrowąż stwierdził, że jest najwyżej trzyletni i że można go będzie łatwo oswoić.

2160

Ale parę tygodni przebył tak ciężkich, opornych, że go Rosomak musiał gwałtem karmić i poić.

2161

Najeżony, skulony — trwał w buncie bezsilnym, sycząc jak żmija, gdy się ktoś zbliżał.

2162

Aż wreszcie, jakby przetrawiwszy swą rozpacz, zmożony ciemnością i głodem, przyjął z rąk Rosomaka pierwszy posiłek.

2163

— Nasz będziesz! — uśmiechnął się doń człowiek.

2164

Jakoż przełamany został instynktowny strach i nienawiść stworzenia do odwiecznego kata.

2165

Przestał syczeć i nadstawiać dziób od razu; i wreszcie pewnego dnia, słysząc gwizdanie, które zwiastowało przybycie człowieka, postąpił na spotkanie i opowiedział się krótkim powitaniem.

2166

— No widzisz, braciszku, że możemy być druhami — zaczął doń przemawiać Rosomak. — Nie ważyłbym się pozbawić cię największego skarbu, wolności, gdybyś był zdrów, cały i mocny, gdybyś mógł w waszym wędrownym szyku za morza lecieć i na tutejsze wasze wyraje wracać. Aleś, braciszku, na głodową i mroźną śmierć skazany! Twego młodego życia mi szkoda, i dlategom cię do nas przyjął. Ale ci ślubuję, że wiosną odniosę cię do rodzinnych lęgów, żebyś z braćmi latem się ucieszył.

2167

Ptak słuchał, z ręki posiłek brał, patrzył spokojnie, a wreszcie pewnego dnia Rosomak szałas zostawił otwarty i pogwizdując, poszedł ku chacie.

2168

Więzień wyszedł na polanę, na słońce, i zaczął się bacznie rozglądać. Rozwinął i złożył skrzydła i zaczął w trawie żerować, a wreszcie pióra dziobem przebierać i chędożyć się.

2169

A potem, zwabiony znajomym gwizdaniem, poszedł powoli ku chacie.

2170

— Nasz jest! — ucieszyli się wszyscy.

2171

Sezonowym zajęciem leśnych ludzi były teraz orzechy.

2172

Rosomak z Odrowążem wypływali co dzień na połów rybny, ale reszta bobrowała w leszczynach i co wieczór znoszono do chaty całe wory.

2173

Przeobfitość jesieni owocnej wyzierała zewsząd i zajęć było mnóstwo. Wieczorem w ogródku i w podsieniu piętrzyły się stosy zdobyczy — orzechy, grzyby, jagody, rydze i ryby.

2174

— Do obróbki! — wołał Pantera.

2175

Musieli przed spoczynkiem ryby oprawiać, orzechy wyłuskać, rydze nasolić, a piec chlebowy ledwie sobie radził z suszeniem tych zapasów zimowych.

2176

Suche, pomyślne, urodzajne było lato, przerywane z rzadka potężnymi burzami. Nagromadzone gorąco wybuchało straszną mocą gromów, krótkich gwałtownych deszczów — i znowu wracała promienna pogoda.

2177

Rosomak z Odrowążem miewali bajeczne połowy, bo susza przecięła szlaki rybie i uwięziła ryby w głębszych dołach. Razu pewnego przywieźli pełną łódkę przepysznych jaziów i okoni, a kiedyś w sadzawce, odciętej od rzeki, złapali szczupaka potwora, „ludojada” chyba, którego siekierą trzeba było zabić, a potem polecić mrówkom spreparowanie muzealnego okazu. Przy sekcji Żuraw znalazł jakąś bezkształtną masę wielkości pięści; gdy ją rozcięto, ujrzano wewnątrz resztki metalowego medalika.

2178

Odrowąż zadumał się nad tym i oddał przedmiot Rosomakowi.

2179

— Lepsze macie oczy! Przypatrzcie się, może to Kodeńska Matka Boska[249]. Miał taką nasz Podlasiak.

2180

Ale najostrzejszy wzrok ani lupa nie wystarczały.

2181

— Niemało ludzi na żer ryb poszło w tych bagnach — rzekł Pantera.

2182

— I wielu takich, którym by się pomniki należały.

2183

— Z tamtej strony pomniki tutejsze niewiele więcej warte, co ta blaszka pewnie! Służbowe księgi tam też prowadzą, trwalsze! — rzekł Rosomak, chowając do zbiorów dziwną zdobycz.

2184

Po jednej ze strasznych burz nocnych rybacy ruszyli na połów około południa i zapędzili się na jezioro w nadziei zdobycia suma. Ale dzień był niepomyślny i po raz setny zastawiali brzeg siecią podwójną bez żadnej prawie zdobyczy.

2185

Nagle Rosomak głowę podniósł, nasłuchując.

2186

Gdzieś daleko zagrała trąbka — umówione hasło: dwa krótkie, po sobie następujące, tony. Znaczyło to: „Wodzu!”.

2187

Rosomak swoją specjalną świstawkę kościaną do ust podniósł i odzew dał.

2188

— To chłopcy czegoś chcą! — rzekł, wracając do wiosła.

2189

— Nogę który złamał czy rękę! — mruknął Odrowąż.

2190

— Nie. Wołaliby doktora. Oni nie wzywają do siebie, któryś do nas leci z wieścią. Coś znaleźli!

2191

Trąbka powtórzyła znowu wołanie, potem ucichła — widocznie poszukiwacza doleciał odzew. I oto z gęstwiny wynurzył się Orlik spocony, zziajany, ubłocony i zaczął coś krzyczeć z daleka.

2192

Odrowąż zwrócił ku niemu łódź.

2193

Grób, Drzewo– Ojcze, wodzu! — wołał chłopak, dech łapiąc. — Znaleźliśmy mogiłę. Chorąży, strzelba i Orzeł! Nasz znak! Znaleźliśmy! Chodźcie! Tamtych już zawołaliśmy. Bartnika zostawiłem na honorowej warcie. Lećmy!

2194

Bez słowa, pod wielkim wrażeniem wysiedli na brzeg i poszli za chłopcem. A on, opanowany tym ich skupieniem i milczeniem, przycichł także.

2195

Aż stanęli na miejscu, w czarnym borze, nad sennym zalewem wodnym. Nocna burza powaliła olbrzymi, na wpół suchy, prawieczny dąb. Legł szczytem aż w wodę i rozdarł się jego pień, otwierając zmurszałe wnętrze.

2196

Przy nim stał Bartnik, wyprostowany, zastygły w pozycji żołnierskiej, w kapeluszu na głowie, z nieruchomym, skupionym wzrokiem wartownika. I stali Żuraw z Panterą, obnażywszy głowy w milczeniu.

2197

Pochylili się Rosomak i Odrowąż.

2198

TrupWe wnętrzu dębu ujrzeli ludzki szkielet. Mały, szczupły kościec wyrostka, zachowany w całości, jako że był ujęty w ściany drzewa. U prawego boku leżała stara, rdzą przeżarta strzelba, a u lewego, przy sercu — zetlała szmatka amarantu z przebłyskującymi srebrnymi nićmi.

2199

Ku słońcu patrzyły głębokie oczodoły, a trochę rozwarte, zdrowe zęby zdawały się uśmiechać. I tak leżał z bronią u nogi, z chorągwią swą obok serca chorąży…

2200

Wyprostował się Rosomak i odkrywszy, głowę zaintonował:

Boże, coś Polskę przez tak długie wieki![250]

2201

Ramiona Bartnika drgnęły, jakby chciał prezentować broń, a zbiorowy głos podchwycił:

Otaczał blaskiem potęgi i chwały…[251]

2202

Odrowąż klęczał i modlił się, a po zmarszczkach płynęły mu łzy jak paciorki dusznego różańca.

2203

A gdy skończyli, Rosomak kazał świerkowymi gałęziami zasłonić te prochy bohatera. Zebrali się wszyscy na radę i nawet Pantera miał twarz uroczystą.

2204

Bohaterstwo, Pogrzeb— Rozumiem, jak to było — ozwał się Odrowąż. — Gdy im zabrakło żywności i chłód ścisnął, musieli dążyć do osad. I tu gdzieś ranny oddał Bogu ducha, a Podlasiak wynalazł dąb spróchniały i zwłoki w nim ukrył. A potem dalej poszedł i nie znając przejść, w bagnie utonął.

2205

— Co teraz mamy czynić? — zagadnął Pantera.

2206

— Pogrzebać go, jak na to zasłużył, w tej świętej ziemi! — odpowiedział Rosomak.

2207

— Na tej górze, gdzie sygnały bojowe palono! — zawołał Orlik.

2208

— Będzie całemu krajowi stróżował — dodał Bartnik.

2209

— Słusznie! — potwierdził Rosomak.

2210

Zamyślił się Odrowąż i nagle wstał, na wnuka skinął i na Panterę.

2211

— Pójdziemy do folwarku i nocą tu przyniesiemy deski cichaczem, żeby do Moskali nie doszło.

2212

— A przy nim w nocy powartujemy.

2213

— Rankiem trumnę zbijemy i przeniesiemy prochy na górę. Ruszajmy!

2214

Trzej wartownicy zostali. Orlik tę noc na całe życie zapamiętał. Księżycowa była, cicha i pełna duchowego majestatu. Rosomak się rozgadał; opowiadał mu, co od rodziców wiedział — o czasach owych, o bojach, ofiarach, ruinach, we krwi utopionych nadziejach zmartwychwstania.

2215

A potem milczeli, przetrawiając ból, nienawiść do kata, gorycz bezsilności, rozpacz niewoli.

2216

Aż niespodziewanie ozwał się Żuraw:

2217

— Słuchajcie! Moglibyśmy i słusznie rozpaczać, i beznadziejności się oddawać, gdybyśmy wartowali przy grobie zdrajcy! Ale ten czego innego nas uczy! Spadek ojczysty wziął, obowiązek spełnił, wiary dochował. My, żywi, nic więcej nie mamy do roboty. Wiarę zachować, obowiązek spełnić, trwać i przetrwać. No i tyle! Resztę zdecyduje Bóg!

2218

— Dzięki, bracie, za to słowo! — rzekł Rosomak. — Zawiniliśmy względem niego. Pieśń mu się należy bohaterska, nie bezrozumne ludzkie rozważanie. Masz swoją fujarkę, zaintonuj hymn konfederacki.

2219

Silnie, twardo, na całe życie ryły się w duszy Orlika — ta noc, ten grób wśród puszczy i te słowa:

Ze skowronkami wstaliśmy do pracy

I spać pójdziemy o wieczornej zorzy,

Ale w grobowcach my jeszcze żołdacy

I hufiec Boży![252]

2220

Na długo przed zorzą wrócili z folwarku Odrowążów z deskami. Szczepański przyniósł narzędzia i rano już drobna trumienka była gotowa.

2221

Na posłanie z ziół i kwiatów ułożono kości i pokryto je szczątkami sztandaru. Po źdźble srebrnej nici wziął każdy na pamiątkę, a z grubego, starego modlitewnika Odrowąż odczytał modlitwy.

2222

Potem Rosomak podał mu strzelbę, a stary ją przyjął jak święty spadek i oddał Bartnikowi.

2223

— Masz! Twoja jest. Użyć trzeba, jako on używał.

2224

— Słucham! — rzekł, prostując się, chłopak.

2225

Ale Pantera przeszukiwał wnętrze dębu i wydobył spore pudełko blaszane.

2226

— To leżało w nogach — rzekł, podważając nożem wierzch.

2227

Pudełko rozpadło się i na ziemię prysnął deszcz złotych monet.

2228

— Dukaty węgierskie! Kasa partii! — zawołał Odrowąż. — Nie ufał swym siłom Podlasiak i zostawił chorążemu pod strażą! Co z tym zrobić?

2229

— Rozważmy! — rzekł Rosomak, zbierając w chustkę dukaty i szczątki pudełka; na dnie były ślady papieru, może wskazówki, polecenie, ostatnia wola, już nie do odczytania.

2230

W próchnie drzewnym znaleziono jeszcze parę sprzączek, guzików, resztki skórzanej torby, częstochowski medalik — i włożono zmarłemu do trumny. A potem wzięli ją na barki i zmieniając się, nieśli na górę.

2231

PogrzebSkoczyli naprzód chłopcy do chaty, a gdy pochód wolno i ze śpiewaniem przybył na Wdowią Górę, na samym szczycie znaleźli już dół wykopany i pełno wokół kwiecia.

2232

Czekała też Szczepańska z dzieckiem i stali chłopcy na warcie — Orlik ze strzelbą Rosomaka, Bartnik ze swą dziedziczną Sagalasówką.

2233

Gdy spuszczono trumnę do grobu, Orlik dał dwa strzały i prezentował broń.

2234

Poczęły padać na trumnę kwiaty i Odrowąż odmawiał modlitwy, a gdy skończył, spojrzeli wszyscy na Rosomaka.

2235

A on tak mówić począł:

2236

— Pozdrawiamy cię i cześć ci niesiem, przodowniku nasz, któryś boju dokonał.

2237

Nie zmarłeś przecież i nie milczysz, a my słyszymy twe hasło i raport, bośmy jednej broni i powołania. Mówisz nam te same słowa, które przez wieki mówili ci, co legli na polach chwały, imienni wodze i bezimienne tysiące, a jednacy, jednej idei bojownicy. Mówisz nam: „Bóg, Honor, Ojczyzna!”. Mówisz nam: „Bóg mi powierzył honor Polaków, Jemu go oddam!. Ze wszystkich rubieży Rzeczypospolitej, ze wszystkich walk o wolność i całość, przez wszystkie wieki jedno hasło słyszymy, panie chorąży, i powtarzamy niczym pacierz ojczysty. Stanie tu twoja mogiła jako graniczny kopiec i jako gród dla straży i obrony. Utrzymamy go, póki życia, i oddamy następującej po nas młodzieży! Mówisz i do nich, panie chorąży. I jako my, oni słyszą.

2238

— Słyszymy! — potwierdzili chłopcy.

2239

Ojczyzna, Patriota, Polska, Wolność— Polecamy wam zatem tę mogiłę! — zwrócił się do nich. — W Bogu wiara, że dane wam będzie doczekać chwili sprawiedliwości bożej i że oczy wasze ujrzą na tej ziemi polski hufiec i polski znak na sztandarze. Wtedy im się zameldujcie i złóżcie raport ze swego trwania i gotowości do służby. A pierwszemu polskiemu naczelnikowi oddacie samych siebie do szeregu. A złoto owo, w mogile przechowane, do skarbu ojczystego. Słyszysz, panie chorąży, i ślubowanie nasze przyjmij! Niech żyje Ojczyzna!

2240

Jak grzmot rozległ się okrzyk zbiorowy.

2241

Rzucił pierwszą garść piasku Rosomak — niech ci lekką będzie ta ziemia ukochana! — i skinął na chłopców.

2242

Wyciągnęli się jak struny i z żywiołowym rozmachem zaśpiewali:

Jeszcze Polska nie zginęła…

2243

Rwała się pieśń w zdławieniu wrażenia potężnego, we łzach, co znają tylko miłujący i mężni — i kwitła pieśń nad mogiłą, jakby proporzec biało-amarantowy, a cichy bór słuchał i dawne czasy wspominał.

2244

Mogiła wyrosła, złocąc się z daleka, a obecni pożegnali ją ostatnią obrzędową pieśnią Anioł Pański.

2245

I został chorąży na swym posterunku samotny, a oni, wracając do chaty, radzili:

2246

— Dąb mocarny posadzić mu na mogile!

2247

— Brzozę, co by go gałęziami tuliła jak matka.

2248

— Krasną jarzębinę, żeby mu ptaszki śpiewały.

2249

— Lipę, żeby mu pszczoły gwarzyły.

2250

— Głaz znam w gąszczu! Przywleczemy i wykujemy, kto leży pod nim.

2251

— Każdy uczyni dar, jaki zechce! — zdecydował Rosomak. — Ja wam, chłopcy, złoto zdaję. Obmyślcie schronienie!

2252

— Ja już mam! — zawołał Bartnik. — Złożymy na spodzie barci. Uchowa drzewo i pszczoły.

2253

— Cieszę się, że nie ja je będę wyciągał, jak pora przyjdzie, ale poza tym zgoda na pomysł — rzekł Pantera.

2254

Oddał Rosomak złoto powstańcze i chłopcy zaraz je pszczołom pod opiekę zanieśli.

2255

W tydzień potem głaz już leżał na mogile. Odrowąż znaki jakieś na nim wykuwał i chłopcom tłumaczył:

2256

— Nie powinien nikt rozumieć, tylko wy. Nad karkiem Moskal jeszcze siedzi i szpieguje. Drzew też nie warto sadzić, chyba że krzepki jałowiec, żeby uwagi nie zwrócić. On i tak zmartwychwstanie, a tamci Bożego Sądu nie doczekają. Jaki siew, takie żniwo, tylko Bóg nierychliwy, jako że wiekuisty.

2257

I pokazując niezdarne kształty, mówił:

2258

— To jest krzyż, a to orzeł i korona, i drzewce, a tu „63”. Stacho miał na imię, to pamiętam. Ale nazwiska nie. Więc to „S” to jakby podpis, a tak się czyta: „Chrystusowy wyznawca, chorąży z powstania, Stacho”. A jeszcze dodam „W”, to znaczy: „z Warszawy”. I głaz bokiem odwrócimy, żeby napis dla wiedzącego tylko był widoczny. Obejmą go wrzosy i mchy utają!

2259

Wiatr rozwiał biały piasek i obsypał ziemię igliwiem i liśćmi. Wkrótce mogiła chorążego stopiła się i wsiąkła w barwę ziemi — została tylko pamiętna w duszach leśnych ludzi.

Odloty

2260

Pewnego dnia Rosomak wrócił z samotnej wędrówki i rzekł, siadając za stołem:

2261

— Odleciały już wszystkie śpiewaki i wrzosy w całej krasie płoną.

2262

Nikt nie odpowiedział, bo rozumieli, co to znaczy. Dopiero po chwili Pantera stęknął:

2263

— Dobrze ptakom! Który wytrzyma drogę, do słońca się dostanie i ciepła! Ale ja wrócę do Drozdowej.

2264

Mimo woli zaśmiali się wszyscy.

2265

— Ja do sztuby[253] — rzekł Orlik.

2266

— Ja do roli — dorzucił Bartnik.

2267

— Ja do laboratorium! — mruknął Żuraw.

2268

— Ja do bibliotek i książek! — zakończył Rosomak. — Ale każdy do pracy, więc nie wolno narzekać.

2269

— To czemu wódz nie śpiewa z uciechy? — warknął Pantera zbuntowany.

2270

— Bo w tym czasie nikt w borze nie śpiewa! — I dodał, zabierając się do jadła: — Naszykuj, Pantero, wóz. Trzeba odstawić do ludzi zapasy i zdobycze.

2271

— Wolałbym psy łapać niż tę drogę. Przecież zabawimy jeszcze trochę?

2272

— Zabawimy do dnia, gdy ruszą nasze żurawie! Lada dzień z północy dalsze już popłyną.

2273

— Tak! Pożegnania nadszedł czas! — westchnął Orlik.

2274

— Ba! Co ci za bieda! Wrócisz do profesorowej! — zaśmiał się Pantera.

2275

— Pantera zapomina, żem już nie rekrut Coto, ale Orlik bojowy! — hardo chłopak odpowiedział.

2276

— On zawsze jesienią jak mucha cięty! — przeciął nadciągającą sprzeczkę Rosomak.

2277

Jesień, RozstanieOpróżniała się chata. Szczepańska wróciła do domu len zbierać. Odrowąż z Bartnikiem — do pasieki swej i młocki nasiennego ziarna.

2278

Na połów rybny wypływał Rosomak sam i ściągał z dalekich „hatów” na strych do chaty kosze i więcierze. Reszta rozpraszała się po borze; zbierali jarzębiny, żołędzie, orzechy, szyszki i klecili powietrzne szałasy, gdzie te zdobycze składali — żywność dla zimujących ptaków.

2279

Pracował Orlik z Żurawiem, bo Pantera, o ile nie odwoził zapasów za Tęczowy Most, po całych dniach „żegnał znajomych”, jak mówił. Słońce wyczarowało ostatni swój kilim i rzuciło go na wszelkie halizny, góry, pustkowia. Zwarta, puszysta, subtelnie jesienna szata wrzosów ustroiła ziemię. Na tym tle panoszyły się olbrzymie muchomory, krasne kozaki i syrojadki — ostatnie grzyby.

2280

Ranki wstawały leniwe, w mgłach chłodnych; pod stopą chrzęściły zaschłe mchy, zioła i paprocie, a cisza była taka, że wieczorem z oddali wielkiej, gdzie były wsie, słychać było przeciągłe, smętne, monotonne granie surm jesiennych pastuszych.

2281

Bór stał zadumany i żegnał lato całą tęczą barw liści gasnących.

2282

— Na śmierć się stroją jak na gody! Nie tak jak głupi ludzie, co się jej boją — mówił Rosomak, patrząc na złote i purpurowe drzewa.

2283

Co wieczór Pantera nasłuchiwał żurawi i każdy przeciągający sznur oczami odprowadzał. Aż raz rzekł szeptem do Orlika, gdy szli spać:

2284

— Dziś na lęgach naszych było cicho, a nasz domowy cały dzień krzyczał. Pewnie je poznał na niebie. Odleciały.

2285

— Może wódz nie zauważył! — odparł Orlik.

2286

— Oho, na to nie licz! On wszystko słyszy! Boję się o jutro!

2287

Ale owo jutro to była niedziela i Rosomak po pacierzach zakomenderował wyprawę.

2288

— Weźcie chleba do toreb, bo wrócimy na wieczór. Trzeba żerowiska zimowe obejrzeć, wszystko zlustrować, wszędzie dotrzeć.

2289

— Ostatnie odwiedziny! — rzekł Pantera.

2290

Nic na to nie odpowiedział Rosomak i poszli swym lekkim, wprawnym chodem, co bez trudu połykał mile. Odwiedzili pszczoły, jeziora, zakątki, kryjówki ptasie, borsucze i lisie nory. Obeszli stogi, ścieżki swe letnie, przesmyki po bagnach. W południe spoczęli we wrzosach, ukołysani brzękiem pszczół, biorących pilnie ostatni pożytek.

2291

Podrywały im się spod nóg stada cietrzewi, a towarzyszyły na drzewach chmary zimujących drobnych ptasząt, żerujących gromadnie.

2292

— Patrz — pokazywał Pantera Orlikowi. — Zbierze się taka różnobarwna czereda: bogatki, modraczki, sosnówki, raniuszki, sikorzy lud. Dobiorą sobie parę zięb i parę dzięciołów i plądruje to razem okolicę całą jesień i zimę. Całą puszczę z robactwa obiorą. Włóczy się to, ćwierka, a dzięcioły na alarm krzyczą, gdy jastrzębia trwoga nadciąga.

2293

Czasami ciszę lasu przerywał chrapliwy krzyk sójki lub orzechówki, zresztą szli w milczeniu i tylko szeleściły liście i trzaskały suche gałązki.

2294

Wracając z obchodu ku domowi, skręcił Rosomak na mogiłę chorążego i odśpiewali mu pieśni narodowe, a potem, milcząc, skierowali się do chaty.

2295

Słońce gasło. Żurawie nie grały, chłodne mgły wstawały z bagien, długie cienie kładły gąszcze. Spotkali swe bydlątka wracające z paszy i wyszedł na ich głosy ku nim żuraw chowany, radośnie witając.

2296

ChlebZnaleźli też Bartnika, który przyniósł miodu i świeżego, nowego chleba.

2297

— Jasny jest i jakby jeszcze polem pachniał. Potem nabierze stęchlizny spichrzowej i już zimą go będzie czuć. Więc matka mnie pchnęła, jak jeszcze ciepły był, żeby wam smakował! A miodu tośmy trzy faski[254] nalali. I ojciec już wczoraj pierwsze żyto zasiał. Umiem już cepem walić. Cztery dni z dziadem młóciliśmy: „Łupu, cupu, cupu, łupu!”.

2298

— Ale aż tu słychać było!

2299

Tu Bartnik trącił Orlika i szepnął:

2300

— Surmę przyniosłem, leży w łozach. Zadmiemy po wieczerzy. Ja cię nauczę!

2301

Zasiedli do posiłku. Jasny chleb pożywali i złotą patokę[255] i mieli wrażenie, że karmią się słoneczną mocą lata, co tę pierwotną żywność człowieczą wyczarowało z ziemi-rodzicielki.

2302

A potem Pantera dzban pieniącego się mleka na stół podał i zbyteczne było rozpalanie ognia na kuchni.

2303

Cichaczem wymknęli się z izby chłopcy i po chwili zajęczała żałośnie surma.

2304

W chacie zapanowało milczenie, a wreszcie po chwili Rosomak zdjął skrzypce ze ściany i począł do tonu tego coś snuć…

2305

— Rapsod naszego lata — rzekł Żuraw.

2306

Bez tchu wrócili Bartnik i Orlik i wszyscy słuchali.

2307

W izbie było ciemno, tylko rubinowa skierka lampki oświetlała koronę Częstochowskiej, ale oto nad polanę wypłynął miesiąc i srebrną ścieżkę rzucił przez okno.

2308

Przeciągłym akordem surmy zakończył Rosomak swe granie i wstał. Chwilę jakby się wahał, zapatrzony w miesiąc, aż wreszcie spokojnie rzekł:

2309

— Bartniku, skoczysz jutro rano do dziada i powiesz, że odjeżdżamy.

2310

Nikt się nie odezwał.

2311

— Czas na nas! Popłynęły nasze żurawie. Dobre było boże lato. Ileś znalazł nowych roślin, Żurawiu?

2312

— Sto trzydzieści siedem — odparł ścisły Żuraw.

2313

— Moja zdobycz jest mniejsza. Tylko jedenaście nowych gatunków ptasich jaj i gniazda puste remiza.

2314

— Ale za to zbadamy dziewiczy ostęp i tam przyszłej wiosny zdobędziemy puchacze jaja i głuszce. I przypatrzymy się, jak remizy budują — rzekł Pantera.

2315

— Tom rad, że już o wiośnie marzysz.

2316

— A cóż! Gryzłem się, aż się przegryzłem. Zresztą sam nie zostanę na zimę. Bartnik mi przybył. Będziemy tu dojeżdżać i we dwóch na wiosnę się szykować.

2317

— O! Jużem się z matką rozmówił! Co dni parę do was przylecę. Mamy źróbkę[256] młodą, która mi będzie służyć. Wódz pozwolił czytać książki o borze i zwierzu, i pszczołach.

2318

— Ile i jakie zechcesz.

2319

— Ja na każde ferie do was przyjadę — rzekł Orlik.

2320

— No, to i „Precz, precz od nas smutek wszelki”[257] — zaśpiewał, fałszując, Pantera.

2321

— Ucieszmy się księżycową nocą! — rzekł Żuraw.

2322

Wyszli z izby i obsiedli dębową podwalinę.

2323

— Jak w kwietniu! Pamiętacie? — rzekł Pantera.

2324

Przemijanie, Przemijanie, Natura, Zmartwychwstanie, Odrodzenie, Jesień, ŚmierćPolana była przesycona srebrem miesiąca, a drzewa stały we mgle jak nieziemskie zjawisko.

2325

Tylko cisza i skupienie, i wielka powaga panowały nad nocą jesienną. Wszystko co żywe skupiało się i taiło siły, by przetrwać do nowego zmartwychwstania, by przeżyć pozorną śmierć.

2326

Tak było cicho, że słychać było spadanie liści, które się słały po ziemi na ochronę mocy odrodzenia, zawartej w korzeniu; i szelest robaczka, co rył sobie pod korą kryjówkę, by ożyć w niej na wiosnę.

2327

Milczeli i ludzie, też o przetrwaniu myśląc; tylko Rosomak, w dal srebrną zapatrzony, miał oczy promienne i czasami drgnęły mu wargi wewnętrznym słowem.

2328

Trącił go Żuraw w ramię.

2329

— Mów! — szepnął.

2330

Cicho i powoli zaczął, jakby z głębi duszy wyrywały się myśli i skrępowane ubóstwem wyrazów szukały dla uczuć dźwięku.

2331

Modlitwa, Las— Pozdrowiony bądź, Mistrzu cudów piękna i mądrości, Stworzycielu! Tyś jest tu z nami w każdym kształcie, dźwięku, woni i z Tobą myśmy to lato przebyli. Niech Ci będą dzięki za dzień każdy i za każdą chwilę, niech Ci będą dzięki, żeś nam otworzył oczy i uszy, by Twoje piękno zrozumieć i żyć nim jak chlebem. Niech Ci będą dzięki za zdrowie duszy i ciała, za słońce i zdrój, kwiat i jagodę, za znój i spoczynek, za pogodę naszych serc!

2332

Zachowaj, Ojcze, nas, co odchodzimy, i to, co tu zostaje, a z czym żyliśmy tego lata jak bracia, w całości i mocy, i zdrowiu, byśmy przetrwali i odnaleźli się w radości nowego życia, na bytowanie w tym Twoim chramie!

2333

Serca nasze, Ojcze, na światy rozszerzaj, myśli nasze ku Twej mądrości kieruj i jako w tym borze, bądź naszym władcą i prawem!

2334

— Amen, amen, amen! — potwierdzili uroczyście, zapatrzeni w niebo, zasłuchani w ciszę.

2335

I tak się skończył ostatni wieczór lata leśnych ludzi.