ZBIÓRKA KRYZYSOWA
Potrzebujemy 125 tys. zł do końca 2024 roku, żeby móc dalej funkcjonować. Dlaczego?

Szacowany czas do końca: -
Juliusz Słowacki, Mindowe
  1. Dorosłość: 1
  2. Dziecko: 1
  3. Grzech: 1
  4. Krew: 1
  5. Król: 1
  6. Ksiądz: 1
  7. Matka: 1
  8. Obrzędy: 1
  9. Obyczaje: 1
  10. Ojczyzna: 1
  11. Pieniądz: 1
  12. Pogrzeb: 1
  13. Religia: 1 2 3
  14. Rodzina: 1
  15. Słowo: 1
  16. Sobowtór: 1
  17. Spowiedź: 1
  18. Syn: 1
  19. Szaleństwo: 1
  20. Święty: 1
  21. Trucizna: 1
  22. Władza: 1 2
  23. Wolność: 1
  24. Zemsta: 1

Informacja o dokonanych zmianach.

Uwspółcześniono (1) pisownię łączną/rozdzielną, np. z pod -> spod; z po nad -> sponad; po nad -> ponad; dla tego -> dlatego; w około -> wokoło;zemną -> ze mną; zawcześnie -> za wcześnie; nie straszny -> niestraszny; nie prędko -> nieprędko; (2) pisownię joty, np. Sebastyan -> Sebastian; misyonarskiej -> misjonarskiej; Maria -> Maryja (do rytmu i rymu wiersza); (3) pisownię wielką/małą literą: Legat -> legat; krzyżak -> Krzyżak; 1szy -> I.; Książę Znalszawski -> książę znalszawski; (4) ortografię, np. cmętarz -> cmentarz; książe -> książę; wziąść -> wziąć; puhar -> puchar

W Przedmowie autora dokonano następujących uwspółcześnień: Walenrod -> Wallenrod, bula -> bulla; Inocenty -> Innocenty; Maryi -> Marii; historyi -> historii; imaginacyi -> imaginacji.

Znaleziono i poprawiono błędy źródła: myślałałem -> myślałem

Juliusz SłowackiMindowekról litewskiobraz historyczny w pięciu aktach

OSOBY:

  1. MINDOWE, król litewski
  2. ROGNEDA, matka Mindowy, ociemniała
  3. HEJDENRICH, Krzyżak, legat papieski
  4. DOWMUNT, książę znalszawski
  5. ALDONA, żona Dowmunta
  6. TROJNAT, synowiec Mindowy
  7. HERMAN, Krzyżak
  8. WOJSIEŁKO, mnich, syn Mindowy
  9. LUTUWER
  10. KRZYŻAK
  11. MNICH I.[1]
  12. Litwini, Krzyżacy, Paziowie, orszak Mnichów

Scena w Zamku Nowogrodzkim.

AKT I

SCENA I

Sala w zamku Mindowy. TROJNAT, HERMAN, PAZIOWIE niosą kobierce.

HERMAN

do PAZIÓW
1
Rozścielcie tu kobierce, papież je przysyła
Dla króla poganina, co dzisiaj chrzest bierze.
Święta korona skronie pogańskie okryła,
Niech więc czci wiarę, niechaj jej świętości strzeże,
5
Niech poważa Krzyżaków święcone klasztory.

TROJNAT

Jakże cudnie utkane zamorskie bisiory!
Po takich łąkach nieraz śledzę sarny tropy.
Niemcy musieli pokraść z naszych dolin kwiaty,
Wstąpię na nie, woń może wydadzą spod stopy.

HERMAN

wstrzymując go
10
Wybacz, książę Trojnacie, nie masz chrzestnej szaty,
Nie możesz po nich stąpać, z Rzymu je przywożę.

TROJNAT

A kiedy będę królem, będę mógł?

HERMAN

Ha! może?
Jeśli razem zostaniesz i kościoła synem.

TROJNAT

15
A kiedy będę królem nie-chrześcijaninem?

HERMAN

Marzysz, książę!

TROJNAT

Ty marzysz! jam dziedzic korony.
Kto wie, czy będę czekał, aż losu koleją
Spadnie na mnie dziedzictwo?

HERMAN

20
Łudzisz się nadzieją,
Płonną nadzieją… Słyszysz chrześcijańskie dzwony!
Słyszysz? chrześcijańskimi przemawiają słowy.
Umilkły wasze bory, ustały drzew szumy,
I ludzie milczeć będą i uchylą głowy.
25
Słyszysz te dzwony! teraz zbądź[2] niewczesnej[3] dumy.
Zbladłeś?

TROJNAT

O nie! myślałem — że dzwony usłyszę
Na pogrzebie Mindowy.

HERMAN

Pogrzeb, Obrzędy, ObyczajePrzy dzwonów odgłosie
30
Może ciebie w grób włożą?

TROJNAT

Ja — spłonę na stosie!
Mnie modrzew cichym szumem do snu ukołysze.
Jeszcze usiądzie sokół na martwem ramieniu,
Nastrzępi pióra — chartów zaskowycze[4] sfora.
35
Ani mię[5] ciasna ziemi uwięzi zapora,
Ja z pieśnią Wajdeloty ulecę w płomieniu:
Ulecę — może raczej z jaką Niemca duszą.

HERMAN

Nie słyszę twojej mowy, bo ją dzwony głuszą.

TROJNAT

Wykręt krzyżacki — słyszał!

HERMAN

40
Już wydane hasła,
Śpieszę chrzcić króla Litwy.

TROJNAT

Tyś zawsze gotowy
Chrzcić i grzebać ochrzczonych — idź na chrzest Mindowy,
Zapal tam świecę — zapal — i strzeż by nie zgasła,
45
Nim się dopali, pójdziesz za Mindowy trumną,
Oszczędzisz sobie trudu.

HERMAN

O książę Trojnacie!
Nadto słabą masz rękę, duszę nadto dumną;
Do czegoż próżne groźby…

TROJNAT

50
Czyliż wy mniemacie,
Że trudno zabić stryja? Ochrzcić trudniej było,
A wyście go ochrzcili. Byłem królem we śnie,
A o chrzcie nigdy mi się nawet i nie śniło.

HERMAN

Jeżeli tak? Zemsta, Dorosłość, Dzieckozamiary odkrywasz za wcześnie.
55
We mgle ukryta zemsta, posępna i cicha
Jest stałością rycerza; jawna — dumą dziecka.

TROJNAT

Gdzież więcej dumy jako pod tą zbroją mnicha!
Jak wąż się kryje podła, nikczemna, zdradziecka,
Sam cel często łożonych trudów nie opłaci.
60
Patrz! Braciszek zakonu, najpodlejszy z braci,
Ostatni, wśród posępnej wychowany celi,
Nędzny — na granitowej zasypia pościeli,
Lub, o nędzo człowieka! w trumnie odpoczywa.
I tam uśpiony, dumę zdradza przez sen, słowy,
65
Rządzi klasztorem, z dumnej przełożonych głowy
Brylantami błyszczący znak godności zrywa,
I sam się stroi — patrzaj! a ten przełożony
Już marzy o czerwonym na głowę birecie;
A ten, co biret posiadł — przez sen już ma trony,
70
Trony papieskie — papież? — papież starzec — dziecię —
Dziecię przy królu Litwy, niestraszny nikomu.

HERMAN

Wielki nasz papież usiadł gdzieś w italskim domu,
Z drżącą starości dłonią, z osiwiałą głową.
Wielki! — niechaj wyrzeknie jedno ciche słowo,
75
Którego brzmieniem ledwo zabrzmią echa sali,
Od dźwięku tego słowa mnogi tron się wali:
Spadają króle, berła wypuszczają z dłoni,
Lub chwieją się jak wieże, gdy Bóg wstrząsa ziemię;
Ale gdy twarz łagodną przed ludem odsłoni,
80
Chrześcijan mnogie na twarz pada przed nim plemię,
Drżące błogosławieństwo starca się rozlega
Od wzniosłych wież Solimy do Bałtyku brzega.
Książę! będziesz przytomny[6] przy chrzestnym obrzędzie?

TROJNAT

Nie jestem wam potrzebny.

HERMAN

85
Żegnam cię.
Odchodzi z orszakiem paziów.

TROJNAT

sam
Więc wszędzie!
Wszędzie mnichów spotykam! ale przyjdzie pora —
Przyjdzie — on zginąć musi — z nim Niemcy wyginą.
Mindowe, pierwszy z książąt, Niemcom groził wczora,
90
Dziś tron otoczył zdradną Krzyżaków drużyną.
Lecz ten sztylet — w nim Litwa pokłada nadzieję;
Ze mną jest lud, kapłani, Dowmunt, mąż Aldony.
Dowmunt, gdy na się zbroję krzyżacką przywdzieje,
Przyjdzie szukać wydartej przez Mindowe żony;
95
I mścić się będzie — dla mnie wolny tron zostanie.
patrząc w głąb
Oto matka Mindowy ciemna, obłąkana.
ROGNEDA wchodzi chwiejącym się krokiem, rękami naprzód wyciągniętymi szukając drogi
Rognedo! przyjm od twego wnuka powitanie.

ROGNEDA

100
Wnuka? ja nie mam wnuka — nie mam syna — z rana
Miałam syna i wnuka — już syna grób kryje.

TROJNAT

Rognedo, ty masz syna! syn twój żyje.

ROGNEDA

Żyje!
Syn mój żyje — ze wzrokiem pamięć utraciłam.
105
Kiedyś patrzałam na świat, wtenczas i ja żyłam,
A teraz noc tak ciemna! Boże Litwy! Boże!
siada z obłąkaniem starości
Anno! daj mi przędziwo, oto zeszło zorze:
Dziewczęta, wy do pracy — miły szmer wrzeciona
110
usiłując śpiewać
Śpij, moje dziecię! matka przy tobie,
Na twojej głowie korona.
Śpij, moje dziecię! śpij, moje dziecię!
po chwili
115
On żyje i ja żyję — ale moje życie
Bliskie! bliskie już grobu — i on zaśnie w grobie.
Nie ujrzę go przed śmiercią — śmierć prędko się zbliża.
Czy go widziałeś? jak on wygląda?…

TROJNAT

Mindowe?
120
Krzyż ma na piersiach.

ROGNEDA

Nigdy nie widziałam krzyża,
Jak on straszny być musi…

TROJNAT

Krzyże brylantowe
Są darami papieża.

ROGNEDA

podnosząc się ze zgrozą
125
Papież! Papież!
Pada na krzesło.

TROJNAT

Kona.

ROGNEDA

po chwili
Anno! staw kołowrótek, podaj mi wrzeciona.
Papież? kto tu wspominał papieża? — to echo,
130
Echo mojej pamięci, rani mię boleśnie.
Dwóch miałam synów: tamten był moją pociechą;
Twój ojciec, drugi, marzę — ja marzę jak we śnie,
Drugi, gdzież jest syn drugi?
Podczas ostatnich słów wchodzą na scenę: MINDOWE w białej chrzestnej szacie, z koroną na głowie. HEJDENRICH w ubiorze legata, spod komży przezroczystej przebija się zbroja. HERMAN niesie krzyż złoty przed legatem. DOWMUNT w krzyżackiej zbroi z zapuszczoną przyłbicą, na której jest godłem róża, na węzgłowiu również niesie złotą różę i opodal od tłumu opiera się o jeden z filarów. LUTUWER.
135
Czuję krew koło mnie,
Mindowe jest tu blisko… Przybliż się, Mindowe!
Pewnie z nowej wyprawy wieziesz łupy nowe?
Pewnie teraz twa sława zabrzmi wiekopomnie?
Słyszę, jak lud okrzykiem uwielbia twe czyny,
140
Czy wracasz z ciemnej Żmudzi? sponad brzegów Dźwiny?
Czy ukorzyłeś Niemców zakon świętokradzki?
Czy Ruś drżała przed tobą? czy drżał król kipczacki?
Czy z mnogim wracasz łupem? z mnogimi dostatki?
Powiedz, cieszyć się będę i ze łzami matki
145
Będę ci błogosławić, przybliż się, mój synu.

MINDOWE

Matko! co te szydercze słowa mają znaczyć?
Na ubłaganie bogów dam kubeł bursztynu,
Dam dwa, jeśli za jeden nie zechcą przebaczyć.

ROGNEDA

On bluźni! jam słyszała — on bluźni!… O książę!
150
Nie mogę równie pojąć, co znaczy ta mowa,
Z ust twoich płyną dzisiaj niezwyczajne słowa;
Lecz jeszcze miłość matki do ciebie mnie wiąże,
Zbliż się, z błogosławieństwem dłoń ma na cię spadnie.
Cóż to? ty mnie unikasz jako zgryzot mary;
155
Czy bez wszystkiego możesz obejść się tak snadnie[7],
Jak bez błogosławieństwa matki — i bez wiary?

MINDOWE

Nie, są rzeczy, bez których obejść mi się trudno,
A wszakże się obchodzę, potrzebą naglony.
Tak z niejedną dzierżawą rozstałem się ludną,
160
Oddałem Haliczanom brylant mej korony,
Ów Słonim, co wśród smugów wznosi się pod niebo,
I wołkowyskie moje rozległe dzierżawy.
Rognedo! trudno mi się obejść i bez sławy,
Jednak sławie ująłem, naglony potrzebą.
165
Jestem królem, lud wielbi — szydzą wojownicy,
I straszniejszy dla Niemców był połysk przyłbicy,
Niżeli ta korona, która tylko świeci
Blaskiem marnym dla niewiast i gminu i dzieci.
Ale cierpmy do czasu, taka losu wola,
170
Trudno, nawet Mindowie, z losem działać sprzecznie[8].
Matko! czyliż mnie będziesz nienawidzić wiecznie?
Matko! czyż ci nie miło widzieć w synu króla?
Oto przed tobą czoło wieńczone uginam,
Błogosław mnie więc, matko! błogosław!

ROGNEDA

wyciągając nad nim rękę
175
Przeklinam!

HEJDENRICH

Nikt nie odpowie Amen.

ROGNEDA

Mindowe! Mindowe!
Posłuchaj mnie, słuchajcie wy, mnichy krzyżowe.
Przekleństwo wam! przekleństwo krzyżackiej obłudzie,
180
Co jak zaraza Litwę ciemnem skrzydłem kryje.
Synu! ciebie zaraza dotknie — nie zabije,
Ale od ciebie będą uciekali ludzie.
Zostaniesz sam na świecie, będziesz żył, mój synu!
Wymrą ludy, na któreś kładł żelazne pęta,
185
I zostaniesz samotny na mogiłach gminu.
Ta wiara! wiara ciemna przez ciebie przyjęta
Połączy cię z narodem, co Litwę pochłonie.
Siedzisz na tronie, z tobą i papież na tronie!
Mindowe, ty masz dzieci, to będą morderce,
190
Idź, zabij je w kołysce, własne morduj syny!
Urodziłam gadzinę! ty rodzisz gadziny!
Ha! rozdarłam ci serce! rozdarłam ci serce!
Wychodzi wsparta na TROJNACIE.

MINDOWE

Słyszeliście!

HEJDENRICH

Cóż znaczy przekleństwo poganki?

MINDOWE

195
To jest przekleństwo matki! Ale tak — cóż znaczy?
Marne słowa bezsilnej zemsty i rozpaczy.

HEJDENRICH

Zaprzestańmy już przykrej o przekleństwach wzmianki,
Oto z błogosławieństwem niosęć[9] list papieża.

MINDOWE

Ja nie znam pisma — czytaj!

HEJDENRICH

200
Krótko rzecz przełożę…
Papież ciebie pozdrawia, królu, w imię boże,
I chrześcijan poddanych twej pieczy powierza.
Przypomina ci, królu, abyś był gotowy
Bronić twej wiary mieczem, a rozszerzać słowy;
205
Nadto, znając, jak wielka jest twoja potęga,
Pieniądz, Władza, ReligiaGdy państwo Litwy mieczem skreśloną granicą
Od Bałtyckiego morza do hord Krymu sięga,
Powiększone niejedną ościenną dzielnicą;
I jak potok wezbrany ciągle się rozlewa;
210
Z wielkich krajów nasz papież twej wielkości miarę
Biorąc, po wiernym synu słusznie się spodziewa,
Że skoroś tak ukochał chrześcijańską wiarę,
Dając nam przywiązania niemylne dowody,
Zechcesz, jak czynią Polski i Niemiec narody…
215
MINDOWE się marszczy
Znana albowiem wielka wspaniałość Mindowy;
Zechcesz, mówię, jak czynią inni wojownicy,
Na olej lampy w Piotra świętego kaplicy
Przysyłać rocznie w darze jeden grosz od głowy.
220
A chcąc dowieść, jak wielce cnotę twą miłuje,
W zawdzięczenie ci papież daje i daruje,
I wszelkiej władzy tobie, Mindowe, użycza
Nad wszystkimi krajami, które w dalsze lata
Zagarniesz mieczem Rusi, u Towtwiła brata,
225
Lub zyskasz na Danielu, książęciu z Halicza.

MINDOWE

Czy to szyderstwo? pierwszy raz papieska mowa
Zabłądziła aż w Litwy ponure krainy;
Pół dnia płynęły słodko twe miodowe słowa,
Z trudnościąm rzecz wyśledził[10] wśród słów plątaniny.
230
Cenię łaskę papieża — korzystać z niej będę,
Zatrzymam pewno kraje, które sam zdobędę,
Nikomu nie ustąpię mojej pracy plonu;
Wezmę kraje zdobyte na Haliczu, Rusi,
A gdy się uda, kraje waszego zakonu.
235
Papież, gdy tak rozdaje, sam wiele mieć musi,
A stąd rzecz uważając, łatwo teraz wnoszę,
Że mu na olej Litwy niepotrzebne grosze.

HEJDENRICH

Ze złej widziana strony rzecz złą się okaże,Krew, Święty
Lecz wierzaj mi, najlepsze są chęci papieża.
240
Patrz, jaką drogą świętość przysyła ci w darze;
Jej straży twoje ciało i duszę powierza;
Ona ustali cnoty, zgasi złe zapały.
Pewnie wiesz, jak Sebastian z cnót swych znakomity
Skonał męczeńską śmiercią — oto drzewce strzały,
245
Którą ten święty został na krzyżu przebity,
Obficie napojone we krwi Sebastiana.

MINDOWE

wyjmując sztylet
Dam ci podobną świętość dla papieża pana.
Ten sztylet od dzieciństwa wisi mi u boku,
Pił krew starców i niewiast — i tkwi mi w pamięci,
250
Że kiedy umierali, w tym ofiar natłoku
Było kilku tak świętych, jak są wasi święci.
Cóż to? drżysz.

HEJDENRICH

O Mindowe! godzien boskiej kary
Ten, kto wiarę przyjąwszy, bluźni przeciw wiary!
255
Z naszej ręki niedawno wziąłeś tytuł króla,
Jeszcze nowa twa godność niepewna i drżąca.
Wiesz, jak czarno pisana nasza rzymska bula[11],
Dawnych królów, cesarzów z dawnych tronów strąca
Jednym pociągiem[12] pióra, bez sporu, bez bitwy.

MINDOWE

260
Kiedy nie będę królem, będę księciem Litwy,
Będę was darł i palił, rabował i łupił.
Słowo, WolnośćI teraz nadtom drogo tytuł króla kupił,
Jeśli miałbym pochlebiać i ważyć w umyśle
Słowa, które wymawiam, mówiąc to, co myślę.
265
Ci wolno nie gadają, których jarzmo gniecie.
Ale mnie kto da prawa? kto mi zwiąże mowę?
Czy jest gdzie jaki drugi Mindowe na świecie?
Albo może wasz papież jest drugi Mindowe!

HEJDENRICH

Panie! oba innymi przemawiajmy słowy.
270
Przez usta posła papież uczucia wynurza,
Zakończę więc poselstwo.
wskazując na niesione przez DOWMUNTA węzgłowie
Oto złota róża
Dla twojej, panie, żony, litewskiej królowej.

MINDOWE

275
Dla mojej żony? dawno umarła mi żona.
Czyż nie wie o tem papież?

HEJDENRICH

Przebacz błąd papieża.
Ale ta ciemna Litwa, lasami omglona,
Zasłania cię przed światem, zamku twego wieża
280
Jest niższą niż te sosny. Komuż złożę dary?

MINDOWE

Matce mojej…

HEJDENRICH

Święconej nie przyjmie ofiary.

MINDOWE

Posłuchaj więc, Krzyżaku, złóż je przed Aldoną,
Jest siostrą mojej żony, będzie moją żoną.
285
Niech tu stanie Aldona.
jeden ze straży wychodzi
Wy głowie kościoła
Odnieście te wyrazy… Choć korona złota,
Z lekkiej blachy, zaledwo dotyka mi czoła;
290
I gdyby nie przecudna jej liści robota,
Ledwie kilka florenów zaważy na szali;
Jednak wdzięcznie przyjmuje dar papieża pana,
Lekką jak liść koronę żelazo ustali.
Jakiż tron jest świetniejszy? czyli Ruś znękana,
295
Gdzie książęta, stargawszy krwi związki przyjazne,
Lodowaty kraj niszczą sprzecznymi zamachy.
Już Halicz drży przede mną, jedne tylko Lachy
Rosnącej Litwie piersi stawiają żelazne.
ALDONA wchodzi
300
Oto jest pierwsza z dziewic litewskiego grona,
Sprawiaj twoje poselstwo.

HEIDENRICH

do ALDONY
O ty! której skronie
Wkrótce uwieńczy Litwy złocista korona,
Przyjm różę, którą Tybru wychowało błonie,
305
Tam pod wiary promieniem złote rosną kwiaty.

ALDONA

Źle się zgadza blask złota z żałobnymi szaty.
Miałam męża, mam męża; jeśli jeszcze żyje,
On się tuła po świecie. Przysięgłam mu wiarę,
Nigdy korona moich skroni nie okryje.
310
Ale wdzięcznie przyjmuję papieża ofiarę.
Czuję, wkrótce z tym zimnym rozstanę się światem,
Ten kwiat niezwiędły będzie mym śmiertelnym kwiatem.

HEJDENRICH

Jak niemieckie dziewice przyjęła bez braku,
Złoto zawsze jest złotem…
Daje znak DOWMUNTOWI, aby podał różę. DOWMUNT się zbliża drżący.

MINDOWE

wpatrując się w DOWMUNTA
315
Co ty drżysz, Krzyżaku?
Ktoś ty jest?

ALDONA

wznosi oczy na DOWMUNTA
Ach!
Pada omdlała. DOWMUNT wychodzi.

MINDOWE

Omdlała! wynieść ją z komnaty!
Ścigać tego Krzyżaka. Ha! co to się znaczy?
320
Kto on jest?

HEJDENRICH

Nie wiem, panie, nosi giermka szaty,
Przybył do nas posępny, z wyrazem rozpaczy,
Zaciągnął się w szeregi nieznany nikomu;
Sądzę, że to wygnaniec z wyspy Albionu[13],
325
Na hełmie nosi różę, znak Lankastrów domu.

MINDOWE

Precz stąd, mnichy najemne! koło mego tronu
Widzę sztylety… precz stąd!

HEJDENRICH

Wiara królów strzeże.
Żegnamy ciebie, panie.
Odchodzi z orszakiem Krzyżaków.

MINDOWE

330
Przystąp, Lutuwerze.
Nie wiesz, co to za jeden jest ów Krzyżak młody?

LUTUWER

On najmniej podejrzanym zdawał mi się w tłumie,
Młody jeszcze, rycerskiej nie nosi ostrogi,
Milczy, bo po niemiecku nikt go nie rozumie;
335
Stroni ludzi, bo smutny — smutny, bo ubogi.

MINDOWE

Trudno, abyś podejrzeń ciemny tłok rozegnał.
Jam go dobrze uważał przy chrzestnym obrzędzie,
Gdy kapłan błogosławił, on się nie przeżegnał.
To Litwin.

LUTUWER

340
O Mindowe! pewnie jesteś w błędzie.
To Krzyżak. Czyżby Litwin przywdział taką zbroję?
Z czarnym krzyżem, w krzyżackim święconą kościele;
Sam bym się nie odważył, wyznam, królu, śmiele,
Że ja się więcej krzyża niż Krzyżaków boję.
345
A chociaż chrzest przyjąłem za twoim rozkazem,
Lękam się nowej wiary jako nowej tarczy;
Nowa nie zawsze z wrogiem w obronie wystarczy,
Często jak szkło się kruszy, dotknięta żelazem.
Zmuszony żyć wśród Niemców, męczę się i żyję,
350
Lecz nienawiść do tyla rozkrzewia się w duszy,
Kiedy jestem przy Niemcach, tak mi serce bije,
Że mi się kiedyś w piersiach od wzgardy rozkruszy.

MINDOWE

Tak myśli lud litewski… Słuchaj, Lutuwerze,
Wierzę twej nienawiści, jak w twą wierność wierzę.
355
Teraz mi tej ostatniej potrzebne dowody.
Ten Krzyżak, przewiduję, jest to Dowmunt młody;
Nie wiem, nigdy Dowmunta nie widziałem twarzy;
Lecz przeczuwam, on śledzi, by mnie zejść[14] bez straży,
Zdradziecko zamordować. Trzeba rzecz wybadać,
360
Wyśledzić; jeśli Dowmunt, pewna śmierć go czeka.
Dowiedz się…

LUTUWER

O Mindowe, i na cóż odkładać?
Nigdyś nie myślał tyle nad śmiercią człowieka.

MINDOWE

Jeżeli teraz myślę, mam słuszne powody.
365
Śmierci Krzyżaka mszczą się wszyscy krzyżownicy,
A ja, nim z nimi zerwę, chcę ażeby wprzódy
Rozeszły się ich wojska z litewskiej granicy;
Chcę, żeby się wprzód Rusi rozprószyły tłumy,
Które jak czarne chmury ponad Litwą wiszą.
370
Potem u siebie rogi litewskie usłyszą,
Teraz niechaj rozsądek trzyma miejsce dumy.

LUTUWER

Gdybyś posłuchał, królu, co radzi to serce,
Tobyś wszystkich Krzyżaków zebrał w dolnej sali,
Potem zamek podpalić, niech się z nimi spali;
375
Lub Litwinów ukrywszy za ścienne kobierce,
W kryjówki, w czcze kolumny i w próżne filary,
Skinąłbyś — na skinienie padłyby ofiary,
I krzyżackiej krwi strumień po murach popłynął,
A jeśli jest w tym tłumie, i Dowmunt by zginął.

MINDOWE

380
Poradziłeś z zapałem, tak radzą rycerze,
Co wolą mieczem działać, niż myślą i słowy[15].
Lecz nie pójdę za twoją radą, Lutuwerze,
Inny mam wcale zamiar, usnuty, gotowy.
Ona sama odkryje tajemnic zasłony,
385
Dowmunt zginie, padając przy stopach Aldony.

AKT II

SCENA I

ROGNEDA, TROJNAT.

ROGNEDA

stoi oparta na kamiennym stole
Podaj mi czarę… Matka, Syn, Ojczyzna, Trucizna, Rodzina, ReligiaLitwo! Litwo nieszczęśliwa!
Dla twoich bogów nową poświęcę ofiarę,
Syna poświęcę — rozpacz serce mi rozrywa,
Ja go zabiję z płaczem… podaj mi tę czarę!
390
Napełnię ją trucizną… Boże Litwy! Boże!
Niech on umrze spokojnie — niech nie cierpi długo,
Ja go łzami obmyję — na stosie położę,
Zaśpiewam pieśń — grobową uczczę go posługą.
sypie truciznę
395
Łza upadła do wina, może ta łza matki
Zniszczy skutek trucizny? czy już noc na niebie?
Tak mi ciemno… Wsypałam trucizny ostatki,
Dla mnie nic nie zostało.
MINDOWE wchodzi na scenę, LUTUWER rozmawia z nim, wskazuje na czarę i sam oddala się.

MINDOWE

z udaną spokojnością
Matko! witam ciebie!
400
Witam, młody synowcze. Powracam z ogrodu,
Słuchałem jak znad Niemna śpiew słowika płynie,
Zachwycony urokiem wieczornego chłodu;
Ale nie mniej szczęśliwy przy mojej rodzinie,
Znajduję szczęście w domu — zawsze miłość wasza
405
Chmury nieszczęść wiszące nade mną rozprasza.
Przy was jestem bezpieczny, zasypiam w pokoju.
Ty milczysz, matko?…

ROGNEDA

Synu, może chcesz napoju?
Oto wino…

MINDOWE

410
Już wino piłem dzisiaj rano
Przy chrzcie moim.

ROGNEDA

Bluźnierca!

MINDOWE

do TROJNATA
Nim gwiazdy powstaną,
Trojnacie, masz opuścić litewską stolicę.
415
Zaniesiesz Wojsiełkowi to pismo ode mnie,
Zawiera ono w sobie ważną tajemnicę;
Powinno być wręczone prędko i tajemnie.
Wojsiełkowi skądinąd znane są me chęci,
Wymagam więc pośpiechu — pomnij, nakaz srogi,
420
Biada! jeśli się zwrócisz z przykazanej drogi,
Biada! jeśli wojskowej naruszysz pieczęci.
Oto masz list.

ROGNEDA

na stronie
Już odkrył Trojnata zamiary…
Więc pozbawiasz mnie wnuka? Przynajmniej z tej czary
425
Spełń toast pożegnania.
MINDOWE bierze podaną czarę, lecz jej nie pije. ROGNEDA po chwili drżącym głosem
Czyś wypił?

MINDOWE

uderzając się w czoło
Rogneda!

ROGNEDA

Nigdyż krwawe sumienie spoczynku ci nie da?
430
Widzisz krew w głębi czary?

MINDOWE

W napojach biesiady
Nigdy krwi nie spostrzegam, ale trucizn jady.

ROGNEDA

Pokażę ci, jak twoja podejrzliwość zwodna[16],
Spełnię ją do połowy, ty ją spełnisz do dna.

MINDOWE

ciska i tłucze czarę
435
O matko! coś wyrzekła? precz, czaro przeklęta!
Tyś mi była najdroższym przodków moich darem,
Jedyny prawie spadek, zawsze dla mnie święta,
Nieraz na ucztach słodkim szumiąca nektarem.
Gdzieś za morzami w kryształ roztopione piaski
440
Wydały ciebie z łona — nieraz, pełna wina,
Zachwycałaś zdumione wejrzenie Litwina.
Gdy słońce w tobie grało tysiącznymi blaski;
Ja ciskam cię o głazy! Matko, coś wyrzekła?
Skąd ta nienawiść czarna? skąd ta zemsta wściekła?
445
Chciałaś umrzeć i syna wtrącić do mogiły.

ROGNEDA

Ukarz mnie — zniosę karę, ja mam jeszcze siły!

MINDOWE

Ha! tak, chciałabyś, matko, znosząc karę srogą,
W obliczu ludu umrzeć męczenniczką wiary?
Alem nadto przezorny, bym powściągał kary
450
Tych, którzy chcą mi szkodzić, lecz szkodzić nie mogą.
Bądź więc spokojna, matko — uraza tak mała…

ROGNEDA

Nie chciałam cię urazić — jam cię zabić chciała.
Wychodzi wsparta na TROJNACIE.

MINDOWE

sam
Sam więc jestem, sam jestem; walczyć, szerzyć mordy,
Śledzić spiski — trucizną chłodzić spiekłe wargi;
455
Wędzidłem krwawem ściągać dzikie ludu hordy,
To moje życie… usta nie wydadzą skargi…
Nie wiedzą, że ja cierpię. — Zbędę się Trojnata,
Pochwycą go, postrzygą, zamkną w mur klasztorny.
Przed ludem mnie zakrywa tajemnicza szata.
460
Chrześcijanin, Krzyżaków przyjaciel pozorny,
Wkrótce zgnębię te zmienne, dwugłowe poczwary.
Wyginą wszyscy. — Wiara? wiara czcze wyrazy!
Chrzciłem się, bo mi wtenczas trzeba było wiary,
Teraz, cóż za różnica? czy krzyż od papieża,
465
Czy w cerkwiach ruskich złotem błyszczące obrazy,
Albo księżyc Mongołów — miecz wiarą rycerza.
Lecz Aldona nadchodzi, zbadam tajemnicę,
Kto jest ów tajny Krzyżak.
ALDONA wchodzi
470
Aldono! twe lice
Zawsze we łzach, więc wszędzie widzę łzy i zdrady,
Sztylety, trucizn czary i miodowe słowa.
Przebacz, ciebie przelękła ta gwałtowna mowa,
Ty drżysz, Aldono? zniknął twój rumieniec blady.
475
Oto czara z trucizną o głazy rozbita,
Chciałem ją spełnić, dotąd byłbym w cichym grobie;
Lecz wyznam ci, Aldono! nadzieja ukryta
Wytrąciła mi czarę, jedna myśl o tobie.
Aldono! powiedz słowo.

ALDONA

480
Panie! twe cierpienia
Ani mnie twoja miłość nigdy nie zniewoli.
Na cóżeś mi domowe przerwał zatrudnienia,
Którymi słodzę długie godziny niedoli?
Gdy w gronie moich dziewic, przy lampy płomieniu
485
Widzę, jak wkoło srebrne toczą się przędziwa,
Gdy słyszę pieśń rodzinną w ich łagodnem pieniu,
Przez chwilę cichem szczęściem tak jestem szczęśliwa,
Że często nad moimi krosnami schylona,
Widząc, jak kwiat pod igły dotknięciem rozkwita,
490
Cierpień moich zapomnę — póki ciężkie z łona
Nie wyrwie się westchnienie, z oczu łza ukryta.

MINDOWE

Tyś spokojna, ja nie chcę widzieć cię spokojną.
Szczęśliwa? nie chcę, żebyś ty była szczęśliwa.
Niech serce twoje zawre[17] sprzeczną uczuć wojną.
495
Niech je niszczy rdza cierpień, zgryzota rozrywa
A gdyś z widokiem cierpień nadto oswojona,
Śmierć jest dla ciebie nową, dziś skończysz dni twoje.

ALDONA

z przerażeniem
Błagam cię, panie! błagam na Bogów imiona!
Nie zadawaj mi śmierci, ja się śmierci boję!
500
Wszystko mi! wszystko bliski zgon już zapowiada.
Koniec mój, o! przeczuwam, będzie nadto skory.
Patrzaj, Mindowe! patrzaj! jak twarz moja blada,
Na twarzy rozmarzone gorączki kolory,
Szklistym blaskiem posępnie ożywione oczy;
505
Wkrótce mię całą cichość grobowa otoczy.
Niejedna z dziewic moich, co cierpień nie znała,
Mówiąc do mnie, nim skończy, łzami się zaleje,
A gdy mówi, głos zniża, jak gdyby nie śmiała
Dźwiękiem mowy lub marne podając nadzieje,
510
Zbudzić głębokiej ciszy, która jak sen miły,
Żyjącą osłoniła świętością mogiły.

MINDOWE

Ty chcesz żyć, jakże silna chęć życia? Aldono!
Może w sercu nadzieje karmisz brylantowe?
O wiem ja, że głęboko oczy dziewic toną,
515
I przenikają głazy i zbroje stalowe,
Aż dopóki spod hełmu nie wykwitnie lice
Znajome, ukochane — wglądasz pod przyłbice.
Musiał być blady?

ALDONA

Panie! kto?

MINDOWE

520
Ten Krzyżak młody,
Krzyżak czy Litwin.

ALDONA

na stronie
On go nie poznał!

MINDOWE

Widziałem!
Jakeś zadrżała, padła. Silne to dowody,
525
Lecz jeszcze będą inne. Niegdyś ja sam drżałem,
Kiedy bladość cierpienia omgliła twe czoło,
To dzikie serce z twojem sercem biło razem,
Kiedyś się weseliła, brałem twarz wesołą;
Dziś to już przeszło, dzisiaj jestem zimnym głazem.
530
Słuchaj! czy znasz Krzyżaka, co wśród mnichów zgrai
Nieznajome mi lice czarną zbroją tai?
Znasz go?

ALDONA

Wierzaj mi! wierzaj! ja go nie znam, panie!

MINDOWE

Może go poznasz, słodkie to będzie poznanie!
535
Próżne prośby, mam zbroję i serce ze stali,
Aldono, ja się skryję w tej przybocznej sali,
Tam każde wasze słowo dojdzie mego ucha,
Zwłaszcza, gdy teraz nocy panuje milczenie;
Kiedy go będziesz witać, pomyśl, że król słucha
540
I mieczem przerwie krótkie szczęścia zachwycenie.
Odchodzi przez drzwi boczne.

ALDONA

sama
Mindowe! o Mindowe!… poszedł… Nieszczęśliwa!
Zostałam sama jedna czekać chwili zgonu,
Chwili nad zgon straszniejszej… Lampa dogorywa.
A na dworze noc ciemna, słychać szum jesionu,
545
Szum sosen cichy. Wszystko! wszystko mnie przeraża,
Ten szum drzew i ta cisza — to cisza cmentarza.
O jak mi ciężko!… Nie ma i jeszcze go nie ma,
Może nie przyjdzie? Boże! niechaj nie przychodzi!
Niech go anioł ostrzeże! — przeczucie zatrzyma!…
550
patrzy przez okno
Tam widzę, za lasami blady księżyc wschodzi,
Czarne sosny posępnym witają go szumem;
Rozdarte chmury — duchów napełnione tłumem.
po chwili
555
Nie przychodzi, on może nie przyjdzie, ja płaczę!
W tej chwili groźnych króla nie pomna wyroków,
Smutno mi, że nie przyjdzie, że go nie zobaczę…
Chciałam go widzieć… Boże! słyszę odgłos kroków!
O nie, to źródła szumią w zamkowym ogrodzie…
560
Ach! on idzie! to Dowmunt! poznałam po chodzie.
Jeszcze głośniej — i głośniej, jam znowu słyszała…
Udam, że ja go nie znam, żem nigdy nie znała.
Król go nie pozna…

DOWMUNT

wchodzi z zapuszczoną przyłbicą w krzyżackiej zbroi
Potwarz okłamała zdradnie
565
Serce Aldony — teraz widzę ją, tak blada..
Czy dręczona sumienia wyrzutami bladnie?
Umiem rozróżnić bladość od bladości… Siada…
Nie odwróciła lica… Dawniej szelest szaty,
Szelest kroków odgadła — poznała… a teraz
570
Nie odwróciła lica! Idąc w te komnaty,
Będąc na progu, z progów wracałem się nieraz.
Tak mi okropnie! ona mnie nie pozna? może
Nie zechce poznać… Pani!… zadrżała.

ALDONA

Rycerzu,
575
Ktokolwiek jesteś, w północ błądząc po tym dworze,
Módl się — oto różaniec widzę przy puklerzu,
Módl się i — wyjdź…

DOWMUNT

Wyjdź? Widać, że Litwy królowa
Przywykła rozkazywać, na jej zawołanie
580
Przybiegnie zbrojna, liczna warta pałacowa.
Wyjdę z wrót gmachu — tylko po mnie tu zostanie
Krew…

ALDONA

cicho
Moja…

DOWMUNT

Nie wiem! nie wiem; lecz tu krew zostanie.
585
Wiesz, kto ja jestem? czyli twe serce przeczuwa?…

ALDONA

jak echo tym samym głosem
Czy twe serce przeczuwa?…

DOWMUNT

Powtarza pytanie!
Odpowiedz!….

ALDONA

Wyjdź…

DOWMUNT

590
O Boże! ona myśli, czuwa,
I tak jak śpiąca związać nie może wyrazu,
I myśli ją odbiegły. — Słuchaj! czyś ty z głazu?
Dwa słowa! imię moje!… Szalony! szalony!
Oto mi czoło ciemna przyłbica okrywa.
595
Postać kradnie płaszcz czarnym krzyżem naznaczony,
I jakże poznać mogła?…
odkrywa przyłbicę
Patrzaj! nieszczęśliwa…
Czy ty mię znasz? jak żądasz być zbawioną w niebie,
600
Odpowiedz… i uciekaj! ach! uciekaj ze mną…
Znasz mię?

ALDONA

Czy ja znam? Boże! nie, ja nie znam ciebie,
Nie! nie! nie przypominam… może — tu tak ciemno,
Może dlatego… Słuchaj, teraz moje oczy
605
Od ciągłych łez posępną skryły się zasłoną,
Mgła ciemna wszystkie dla nich przedmioty pomroczy,
I zaledwo z łez oschną, znowu we łzach toną.
Szczęście moje z nieszczęściem nie zna równej szali,
Jak mara obłąkana kończę życia drogę.
610
Nie! nie! ja ciebie nie znam — teraz znać — nie mogę.

DOWMUNT

Nie poznała… to lampa tak ciemno się pali.
bierze lampę ze stołu i oświecając twarz, przybliża, się do ALDONY
Patrz! patrz!

ALDONA

Błagam cię! błagam ach! oddal się, panie!
615
Oddal się — światło lampy oczy moje razi.
O patrzaj! niezadługo zabłyśnie świtanie!
Patrzaj! już blask jutrzenki twarz księżyca kazi.
O nieba! ciebie w sali światło dnia zastanie…

DOWMUNT

Ha! męczarnio okropna! męczarnio szatana!
620
do ALDONY, która się zbliża pomięszana
Czego chcesz? precz ode mnie! śmierć jedna została…
ze śmiechem obłąkania
Cha! cha! jaka myśl dzika! upaść na kolana,
Upaść przed nią… Cha! cha! cha! prosić, by poznała.
625
Lub może kupić pamięć zimnym, złotym kwiatem?
Więc wrócę tak samotny w dziką świata drogę?
Przepaść się otworzyła między mną a światem,
Nie mogę wrócić, trzeba umrzeć — umrzeć mogę…
I przed śmiercią nauczę ją wymawiać imię
630
Znajome, zapomniane — nauczę jak dziecie,
Lub jak uczą sokoła, wtenczas gdy zadrzemie,
Przerywając sen: przerwę jej sen — senne życie…
Słuchaj! wiesz, kto ja jestem?
dobywa sztyletu
635
Nie! nie! bezimienny
Upadnę przy jej stopach jako liść jesienny.
Rzucam się całą duszą do grobowej ciszy…

ALDONA

Dowmuncie! ach Dowmuncie!

DOWMUNT

Jeszcze głos Aldony?

ALDONA

640
Znam ciebie! kocham! słuchaj — on widzi! on słyszy!
Tam Mindowe w tej sali! za tymi zasłony!…

DOWMUNT

O Boże! jakże miło powrócić do życia.
Ty mnie kochasz? Mindowe gdzie jest? gdzie się kryje?
Ach straszną! straszną miałem chwilę do przebycia,
645
Dotąd mi krew wzburzona głośno w piersiach bije.
O Aldono! ta chwila stoi przed oczyma,
I nie chce zniknąć, póki szczęście się rozpali,
Ta chwila wszystkie myśli nad przepaścią trzyma;
Ale nie wróci…

ALDONA

650
Luby! słyszałam dźwięk stali.
Chroń się! chroń się, Dowmuncie! mój drogi! mój miły!

DOWMUNT

Co mówiłaś? Mindowe gdzie jest? w tamtej sali?
To daleko — uciekać nie chcę — nie mam siły…
O nie! nie! tyle szczęścia! nie, to nie jest zdrada.
655
Ja muszę być szczęśliwy — muszę widzieć ciebie.
Zgasła lampa, lecz księżyc przyświeca na niebie,
Chodź do światła, Aldono… O! jaka ty blada!…
Rumieniec łzy obmyły, żar gorączki strawił;
Jaka ty blada! — jam cię nie taką zostawił!…

ALDONA

660
Nie, to bladszy niż zwykle, to ten blask księżyca
Twarz mi dzisiaj ociemnił…

DOWMUNT

Więc księżyc przeklinam.
Jeżeli barwę róży kradnie z twego lica.
Ha! przeklinając księżyc, ludzi zapominam.

ALDONA

665
Luby! słyszysz dźwięk stali? czy słyszysz? to oni!

DOWMUNT

Słyszę jakieś stąpania — słyszałem chrzęst broni,
Idą jakby tygrysy na mą krew zażarte.

ALDONA

Dowmuncie! wychodź! wychodź, jeszcze drzwi otwarte!
Wychodź! Aldona wiecznie wiary ci dochowa…
670
Tu wszyscy nas zdradzają, Bogi, ludzie, ściany,
Uciekaj!…

DOWMUNT

Moja luba, bądź zdrowa! bądź zdrowa!…
Wychodzi, lecz po krótkiej chwili wraca.

ALDONA

Przebóg! czemuś powrócił? blady, pomięszany,
Powiedz, coś widział?

DOWMUNT

675
W końcu przybocznej komnaty
Oni już są!… już przyszli!

ALDONA

O nieba! o zdrady!
Słuchaj, wyłam te okien pozłacane kraty,
Pod nimi niedaleko są zamkowe sady…
680
Uciekaj! nad głowami grożą czarne burze…
Uciekaj…

DOWMUNT

usiłując wyłamać kratę
Kraty mocno osadzone w murze…
Wyłamać niepodobna… nie, to próżnym szałem…
Niepodobna… Ha pękły! pękły! wyłamałem…
685
Bądź zdrowa! daj mi rękę… dłoń zimna jak z lodu…
Bądź zdrowa…
staje na oknie… po chwili wraca do sali…
Nie… na próżno! pośród drzew ogrodu,
Widziałem tłumy zbrojnych Mindowy rycerzy;
690
Pod samymi oknami las włóczni się jeży.
Daremna więc ucieczka — przyszedłem bez miecza
By nie wzbudzić podejrzeń, cóż ten sztylet znaczy?
Ani mię przeciw wrogów ciosom zabezpiecza,
Ani usłucha dłoni — zdradzi ją w rozpaczy!
695
Bez ulgi i bez zemsty w zimnym legnę grobie…
Aldono! tyś pobladła! Aldono! co tobie?

ALDONA

Nic, nic… daj mi tę różę, z hełmu twego różę,
Może zmysły orzeźwi.
DOWMUNT daje różę
700
Tak mi w oczach ciemno!…

DOWMUNT

O rozpacz!… ona bladnie. Chodź ze mną, chodź ze mną!
Chodź, uciekajmy! Boże! gdzie uciec? w tym murze
Są kryjówki… szalony! tam będą i ludzie:
Te gmachy już zdradzieckiej nawykłe obłudzie…
705
O Aldono! nieszczęście — usiądź tu, Aldono!
Oczy moje jak dziecka całe we łzach toną.

ALDONA

A ja płakać nie mogę… Cha! cha! luby! drogi!
Śmiech mi straszliwy łamie na ustach wyrazy…
Cha! cha! cha! niech tu przyjdą! niech przestąpią progi.
710
Oto próg pałacowy!…
Pada przed drzwiami.

DOWMUNT

Aldono! Jak głazy
Zimna…
składa omdlałą na krześle
Rękami będę rozdzierał tych ludzi…
715
Chodźcie tu!… O te oczy! ta twarz, blada, sina!…
po chwili
Z rąk martwych wyrwę różę… kiedy się obudzi,
Mnie już nie będzie… niech mnie nic nie przypomina
obrywa liście kwiatu
720
Kwiat zerwałem — gałązka w jej została dłoni,
Tak mocno trzyma.
pod koniec tej sceny słychać coraz mocniejsze szczęki oręża
Słyszę! już idą… to oni!…

AKT III

SCENA I

HEJDENRICH, HERMAN.

HEJDENRICH

Oby już prędzej rzucić litewskie krainy.
725
Hermanie! oto wracam z królewskiej biesiady,
Radość niezwykła wrzała pomiędzy Litwiny,
Ja jeden byłem smutny! jeden tylko blady!
Dzikie ich uczty. Słuchaj! w granitowej sali,
Wokoło stół dębowy pucharami błyska;
730
W środku komnaty ogień z modrzewiu się pali,
I wkoło wieje dymem, wkoło iskrą pryska.
Sześciu Litwinów w burkach, bez ruchu jak głazy,
Unosili nad stołem smolnych sosn pochodnie,
Jako żywe świeczniki. Gwar, dzikie wyrazy!
735
Na lica miód przywołał występki i zbrodnie.
Dziwnie się wydawałem ja — mieszkaniec Rzymu
Wśród tej niesfornej zgrai — mój krzyż brylantowy
Ledwo blaskiem roztrącał czarne kłęby dymu…
Hermanie! oby prędzej rzucić dwór Mindowy.

HERMAN

740
O panie! nie czas teraz rwać z Litwą przymierze,
Nie są przygotowani do wojny Krzyżacy;
Jeden krok nierozmyślny korzyść nam odbierze
Z długich naszych podstępów, z misjonarskiej pracy;
Gdyby Mindowe umiał korzystać z tej pory,
745
Przycisnąłby i zgnębił krzyżackie klasztory.

HEJDENRICH

Prawda, trzeba lwa głaskać. Lecz wyznam ci, bracie,
Że mi w niesmak już idzie poselstwo papieża;
Mam sławny miecz komtura, mam serce rycerza,
Jednak bawię tu dotąd! bawię w mnisiej szacie!
750
I nadto muszę podle, mnicha obyczajem,
Starać się wziąć przewagę podstępnymi słowy.
Dawniej Krzyżak pogardzał tym księciem i krajem,
A teraz jam spowiednik? jam sługa Mindowy!
Czy pamiętasz, Hermanie, braciszka zakonu,
755
Który przybył tu z nami, nosił róży znaki,
Nazywany od braci synem Albionu:
On zniknął teraz, żadnej nie mamy poszlaki…
Jeśli Mindowe zgwałcił tajemne umowy?
Jeśli się targnął z mieczem na sługę kościoła?
760
Słusznie zakon oburzy postępek takowy,
I krew brata naszego o krew Litwy woła.

HERMAN

Rycerz, o którym mówisz, w więzieniu zamknięty,
Nie oburzaj się — Litwin niewart tych zabiegów.
On poganin, zagnany aż do Niemna brzegów,
765
Chroniąc się przed Mindową, przybrał habit święty,
I znów pod tą opieką wrócił utajony
Szukać wydartej sobie przez Mindowe żony.
Ale go nie zbawiły nasze święte szaty.
Wczoraj, kiedym w ogrodzie odmawiał modlitwy,
770
Odkryłem jego wieżę i przez okien kraty
Miecz mu podałem ostry.

HEJDENRICH

Zbawiasz syna Litwy…
Nienawidzę Litwinów! po cóż z taką pracą
Nawracać ich na wiarę? jakież stąd korzyści?
775
Chrzest nie zgasi wzajemnej ludów nienawiści;
Mogliby płacić haracz — a teraz nie płacą.
W nas zgaśnie duch rycerstwa, zakonu granice
Otoczą zewsząd tylko przyjazne krainy;
Pójdziemyż ścigać błędne po stepach księżyce?
780
Ha! chyba z morzem walczyć! lub z nurtami Dźwiny!
Wygaśnie duch rycerski… Idzie Litwy książę…
Trzeba znów przybrać postać podłości, pokory,
Jak jaszczurka zamorska zmienne mam kolory;
Lecz jestem posłem, straszna przysięga mnie wiąże,
785
Cały zakon w legata przedstawiam osobie.
Daje znak, HERMAN oddala się. MINDOWE wchodzi.
Wielki królu, Bóg z tobą!

MINDOWE

Pozdrowienie tobie!

HEJDENRICH

Panie, tyś pomięszany? wzrok zamglony wróży
790
Jakieś tajne zamiary, znamię wnętrznej burzy.
Zapewne nie dość jeszcze ustalony w wierze
Nie umiesz zbroić serca przeciw troskom świata;
Niepewny Boga, który z nieba czuwa, strzeże,
Niepewny, jaka w niebie dla cnoty zapłata.
795
Modlitwą prędko ziemskie rozproszysz zgryzoty.

MINDOWE

Modlić się? dzisiaj wziąłem ten różaniec złoty,
Ostrzem sztyletu święte przebiegałem ziarna;
Lecz na sztylecie była krew spiekła i czarna,
Nie wiem czyja? i kończyć nie mogłem pacierzy.

HEJDENRICHSpowiedź, Grzech, Religia, Władza, Ksiądz, Król

800
Królu! jeśli twe serce żałuje i wierzy,
Bądź spokojny! nasz kościół nigdy nie zostawi
Twej wiary bez nagrody, żalu bez pociechy,
Litościwy odpuszcza, kocha, błogosławi.
Odkryj nam skryte myśli, wyspowiadaj grzechy,
805
Nic nie ukrywaj, synu, a sługa ołtarzy
Rozwiąże je na ziemi.

MINDOWE

I któż się odważy
Zajrzeć w głąb tego serca, w tę przepaść rozpaczy
I zbrodni… Kto? ty, trwożny mieszkaniec klasztoru,
810
Ja sobie nie przebaczę, nikt mi nie przebaczy.
Najmniejsza z moich zbrodni, a wielka z pozoru,
Żem się krwią zmazał.
pokazując sztylet
Patrzaj, tą krwią wypisane
815
Wszystkie są moje czyny na tej rdzawej stali…
Czy mi przebaczysz?

HEJDENRICH

Ufaj! od Boga mi dane
Mam prawo tych rozgrzeszać, co się krwią zmazali.

MINDOWE

Żądasz czarniejszych zbrodni? Słuchaj! przez sklepienie
820
Jęczy! jego korona moje czoło kryje…
Słuchaj! usłyszysz drugie pod ziemią westchnienie,
Ale nie, nie usłyszysz — dotąd on nie żyje…
Czy mi przebaczysz?

HEJDENRICH

Ufaj! wielka moc kościoła!
825
Nie będzie próżno błagał chrześcijański książe.
Szczera twoja pokuta grzech okupić zdoła,
Co rozwiąże na ziemi, Bóg w niebie rozwiąże.
Więc odpuszczam! niech zniknie ta występku skaza.

MINDOWE

Ty chcesz czarniejszych zbrodni? ty chcesz duszę ciemną
830
Przejrzeć aż do dna? patrzaj! pod berłem z żelaza
Lud podły, ciemny, dziki czołga się pode mną.
Przycisnąłem go całym ogromem ciemnoty,
Bojaźń już nosi w sercu, chytrość w miejscu cnoty.
Patrz, jak ów ciemny Litwin na moje skinienie
835
Uchyla korne czoło, piersi krzyżem znaczy,
Choć wolałby przy piersiach czuć węża pierścienie,
Niż ten krzyż nienawistny… Któż mi to przebaczy?

HEJDENRICH

Panie! jesteś nad ludem, byś mu przewodniczył;
A jeśli daną władzę spełniasz nadto srogo,
840
Jeśli chcesz posłuszeństwa, jeśli rządzisz trwogą,
Bóg ci przebaczy — on sam władzy ci użyczył,
Ja ci przebaczam…

MINDOWE

z gorzkim uśmiechem
Dobrze! już jestem spokojny!
Pójdę teraz krzyżackie napadać dzierżawy,
845
Dawno czekałem chwili sposobnej do wojny,
Skarb mój wycieńczał — ja sam stęskniłem do sławy.
Z waszej zaś strony nic mi nadal nie potrzeba,
Mam już złotą koronę, przebaczenie z nieba,
Idę kraj wasz napadać, szarpać włoście Żmudzi.

HEJDENRICH

850
Panie! ty mnie doświadczasz tak gorzkimi słowy,
Lecz Krzyżak się marnymi słowy nie ułudzi.

MINDOWE

Com tobie wypowiedział, jam dowieść gotowy.
Patrz przez te ciemne kraty na błonia stolicy,
Tłumem zebrani w polu błyszczą wojownicy…
855
Może się oni tylko zebrali na łowy?
A tam niebo ogniste przywdziewa kolory,
Może to pożar wkradł się w nadniemeńskie bory?
Co, łatwowierny mnichu? teraz znasz Mindowę?

HEJDENRICH

Niech cały ciężar zbrodni spada na twą głowę,
860
Pomnij na świętą wiarę!

MINDOWE

Szydzisz ze mnie, mnichu!
Pójdę się jutro modlić w krzyżackim kościele,
Pić będę wasze wino w święconym kielichu,
Moje gmachy klasztornym kobiercem zaścielę,
865
I zmówię pierwszy pacierz, gdy mistrz wielki skona.

HEJDENRICH

Ty przez nas jesteś królem.

MINDOWE

rzuca koronę
Tak! precz ta korona!
Rzucam ją, to mi ręce splątane rozwiąże…
Teraz jestem Mindowe, książę, wróg Krzyżaków.

HEJDENRICH

rozdziera komżę i staje w zbroi i w zwierzchnim krzyżackim płaszczu
870
A jam jest — brat Hejdenrich — Krzyżak, wróg twój, książe.
Pozbędę się tej szaty, tych pokory znaków…
Jak mnie tu widzisz w zbroi, przysięgam na Boga,
Że słowa posła mymi nie były słowami.
Widzisz we mnie rycerza! widzisz we mnie wroga!
875
Po takiej czarnej zdradzie już zdrada nie plami,
Będę działał podstępnie i walczył otwarcie,
W twoim zamku podniecę zdrady i pożary,
Za morza pójdę błagać o zemstę — o wsparcie.
Płaszcza tego nie zrzucę, aż na twoje mary
880
Rozścielę go całunem — i w wieczór i rano
Dodam jedno przekleństwo do moich pacierzy;
Jeśli Bóg je usłyszy? Bóg na cię uderzy,
Nim te pochodnie zgasną! nim zorze nastaną!
Wychodzi.

MINDOWE

sam
Grozi! ale na próżno, przezornym być muszę,
885
Kiedy zwiodłem Krzyżaka — oni światem rządzą,
Zbłądzili, choć myśleli, że nigdy nie błądzą.
Serce moje spowiedzią pozyskali skrusze.
LUTUWER wchodzi.

LUTUWER

Panie, spełniłem rozkaz.

MINDOWE

Dowmunt już nie żyje?

LUTUWER

890
Dowmunt nie żyje!

MINDOWE

Starcze! starcze! biada tobie!
Jeśli się jaki podstęp w twoich słowach kryje.
Chcę widzieć martwe ciało.

LUTUWER

Panie! on już w grobie.
895
Dotąd jeszcze, tak, dotąd słyszę pieśń wesołą,
Którą tam śpiewa grabarz, kopiąc grób głęboki,
I pot zimny na moje występuje czoło.

MINDOWE

Gdzież go grzebią?

LUTUWER

W więzieniu pochowano zwłoki.

MINDOWE

900
Starcze! mój zamek w wielki zamieniasz grobowiec.

LUTUWER

Smutno mi, gdy rycerza zgon niesławny ima.
Grób jego zapomniany, i żaden wędrowiec
Kamienia nie dorzuci, wzroku nie zatrzyma.

MINDOWE

Dość tego, słuchaj, starcze! zerwałem z Krzyżakiem,
905
W strasznym gniewie wrącymi odpowiadał słowy.
Dziś wojsko poprowadzisz nowogrodzkim szlakiem,
Przez głuche lasy… dalej przejdziesz bród niemnowy
Na łodziach lub wpław — czasu oszczędzać należy.
A skoro ranek błyśnie, ty z pocztem rycerzy
910
Zagrzmisz pogańską pieśnią; od waszego śpiewu
Zadrżą szyby Malborga, wieże się zachwieją.

LUTUWER

Jestże[18] ten napad skutkiem gorącego gniewu?

MINDOWE

Snułem go przewidzianych wypadków koleją.
Nigdy głębszą ufnością nie spały zakony,
915
Myślą, że chrztu szatami jak dziecię spowity
Zapomniałem o zbroi; że w blasku korony
Zapomniałem o sławie; że w lasach ukryty
Cieszę się barwą królów purpurowej szaty.
Lecz powiedz, Lutuwerze, jestżem[19] tak bogaty,
920
Bym zapomniał o wojnie, napadach i chwale?
Patrz na kraje krzyżackie! o brzegów bursztyny
Łamią się Bałtyckiego Morza szklanne[20] fale;
Na falach płyną miasta z dalekiej krainy
Z płóciennymi żeglami[21] i z podległych danin
925
Wypłacają się mnichom, ślą im Franków wina,
Czary z kryształu, zbroje, sukna z cudnych tkanin,
Jedwabiu, lub wielbłądów błędnych Tatarzyna.
A tu lasami łąki zarastają żyzne.
Jakiż tu kupiec zajrzy? gdzież bogactwa moje?
930
Ubogą tylko wziąłem po ojcu spuściznę,
Nie dbam ja o bogactwa! o złoto nie stoję!
Ale w skarbcu jedyna po ojcu pamiątka,
Jedna szata w rozliczne lśniąca malowidła,
Wagą złota płacona, z jedwabnego wątka,
935
Której barwy tak zmienne jak motyle skrzydła;
Jeden pas złoty, jedna kryształowa czara,
I ta się już rozbiła. Patrz! Krzyżaków miasta,
Czy to Malborg, czy morska Klepidawa stara,
Każde co dzień zamkami pod niebo urasta;
940
Lud jak w mrowisku tłumne napełnia ulice,
Złotem błyszczą się gmachy, marmurem kaplice,
Dym z ognisk uwięziony wzlatuje nad dachy,
Dachy łączą się z niebios przejrzystym błękitem;
A tu — patrz, Lutuwerze! jak posępne gmachy!
945
Tu każda sala ciemnym połyska granitem,
Gołe i zimne ściany — jeszcze los szyderca,
Jakby mi chciał urągać! często w dnie zimowe
Ściany zdobi pokryciem srebrnego kobierca,
Wilgoć mrożąc na ścianach w kwiaty kryształowe.
950
Nędza i wszędzie nędza!

LUTUWER

Panie, noc uchodzi,
Trzeba spieszyć…

MINDOWE

Tak, prawda! zeszła twarz miesiąca[22].
Pójdę, może mnie nocy powietrze ochłodzi.
955
Zawsze skarga tysiące wyrazów natrąca[23].
Nadtom długo wyrzekał na mój los ubogi,
Naprawię go, gdy w żmudzkie uderzymy rogi.
Wychodzi z LUTUWEREM.

SCENA II

Przedsienie gmachu. ALDONA, leży bez czucia na ziemi. HEJDENRICH wchodzi.

HEJDENRICH

podnosząc ALDONĘ
Ha! cóż to za dziewica? padła na marmury
Bez czucia. Jakie cudne rysy bladej twarzy!
960
Widziałem nieraz w kraju Franków kształtne córy,
O których śpiewa truwer[24], błędny rycerz marzy;
Żadna jej nie wyrówna… oto już spłonęła
Jak kwiat, gdy się rozwija — budzi się — westchnęła.

ALDONA

z pomieszaniem
O mój luby… on umarł — śmierć moja snem była.

HEJDENRICH

965
Dziewico, bądź spokojna! czuwa sługa Boży.

ALDONA

usuwając mu się do nóg
Ktokolwiek jesteś, broń mnie! Strzeż mnie! twoja siła
Może te rygle więzień żelazne otworzy.
Boże! tam trup — trup jego bez głowy… o Panie!
Nieszczęsna jest ta, która twej pomocy wzywa.

HEJDENRICH

970
Jesteś ty chrześcijanką?

ALDONA

Okropne pytanie!
Nie! nie jestem! nie jestem! jestem nieszczęśliwa!

HEJDENRICH

Chrześcijanin modlitwą nieszczęście osładza.
Lecz powiedz mi, dziewico! ja wszystko uczynię.

ALDONA

975
Wszystko! o nie, rycerzu, próżna twoja władza,
Nie wskrzesisz go, widziałam krew strumieniem płynie.
śmieje się, z wzrastającem obłąkaniem i wpatruje się w ciemność
Sobowtór, SzaleństwoJakaś postać znikoma, lecz do mnie podobna,
Oddziela się ode mnie, przede mną się snuje,
980
Jest to część mej postaci — a jednak osobna.
Przy niej zostały czucia — ona myśli — czuje,
Ja sama jak głaz jestem… Wołam cień znikomy.
Cień się coraz oddala — coraz dalej — dalej
Rozpływa się — już blady — już ledwo widomy.
985
z rozpaczą
Ja bez czucia zostanę! Serce się nie pali,
Ostygło — zapominam, pamięć słabo kreśli,
Mówię, a słowa moje nie są wątkiem myśli,
Myślę, a myśli moje nie są wątkiem serca…

HEJDENRICH

990
Jestem świadkiem początku zmysłów obłąkania.
Mindowe, ten poganin, ten ludzi morderca,
Godzien jest niebios kary. Lecz moje starania
Przywrócą jej spokojność; czarne zmysłów mary
Znikną przed złotem słońcem, przed promieniem wiary.

ALDONA

995
Wiara? ja miałam niegdyś mojego anioła,
Byłam kapłanką wiosny niedawnymi laty.
Pamiętam obraz wiosny w gaju, w końcu sioła[25],
Jej czoło uwieńczały świeże róży kwiaty,
Wokoło jodły cichym usypiały szumem.
1000
Ileż razy przy blasku srebrnego księżyca
Sama, lub dziewic wiejskich otoczona tłumem,
Marzyłam — modliłam się…

HEJDENRICH

Nieszczęsna dziewica!
Trzeba ją jakby dziecko łudzić wrażeń blaskiem.
1005
Uchodź ze mną, dziewico, ponad Niemna piaskiem
Stoi klasztor, tam świętych obaczysz królowę,
Jej obraz jest do wiosny podobny obrazu;
Będziesz ją kochać, wieniec z róż krasi jej głowę,
Tak piękna, tak litosna, a kolumny z głazu
1010
W każde święto okryją gałązki jodłowe.

ALDONA

Pójdę! pójdę za tobą…

HEJDENRICH

Już się księżyc zniża,
W cieniach nocy Mindowe ścigać nas nie może.
Weź płaszcz krzyżacki, kaptur, zawieś znamię krzyża.
1015
okrywa ją swoim płaszczem
Dzisiaj jeszcze w Wojsiełka staniemy klasztorze.
Wojsiełko, syn Mindowy, tygrys w szacie mnicha,
Ukorzy się przed świętą legata osobą.
Nie płacz, piękna dziewico! nie płacz, Pan Bóg z tobą!
1020
O! prędko w oczach dziewic strumień łez osycha.

AKT IV

Sala ciemna w klasztorze WOJSIEŁKA.

SCENA I

TROJNAT, WOJSIEŁKO. Orszak MNICHÓW.

WOJSIEŁKO

Bracia, mówcie pacierze — oto w nasze progi
Nowy gość przybył, nowy klasztoru mieszkaniec.
Trojnacie, porzuć zbroje, weź habit ubogi,
Za pasem bursztynowy zawieszaj różaniec,
1025
Prędko, nie zwlekaj chwili.

TROJNAT

Błagam was na Boga!
Wojsiełko, nie chciej w grobie zakopywać brata.
Powróć mi wolność! wolność nad życie mi droga.
O Bogi! więc się za mną wieczna zamknie krata,
1030
Życie pełne zwiędnieje w samym wieku kwiecie.
A ten świat! świat!

WOJSIEŁKO

I cóżeś zostawił na świecie?
Ludzi? ja ich widziałem, oni mnie widzieli,
pokazując na miecz wiszący na murze
1035
Ten miecz krwią był oblany… I bezpieczniej głowę
Złożysz tu na kamiennej klasztoru pościeli,
Niż na łonie człowieka… Marności światowe!
Tu mniej marności, płyną godziny mniej chyże,
I ludzie tu się snują z zasępioną twarzą;
1040
Ale ludzie ci milczą jak grobowe krzyże.
Chcą skarżyć brata, chyba przed grobem oskarżą.
Zakonnik ciemny, twardym miodem zapalony,
Mniej straszny od człowieka w miłosnej godzinie.
Lecz ty żądałeś władzy? żądałeś korony?
1045
Będziesz ją miał… Postrzyc go!
MNICHY sadzają TROJNATA na ławce kamiennej i przystępują do postrzyżyn.

TROJNAT

Nim chwila przeminie,
Te nożyce mnie wiecznie rozdzielą ze światem.
Błagam cię, Wojsiełku! jesteś moim bratem…

WOJSIEŁKO

Jestem mnichem… O! bracia, zapalcie gromnice,
1050
Niech wiecznie pochwalone będzie boskie słowo.
Trojnacie — podnieś czoło! rozjaśń blade lice,
Śmiej się — a my pieśń będziem śpiewali grobową.
Klasztor jest ciemnym grobem — tu wiara określi
Wszystkie twoje uczucia, zniknie zawiść czarna.
1055
Tu zapomnij o myślach… gdy masz jakie myśli,
Powiąż je razem z krzyżem jak różańca ziarna.
Wiecznie ograniczony murami ciemnymi,
Gdy zgaśnie ta pochodnia, ty zgaśniesz na ziemi.
Twoja prośba litości mojej nie obudzi.
1060
Ja byłem — byłem niegdyś tygrysem dla ludzi,
I jeszcze raz nim będę… Stańcie tu wokoło…
Patrzcie, litość wzbudzają te włosy trefione,
Co w tysiącznych pierścieniach spadają na czoło.
Przystąpcie, mnichy! włóżcie mu świętą koronę.
MNICH ostrzyga TROJNATOWI pierścień włosów.

TROJNAT

O świat! świat!

WOJSIEŁKO

1065
Pierścień włosów spalić w kadzielnicy,
Jest to dar serca, co się poświęca dla Boga.

TROJNAT

Te włosy twardą stalą przetarte przyłbicy,
Przyłbicy, która była postrachem dla wroga,
Spadną pod nożycami, jak za ciężkie winy…
1070
O świat! świat!

WOJSIEŁKO

Dalej, bracia, kończyć postrzyżyny…
wchodzi HEJDENRICH i ALDONA zakryta cała krzyżackim płaszczem
Któż to?

HEJDENRICH

Papieski legat i książę kościoła…

WOJSIEŁKO

1075
Aż do ziemi pokorne uchylamy czoła…
Panie! uświęć ten klasztor łaskawości względem,
Właśnie dzisiaj zebrani w tem ustroniu cichem
Byliśmy wyświęcania zajęci obrzędem.

HEJDENRICH

Cóż to? Trojnat! maszże[26] ty wolę zostać mnichem?

TROJNAT

1080
Na moje wybawienie niebo cię przysyła,
Ja nie mam! nie mam woli — tu mną rządzi siła.
Oto gwałtem wiedziony do stopni ołtarza
Zalewałem się łzami…

HEJDENRICH

I któż się poważa
1085
Przed ołtarze niechętne prowadzić ofiary?

WOJSIEŁKO

To za wolą Mindowy.

HEJDENRICH

Ja mam wyższą wolę.
Uwolnić go natychmiast! albo święte kary
Jak gromy spadną na was zebranych w tem kole.
1090
Klątwa! klątwa na klasztor! już wasze modlitwy
Posłane nie ulecą aż do Boga tronu.
Wasze pacierze ściągną nieszczęścia dla Litwy,
W proch się rozsypią mury waszego zakonu;
Znamię przekleństwa nosić będziecie na twarzach,
1095
Nikt zmarłych nie pogrzebie, trumny nie poświęci;
Kwiaty leśne porosną na waszych ołtarzach,
Na waszych murach spocznie Anioł niepamięci…
Ha! zadrżeliście, mnichy? chciałem, byście drżeli…
Podnoszę klątwę — moja przytomność jest darem,
1100
Darem dla was. Ja przez noc odpocznę w tej celi,
Wy zaś idźcie się modlić i złotym pucharem
Pijcie za moje zdrowie… Tyś wolny, Trojnacie.

TROJNAT

Więc żegnam cię, Krzyżaku! żegnam ciebie, bracie!
Bracie Wojsiełku, będę pamiętał o tobie.
Odchodzi — po chwili WOJSIEŁKO i mnichy, oddawszy ukłon legatowi, oddalają się.

HEJDENRICH

1105
O! lepiej Trojnatowi na świecie, niż w grobie —
Dla Mindowy wskrzesiłem zaciętego wroga,
Pomści się za mnie… Z dala słyszę mnichów śpiewy,
Za legata modlitwy wznoszą się do Boga.
Wzburzam to morze mnichów i uśmierzam gniewy…
1110
Odpocznij tu, Aldono… Nieme obłąkanie
Wyryte ma na twarzy, nie wyrzekła słowa.
ALDONA siada w głębi
Noc głęboka, nieprędko zabłyśnie świtanie…
Jaka wokoło cichość panuje grobowa.
1115
O Bogu zapomniałem wśród światowej wrzawy.
Ja! zakonnik — i po cóż mieszam się do świata?
Dla czegoż przypasałem do boku miecz krwawy?
Ubiegła dni połowa, mnogie przeszły lata,
A ja pierwszy raz myślę!… o! jak straszne męki
1120
Myśleć…
słychać dzwon klasztorny
Klasztornych z dala dzwonów słyszę jęki…
Kiedyś… może i prędko… dla mnie dzwon uderzy…
I cóż czynić? modlić się?… niech się modlą ludzie!
1125
Zapomniałem modlitwy, nie umiem pacierzy,
A jednak… nieraz, nieraz w udanej obłudzie
Klęczę, całuję zimne podłogi kościoła.
Krwią skalany, mgłą czasu osłoniony ciemną,
Jestem wyższy nad ludzi, dla czegóż przede mną
1130
Aż do ziemi pokorne uchylają czoła?
Mnie uczcili — uczcili szatana w człowieku!
po chwili
Jestem ostatni z ludzi! gdy wieki przeminą,
Będą mnie pokazywać jako widmo wieku:
1135
Mnich i zabójca ludzi. — Ciemna mar drużyno!
Czemuś mnie otoczyła? precz! precz blade duchy.
Oto chwila myślenia! oto chwila skruchy!
Precz, szatanie! nie jestem już twoim w tej chwili.
Już dno odkryłem w prawdy zatrutym kielichu…
1140
po chwili, coraz gwałtowniej
Lecz po co ta dziewica? po co ta dziewica?
Zastanów się nad sobą, zastanów się, mnichu!
Litość w tobie wzbudzają ukraszone lica,
Ludzie jej nie wzbudzili!… Już dusza wywrzała,
1145
Włos osiwiał, ja grzeszę… Precz stąd, nieszczęśliwa!
Ty mnie wiedziesz do zbrodni, tyś mnie obłąkała!
Szatan w tobie zwodnicze ponęty ukrywa!…
Precz! precz! ona nie słyszy — dotknąłem się dłoni
I ogień mię pożera… Aldono! Aldono!
1150
Weź ten sztylet, zabij mnie… Moje zmysły płoną.
Zabij mnie! zabij!… Boże! w tej cichej ustroni
Tyle zgryzot… Precz! idź się błąkać w lasach Litwy!
O nie, zostań! nie mogę rozłączyć się z tobą.

ALDONA

Słuchaj, naucz mnie modlitwy!
1155
Okryta czarną żałobą
Będę się modlić…

HEJDENRICH

Nędzna, mów Ave Maryja!
Uciekaj stąd! nieszczęsna! ona mnie zabija!
Chodź ze mną, uciekajmy! te sklepienia choru
1160
Spadną na nasze głowy — patrz, już drżą filary.
Kocham ciebie, Aldono! lecz w murach klasztoru
Nie śmiem tego powtórzyć — patrz! te krwawe mary
Męczenników rzucają już obrazów płótna,
I stoją tu przede mną — ożyły obrazy…

ALDONA

1165
Róża grobowa, smutna,
Okryła mogił głazy,
Usypia liści szelestem;
A on śpi w grobie! a on śpi w grobie!
Cha! cha! powiem tobie,
1170
Czem byłam dawniej — teraz już nie wiem, czem jestem?

HEJDENRICH

Obłąkana… Mnich jakiś do tej sali zmierza.
wchodzi MINDOWE w habicie mnicha, z zapuszczonym kapturem
Z czem tu przychodzisz, nędzny klasztorny żebraku?

MINDOWE

Z rozgrzeszeniem.

HEJDENRICH

1175
Dla kogo?

MINDOWE

Dla ciebie, Krzyżaku.

HEJDENRICH

Wiesz, kto ja jestem? Komtur i legat papieża.

MINDOWE

Wiesz, kto ja jestem?

HEJDENRICH

Może klasztoru posłaniec,
1180
Co zbiega okolice i prosi jałmużny?…
Oto masz dar obfity.
Rzuca mu pieniądz.

MINDOWE

Tyś mi jeszcze dłużny
Jednym pacierzem… patrzaj! oto mój różaniec…
wyjmuje miecz spod habitu
1185
Z takim różańcem będziem odmawiać modlitwy.

HEJDENRICH

Precz, mnichu!

MINDOWE

zrzuca ubiór mnicha
Mnich już odszedł — został książę Litwy.

HEJDENRICH

dobywa miecza
Już stąd nie wyjdziesz księciem!
Biją się — wpada WOJSIEŁKO i mnichy z pochodniami.

WOJSIEŁKO

Boże! Wielki Boże!
1190
Mój ojciec?… ojcze! ojcze! skąd ta wściekłość sroga?
Na kogoż miecz podnosisz w święconym klasztorze?
Jest to poseł papieża! jest to poseł Boga!
Mnich niezachwianej wiary, pobożny i święty.
Będziesz wyklęty, ojcze, i klasztor wyklęty.

MINDOWE

1195
Poznaj go, synu, tego papieskiego posła.
Święty? dobrego nabył do świętości prawa!
Patrz na jego oblicze! ta postać wyniosła
Raz się płaszczy do ziemi, znów z ziemi powstawa,
Jak wąż w żelaznej łuski pierścienie uwita.
1200
Raz jest nędznym grzesznikiem, znów świętą osobą,
Ta poczwara spragniona i nigdy niesyta,
Gdyby mógł lasy zabrać, zabrałby je z sobą.
Złotą ukrywa zbroję płaszcz z wełny ubogi…
Poznajcie posła — dobrze poselstwo odprawił!
1205
Więcej zabijał ludzi, aniżeli zbawił.
Nie sam ujechał… patrzcie, to towarzysz drogi,
Myślicie, że to Krzyżak pokorny i cichy?
Odkryjcie jego szaty!… Skamienieli mnichy!
Patrzcie! on z tą dziewicą uchodził do piekła.

WOJSIEŁKO

słuchał z natężeniem słów MINDOWY i rozerwał różaniec, który trzymał w dłoni, ziarna posypały się po ziemi
1210
Otoczyć wejścia!… Ojcze, patrz! różaniec złoty
Pękł w drżącej wściekle dłoni… płonę ze sromoty[27].

HEJDENRICH

Precz stąd! precz stąd! mnichów zgrajo wściekła!
Pogardzam waszą zemstą! zapęd marny, płonny.
Oto się ciemnym tłumem napełnia komnata,
1215
Ja rzucam miecz na ziemię, sam wyjdę bezbronny,
I nikt się tknąć nie waży osoby legata;
O tyle jestem wyższy nad te podłe tłumy.
Wychodzę… wam przekleństwo zostawuję Boga!
MNICHY rozstępują się, HEJDENRICH wychodzi.

WOJSIEŁKO

Któż widział tyle zbrodni razem z tylą dumy?
1220
Wyznaję, mnie samego ogarnęła trwoga,
I ty milczałeś, ojcze…

MINDOWE

Dziwi mnie odwaga.
Gdzie Trojnat?

WOJSIEŁKO

Przez legata został uwolniony.

MINDOWE

1225
Trojnat wolny! o nieba, on pragnie korony!
Zły los moje zabiegi niszczy i przemaga.
Wyście go uwolnili… O! mnichy przeklęte,
Miło wam szeptać pacierz po murach zakonu,
Na łonie bezczynności wiodąc życie święte,
1230
Lub dzwonić po umarłym, a słysząc jęk dzwonu,
Razem z dziedzicem z cudzej radować się śmierci,
Że wam znów grosz za pogrzeb wpłynie do karbony.
Z ziemią ja kiedyś zrównam ten wasz gmach święcony,
Was samych wplotę w koło, rozsiekam na ćwierci.

MNICH I.

1235
Tobie służymy, Panie, służąc naszej wierze,
Za ciebie co dzień mnogie mówimy pacierze.
Obraliśmy patronkę — na jednym z ołtarzy,
Kędy Solimskiej Matki boskiej malowidło,
Stawialiśmy sześć wielkich złocistych lichtarzy,
1240
I tyleż świec z żółtego wosku — i kadzidło.
Lecz jeśli modłów naszych nie miała na względzie,
Odtąd inna patronka stróżem Litwy będzie;
Odtąd ołtarzom Panny Maryi z Ankony
Powierzamy los Litwy i straż twej korony.
1245
Lecz ołtarz jej ubogi.

MINDOWE

Skarbu nie wycieńczę,
Bogacąc nowej dzisiaj patronki obrazy;
Znam jej łaskę i za nią sowicie odwdzięczę.
A mając do Maryi Solimskiej urazy,
1250
Chcę, żeby wszystko złoto i drogie kamienie
Przeszły odtąd na ołtarz Maryi z Ankony…
Oto niedługo słońca zabłysną promienie,
Może się zdrada wciska w mój gmach opuszczony;
Wracam do zamku śledzić podstępy Litwina.
1255
Aldono, co krzyżackie ukochałaś zbroje
W nadziei, że Malborga okrasisz pokoje,
Dziś wrócisz do ciemnego zamku poganina.
MINDOWE wychodzi z ALDONĄ. MNICHY, szepcąc pacierze, rozchodzą się po celach.

SCENA II

Noc. Las sosnowy.

LUTUWER

leży pod drzewem
Już się do nowogrodzkich zamków nie dostanę.
Rycerze mnie odbiegli — umrę! umrę w lesie!
1260
Jutro spłonę na stosie, wiatr prochy rozniesie.
Miecz krzyżacki głęboką zadał w piersi ranę,
I Krzyżak, co ugodził, miecz zostawił w ranie,
A ja ten miecz poznałem — okropne poznanie!
Na nim godło Dowmunta. — Ach gdzież jest Mindowe?
1265
Powiem mu… Och! och! konam, do zawarcia powiek
Pomóżcie cichym szmerem gałęzie jodłowe.
Konam w rodzinnych lasach.
MINDOWE wchodzi, za nim ALDONA.

MINDOWE

Ha! cóż to za człowiek?
Zraniony — krew na wrzosach!

LUTUWER

wyciągając ręce
1270
O Panie! o Panie!
Przybliż się — tajemnica…

MINDOWE

To ty, Lutuwerze?

LUTUWER

Konam!…

MINDOWE

I tajemnicę odkrywa skonanie.
1275
Jakaż to tajemnica?

LUTUWER

cicho
Królu! w krzyż nie wierzę.
Nie mam wiary — i krzyż mię nie może przekonać.

MINDOWE

Skonaj bez wiary…

LUTUWER

Panie! panie, daj mi wiarę!
1280
Jakąkolwiek, nie mogę tak bez wiary skonać.
Przyjąłem chrzest, gdyś kazał — dzisiaj Bogi stare
Wołają mnie! wołają! każ mi wrócić.

MlNDOWE.

Każę.

LUTUWER

Jodło, tyś moim Bogiem… Oto Litwy gromy
1285
W proch obróciły złote Krzyżaków ołtarze.
Od twoich zamków niższe dziś krzyżackie domy.
O straszny! straszny byłem, gdy na mnichów głowy
Ciskałem oszczep — zakon czoła nie podniesie…

MINDOWE

odwraca się
Co to za stuk?

LUTUWER

1290
O panie! to nic — to po lesie
Litwini tną gałęzie na mój stos grobowy.
Czy to mi rosa spadła na czoło!

MINDOWE

Łza moja…

LUTUWER

Od dzisiaj będzie rosą rdzawieć starca zbroja,
1295
Jak za tymi chmurami mgli się blask księżyca,
Jeżeli jej od rosy wnuki nie ustrzegą.
Och! panie, jak mi cięży jedna tajemnica!
Przeklniesz! nie wypełniłem rozkazu.

MINDOWE

Którego?

LUTUWER

1300
Och! zabójstwa…

MINDOWE

zimno
Którego?

LUTUWER

On żyje.

MINDOWE

Kto taki?

LUTUWER

coraz słabiej
Nie pomnę już imienia, muszę przypominać.
1305
On mnie zabił, chcę przekląć, on walczył z Krzyżaki.
Nie pamiętam imienia — nie mogę przeklinać.
Och! och! och!…
Kona.

MINDOWE

Skonał… zimny… Patrzę na twarz bladą,
I zamiast starca rysów z uwiędłym wyrazem
1310
Widzę rysy dziecięcia; wychowani razem,
Ja go dzieckiem widziałem. Dziś go na stos kładą.
wchodzą żołnierze
Litwini — nieście za mną Lutuwera zwłoki
Do zamku Nowogródka. Tam wznieść stos wysoki.
Odchodzi, dając rozkazy, za nim wynoszą ciało LUTUWERA.

SCENA III

Świątynia pogańska w nowogródzkim zamku.

ROGNEDA

przy ołtarzu sypie kadzidło
1315
Boże piorunu! rzucam dla ciebie kadzidło!
Wonny się bursztyn pali.
Niechaj twoje mgliste skrzydło
Białowiejskie puszcze wali;
Zostaw tam lasy ogniem zapalone gromu.
1320
Przybywaj! przybywaj, Boże!
Wszystkie duchy do książąt przybywajcie domu,
Nim wasze ciemne twarze jasne rozmgli[28] zorze.
Już słyszę… jako szumi wzdęta nawałnica,
Kiedy sosny druzgota[29] Boga wichru ramię;
1325
Z takim szumem wir duchów przy blasku księżyca
Płynie topi się i łamie.
Matka królów was wita!
Oto dla was ofiary
Rzucam w kadzielnic żary.
1330
To dla Bogini wiosny — ten kwiat, co rozkwita,
A to dla Boga zimy — ten kwiat, co usycha,
A to dla Boga piekieł — brylant z krzyża mnicha.
po chwili
Rozwidniają się duchy w mrocznym kadzidł dymie.
1335
Bogi! syn mój do dawnej znów powrócił wiary,
Na waszych zgliszczach setne zapali ofiary.
Mindowe… syn mój… z dumą powtarzam to imię!
Mindowe! czy słyszycie? powiedzcie mi, Bogi,
Czy on będzie szczęśliwy? czy długo los błogi
1340
Utrzyma go na tronie? czy przekleństwa moje,
Które niegdyś ściągnęła gorzka jego wina,
Nie zaszkodzą mu w życiu? przeklinając syna,
Bałam się ich spełnienia i teraz się boję.
Mówcie! lecz serce własnym modłom nie dowierza,
1345
Już mi braknie na wasze zaklęcie wyrazu.
Mówcie!

GŁOS Z OŁTARZA

Mindowe zginie od ręki rycerza,
Który poległ zabity z Mindowy rozkazu.

ROGNEDA

To był głos ludzki!… nie, nie, to są boskie słowa!
1350
Bogi, czemuż tak nagle znikacie przede mną?
Daliście mi odpowiedź okropną i ciemną.
Zniknęli, znów mnie ciemność okryła grobowa.
To może natężone zmysły mnie uwiodły.
Oddala się. — TROJNAT i HEJDENRICH wychodzą spoza filarów, gdzie byli ukryci.

TROJNAT

Rogneda za Mindową zasyłała modły,
1355
Nie można na nią liczyć — to matka…

HEJDENRICH

Trojnacie!
Słyszałeś, jaką dałem odpowiedź z ołtarza?
Pierwszy raz legat zasiadł w takim majestacie;
Pierwszy raz posłańcowi papieżów się zdarza
1360
Dawać wyrok przez usta pogańskiego boga…
Lecz Mindowe za nami z klasztoru przybędzie,
Nie wie, że w zamku znajdzie ukrytego wroga;
Gdy walczy w Prusach, Krzyżak stolicę zdobędzie,
I za wszystkie poprzednie zdrady mi zapłaci…
1365
Panie! na twe rozkazy mam dwudziestu braci,
A każdy zbrojny mieczem i krzyżem i tarczą.
Teraz, gdy na Krzyżaków wyszli wojownicy,
Te małe siły w naszych zamiarach wystarczą;
Potem miodem znęcimy zmienny lud stolicy.

TROJNAT

1370
Z nocą trzeba otoczyć zamek z każdej strony,
Ja sam się wkradnę z mieczem w znany gmach zamkowy
Zgładzę dzieci, by przez nich nie stracić korony.

HEJDENRICH

A Mindowe?

TROJNAT

Kto inny knuje śmierć Mindowy.

HEJDENRICH

1375
Lecz, książę, gdy zasiądziesz w litewskiej stolicy,
Czy wspomnisz, że ci Krzyżak dopomógł w zamiarze?

TROJNAT

Wzniosę ołtarz…

HEJDENRICH

O! niechaj w proch padną ołtarze!
Ale nie waż się wdzierać do pruskiej dzielnicy,
1380
Nie waż się…

TROJNAT

Tak, zadosyć uczynię twej chęci,
Usługę waszę[30] w wiecznej zachowam pamięci.
Idźmy! idźmy! Mindowę już w ręku trzymamy,
Idźmy otoczyć zamek i osadzić bramy.

AKT V

Sala w pałacu MINDOWY.

SCENA I

MINDOWE, ROGNEDA, siedzi na przodzie sceny.

MINDOWE

1385
Matko! próżna ucieczka, w każdej zamku bramie
Widzę, błyszczą z daleka buntowników zbroje.
Jak tygrys w klatce, chyba mury te rozłamię.
Nigdym się nie bał śmierci — teraz się nie boję,
Lecz rozpacz ogarnęła, wściekłość mnie porywa.

ROGNEDA

1390
O synu mój! nie umrze ten, kto Bogów wzywa,
I kto z ufnością boskim wyroczniom zawierza.
Słuchaj…. nie możesz zginąć jak z ręki rycerza,
Który poległ zabity za twoim rozkazem.
Ufaj i śmiało ludzkim pogardzaj żelazem,
1395
Chyba umarli wstaną…

MINDOWE

Kto? te mnichów tłumy,
Którzy poszli do piekła… Kto? te Niemcy harde,
Którzy z życiem wrodzonej pozbyli się dumy.
Dla żywych i umarłych równą czuję wzgardę,
1400
Umarłych się nie lękam…

ROGNEDA

Lecz Dowmunt?

MINDOWE

Śpi w grobie.
Gdyby ci wstawać mogli, których grób pokrywa,
Nie śmiałyby się żony ubrane w żałobie,
1405
Ani dziedziców radość byłaby tak żywa.
Matko — i ja nie wrócę, gdy dziś w grobie zasnę.
O! zamku, co przetrwałeś długie wieków burze,
Ciebie najprzód powita jutro słońce jasne,
Ja ciebie żegnam…. Zamku na wysokiej górze!
1410
Byłeś ty gniazdem orła, orzeł ciebie wsławił,
W tobie zasypiał, w tobie zwykł łupy pożerać,
I nieraz cię krwią ofiar niewinną zakrwawił;
Ale czyż orzeł w gnieździe powinien umierać?

ROGNEDA

Serce rozdzierasz, synu.

MINDOWE

1415
Rozdzierałem serca.
Bezbożny, zbójca, tyran, obłudnik, morderca:
Jedna z tych zbrodni ludzkie wypali sumienie,
Jam wszystkie spełnił — zimno — znużony po zbrodniach
Głębiej teraz spać będę i w grobowe cienie
1420
Przejdę przy jasnych wiosek krzyżackich pochodniach.
Ach matko! ciężkie, ciężkie było moje życie,
Czułem, choć twarzą boleść wskazywałem rzadko.
Nikt mnie nie kochał!…

ROGNEDA

Słyszysz tego serca bicie?
1425
Kochałam cię…

MINDOWE

A jednak przeklęłaś mnie, matko!

ROGNEDA

Nie masz ty serca, synu! on mi przypomina!
Przekleństwo zapomniane!

MINDOWE

Tu czara nalana
1430
Słodkiem winem, truciznę przymięszam do wina.
sypie truciznę
O matko! tu Aldona idzie obłąkana.
Wchodzi ALDONA i w obłąkaniu zdaje się kogoś prowadzić za sobą.

ALDONA

Chodź tu za mną, Dowmuncie, w tej sali tak głucho,
I ty za głośno stąpasz… słyszy moje ucho
1435
Ciężkość twoich odetchnień — szelest twojej szaty…
po chwili
Tam na grobie rosną kwiaty,
A w grobie?… grób ten dwoje kochanków przykryje.
po chwili
1440
Chodź za mną, daj mi rękę, jak twe serce bije?
Bije zanadto głośno, Mindowe usłyszy!
Czego tak głośno stąpasz? w pałacowej ciszy
O sklepienie się każde westchnienie roztrąca.
I uśmiech taki zimny — i dłoń taka drżąca.
1445
idzie do okna
Czemu tak wcześnie? czemu tak wcześnie?
Już mię porzucasz, drogi mój! miły!
Jeszcze gmach cały spoczywa we śnie,
Ledwo wieczorne gwiazdy zalśniły.
1450
Lecz oko twoje moich unika
I łzami smutna błyszczy źrenica.
Czy cię tak smuci ten głos słowika?
Czy cię tak smuci ten blask księżyca?

MINDOWE

Nieszczęśliwa… więc dam jej zatrute napoje…
1455
I któż by z ludzi sądził, żeby serce moje
Miało tyle litości?
podaje ALDONIE czarę
Dowmunt ci przysyła
Ten napój, wypij, zaśniesz…

ALDONA

z uśmiechem
1460
To Dowmunt?…

MINDOWE

Wypiła…

ALDONA

Noc była ciemna i chłodna,
Czułam, jak się myśl moja rozdzielała ze mną
I mowa z wątkiem myśli stała się niezgodna.
1465
Straszna to była chwila, jeszcze w noc tak ciemną.
Lecz dawniej, kiedyś — w tej samej dobie,
Była straszniejsza chwila w tej sali…
Aldono! tyś pobladła — Aldono, co tobie?
Nic mi, mój luby… czy słyszysz dźwięk stali?
1470
Chroń się; o Boże! wyłam okien kraty…
śmieje się, z obłąkaniem
Tam na grobie rosną kwiaty,
A w grobie…
śmieje się dziko
1475
Aldono! tyś pobladła — Aldono, co tobie?
Nic mi, mój luby… bywaj zdrów na wieki!
Wychodzi zamyślona.

MINDOWE

Niech prędko sen śmiertelny zamknie jej powieki…

ROGNEDA

Słyszę jakieś stąpania — synu! synu drogi!
Patrz, oto klucz od świątyń — przez te drzwi komnaty
1480
Uchodź — tam będą bronić wielkie Litwy Bogi,
Tam w ołtarzu odemkniesz potajemne kraty,
Jest wyjście do ogrodu, kędy lampa świeci…
Zapomnij przekleństw.

MINDOWE

wskazując na jedne z drzwi
Matko! tam! tam moje dzieci!…
Wychodzi innymi drzwiami.

ROGNEDA

sama
1485
Poszedł… ostatnich jeszcze kroków szelest słyszę?
I te już nikną… poszedł — wszędy grobu cisze…
po chwili
Gdzież jestem? czy młodości wróciła godzina!
Wszyscy są tu koło mnie — książęca rodzina
1490
Otoczyła mnie wkoło. Nie są to obrazy,
Które z płótna się patrzą nieruchomym wzrokiem;
Widzę ich — na obliczu czas nie wyrył skazy,
Nie zakryli się żadnym posępnym obłokiem.
Jak wczoraj pożegnani.
1495
mówi do otaczających ją duchów
Ryngolcie! mój mężu!
Siądź tu przy mnie… Patrz, jak ta dziecina na łonie
Uśmiecha się i w twoim podoba orężu.
Nie rusz miecza, Mindowe, okaleczysz dłonie.
1500
Masz kwiatek, baw się z kwiatem, dziecię, duszo moja!
Ty się uśmiechasz, mężu — Ryngolcie kochany.
słychać szczęk broni
Broń jęknęła — Ryngolcie, czy to twoja zbroja
Zajęczała tak smutnie? czy miecz spadł ze ściany?
1505
Ty znikasz, pójdę z tobą — nigdy się nie chwiałam,
Czy przyjmiesz mnie do grobu? czy przyjmiesz?
przez kilka chwil milczy zamyślona — TROJNAT ze sztyletem w ręku, blady, przechodzi przez głąb sali — i wchodzi do pokoju dzieci przez drzwi, na które MINDOWE wskazał, oddalając się
Słyszałam!
Tak, to on był!
MINDOWE wraca.

MINDOWE

1510
Kto matko? kto matko!

ROGNEDA

z zadziwieniem.
Mindowe?
Po coś tu przybył! po co szukasz tu schronienia?
Uciekaj! miecz ukryty spadnie na twą głowę.

MINDOWE

Nikogo tu nie widzę oprócz mego cienia,
1515
Który po raz ostatni pada na te ściany.
Matko, widać nieszczęściem umysł masz zbłąkany.
Próżna ucieczka, losy niechaj się uiszczą.
Byłem w świątyni, zewsząd zdradne miecze błyszczą.
Czy był tu kto?

ROGNEDA

1520
Gdzie Trojnat? Trojnat tu przechodził.
Zdaje się, że widziałam sztylet — we krwi brodził.

MINDOWE

Gdzie Trojnat? Matko moja! gdzie Trojnat — on zginie.
Chciałbym ukarać sprawcę niegodnego czynu.
Matko, powiedz! ach powiedz! nim chwila przeminie,
1525
Będzie za późno…

ROGNEDA

z rozpaczą
Ja go nie widziałam, synu!
Nie lękaj się — nie zginiesz od Trojnata dłoni,
Siła wyroczni ciebie od zgonu zasłoni;
Chyba umarli wstaną, chyba Dowmunt wstanie.

MINDOWE

1530
O matko! oby prędzej zabłysło świtanie.
Zaledwo się od wschodu rozwidnia noc ciemna,
Srebrne mgły się podnoszą. Zda mi się, że słyszę,
Jak smutno szumią wody błękitnego Niemna,
Jak posępnie litewskim borem wiatr kołysze.
1535
Matko, czujesz przez okna tej gotyckiej sali
Kwitnących jodeł płynie balsamiczne tchnienie.
O Litwo moja! syn twój na ciebie się żali,
Zdradzasz go. Niech już słońca zabłysną promienie.
Nie wytrzymam, tak srodze duszę moję[31] nęka
1540
Ta nad głową z sztyletem zawieszona ręka.
Podczas ostatnich słów wchodzi DOWMUNT w krzyżackiej zbroi, z zapuszczoną przyłbicą. ROGNEDA do końca aktu siedzi nieporuszona.

DOWMUNT

Zapłaciłbym krwią moją tak podłe wyznanie,
Boisz się umrzeć — zgonu boisz się, tyranie!
Płacz i głoś żal za życiem niewieścimi słowy,
Nakarmię dziką zemstę bojaźnią Mindowy,
1545
Ujrzę płacz rzewny dziecka.

MINDOWE

To Krzyżak! strach marny.
Dzieci tylko przeraża zbroja i krzyż czarny,
Broń się…
biją się i po długiej walce zastanawiają się[32] oba
1550
A więc innego użyjmy sposobu.
Oba odrzućmy zbroje — ten, kto mnie zabije,
Musi wprzód wejść do grobu, potem powstać z grobu.

DOWMUNT

Pomnisz Dowmunta!

MINDOWE

Skonał.

DOWMUNT

podnosi przyłbicę
1555
Już zmartwychwstał, żyje.
Patrz, kto ja jestem!

MINDOWE

Matko! matko! mąż Aldony

DOWMUNT

O Boże! mąż Aldony! tak jest, mąż Aldony!
Broń się, nieszczęsny! cała wściekłość mi wróciła.
1560
Odemszczę w krwi tyrana nieszczęścia mej żony.

MINDOWE

Więc i śmierć jej odemścij.

DOWMUNT

Jak to? ona żyła!
I choćby serce uschło, ją mój wzrok ożywi,
Będziemy jeszcze razem, będziemy szczęśliwi,
1565
Jak dziecka strzec jej będę i osłodzę płacze.
Powiedz, że ona żyje! wszystko ci przebaczę,
Nawet tę wieść ostatnią okropną i ciemną.

MINDOWE

Ona piła truciznę, zginie razem ze mną.

DOWMUNT

przebija go
Ty prędzej zginiesz! Boże! Aldona! Aldona!
Wybiega.

MINDOWE

opiera się o filar sali
1570
Krew mi płynie strumieniem z rozdartego łona.
Matko moja! chodź, zamknij! zamknij oczy syna.
Jak się ciężką wydaje ta żelazna zbroja,
Ten miecz okropny mrozem krew mi w żyłach ścina.
Czyżeś mię opuściła? matko! matko moja!
1575
Przekleństwo wam! o mnichu! mnichu, precz mi z krzyżem.
Na tron nieście, a w mnichy Trojnata postrzyżem.
A ty po co nade mną szepcesz te pacierze?
Boże mój — Boże, ciągle odzywa się we mnie,
Precz, mnichu! sen przerywasz, niech boleść uśmierzę,
1580
Niech zasnę! och, niech zasnę! daremnie! daremnie!
W strasznych bolach o wszystkiem w świecie zapominam,
Świat i siebie przeklinam — i dzieci przeklinam.
Wszystkich przeklnę. — O matko! gdzie są moje dzieci?
TROJNAT wychodzi z dzieci pokoju ze sztyletem, blady.

TROJNAT

Nie, tu nie ma nikogo — lampa tylko świeci.
1585
Gdzież ta korona? gdzież jest? zabić bez nagrody.
Gdzież jest moja korona? gdzie purpura księcia.
Jak mi ciężko — okropnie…
patrzy przez okno
Słyszę ranne chłody,
1590
Spojrzę na ziemię, róża jest jak twarz dziecięcia,
Spojrzę na niebo, księżyc jest jak twarz dziecięcia,
Wszystko mi przypomina. Raz pierwszy krew leję,
Potem przywyknę — teraz pot się sączy z czoła.
Noc straszna. Włos od zgryzot przez noc mi zbieleje.
1595
Jakiś szmer słychać — może to mnie dziecię woła?
Czy wrócę ich dokonać? Nie, tak mi się zdało.
Ciemno lampa płonęła, jedno z dzieci spało
Po płaczu utulone jak na łonie matki,
I przez sen niespokojne marzyło wyrazy;
1600
Drugi już się przebudził — i wołał o kwiatki,
I niewyraźne dawał piastunce rozkazy;
Potem nagle zapłakał, gdy żadnej nie było,
I jakby mu się jeszcze coś strasznego śniło,
Jeszcze zapłakał — jęknął — znów cicho w komnacie,
1605
I jeszcze — jeszcze jęknął.

MINDOWE

Trojnacie! Trojnacie!
Skończ! skończ! przekleństwo tobie! o boleść straszliwa!
Mocniejsza teraz, kiedy życie dogorywa.
Gryzłbym z jękiem te twarde kolumny marmuru.
1610
Przeklinam ciebie — matko, ty przeklnij mordercę!
Twych przekleństw ja doznałem. Boleści tortury!
O, gdyby prędzej skończyć! przebij mi to serce,
Lecz nie tym mieczem, którym zabijałeś dzieci,
Precz! precz! czuję, duch z jękiem ostatnim uleci.
1615
Och! och! och!
Kona. DOWMUNT wpada prędko, prowadząc za sobą obłąkaną ALDONĘ.

DOWMUNT

Ach przemów! przemów do mnie, o droga Aldono!

ALDONA

śpiewa z obłąkaniem
Oto złotą osnową
Winie mi się wrzeciono,
A ja śpiewam dziecinie:
Jeśli się nić uwinie,
Uwieńczona koroną,
Będziesz kiedyś królową;
przestaje śpiewać
Jeśli się przerwie — pieśń ci zaśpiewam grobową.
Pamiętam, tak mi niegdyś piastunka śpiewała,
Czy się ta nić uprzędła? czyli się urwała?
1620
Nie wiem — już nie pamiętam, to tak dawno było.

DOWMUNT

z rozpaczą
Czy ty mnie znasz, Aldono?

ALDONA

zimno
Tak, myśmy się znali
We śnie. Tyle mi twarzy na świecie się śniło,
Któż sny pamięta.

DOWMUNT

1625
Lampa tak ciemno się pali,
Dlatego nie poznała.
bierze lampę i z nią przystępuje do ALDONY
Patrz! twój Dowmunt żyje.
Stoi przed tobą. Patrzaj! choć nieszczęście zmienia,
1630
Nie zmieni rysów twarzy — zginął stróż więzienia,
Ja odzyskałem wolność…

ALDONA

Ach, jak mi wesoło!
Idę do ślubu, wianek zawieszę na czoło.
Jeden kwiat polnej róży
1635
I dużo rozmarynu,
Niechaj mi szczęście wróży;
Dwie gałązki jaśminu
I jeden liść paproci.
Patrzaj! oto poranek blado niebo złoci.
1640
I tak mi słabo — tak mi w oczach ciemno.

DOWMUNT

O luba! droga moja — chodź ze mną! chodź ze mną!
Nie płacz — czas wszystko zgładzi, zmysły ci powrócą,
Strzec cię będę jak kwiatu, otoczę kwiatami,
Żadne ponure myśli szczęścia nie zakłócą,
1645
Łzy moje cicho będą płynąć z twymi łzami.

ALDONA

wpatrując się w DOWMUNTA, z uśmiechem
Dowmunt!

DOWMUNT

Ty mnie poznałaś?…

ALDONA

oglądając się
Jak tu ciemno w gmachu,
To kwiaty na podłodze…

DOWMUNT

1650
Krew skalała głazy.
Chodź! chodź! oto ich twarze pobladły z przestrachu.

ALDONA

śmiejąc się z obłąkaniem
Cha! cha! ten śmiech mi łamie na ustach wyrazy.
I ból. Niech go uczuje głębiej. — Och! rozdziera,
Rozdziera mi wnętrzności. Wyrwij mi go z łona.
1655
Już widmo ciemne myśli bladnie — obumiera.
I wszystko przeszło. Boże och! och! och!
Umiera.

DOWMUNT

padając przy niej na kolana
Aldona!
Wchodzi KRZYŻAK.

KRZYŻAK

do TROJNATA
Kapłan litewski panem Litwy cię ogłasza,
A lud radosnym krzykiem jego wybór święci.

TROJNAT

1660
Nie gadaj do mnie… wszystko wygasło w pamięci.
Lecz głos dumy — sumienia boleści rozprasza,
Może o tem zapomnę, gdy włożę koronę.
Dowmuncie! chodź z tej sali…

DOWMUNT

Patrzaj na Aldonę,
1665
Jaka blada, jak zimna — to Aldona!

TROJNAT

Blada?
Ach właśnie taka bladość była dzieci twarzy,
Tak były ciche, zimne… Okropna to zdrada!
Zabijać dzieci! dzieci! Ale mi się marzy,
1670
Że jeden jeszcze westchnął… pójdę tam — zobaczę,
Nie, nie, to było tylko konających drganie.
Tyle razy słyszałem z ich kolebek płacze,
Nie dziw, że mi się marzą.

KRZYŻAK

Lud cię woła, Panie.

TROJNAT

1675
Tak, prawda — lud mnie woła i na króla święci,
Matko! matko Mindowy! spełnione twe chęci.
Cóż to? nie słyszysz, matko?… Nic nie odpowiada.
Rognedo! twego syna ziemia dziś pokryje.
Rognedo? cóż ty milczysz?
1680
zbliża się do nieruchomie siedzącej ROGNEDY
Przebóg! jaka blada,
Nieruchoma, skościała — zimna —
bierze ją za rękę
Już nie żyje.

1829.

Przedmowa do I. wydania Mindowy i Marii Stuart

1685

Ktokolwiek zechce przeczytać do końca dwa tomy niniejszych poezyj, przekona się, jak mało czytelnika sobą i własnymi uczuciami zatrudniam; usilnie kryłem się za osoby działające w powieściach, jeszcze mniej widać autora w dziełach scenicznych. Odczytując świeżo dramat Mindowe, wpadam na myśl, że pierwszym z zarzutów krytyka może być niedostateczność układu, drugim bezbożność, a oprócz tych zarzutów, iluż błędów wiersza nie wyśledzi oko wglądającego przez mikroskop gramatyka. Niech mi więc wolno będzie, uprzedzając krytyki, wyznać, że sam czuję najlepiej wszystkie niedostateczności dramatu Mindowe, a części przynajmniej błędów starałem się w Marii Stuart uniknąć. Mamże jeszcze z szczerszą otwartością postąpić? mamże wyznać, że Mindowe jest najmłodszym z płodów w dwóch tomach zawartych, napisany przed trzema laty, wtenczas, kiedy autor miał lat… Ale nie, zamilczę o wieku autora, bo to byłaby nadto słaba i bezużyteczna obrona i może by słusznie jakie z pism peryodycznych polskich, naśladując „Edinburgh Review” — (tylko samo bardziej błahe i nad bardziej błahym pastwiąc się autorem) powiedziało: iż kiedy nie na tytule dzieła, to przynajmniej w przypisach o przywileje małoletnich upominam się. I tak Mindowe powinien był wiecznie w tece dziecinnej pozostać; wiecznie by w niej pozostał, gdyby nie dziecinne moje przywiązanie do kilku scen pierwszego aktu i do całego aktu trzeciego. Ależ i w akcie trzecim, na który niejako uwagę czytelnika zwrócić usiłuję, pozostało mi tu uczynić przykre może dla wielu innych, ale dla mnie mało ważne wyznanie. Jeden z literatów, który dawniej przebiegał sceny Mindowy, uczynił mi zarzut, że scena, gdzie Mindowe porównywa Litwę z krajem Krzyżaków, a bogactwa swoje z bogactwem zakonu, jest naśladowaniem mowy Litawora w ślicznej Grażynie Mickiewicza. Pisząc tę scenę, miałem tylko przed oczyma kilka miejsc z kronik, kilka miejsc z historii Karamzina, gdzie nieraz z upodobaniem czytałem o dawnem ubóstwie królów i kniaziów. Nieraz książe Tweru albo Nowogrodu, testamentem rozpisując swoje skarby, jednemu z synów kubek, drugiemu szatę jedwabną, trzeciemu łańcuch daje w spuściźnie. Takie homeryczne ubóstwo królów ówczesnych, podało mi myśl wzmiankowanej sceny, i aby ją uczynić zupełnie oryginalną, dosyć było kilka ostatnich wierszy o zamku przemazać, dosyć było wyrzucić wiersz:

Nie dbam ja o bogactwa, o złoto nie stoję.
1686

I ten drugi:

A tu patrz, Lutuwerze, jak posępne gmachy.
1687

Wolałem przecież scenę nietkniętą pozostawić i wyznać, że bez upokorzenia dług myśli względem największego z naszych poetów zaciągam.

1688

Dzisiejsi poeci muszą również jak dawniejsi w myślach spotykać się, a nawet częściej, bo malują wiernie naturę i serce człowieka; ta różnica tylko zachodzi, że dawniejsi naśladować chcieli i starali się, gdy drudzy przypadkowie naśladują, ile razy tego uniknąć nie mogą. I gdybyśmy każde dzieło geniuszu rozbierać chcieli, czyż trudnem byłoby powiedzieć, że Wallenrod[33] sam jest szpiegiem Coopera[34], że opisanie charakteru Wallenroda jest opisaniem charakteru Lary lub Korsarza[35], z tą różnicą, że korsarz w napojach gorących ulgi nie szukał; że nareszcie, przystępując do drobniejszych szczegółów, krzyk Aldony umierającej w Wallenrodzie, jest krzykiem ostatnim i przeraźliwym Pariziny, a jednak pewny jestem, że autor zbliżenia obrazów nigdy nie dostrzegł i takie przystosowania, również jak błędy przez drukarzów popełniane prędzej w oko czytelnika, niż w oko autora wpadać mogą.

1689

Ale z drugiej strony, ileż w tegoczesnych poetach nowych myśli? jaka moc zadziwiająca wynalezienia? słusznie Cousin w historii filozofii osiemnastego wieku powiedział: że wiek dziewiętnasty będzie bogatym w wielkich poetów, albowiem Bóg obfitą dłonią rozlał na ludzi nowe zasoby imaginacji; ale niesłusznie tenże pisarz dodał, że Bóg uczynił to jakoby dla wynagrodzenia ludzi za oschłość politycznych wypadków wieku; sądziłbym, że wiek ten będzie w wypadkach swoich poetycznym i że skarby imaginacji wylane zostały na świat celem usposobienia ludzi do wielkich czynów i przedsięwzięć, celem silniejszego popchnięcia dążności ludów.

1690

Przekonany jestem na koniec, że wszelką bezbożność w słowach Mindowy odkrytą, uprzedzony chyba i płocho sądzący czytelnik na karb autora policzy. Trzebaż było, aby Mindowe w każdem słowie, lękając się obrazić czytelnika, obrażenia Krzyżaków lękał się? Wyrzeczenie się wiary, zerwanie z Krzyżakami, bulla papieska, w której Innocenty IV daruje królowi wszystkie kraje, jakie kiedykolwiek Mindowe mieczem pozyska na Danielu książęciu z Halicza, są to fakta z historii wyjęte. Te rysy były głównym zawiązkiem utworu, musiały więc pozostać, i śmiem dodać, że sceny te, jako żywcem z historii wydarte, są jedyną zapewne zaletą źle ułożonego obrazu.

Przypisy

[1]

MNICH I. — pierwszy z mnichów, mówiący w ich wspólnym imieniu. [przypis edytorski]

[2]

zbądź — pozbądź się [przypis edytorski]

[3]

niewczesny — nie na czasie; pojawiający się w nieodpowiednim momencie. [przypis edytorski]

[4]

zaskowycze — dziś: zaskowyczy. [przypis edytorski]

[5]

mię — daw. forma nieakcentowana w zdaniu zaimka osobowego 1 os.lp (analogiczna do 2 os.lp: cię); dziś tylko: mnie. [przypis edytorski]

[6]

przytomny (daw.) — obecny (przy czymś). [przypis edytorski]

[7]

snadnie (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[8]

Trudno (…) z losem działać sprzecznie — trudno przeciwstawiać się losowi. [przypis edytorski]

[9]

niosęć — forma z partykułą skrócona od: niosę ci. [przypis edytorski]

[10]

Z trudnościąm (…) wyśledził — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika: z trudnością wyśledziłem. [przypis edytorski]

[11]

bula — właśc. bulla; oficjalny dokument papieski. [przypis edytorski]

[12]

pociąg — tu: pociągnięcie. [przypis edytorski]

[13]

Albion — daw. określenie Anglii. [przypis edytorski]

[14]

zejść — tu: spotkać. [przypis edytorski]

[15]

słowy — daw. forma N.lm; dziś: słowami. [przypis edytorski]

[16]

zwodny — tu: zwodniczy a. zawodny. [przypis edytorski]

[17]

zawre — zagotuje się; od: wrzeć. [przypis edytorski]

[18]

jestże — konstrukcja z partykułą -że; znaczenie: czy jest. [przypis edytorski]

[19]

jestżem — konstrukcja z partykułą -że; znaczenie: czy jestem. [przypis edytorski]

[20]

szklanny (daw.) — dziś: szklany. [przypis edytorski]

[21]

żegle — dziś: żagle. [przypis edytorski]

[22]

miesiąc (daw.) — księżyc. [przypis edytorski]

[23]

natrącać — poruszać, wspominać (mimochodem), tu: wywoływać. [przypis edytorski]

[24]

truwer — pieśniarz; także: trubadur, minnesinger. [przypis edytorski]

[25]

sioło (daw.) — wieś. [przypis edytorski]

[26]

maszże — konstrukcja z partykułą -że; znaczenie: czy masz. [przypis edytorski]

[27]

sromota (daw.) — wstyd, uczucie pohańbienia. [przypis edytorski]

[28]

rozmglić — zasnuć mgłą. [przypis edytorski]

[29]

druzgota — dziś: druzgoce. [przypis edytorski]

[30]

waszę — dziś: waszą. [przypis edytorski]

[31]

moję — dziś: moją. [przypis edytorski]

[32]

zastanawiać się — stanąć, zatrzymać się. [przypis edytorski]

[33]

Wallenrod — tytułowy bohater powieści poetyckiej Adama Mickiewicza (1798–1855) Konrad Wallenrod. [przypis edytorski]

[34]

Cooper, James Fenimore (1789–1851) — powieściopisarz amer., swoją pierwszą powieść przygodową Szpieg napisał w 1820, a wydał w 1821 r. [przypis edytorski]

[35]

Lara, Korsarz — postaci tytułowe utworów ang. poety romantycznego George'a Byrona (1788–1824). [przypis edytorski]

15 zł

tyle kosztują 2 minuty nagrania audiobooka

35 zł

tyle kosztuje redakcja jednego krótkiego wiersza

55 zł

tyle kosztuje przetłumaczenie 1 strony z jęz. angielskiego na jęz. polski

200 zł

tyle kosztuje redakcja 20 stron książki

500 zł

Dziękujemy za Twoje wsparcie! Uzyskujesz roczny dostęp do przedpremierowych publikacji.

20 zł /mies.

Dziękujemy, że jesteś z nami!

35 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na opłacenie jednego miesiąca utrzymania serwera, na którym udostępniamy lektury szkolne.

55 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na nagranie audiobooka, np. z baśnią Andersena lub innego o podobnej długości.

100 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na zredagowanie i publikację książki o długości 150 stron.

Bezpieczne płatności zapewniają: PayU Visa MasterCard PayPal

Dane do przelewu tradycyjnego:

nazwa odbiorcy

Fundacja Wolne Lektury

adres odbiorcy

ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125, 00-514 Warszawa

numer konta

75 1090 2851 0000 0001 4324 3317

tytuł przelewu

Darowizna na Wolne Lektury + twoja nazwa użytkownika lub e-mail

wpłaty w EUR

PL88 1090 2851 0000 0001 4324 3374

Wpłaty w USD

PL82 1090 2851 0000 0001 4324 3385

SWIFT

WBKPPLPP

x
Skopiuj link Skopiuj cytat
Zakładka Istniejąca zakładka Notka
Słuchaj od tego miejsca