Twoja uległość od hańby cię zbawia.

„Żadna kobieta nie zbliży się o milę od mego dworu”. Czy artykuł ten był już ogłoszony?

Cztery dni temu.

Obaczmy karę.

Kto wymyślił? Ja wymyśliłem.

W jakim celu, słodki mój paniczu?

By je surową odstraszyć ustawą.

Dla modnych panien niebezpieczne prawo.[6]

„Item[7], mężczyzna, schwytany na rozmowie z kobietą w tych trzech lat przeciągu, ulegnie publicznej hańbie, której wybór zostawia się innym panom dworu”.

Który z was jest księciem we własnej osobie?

To ten; przyjacielu, czego potrzebujesz?

Ja sam reprehenduję[10] jego osobę, bo jestem jego dostojności konwisarzem[11], lecz chciałbym widzieć własną jego osobę we krwi i ciele.

To on jest.

Sinior Arme — Arme — poleca się waszej dostojności. Brzydkie dzieją się rzeczy na świecie. List ten opowie wam resztę.

Co się tam miele, na mnie się skrupi.

List od wspaniałomyślnego Armado.

Jakkolwiek niska treść być może, mam w Bogu nadzieję, że na szczytnych słowach nie braknie.

Szczytne nadzieje, a niska rzeczywistość. Daj nam Boże cierpliwość!

Czy żeby słuchać, czy żeby nie słuchać?

Żeby słuchać spokojnie, śmiać się umiarkowanie albo od jednego i drugiego się wstrzymać.

To będzie zależeć od tego, jak nas wysoko do wesołości nastroi.

Wszystko, co tam stoi, mnie się tyczy i mojego uczynku z Żakinettą. A uczynek ten jest, panie, że mnie schwytano z nią na uczynku.

W jaki sposób?

Sposób i formę w trzech punktach wyłożę, jak następuje: widziano mnie z nią w folwarku, jak przy niej na ławie siedziałem; widziano mnie potem, jak poszedłem z nią do ogrodu, co razem wzięte stanowi sposób i formę, jak następuje. Co do sposobu jest to sposób, w jaki zwykle mężczyzna z kobietą rozmawia; co do formy, była to forma…

A co do: jak następuje?

Co do: jak następuje, to zależy od nastąpić mającej kary; a niech Bóg dobrej sprawie dopomoże!

Czy chcecie słuchać listu z uwagą?

Jakbyśmy słuchali wyroczni.

Tak to bywa, kiedy człowiek słucha podszeptów swojego cielska.

„Wielki deputowany, niebios namiestniku, jedyny wszechrządco Nawarry, ziemski Boże mojej duszy, a opiekunie i karmicielu mojego ciała…”

Jeszcze ani słowa o Łepaku.

„tak więc się to stało”.

Może się i tak stało, ale jeśli utrzymuje, że się to tak stało, to tylko tak, tak prawdę mówi.

Pokój!

Mnie i ludziom dobrej woli, którym jak mnie bić się nie chce.

Ani słowa więcej.

O cudzych sekretach, jeśli łaska, dobrotliwy panie.

„Tak więc się to stało: Oblężony przez żałobnofarbną melancholię zamierzyłem dać czarno-dręczącym humorom zbawienne lekarstwo zdrowiodającego powietrza, i jak jestem szlachcic, wyszedłem na przechadzkę. O której godzinie? O szóstej godzinie, gdy bydlęta najlepiej szczypią trawę, ptactwo najlepiej dziobie ziarno, a lud zasiada do uczty, która pospolicie nazywa się wieczerzą. Tyle co do czasu: kiedy? Teraz co do gruntu: gdzie? — Gdzie, chcę powiedzieć, przechadzać się zamierzyłem: grunt ten nosi nazwisko twojego parku. Teraz co do miejsca: gdzie? — Gdzie, chcę powiedzieć, byłem świadkiem tego bezwstydnego, najniewłaściwszego wypadku, który wyciska z mego śnieżnobiałego pióra hebanowofarbny atrament, na który w tej chwili patrzysz, poglądasz lub wzrok rzucasz. Więc co do miejsca: gdzie? Miejsce to leży między północą a wschodem, między wschodnim a zachodnim kątem twojego dziwnie powikłanego ogrodu. Tam to ujrzałem tego niskodusznego pachołka, tego nikczemnego kiełbika twojej zabawy…”

Mnie?

„tę ciemną, małoumną[12] duszę…”

Mnie?

„tego płytkiego wasala…”

Zawsze mnie?

„który, ile sobie przypominam, odpowiada na imię Łepak…”

O, to ja!

„złączonego i sparzonego, wbrew twoim postanowionym i publikowanym edyktom, twoim najwyraźniejszym statutom, z-z-o! z-o! co za męka dla mej duszy, powiedzieć z kim…”

Z dziewczyną.

„z córką naszej prababki Ewy, z białogłową lub żeby łagodniejszego użyć wyrażenia, z niewiastą. Jego to, kłuty mojej wiernej powinności uczuciem, posyłam ci, by należną otrzymał karę, pod strażą komisarza waszej słodkiej dostojności, Antoniego Tępaka, męża dobrej sławy, prowadzenia się, obyczajów i kredytu”.

To jest mnie, z przeproszeniem waszej wielmożności: nazywam się Antoni Tępak.

„Co do Żakinetty (tak się nazywa słabe naczynie, które schwytałem z wyżej wyrażonym pachołkiem), zatrzymałem ją jako naczynie twoich praw surowości, a na najmniejszy znak twojej słodkiej woli, stawię ją do sądu. Twój, w całym poświęceniu i serce-palącym ogniu powinności,

Don Adriano de Armado”

Nie tak dobrze, jak się spodziewałem; najlepsza to jednak kompozycja, jaką kiedykolwiek słyszeć mi się zdarzyło.

Bez zwątpienia, z najgorszych najlepsza. Ale ty, mopanku[13], co ty na to?

Zeznaję dziewczynę.

Czy słyszałeś o statucie?

Zeznaję, że słyszałem o nim wiele, ale baczyłem nań mało.

Statut skazuje na roczne więzienie każdego schwytanego z dziewczyną.

Ale ja nie byłem schwytany z dziewczyną, lecz z panienką.

Statut mówi także i o panienkach.

Ale to nie była panienka, to była dziewica.

I to statut powiedział; statut mówi wyraźnie: lub dziewicą.

Jeśli tak mówi statut, to ja przeczę jej dziewictwu: schwytano mnie z niezamężną niewiastą.

Ta niezamężna niewiasta na nic ci się nie przyda.

Jako żywo, niezamężna niewiasta bardzo mi się przyda.

Słuchaj teraz wyroku: skazany jesteś na tygodniowy post o wodzie i otrębach.

Wolałbym modlić się przez miesiąc o rosole i baraninie.

Cierpię za prawdę, panie, bo prawda, że mnie schwytano z Żakinettą i że Żakinetta prawdziwą jest dziewicą. Witaj więc, gorzki kielichu pomyślności! Prędzej lub później uśmiechnie się smutek, a tymczasem ukój się, boleści!

Paziu, co się to znaczy, gdy melancholia ogarnia wielką duszę?

To znaczy niewątpliwie, że wielka dusza będzie smutna.

Smutek i melancholia to jedno i to samo, drogi wyrostku.

Bynajmniej, bynajmniej, mój panie, bynajmniej.

Jak rozróżniasz smutek od melancholii, kruchy młodzieniaszku?

Przez potoczny wykład ich skutków, mój twardy staruszku.

Dlaczego: twardy staruszku? Dlaczego: twardy staruszku?

Dlaczego: kruchy młodzieniaszku? Dlaczego: kruchy młodzieniaszku?

Powiedziałem „kruchy młodzieniaszku” jako stosowny epitet, właściwy twoim młodym latom, które słusznie możemy nazywać kruchymi.

A ja powiedziałem „twardy staruszku” jako tytuł właściwy twoim podeszłym latom, które słusznie możemy nazwać twardymi.

Pięknie i stosownie.

Jak to rozumiesz, panie? Czy ja piękny, a moja odpowiedź stosowna, czy ja stosowny, a moja odpowiedź piękna?

Ty jesteś piękny, bo mały.

Mało piękny, gdy mały, a dlaczego stosowny?

Dlatego stosowny, że żywy.

Czy to mówisz, panie, na moją pochwałę?

Na twoją zasłużoną pochwałę.

Mógłbym to samo powiedzieć na pochwałę węgorza.

Jak to, że węgorz dowcipny?

Że węgorz jest żywy.

Chciałem powiedzieć, że jesteś żywy w odpowiedziach. Krew mi psujesz.

Przestaję na tej odpowiedzi.

Sprzeciwianie się nie popłaca u mnie.

Wierzę bardzo, bo nie masz szeląga.

Przyrzekłem trzy lata razem z księciem nauce poświęcić.

Godzina wystarczy.

Być nie może.

Ile czyni trzy razy jeden?

Nie jestem mocny w rachunkach; to dobre dla szynkarczyka.

Wszak jesteś szlachcicem i szulerem, mój panie?

Nie przeczę; jedno i drugie jest pokostem[14] doskonałego kawalera.

Więc wiesz niewątpliwie, ile czyni as do dwójki przyrzucony.

Czyni dwa więcej jeden.

A co nikczemne pospólstwo nazywa trzy.

Prawda.

Jeżeli tak jest, mój panie, gdzież są trudności nauki? Już się nauczyłeś, co jest trzy w mgnieniu oka, a jak łatwo do wyrazu trzy dodać lata i uczyć się trzy lata w dwóch wyrazach: to by ci i tańczący koń[15] powiedział.

Cudowny rachunek!

Który sprowadza cię do zera.

Teraz wyznam ci, że się zakochałem; a że miłość poniża żołnierza, zakochałem się w niskiego rodu dziewce. Gdyby dobyta szabla przeciw miłosnym honorom mogła mnie uwolnić od grzesznych o niej myśli, zabrałbym żądze do niewoli i przedał je jakiemu francuskiemu dworakowi za ukłon ostatniej mody. Gardzę westchnieniami i sądzę, że należałoby mi wykląć się Kupidyna. Pociesz mnie, mój paziu, powiedz, jacy sławni ludzie byli zakochani?

Herkules, mój panie.

O słodki Herkulesie! Więcej powagi, mój paziu[16], przytocz mi więcej, o słodki mój paziu, a niech to będą ludzie dobrej sławy i nieugiętego charakteru.

Samson[17], mój panie. To mi dopiero był człowiek nieugięty; toć on nosił na barkach bramy miasta jak tragarz, a był zakochany.

O krzepki Samsonie! O barczysty Samsonie! O tyle jestem lepszy od ciebie na szable, o ile ty lepszy ode mnie na noszenie bram miejskich. I ja też jestem zakochany. Kto była kochanka Samsona, droga Ćmo moja?

Kobieta, panie.

Jakiej cery?

Wszystkich czterech albo trzech, albo dwóch, albo żadnej ze czterech.

Ale powiedz mi dokładnie jakiej cery?

Zielonej jak morska woda.

Czy to ze czterech cer jedna?

Jak nauczają książki, panie, a do tego najlepsza ze wszystkich.

Prawda, że kolor zielony jest kolorem kochanków, ale żeby wziąć kochankę zielonego koloru, nie sądzę, żeby Samson wiele miał do tego powodów. Kochał ją zapewne dla jej rozumu?

Zgadłeś, panie, bo miała rozum zielony.

Cera mojej kochanki to niepokalana białość i czerwoność.

Bardzo pokalane myśli kryją się zwykle pod tak niepokalanymi kolorami.

Wytłumacz się jaśniej, paziu mój, głęboko ćwiczony.

Dowcipie[18] mojego ojca, a matki mojej języku, przybądźcie mi na pomoc!

Słodka inwokacja dla dziecięcia, prześliczna i patetyczna!

Niebezpieczne to, panie, wiersze dla białego i czerwonego koloru.

Czy nie przypominasz sobie, mój paziu, ballady O królu i żebraczce[19]?

Świat dopuścił się podobnej ballady już temu lat trzysta, ale nie sądzę, żeby ją teraz znaleźć gdzie można było; zresztą gdyby się nawet i znalazła, na nic by się nie przydała ani treścią, ani nutą.

Dołożę starania, żeby ten przedmiot traktowany był na nowo; będzie to dla mnie potężny przykład na obronę mojego błędu. Kocham wieśniaczkę, paziu, którą schwytałem w parku z tym rozumnym bydlęciem Łepakiem. Zasłużyła…

Na chłostę i na lepszego niż mój pan kochanka.

Śpiewaj mi, paziu. Duch mój omdlewa z miłości.

Dziwi mnie to niepomału, gdy w sercu nosisz tak lekką dziewkę.

Śpiewaj, powtarzam.

Poczekaj, panie, aż ludzie ci przejdą.

Książę poleca ci, panie, abyś trzymał Łepaka pod dobrą strażą, nie dozwalał mu ani uciechy, ani pokuty, a trzy razy na tydzień pościć kazał. Co do tej panienki, polecono mi w parku ją trzymać jako mleczarkę. Żegnam cię, panie.

Zdradzam się rumieńcem. Dziewczyno!

Kawalerze!

Odwiedzę cię w altanie.

Jak się zdarzy.[20]

Znam miejsce.

Chryste, jaki z was mędrek!

Opowiem ci cuda.

Z taką facjatą?

Kocham cię.

Nie pierwszyzna mi to słyszeć.

Bywaj mi więc zdrowa!

Niech wam towarzyszy pogoda!

Dalej, Żakinetto, nie traćmy czasu!

Będziesz pościł za twoje grzechy, nicponiu, póki nie otrzymasz przebaczenia.

Spodziewam się, panie, że jeśli muszę pościć, to z pełnym żołądkiem.

Czeka cię ciężka pokuta.

To lepsza moja dola niż waszych ludzi, których lekka jest płaca.

Poprowadź tego hajdamaka[21], a zamknij go dobrze.

Marsz więc, grzeszny niewolniku, w drogę!

Nie zamykaj mnie, łaskawy panie, dozwól mi pościć na wolnym powietrzu.

Nie, nie, mopanku, będziesz żył powietrzem, ale pod kluczem.

Dobrze, dobrze, jeśli obaczę kiedy wesołe dni utrapienia, które widziałem, obaczycie…

Co obaczymy?

Nic, panie Ćmo, nic, chyba co się pokaże. Nie rzecz to więźniów zbyt milczeć w gadaniu, nic więc nie powiem. Dzięki Bogu, mam tak mało jak i drudzy cierpliwości, mogę siedzieć spokojnie.

Kocham nawet ziemię, która jest niska, po której stąpa jej trzewik, który jest niższy, który nosi jej noga, która jest najniższa. Jeśli kocham, krzywoprzysięgnę (co jest wielkim dowodem wiarołomstwa), a jak może być wierną miłość, która rodzi się z niewiary? Miłość to mara; miłość to diabeł; nie ma złego anioła prócz miłości. A przecie pokusom jej uległ Samson, choć wielką miał siłę; a przecie Salomon dał się jej uwieść, choć wielki miał rozum. Strzały Kupidyna były za twarde dla Herkulesowej maczugi, trudno, żeby im sprostała hiszpańska szabla. Pierwsza i druga reguła mojej sztuki na nic się tu nie przyda, on szydzi z passado[22], śmieje się z pojedynku. To jego hańbą, że go nazywają chłopięciem, ale to jego chwałą, że mężów podbija. Żegnaj więc, odwago, rdzewiej, moja szablo, umilknij, bębnie, bo Wasz rycerz zakochany, tak jest, kocha. Bądź mi pomocą, boże rymów, bo niewątpliwie powiję sonet. Koncypuj więc, mój dowcipie, a pisz, moje pióro, bo mam w myśli całe foliały[23] poezji.

Piękna księżniczko, witaj na mym dworze!

Piękność oddaję ci, królu, wzajemnie; ale powitanie trochę za wczesne, bo dach tego pałacu za wysoki na dach twojego zamku, a puste pola za niską podłogą, abym na niej przyjęła gościnne powitanie.

W pałacu godne powitanie znajdziesz.[26]

Wiedź mnie tam wprzódy, powitasz mnie potem.

Słuchaj mnie, pani; złożyłem przysięgę…

Bóg z tobą, panie, bo krzywoprzysięgniesz.

Nie, za świat cały, przynajmniej z niej woli.

Świergocz, mój paziu, zachwyć mój zmysł słuchu.

Concolinel[37].

Słodka nuta! Idź teraz, młoda latorośli, weź ten klucz, wypuść z klatki parobka i przyprowadź go tu co żywo. Zamierzam posłać przez niego list do mojej kochanki.

Czy chcesz, panie, zyskać serce twojej kochanki francuskim kołowrotkiem?[38]

Co, mam po francusku szwargotać i językiem jak kołowrotkiem obracać?

Mężczyzna, MiłośćNie, doskonały mój panie, ale zanuć piosneczkę końcem języka, nogą wybijaj takt kanaryjskiego tańca, ażeby słowom dodać efektu, wywracaj oczy, wywzdychiwaj jedną nutę po drugiej, to z gardła, jakbyś połknął miłość, o miłości śpiewając, to przez nos, jakbyś zażył miłość, miłość wąchając, z kapeluszem zapuszczonym niby okap na sklep twoich oczu, z rękami skrzyżowanymi na wklęsłym twoim brzuszku, jak królik na rożnie, lub z pięściami w kieszeniach, jak człowiek na starym obrazie; a nie upieraj się długo przy jednej piosneczce, wypuść trzy nuty i zaraz co nowego. Na tym stoi kawalerska doskonałość, to kawalerska sztuka, którą się łowią dziewczyny, które i bez tego ułowić by się dały, bo u kobiet ci mają najlepsze noty (zanotuj to sobie, panie), którzy na takich rzeczach najlepiej się znają.

A gdzie to kupiłeś tyle doświadczenia?

Za własne trzy grosze obserwacji.

Ale ot, lecz niestety…

Koń drewniany, zapomniany.[39]

Chcesz moją kochankę drewnianym koniem nazywać?

Nie wcale, mój panie, bo drewniany koń to źrebak, a pańska kochanka jest pewno mierzynką[40]. Ale czy zapomniałeś, panie, o twojej kochance?

Prawie zupełnie.

Niedbały studencie! Wyryj ją sobie dobrze w pamięci.

W pamięci i sercu, mój paziu.

I w wątrobie, mój panie; że to konieczne, dowiodę.

Czego dowiedziesz?

Że będzie ze mnie człowiek, jak urosnę, a zaraz, że moje trzy punkty prawdziwe. Masz ją w pamięci, bo nie możesz jej mieć w objęciach; masz ją w sercu, bo ją kochasz serdecznie; masz ją w wątrobie, bo ci się żółć poruszyła, że nie możesz jej posiadać.

Wszystkie trzy punkty sprawdziły się na mnie.

A choćby się ich i trzy razy więcej sprawdziło, to i tak z wszystkiego będzie zero.

Sprowadź tu pachołka; musi list mój do niej ponieść.

Sympatyczna to ambasada; koń w poselstwie od osła.

Hę, co tam mruczysz?

Mówię, panie, że musisz posłać tego osła na koniu, bo chodzi powoli. Ale idę.

Droga niedaleka; śpiesz się.

Szybko jak ołów, panie.

Jak to rozumiesz, piękny dowcipnisiu? Wszak ołów to metal ciężki, leniwy i powolny.

Cuda, panie, cuda! Łeb zwichnął nogę!

Jakaś szarada, jakaś zagadka. Więc wydeklamuj mi envoy[41].

Na co tu szarady i zagadki, na co envoy; to nie maść żadna. Babkowe liście, panie, babkowe liście. Ni envoy, ni maść żadna, tylko babkowe liście, panie.

Na cnotę, do śmiechu mnie pobudzasz; twoja głupia myśl porusza mi śledzionę; wzdęte płuca zmuszają mnie do śmiesznego śmiechu. O, przebaczcie mi, moje gwiazdy! Toć ta pusta pałka bierze maść za envoy, a wyraz envoy za maść.

Alboż inaczej myślą uczeni? Czy w envoy nie ma namaszczenia?

Ja dodam envoy, panie, powtórz tylko morał.

Teraz ja zacznę twój morał, a ty, panie, powtórz moje envoy.

Ale powiedz, jak Łepak zwichnął sobie nogę?

Opowiem wszystko jasno i dobitnie.

Nie mówmy o tej materii.

Póki się jej nie zbierze więcej na mojej nodze.

Słuchaj, Łepaku, wyzwolę cię.

Może w jakim grzesznym rzemiośle: to mi wygląda na envoy, to mi coś pachnie gęsią.

Na moją duszę, prostaku, chcę powiedzieć, że dam ci wolność, że oswobodzę twoją osobę, przed chwilą byłeś zamurowany, zamknięty, uwięziony, związany.

Prawda, wszystko prawda, a teraz, panie, chcesz być moim purgansem[43], chcesz mi dać rozwolnienie.

Daję wolność, wypuszczam cię z turmy pod tym jedynie warunkiem, że niniejsze oznajmienie oddasz w ręce wieśniaczki Żakinetty. To twoja remuneracja[44],

A teraz obaczmy jego remunerację. Remuneracja! To łaciński wyraz na trzy szelągi. Trzy szelągi, remuneracja. Ile za tę tasiemkę? — Grosz. — Nie, dam ci remunerację, i dobiłem targu. Remuneracja! To piękniejszy wyraz niż talar niemiecki. Odtąd w kupnie i sprzedaży tylko na remuneracje będę rachował.

Ha, to ten poczciwy hultaj, Łepak. Szczęśliwe spotkanie.

Powiedz mi, proszę, mój panie, ile łokci pąsowej wstążki można kupić za remunerację?

Co to jest remuneracja?

Co? Trzy szelągi.

Tyle właśnie, ile można kupić jedwabiu za trzy szelągi.

Dziękuję ci, dostojny panie, Bóg z tobą!

Dowiem się, jak zrobię.

Żeby zrobić, musisz wprzódy wiedzieć, co masz zrobić.

Gratyfikacja! O słodka gratyfikacjo! Lepsza od remuneracji o jedenaście groszy i dwa szelągi lepsza. O najsłodsza gratyfikacjo! Wykonam wszystko co do litery. Gratyfikacja — remuneracja.

Zbliża się członek uczonego bractwa.

Dzień dobry całej kompanii. Powiedzcie mi, proszę, piękne panie, która tu z was trzyma czoło?

Powinien byś ją sam rozpoznać, przyjacielu, gdy inne są „bezczelne”.

„Na niebo, że jesteś piękna, to najnieomylniejsza prawda, prawda, że jesteś urodna, czysta prawda, że jesteś najmilejsza. Piękniejsza niż piękność, urodniejsza niż uroda, prawdziwsza niż prawda, sama ulituj się nad swoim heroicznym wasalem. Wielkomyślny i wszechwładny król Kofetua rzucił oko na zgubną i niewątpliwą żebraczkę Zenelofanę; on by to słusznie mógł powiedzieć: veni, vidi, vici, co anatomizowane na pospolity język (o, podły i ciemny pospolity język) znaczy videlicet: przyszedł, raz, obaczył, dwa, podbił, trzy.[49] Kto przyszedł? Król. Po co przyszedł? Obaczyć. Po co obaczył? Aby podbił. Do kogo przyszedł? Do żebraczki. Kogo obaczył? Żebraczkę. Kogo podbił? Żebraczkę. Ostateczny wypadek jest zwycięstwo. Po czyjej stronie? Po stronie króla. Branka jest zbogacona, a kto ta branka? Żebraczka. Na katastrofę przyszło małżeństwo, a na kogo spadło, czy na króla? Nie, na oboje w jednym albo na jednego w obojgu. Tym królem ja jestem, bo tak wymaga porównanie; ty tą żebraczką, bo tak świadczy twoje niskie położenie. Mamże nakazać ci miłość? Mógłbym. Mamże zmusić cię do miłości? Byłbym w stanie. Mamże błagać cię o miłość? To moje postanowienie. Na co zmienisz twoje łachmany? Na falbany. Na co łaty? Na bławaty. A siebie? Na mnie. Tak więc, oczekując twojej odpowiedzi, profanuję moje usta na twojej nodze, moje oczy na twoim obrazie, a moje serce na wszystkich twoich członeczkach.

Czy mam ci powtórzyć starą przypowiastkę, która była już człowiekiem, kiedy Pepin[53], król francuski, był jeszcze w pieluchach, gdy mowa o „trafisz”?

To ja ci odpowiem równie starą, która była już kobietą, kiedy Guinewra[54], królowa Brytanii, była jeszcze małą dziewczynką, gdy mowa o „trafisz”?

Przewielebne polowanie, zaprawdę, i dokonane ze świadectwem dobrego sumienia.

Jeleń był, jak wiesz, sanguis — we krwi, dojrzały jak reneta wisząca teraz, niby klejnot na uchu coelo — firmamentu, błękitu, nieba, a otóż jak leśne jabłko, spadające na powierzchnię terrae, gruntu, pola, ziemi.

Wyznaję, mądry Holofernesie, że słodka jest rozmaitość w twoich epitetach, jak na literata przystoi[55]; mogę cię jednak zapewnić, że to był jeleń łowny.

Dobrodzieju Natanielu, haud credo[56].

Nie był to haud credo, ale koziołek.

Co za barbarzyńskie wyrażenie! Jest to przecie rodzaj insynuacji, że tak powiem, in via, w drodze tłumaczenia, żeby facere[57], że się tak wyrażę, replikę, albo raczej ostentare[58], pokazać, że się tak wyrażę, pokazać jego sposób myślenia, sposób niestrojny, nieokrzesany, niewykształcony, surowy, niećwiczony albo raczej nieuczony, albo najraczej zielony; wziąć moje haud credo za jelenia!

Powiedziałem, że jeleń nie był haud credo, ale koziołek.

Dwa razy warzona prostoto[59]! bis coctus![60] — O, potworne nieuctwo, jakże potwornie wyglądasz!

Dictynna: mój Tępaku, Dictynna, dobry mój Tępaku.

Któż to jest ta Dictynna?

Tytuł Feby, Luny, księżyca.

To prawda, koluzja zawsze dobra, choć przemienione nazwiska.

Panie, dopomóż twojemu dowcipowi! Ja mówię, że aluzja zawsze dobra, choć przemienione nazwisko.

A ja mówię, że poluzja zawsze dobra, choć przemienione nazwiska, bo księżyc nigdy nie ma więcej jak miesiąc, a do tego dodaję, że jeleń, którego zabiła księżniczka, był to koziołek.

Dostojny Natanielu, czy chcesz, żebym ci wydeklamował epitaphium, które napisałem ex tempore[62] na śmierć jelenia? Żeby się nie sprzeciwiać nieukowi, nazwałem jelenia, którego zabiła księżniczka, koziołkiem.

Perge[63], mądry Holofernesie, perge, tylko żadnych wszeteczności.

Rzadki talent![64]

To dar, który posiadam; powszedni, bardzo powszedni. Wyobraźnia szalona i błędna, pełna forma, figur, postaci, przedmiotów, wyobrażeń, aprehensji[65], poruszeń, rewolucji, poczętych w brzuszku pamięci, żywionych w łonie pia mater[66], a porodzonych przy dojrzałej sposobności. Dobry to dar jest dla ludzi, którym na bystrości nie zbywa, za co Panu Bogu dziękuję.

I ja też chwalę Pana za ciebie, i wszyscy moi parafianie to samo by robić powinni, bo ich synowie dobrze są przez ciebie ćwiczeni, a ich córki wielkie robią postępy pod twoim kierunkiem; jesteś też zacnym członkiem rzeczypospolitej.

Mehercle[67] jeśli ich synom nie zbywa na dowcipie, nie zbędzie im na nauce; jeśli ich córki są otwarte, napełnię je nauką. Ale vir sapit, qui pauca loquitur[68]. Niewieścia dusza nas pozdrawia.

Bóg wam daj dzień dobry, panie wikary.

Panie wikary? Quasi[69] „wio kary”? A skoro „wio!” wołasz, który z nas kary?

A jużci ten, panie bakałarzu, który najpodobniejszy do konia.

Niezgorzej wierzgnął. Dobry połysk dowcipu w garści ziemi, dosyć ognia dla krzemienia, dosyć pereł dla wieprzaka. Pięknie, dobrze.

Dobry panie wikary, bądź tak dobry, list mi ten przeczytaj, oddał mi go Łepak, a przysłał pan Harmata. Proszę cię, przeczytaj mi go.

Fauste, precor, gelida quando pecus omne sub umbra ruminat[70] i tam dalej. O dobry stary Mantuańczyku![71] Mogę do ciebie zastosować, co jeden podróżny o Wenecji powiedział:

Stary Mantuańczyku! Stary Mantuańczyku! Kto cię nie rozumie, ten cię nie kocha. — Ut, re, sol, la, mi, fa[73]. — Z przeproszeniem, jaka treść listu? Albo raczej, jak powiada Horacjusz w swojej… — Na moją duszę, wiersze!

Wiersze, mospanie, a do tego bardzo uczone wiersze.

Odczytaj mi choć jedną zwrotkę, strofę, stanzę. Lege, domine[74].

Nie oddajesz z potrzebną energią apostrofu, dlatego też chybiasz w akcencie. Pozwól mi raz jeszcze przejrzeć canzonettę[75]. Liczba zgłosek zachowana, ale i na tym koniec. Co do elegancji, łatwości, złotej kadencji i poetycznej, caret[76]. Ovidius Naso[77], to mi był człowiek; a dlaczego, proszę Naso, jeśli nie dlatego, że umiał wąchać wonne kwiaty wyobraźni, wstrząśnienie inwencji? Imitari[78] jest nic: i pies robi za panem, i małpa za dozorcą, i koń tresowany za jeźdźcem. Ale, damozello, panienko, czy to do ciebie pisano?

Tak jest, przez niejakiego pana Birona, jednego z dworzan cudzoziemskiej królewny.

Rzućmy oko na adres. „Do śnieżnobiałej rączki najpiękniejszej pani Rozaliny”. Wejrzyjmy raz jeszcze na treść listu; obaczmy imię adresującej i osoby adresowanej. „Twój sługa, pani, na wszystko gotów, Biron”. Wielebny Natanielu, ten Biron jest to jeden ze sprzymierzonych królewskich; wystosował on ten list do towarzyszki obcej królewny; a list, przypadkowo albo drogą podstępu, zabłąkał się. Dreptaj, moja duszko, oddaj ten papier w królewskie ręce. Jego królewskiej mości wiele na tym może zależeć. Mniejsza o komplementy, uwalniam cię na ten raz od powinności. Adieu![79]

Dobry Łepaku, chodź ze mną. Niech Bóg zachowa waspanów.

Jestem gotowy, dziewczynko.

Zrobiłeś to, panie, w bojaźni bożej i bardzo pobożnie, a jak to mówi jeden ojciec Kościoła…

Nie mów mi o ojcach Kościoła, boję się farb farbowanych. Ale wracając do wierszy, czy ci się podobały, wielebny Natanielu?

Cudownie, co do stylu.

Zaproszony dziś jestem na obiad przez ojca jednego z moich uczniów. Jeśli ci po myśli, nim siądziemy do stołu, zaszczycić nas twoim błogosławieństwem, mocą powagi, której używam u rodziców wyżej wzmiankowanego wyrostka albo ucznia, podejmuję się otrzymać ci ben venuto[80], a przy obiedzie dowiodę, że wiersze te zdradzają nieuctwo, nie mają ani poetycznego smaku, ani dowcipu, ani inwencji. Błagam cię, zaszczyć nas swoją obecnością.

Dziękuję z całego serca, bo towarzystwo, mówi tekst, jest szczęściem żywota.

A tym razem tekst niewątpliwą mówi prawdę.

Ciebie także zapraszam. Nie sądzę, żebyś mi chciał „nie” powiedzieć, pauca verba[81]. Chodźmy! Gdy dwór bawi się polowaniem, użyjmy też i my naszego wczasu[82].

Król poluje na jelenia, ja poluję na samego siebie; oni łapią ptactwo smolnym lepem, ja się sam smołą oblepiłem, smołą, która plami. Plami, brzydkie słowo! Niech i tak będzie! Ukój się, boleści, bo, jak powiadają, błazen to powiedział, a ja dziś na błazna wyszedłem. Dobrze rozumujesz, dowcipnie! Przez Boga, ta miłość jest szalona jak Ajaks[83], zabija barany, zabije też i mnie, mnie barana. To drugi niezbity na moją obronę dowód. Nie chcę kochać, niech mnie powieszą, jeśli będę kochał. Nie, przysięgam, nie chcę. Ale ach, jej oczy! Na to światło dzienne, gdyby nie jej oczy, nie kochałbym jej, tak jest, gdyby nie dwoje jej oczu. Ale postrzegam, że tylko kłamię, bezwstydnie samemu sobie kłamię. Na niebo, kocham, to mnie nauczyło rymować, melancholizować, a oto próbki moich rymów i mojej melancholii. Cóż robić! Odebrała już jeden mój sonet. Pajac go poniósł, szaleniec go posłał, a odebrała go pani: słodki pajac, słodszy szaleniec, a najsłodsza pani! Na świat przysięgam, że gdyby i trzej inni w te same wpadli sidła, nie troszczyłbym się o to więcej niż o szpilkę. Ale widzę, że zbliża się z nich jeden z papierem, o Boże, ześlij mu wzdychanie!

Niestety!

Postrzelony, jak Bóg żywy! Dalej, słodki Kupidynie! Trafiłeś go twoją ptasią kuszą pod lewą brodawkę: na uczciwość — tajemnie.

Satis quod sufficit.[104]

Chwalę Boga za ciebie, kochany panie. Twoja argumentacja przy obiedzie była bystra i sentencjonalna, wesoła bez rozpusty, dowcipna bez przesady, śmiała bez bezczelności, uczona bez zarozumiałości i oryginalna bez kacerstwa. Rozmawiałem ja quondam[105] z królewskim towarzyszem, który się tytułuje, mianuje lub nazywa Don Adriano de Armado.

Novi hominem tanquam te.[106] Charakter jego dumny, słowa wyrokujące, wyostrzony język, ambitne oko, chód majestatyczny, a całe postępowanie próżne, śmieszne i junackie. Zbyt jest wymuskany, wyfiokowany, zbyt dziwny, że tak powiem, za wielki peregrynat[107], jeśli mi wolno tak się wyrazić.

Oryginalny i wyborowy epitet.

Nić swojej gadatliwości cieniej przędzie niż wątek swojej argumentacji. Nienawidzę tego rodzaju fanatycznych fantastów, tego rodzaju nietowarzyskich, wybrednych kompanów, tego rodzaju katów ortografii, którzy mówią, jakby się należało mówić „rózeczka” zamiast „rózedżka”, „d”, „ż”, „k”, „a”, a nie „c”, „z”, „k”, „a”; oni wymawiają „obuty” zamiast „obzuty”, a „magister” skrócili na „majster”. To abhominacja, a jakby oni powiedzieli „abominacja”[109]; to mi prawie insanię[110] insynuuje; ne intelligis, domine?[111] To robi mnie frenetykiem, lunatykiem[112].

Laus Deo, bone intelligo.[113]

Bone? „Bone” za „bene”, Pryscjan[114] trochę pokiereszowany, ale mniejsza o to.

Videsne quis venit?[115]

Video et gaudeo.[116]

Pacholcze!

Quare[117] „pacholcze”, a nie „pachołku”?

Mężowie pokoju, szczęśliwe spotkanie.

Najwaleczniejszy z żołnierzy, salutujemy.

Byli na wielkiej uczcie języków i pokradli okruszyny.

Długo żyli tych słów wybierkami. Dziwi mnie tylko, że cię dotąd pan twój nie połknął zamiast słowa, bo o całą głowę nie jesteś tak długi jak honorificabilitudinitatibus[118]; łatwiej cię połknąć niż ostrygę.

Cicho! Zaczynają dzwony.

Wszak piśmienny z asana człowiek?

Tak jest, tak jest, uczy dzieci abecadła. Co jest „e”, „b”, wspak sylabizowane, z rogiem na głowie?

Pueritia[119], „be”, z rogiem w dodatku.[120]

Be, głupi baran z rogami. Patrz, jaki uczony!

Quis, quis[121], ty spółgłosko?

„J” i pierwsza samogłoska, jeśli ty odpowiesz, a „T” i ostatnia, jeśli ja.

Obaczmy. Ja…

Baran. Teraz na mnie kolej, ta, te, ti, to, tu, ty.

Na słone fale Śródziemnego Morza, dobry przycinek, sprytny wybuch dowcipu! Pif, paf, dopiekł mu do żywego, raduje się moje serce, prawdziwy dowcip.[122]

Dysputujesz jak dziecko. Poszedłbyś lepiej bawić się frygą.

To pożycz mi twojego rogu, bym sobie frygę wystrugał, a biczem popędzę twoją niesławę circum circa[123]: fryza z rogala rogu!

Gdybym za całą fortunę grosz posiadał, dałbym ci go na piernik. Weź więc, co mam; to cała remuneracja, którą od twojego pana dostałem, ty torebko dowcipu, ty gołębie jaje rozumu. Ach, czemu się nie podobało niebu, żebyś moim był bękartem! Jakby się tobą radował twój ojciec! Zuch z ciebie, umiesz wszystko ad drągiem, to jest, na palcach.

Czuję fałszywą łacinę, ad drągiem zamiast ad unguem[124].

Majstrze preambula[125], zostawmy tu tych barbarzyńców. Czy nie edukujesz młodzieniaszka w wielkim domu na szczycie góry?[126]

Albo montis, pagórka.

Jak ci się podoba, niech będzie i montis zamiast góry.

Tak jest, sine dubio[127].

Mości panie, jest najgorętszym życzeniem i pragnieniem jego królewskiej mości powitać księżniczkę w jej pawilonie, na dzisiejszego dnia tyłku, który pospólstwo nazywa popołudniem.

Tyłek dnia, mości panie, jest to wyrażenie szlachetne, stosowne, właściwe i odpowiednie na popołudnie. Wyraz jest dobrze uszczkniony, wybrany, słodkobrzmiący i dokładny, to poświadczam, to ja poświadczam.

Król ten jest to pan szlachetny, mój poufały, wierzaj mi, mój przyjaciel poufały. Ale jaka nasza zażyłość, nie mówmy o tym — proszę tylko o dyskrecję.

Nakryj, proszę, głowę. Co do innych ważnych i poważnych projektów głębokiej treści, możesz mi wierzyć — ale nie mówmy o tym — muszę ci jednak powiedzieć, że czasami podoba się jego królewskiej mości oprzeć się na moim biednym ramieniu i królewskim swoim palcem ciągnąć mnie za moje ekskrementy, to jest moje wąsy — ale, kochany panie, nie mówmy i o tym. Na honor, co mówię, nie są bajki. Podoba się czasem jego królewskiej mości zaszczycić oznakami poufałości Armada żołnierza, podróżnika, który niemało widział świata, ale nie mówmy ani o tym — koniec końców — tylko, kochany panie, proszę o sekret — życzeniem jego królewskiej mości jest, abym ofiarował księżniczce — kochane kurczątko! — jakie rozkoszne widowisko, spektakl, maskaradę, paradę albo fajerwerk. Otóż ja, przekonany, że nasz ksiądz pleban i ty, kochany panie, jesteście jedyni ludzie do takiego rodzaju erupcji, wybuchów radości, że się tak wyrażę, uwiadamiam was o wszystkim i proszę o pomoc.

Należy przedstawić jej dziewięciu bohaterów.[128] Wielebny Natanielu, idzie tu o uroczystość, o widowisko mające się przedstawić na tyłku dnia tego przy naszej pomocy; to rozkaz króla i prośba tego walecznego, dostojnego i uczonego szlachcica w przytomności księżniczki. Otóż, moim zdaniem, nic właściwszego, jak przedstawić jej dziewięciu bohaterów.

A gdzie znajdziemy ludzi dość godnych reprezentować godnie tych bohaterów?

Jozue — ty sam, wielebny dobrodzieju, będziesz Jozuem; ja albo waleczny ten szlachcic Judaszem Machabeuszem[129]; ten pachołek, biorąc na uwagę rozmiary jego członków albo stawów, może ujść za Pompejusza Wielkiego[130], paź będzie Herkulesem.

Z przeproszeniem, jest w tym pomyłka. Nie ma w nim dość mięsa na wielki palec tego bohatera; on mniejszy od końca jego maczugi.

Proszę o posłuchanie. Paź będzie przedstawiał Herkulesa w małoletności. Rola jego ograniczy się na uduszeniu węża, a ja napiszę stosowną do tego orację.

Wyborny projekt! Jeśli przypadkiem syknie jaki słuchacz, będziesz mógł wykrzyknąć: „Wybornie, Herkulesie! Dusisz, widzę, węża!”. Tym sposobem afront zmienisz na pochwałę, co nie lada komu się uda.

A co do reszty bohaterów?

Ja sam trzech się podejmuję.

O trzykroć dzielny bohaterze!

Czy wiecie, co wam powiem?

Słuchamy.

Jeśli się to nie uda, damy im pantomimy. Chodźcie tylko ze mną.

Dalej, bracie Tępaku, przez cały ten czas nie przebąknąłeś jednego słowa.

I nie zrozumiałem jednego.

Allons![131] znajdzie się i dla ciebie robota.

Przydam się może do tańca albo do czego innego, albo będę bił w bębenek bohaterom, gdy zaczną wybijać hołupce.

Tępa z ciebie sztuka, uczciwy Tępaku. Do dzieła! Idźmy!