Spis treści
- Bóg: 1
- Broń: 1
- Burza: 1
- Chciwość: 1
- Chrzest: 1
- Córka: 1
- Czarownica: 1
- Czas: 1
- Duma: 1
- Grzech: 1
- Honor: 1
- Język: 1
- Kłamstwo: 1
- Kobieta: 1
- Krew: 1 2 3
- Król: 1
- Kwiaty: 1
- Los: 1
- Łzy: 1
- Miłosierdzie: 1
- Miłość: 1 2 3 4
- Miłość platoniczna: 1 2
- Młodość: 1 2
- Muzyka: 1
- Obowiązek: 1
- Ofiara: 1 2 3 4 5 6
- Ogień: 1
- Ojciec: 1
- Omen: 1 2
- Pamięć: 1
- Patriota: 1 2
- Piękno: 1
- Pożar: 1
- Proroctwo: 1
- Przekleństwo: 1
- Przemoc: 1
- Przysięga: 1
- Przywódca: 1
- Religia: 1 2 3 4
- Rycerz: 1 2 3
- Rzeka: 1
- Samobójstwo: 1 2 3
- Sąd: 1
- Spowiedź: 1
- Starość: 1 2 3
- Strach: 1 2
- Sumienie: 1
- Śmierć: 1 2 3
- Śpiew: 1
- Ucieczka: 1 2
- Walka: 1 2 3
- Wąż: 1 2
- Więzienie: 1
- Więzień: 1
- Władza: 1 2
- Wojna: 1
- Wróg: 1 2
- Zabobony: 1
- Zdrada: 1
Poprawiono końcówki -emi, -ej, z wyjątkiem występujących w pozycji rymowej; uwspółcześniono zapis wypowiedzi bohaterów; uwspółcześniono interpunkcję; Litewski, Krzyżacki, Saski, Wileński itp pisane z małej litery.
MargierPoemat z dziejów Litwy
Słówko od Autora
1Litewscy i pruscy kronikarze zapisali pod r. 1336 napad krzyżacki na zamek Pullen, bohaterską jego obronę przez wodza Margiera i zgon Litwinów, którzy nie chcąc się żywo oddać w ręce nieprzyjaciół, sami się na stosie na ofiarę swym bogom pozabijali.
2Na ten wypadek, jako na wyborny przedmiot do poematu, pierwsza zwróciła naszą uwagę małżonka nieodżałowanej pamięci Autora Ramot i ramotek, Pani Paulina Wilkońska, w liście swoim do nas pisanym w listopadzie 1852, zachęcając do opiewania Margiera.
3Zgadzając się z szanowną korespondentką co do niezaprzeczonej poetyczności przedmiotu, cofnęliśmy się zrazu przed wielkością zadania. Brakło nam odwagi na stworzenie uroczystego Epos, i, co ważniejsza, do porwania się na kreślenie ducha starej Litwy, której nie posiadamy języka, i co za tym idzie, nie znamy gruntu obyczajów.
4Ale pokusa pozostała silną — a ilekroć przerzucając kroniki natrafiliśmy na zdobycie Pullen, wyznajemy, że nam serce biło jakimś tajemniczym niespokojem, aż nim stanowczo nie odważyliśmy się na urzeczywistnienie śmiałego zamiaru. Nie dosyć wtajemniczeni w ducha Litwy, nie mogąc obrać formy homerycznej i puścić się drogą wskazaną przez zasłużonego śpiewaka Anafielas, obraliśmy formę Wirgiliuszowską, której okrągłe kontury, przyzwoite poważnemu Epos, uwalniają od drobiazgowych studiów. Nie mając nadziei trafnego skreślenia Litwy i Litwinów, na tle danych historycznych kreśliliśmy ludzi w ogólności, starając się wszakże zgłębiać warunki miejsca i czasu.
5Margier, stara wróżbiarka litewska, Wielki Mistrz Krzyżaków, są to postaci historyczne, które staraliśmy się oddać wedle wzoru skreślonego w kronikach; Ransdorfowi Warner, także wspomnianemu w dziejach, nadaliśmy charakter drugorzędnego bohatera powieści, Egle i Lutas, postaci imaginacyjne, miały być odbiciem dziewic i bojaków[1] starej Litwy. Co do miejsca wypadku, lubo[2] jedni w Pullen pruskich kronikarzy chcą widzieć dzisiejsze Punie w powiecie Trockim, drudzy wieś Pilluny nad Szeszupą — zdawało się nam, że kwestia tego rodzaju jest podrzędną dla poematu. A iż potrzeba było coś jednego wybrać — zdecydowaliśmy się za Puniami, i w letniej naszej w obecnym roku przejazdce, obejrzeliśmy miejscowość, na której tle malował się wypadek.
6Już po napisaniu naszej wierszowanej powieści postrzegliśmy, że ta odpowiada, co do swej powierzchowności, wszystkim warunkom, wymaganym przez dawną krytykę od poematów bohaterskich. Jest tu wezwanie (invocatio), jedność akcji, dostateczna odległość czasu, z której uważane wypadki olbrzymieją, jest nawet tak zwana machina, czyli wpływ siły nadprzyrodzonej (deus ex machina). Oświadczamy uroczyście, że to dopełnienie warunków zgasłego klasycyzmu stało się całkiem przypadkowo, żeśmy się nigdy nie kusili o stworzenie epopei, którą starożytność słusznie uznała za najwyższy szczyt poezji.
7Cokolwiek łaskawy czytelnik wyrzecze o Margierze, uważamy go za najlepsze z dzieci naszego ducha. Wyznanie podobne nie może być uważane za samochwalstwo w autorze: Stopień rozkoszy i boleści, jakich doznawał tworząc, może mu poniekąd służyć za skalę wartości utworu. Nie ofiaruję Margiera żadnemu w szczególności z moich przyjaciół, kto podzielał z autorem jego twórcze rozkosze i boleści, kto witał z współczuciem każdą pieśń nowo narodzoną, ten ma prawo do naszej ofiary, do naszej rzewnej podzięki.
Pieśń pierwsza
I
Gdzie ty, święta przeszłości macierzystej ziemi
Z twoimi bohatery, z bogami twoimi?
10Z pieśnią dzielnych lirników, synów twego łona?
Przeminęłaś na świecie jakby snem prześniona.
Któż cię potrafi dzisiaj wyczytywać biegle
Na staroświeckiej książce lub na starej cegle?
Kiedy twoją pamiątkę znajdzie w polu chłopię
15Albo ciekawy rydel w kurhanie[3] odkopie,
Ze szkieletu, z okruchów żelaza lub gliny
Któż zdoła wypowiedzieć los całej krainy,
Kto wyssać świętą prawdę z podaniowych baśni?
Kto w literze zamknięte życie nam objaśni?
20Kto mrok zapadłych czasów odświetli choć trocha?
Chyba serce pobożne, co praojców kocha,
Chyba dusza pieśniarska odgadnie, wyśpiewa
Przy harfie wyciosanej z litewskiego drzewa,
Na czas wywoła z grobu cmentarzowe rzesze
25I z gruzów rumowiska skrę życia wykrzesze. —
O! W jakim cię kurhanie[4] zagrzebali starzy,
Stara a święta harfo litewskich pieśniarzy?
Poważnym głuchym szmerem zabrzęknij z mogiły,
Aby się nasze piersi w twój takt dostroiły.
30Zrodzony w nowych czasiech[5] i w inszej nauce,
O twoich dawnych bogach oto pieśń zanucę,
Nie świętokradzką ręką, lecz w dobrej otusze
Święty popiół praojców z mogiły poruszę.
Drużyną zakrwawioną, w niedźwiedzie przybraną,
35Przed oczami potomków praojcowie staną,
Dzicy, jak dzikie puszcze, w których Litwa żyje,
Czyści, jak czyste rzeki, z których wodę pije,
Rzewni, jak wiatr jesienny, co huczy po lesie,
Jak piosenka żniwiarska, którą echo niesie —
40Lud, co się przeniewierstwem nie zhańbi, nie skazi
A szanuje swych bogów, kapłanów i kniazi[6];
A bogi, przed którymi na twarze się ściele
Srodzy, dobrzy i prości, jako ich czciciele; —
WładzaA książęta, co Litwę trzymają pod władzą,
45Za jej zdrowie swój żywot, swoją krew oddadzą,
A podzielą się z ludem i serca połową
I chlebem, i zdobyczą, i sławą bojową
I śmiercią bohaterską, gdy idzie o życie —
O takim to plemieniu powieść usłyszycie.
50A gdy słabymi dłońmi po stronach uderzę
Czy z daleka ukażę krwią zalane zgliszcze,
Czy w strunach zagrzmi Perkun, czy wicher zaświszcze,
Czy ziemicę Olgierda[10] mój głos upamiętni,
55Czy jęknie płacz dziewiczy, lub serce zatętni,
Czy zabrzmi łoskot mieczów i bojowych młotów —
Stara harfo litewska, harfo wajdelotów[11]!
Struny zardzewiałymi od grobowej pleśni
Odezwij się spod ziemi, dodaj hart mej pieśni;
60Przyuczeni od wieków słuchać głos twój święcie,
Wstaną ojce na wnuka limicze zaklęcie.
Synowie młodszych czasów, rówiennicy moi!
Przyjdźcie do nas posłuchać, jak się harfa stroi,
A otoczcie lirnika serdecznie a pięknie,
65A wybaczcie, gdy czasem zbyt słabo zabrzęknie,
A przyjmijcie z łaskawym uśmiechem na twarzy
Gdy wam powieść o wiekach dawniejszych wygwarzy.
II
Olgierd władał na Litwie, a Kiejstut[12] na Żmudzi.
Litwa słynęła strachym i cześcią[13] u ludzi;
70Od Euksynu[14] po ziemię krzyżackich rycerzy,
Od Karpat po Ładogę swe podboje szerzy,
Rozlewa się po ruskiej i po lackiej[15] ziemi.
I utrwala swą władzę księstwy udzielnenu
Na stolicach, gdzie dojrzeć nie moze z oddali,
75Książe mieści[16] swych braci i swoich wasali,
Imieniem hołdownictwa powierza w ich ręce
I miecz sprawiedliwości, i prawo książęce,
Prawo żyć i umierać dla dobra narodu
O dwa dni pieszej drogi od Trockiego grodu,
80W lesie nad krętym Niemnem od krzyżackiej ściany[17],
Wznosił się zamek Pullen stary a drewniany;
Gdy Kiejstut posiadanie tej strony odbiera,
Swoje prawa książęce przelał na Margiera
Więc jako hołdowniczy książęcej korony
85I mieczem uzbrojony, i prawem wzmocniony,
Margier na zamku Pullen wpośród leśnej dziczy
Nad Litwą od Niemeńskich czuwał pograniczy.
III
Na niwach nadniemeńskich bujne rosły żyta,
Zieleniła się łąka kwiatami pokryta.
90Lecz przyszły Niemcy z krzyżem, w nieszczęśliwej chwili,
Łąki spaśli, a zboża spalili, stłoczyli.
A ich bardysz[18] stalowy, a ich miecz szeroki,
Nażarł się ciał litewskich, napił się posoki.
Wyzwano ich na rękę — krwawy boj się sroży.
95Litwa chrobrze walczyła cały dzionek Boży
I kamiennymi młoty uderzając szczerze
Rozbijała niemieckie piersi i puklerze
Nie przebić głową skały — cofnęły się wrogi,
Wziąwszy łup, zostawiwszy trupy i pożogi
100Z dymów palonych wiosek jak się widzieć może,
Krzyżacy szlak swej drogi wzięli na Pomorze.
IV
A tu na bojowisku, pod Pullen wałami,
Zrozpaczeni Litwini zostali się sami,
Załamane ich ręce, żałosna postawa,
105A ze źrenic sokolich łza sączy się krwawa.
Czy wracać do swych wiosek? Och, nie ma już po co,
Bo te łuny pożarne, co z dala migocą.
Ten dym, co ponad Niemnem, nad lasem się ściele,
To goniec od ich rodzin: że nieprzyjaciele
110Wszystko, czym dusza żyje, co kocha najczulej,
Srodze zamordowali lub więzami skuli
I powiedli w Niemczyznę.
Serce się rozrywa.
Po żalu przyszła rozpacz zajadła i mściwa,
115
OfiaraLitwa wydała okrzyk i hurmem się ciska
Rąbać trupy niemieckie wśród pobojowiska.
I z ciał pokaleczonych, odartych do naga,
Ułożyć stos ofiarny, co bogów przebłaga.
V
Straszny był widok pola: na zdeptanej ścierni[19]
120Leżą martwe Litwiny[20] i Niemcy pancerni;
Na jednych lniana odzież i osłony rysie,
Na drugich jasna blacha promieniami lśni się.
Ówdzie silne ramiona zakute żelazem
Dławiąc wroga — w uścisku zastygły z nim razem;
125Na jednej twarzy boleść — na drugiej z pobliska
Szatan swój śmiech szyderczy na wieki wyciska,
Na inszej taka srogość, że zda się widocznie
Bój przerwany za życia po śmierci rozpocznie.
A wszystko krwią zbryzgane — a przy każdej twarzy,
130Zaglądając w źrenice już kruk gospodarzy,
Szary wilk nadniemeński zza jodeł się skrada,
Tam się brytan z brytanem o zdobycz ujada,
A tam z piersi rozbitej ciosami bardyszy
Jeszcze się jęk boleści lub zgonu posłyszy,
135Albo ostatkiem siły przyczajonej w łonie
Ktoś modlitwę wyszepce, ktoś przekleństwem zionie.
VI
Litwin zemstą kipiący, a na jęki głuchy,
Odziera z szyj rycerskich złociste łańcuchy,
Odziera miecz od boku, szarpie hełm bogaty,
140I płaszcze z krzyżem Pańskim rozdziera na szmaty;
Albo żylaste ręce, jako sępie szpony,
Zapuszcza w trupią brodę, we włos utrefiony[21],
I targa, i znieważa ostatki człowieka,
Gdzie słyszy bicie serca, pierś na pół rozsieka.
VII
145
Pod jedlinowym cieniem przyczajony z cicha,
Krzyżak, młode pacholę, pełną piersią dycha;
Cios litewskiego młota, co mu zmysły głuszy
Nie zdołał młodocianej wykołatać duszy.
MiłosierdzieMłodzieniec czasem stęknie, zawróci oczyma,
150Prawicą nieprzytomnie głownię miecza ima,
Woła o kroplę wody — choć w niemieckiej mowie,
Lecz dźwięcznym jego głosem wzruszeni wrogowie
Stanęli jakby wryci — choć pogańcza zgraja:
Och, bo serce litewskie łacno[22] się rozbraja!
155I litewski oprawca najdzikszej postaci
Spojrzał niepewnym wzrokiem dokoła współbraci,
I była jedna chwila w tym sercu ze skały,
Miłosierdzie i zemsta że się zawahały;
Lecz się wnet opamiętał — i uśmiechnął zdradnie:
160„Na Perkuna! to Niemiec — niech marnie przepadnie!”
I już podnosił topór, co piersi rozłamie,
Gdy mu silna prawica pochwyciła ramię.
VIII
Oprawca wstecz się cofnął i obejrzał skoro[23],
Spuścił topór i oczy ku ziemi z pokorą:
165Przed nim stał dzielny Margier — odgadniesz mu z twarzy
Bohaterską latorośl[24] litewskich mocarzy.
Krzepkie dęby w Romnowe[25], gdzie Litwa czci bogi,
Grom w prawicy Perkuna[26] straszny i złowrogi;
Lecz silniejsze od dębu ramiona Margiera,
170Straszniejsza od piorunu bojowa siekiera,
Gdy błyśnie w jego rękach — z wileńskich ołtarzy
Znicz podsycon oliwą ogniście się żarzy;
Lecz ogniściej wybucha i goręcej płonie
Serce wodza miłością ku rodzinnej stronie.
175On tu nad zamkiem Pullen jako książę włada,
Pana i bohatera wielbi w nim gromada:
Bo też kołpak soboli na książęcej głowie
I hełm z pierzastą kitą, co noszą wodzowie,
Co je Margier wysłużył rycerskiymi dzieły,
180Nigdy na dostojniejszym czole nie spoczęły.
Piękne niebo, gdy jutrznia ozłoci je młoda,
Ale w duszy książęcej piękniejsza pogoda;
Jedna tylko — dla Niemców nienawiść w nim żyje,
Ale to taka straszna, jakby wszystkie żmije,
185Jakby wszystkie potwory i piekielne siły
W ogniste jego serce swój jad wysączyły,
Dziś, widząc krwią zbryzgane nadniemnowe pole,
Cierpiał za całą Litwę wszystkimi jej bole[27],
Jak gdyby w jedno serce, ile tylko zmieści,
190Wszystkie miecze krzyżackie wbił do rękojeści;
Cierpiał za bogów Litwy, za ujmę ich chwały,
Nie dziw, że mściwe żądze w jego piersiach grały.
O! jeżeli w tej chwili nad niemiecką głową
Cofnął rękę siepacza do mordów gotową,
195To snadź[28], młody Krzyżaku, w niedobrym zamiarze:
Gwoli[29] straszliwszej zemście zachować się każe.
IX
Zawołał głosem strasznym, aż drgnęli Litwini
(Nie był to ryk zwycięski tygrysa w pustyni,
Ale raczej jęk lwice po głębokiej knieje,
200Gdy po dziatwie wydartej żałośnie boleje):
„Stój! Zabijać bezsilnych to dla nas ohyda!
Nam na świętszy użytek ten jeniec się przyda:
Bo na nowiu za miesiąc od dzisiejszej chwili
Wielki dzień Ziemiannika będziem obchodzili.
205Dobry bóg urodzajów! — wielkie jego święto
Od czasu gdy na Litwie siać niwę poczęto:
Bo z laski Ziemiannika i pod jego wodzą
Miód, mleko i owoce, i kłosy nam rodzą.
Niegdyś, za naszych ojców, w Litewszczyźnie starej
210Z miodu, z mleka, z owoców brał swoje ofiary;
Lecz nam dzisiaj nie starczy na chleby i miody:
Bo Krzyżak zdeptał pola, wyplenił ogrody,
Pozarzynał dobytek i miód wydarł z barci —
Cóż my bogu przyniesiem, z ostatka odarci?
215Lecz bóg nie gardzi sercem ni darem ochoczym:
Mamy tu krew krzyżacką — a więc krwi utoczym,
I ołtarz, zawieszony tajemną zasłoną,
Zamiast czerwonych kwieci, zlejem krwią czerwoną.
Ziemiannik przebłagany w ofiarnym pucharze,
220Może niwom obficiej rozrodzić się każe,
I w chlebie pożywanym bez łez i goryczy
Nowa siła do piersi yystąpi bojowniczéj. —
Weźcie żywego jeńca! Okuć go należy;
Niech czeka dnia ofiary na zamkowej wieży!”
225Tak mówił srogi Margier — a głos jego mowy
Naprzód grzmiący piorunem, a potem grobowy,
Osłabnął, kiedy książę rozkazy wydawa,
A usta były drżące, a powieka łzawa.
X
Tedy litewscy męże rzucili się żwawie
230I podjęli młodzieńca, co leżał na trawie;
A Margier zapalczywie do boku mu sięga,
I odpiął mu spod szyje[32] płaszcz rycerski biały,
Krzyż wyszyty na płaszczu poszarpał w kawały
235I podeptał.
Na groźne skinienie książęce
Dwaj Litwini Krzyżaka ujęli na ręce.
A młodzian ledwie oddech wydobywa z łona,
Bezwładna jego głowa zwisa na ramiona,
240A kiedy mu odarty i hełm, i kolczuga,
Po jasnych jego włosach krwi pociekła struga,
Ale jej żadna ręka nie otarła z czoła
Nienawistne przekleństwa zawrzały dokoła:
245Miękka czaszka niemiecka kto wie, czy się zgoi
Kto wie, czyli[35] dożyje o chlebie i wodzie,
Nim mu nóż ofiarniczy serca nie przebodzie?!”
Tak, niosąc do warowni rannego młodzieńca,
Litwa jeszcze się nad nim urąga i znęca.
250„Daj pokój! — mówił drugi — choć to młode szczenię,
Czart niemiecki umacnia swoje pokolenie;
Choć spłynął krwią nieczystą, choć zawraca oczy,
Trzymaj krzepko pohańca: bo wnet ci wyskoczy —
Jeżeli go bezpieczno masz trzymać w jasyrze[36],
255To mu z szyje oberwij te blaszki i krzyże,
Którymi pierś obwiesił: bo tam czart się chowa!”
I ręka świętokradzka już była gotowa
Znieważyć mały krzyżyk na niemieckim łonie,
Co go papież z odpustem święcił w Awinionie[37];
260Lecz orli wzrok Margiera zabłysnął tak srogo,
Że Litwin aż pobladnął i cofnąłsię z trwogą.
„Wara! — zawołał książę na zgraję swawolną —
Nad wrogiem rozbrojonym pastwić się nie wolno!”
XI
Otwarto wrota zamku — więźnia w głąb ponieśli,
265Twierdza prosta, drewniana; tylko topór cieśli
Ponad Niemnem, na górze, na ubitej ziemi,
Piętrzył dębowe kłody jedne nad drugiemi
Wysoko aż pod chmury — a przy ścianach wokół
Pozabijał warowny sosnowy ostrokół; —
270Tylko rydel kopacza wkrąg całej budowy
Ponajeżał wałami wąwóz Nadniemnowy,
I ryjąc w głębi ziemi, w tajemnym zamiarze,
Powydrążał pieczary, sklepił korytarze,
Co ciągną się do lasów, do wiosek, nad wodą;
275Bóg tylko wie i Margier, gdzie te lochy wiodą,
Jak gdyby nory lisie lub kryjówki węże,
Których brytan nie zwietrzy, a człek nie dosięże.
Och! bo walczyć na zabój z niemieckimi syny
Trzeba mieć chytrość lisią i żądło gadziny,
280Nie dowierzać sojuszom, być zdradnym jak oni,
I we śnie nie upuszezać toporu ze dłoni.
Perkunie! groźny boże Litewszczyzny starej!
Któremu krew i ogień najmilsze ofiary,
Czemu twoi czcziciele tak miękcy, tak prości?
285Czemu wiecznie twa srogość w ich piersiach nie gości?
Dzisiaj — rzeź, krwawa uczta dla mieczów i młotów,
A jutro Litwin sercem podzielić się gotów,
I nad własną srogością najpierwszy zapłacze.
290Przecz[40] Margier — co Krzyżowców w nienawiści chowa
I cały kipi groźbą jak chmura gromowa —
Za chwilę łagodniejszym przemawia wyrazem?
Rozbroił czoło z hełmu i ze gniewu razem,
I westchnieniem ochłodzil pałające łono
295I poszedł do wieżycy, gdzie więźnia złożono?
XII
A po ciemnej wieżycy jęk przebiega głuchy.
Leży młodzian krzyżacki zakuty w łańcuchy;
Krew mu leje się z czoła mimo szmatę zdartą,
Broczy kamień, na którym głowę mu oparto;
300On miota się, jak gdyby chciał odpędzić ręką
Promyk słońca, co na twarz pada przez okienko.
Margier stał nad młodzieńcem oparty o ścianę,
Wlepił w jego oblicze oko zadumane:
„Ty cierpisz… żal mi ciebie — niewierny Krzyżacze!
305Żal twej matki, co może gdzieś po tobie płacze,
Żal młodości; lecz bogi sprawiedliwe widzę:
A małoż w waszych twierdzach w Malborgu i Rydze
Jęczy litewskiej młodzi — w łańcuchach niewoli?
A i tutaj są matki — i tym serce boli!
310Tam umierają z wolna od swoich dalecy,
Dźwigając głaz i cegłę na mury fortecy;
Tobie przynajmniej tutaj prędki zgon się zdarza,
Legniesz, jak młody kłosek pod sierpem żniwiarza.
WążTy cierpisz… żal mi ciebie, o! żal w samej rzeczy!
315Lecz odegrzeć gadzinę przy piersi człowieczej,
To, jak skoro odzyska siłę utraconą,
Kolnie najpierwszym jadem w dobroczyńcy łono;
Nie wyrwiesz z niego żądła, chyba strzaskaj głowę,
Niechaj światu nie szkodzą plemiona wężowe!”
320Tak Margier to się płonąc, to blednąc jak ściana,
Mówił raczej do siebie, niźli do młodziana:
Bo był pewien, że Krzyżak jęczący w boleści
I nie zna, i nie słyszy słów litewskich treści.
Lecz Niemiec, w nadbałtyckiej urodzony ziemi,
325Od dziecka igrał piaskiem z chłopięty pruskiemi,
Nauczył się i dobrze ich mowę pamięta,
Co z litewską podobna, jak dzieci bliźnięta;
Więc zajęknął w tej mowie: „Zwycięzco Litwinie!
Krew zanadto waleczna w twoich piersiach płynie,
330Abyś nie czuł, zarówno jak siepacze prości,
Ile wróg pokonany ma praw do litości.
Mówisz, żeśmy Krzyżacy podobni wężowi,
Do piersi dobroczyńcy rzucić się gotowi,
Nie bluźnij nawet gadom — wszak w litewskiej chacie
335Widziałem jako węże święcone chowacie,
Czyliż żmij, gdy go ludzka uprzejmość rozbroi,
Ukąsił kiedy rękę, co go mlekiem poi?
A jam człowiek… jam rycerz! Miałbym działać zdradnie!
Nie wiesz, jaką powinność ten krzyż na nas kładnie[41]!
340Nie myślę ci wdzięczności zaprzysięgać podle,
Lub czołgać się w nadziei, że życie wymodlę;
Gdybyś jednak rycersko oszczędził mi zdrowie,
Litwinie! Chrześcijanin godnie ci odpowie!”
XIII
345
I słyszał jej przysięgi, i wie, co te znaczą;
Uśmiechnął się… podumał… i uwierzył z wolna,
Czy szczeroci młodzieńczej, co kłamać niezdolna,
Albo słowa litewskie cud zdziałały na nim,
Które w uściech[43] niemieckich brzmiały pojednaniem:
350Bo w słowach macierzystych jest urok nie lada,
Wróg zawsze nas rozbroi, gdy nimi zagada,
Zawsze zdoła przygasić niechętne zarzewie —
Och, i dobrze, że o tym czarodziejstwie nie wie!
Tak wódz podumał w duchu i skinął na straże,
355I krwawe rany więźnia opatrywać każe,
I z baszty murowanej ciemnego sklepiska
Przenieść w insze komnaty, kędy słońce błyska,
Więc wzięli go na barki silni wojownicy,
I zanieśli do długiej wesołej świetlicy,
360Tam w środku stół z kamiennej wyciosany płyty,
Na nim ałus rozlany, i miód niedopity,
Snadź że chrobra drużyna Litwy bohatera
Tutaj się na obrady i na ucztę zbiera.
Na ścianach wbite rogi od żubrów i łosi,
365Porozwieszany oręż o zwycięstwach głosi:
Tam przyłbice odarte z połowieckich twarzy,
Orle skrzydła ze zbroje sarmackich husarzy[44],
I różnych barw turbany — głów tatarskich plony,
I z cerkwi Nowogrodu złociste ikony.
370Obaczył tutaj Krzyżak, pomiędzy innemi,
Sławne herby Malborga i Chełmińskiej ziemi:
Orła na białym polu z koroną na szyi;
Obaczył swe proporce z imieniem Maryi,
Obaczył bratnie płaszcze — a myśl jego świeża
375Na piaszczyste Bałtyku niosła się wybrzeża
Przypomniał fale morskie, co bawiły oko,
I domek rodzicielski nad morską zatoką,
I komandorstwa mury z niebielonej cegły,
I jeszcze coś przypomniał: bo mu łzy pobiegły.
XIV
380
Bo duch ludzi rycerskich kształci się za młodu:
Krzyżak już kochał dziewczę swojego narodu,
Zmienne koleje uczuć już grały w młodzianie:
I szczęście, i cierpienie, i odczarowanie,
To uwielbiał, to szydził, to znów gonił mary,
385Czuł miłość, jak młodzieniec, rozumiał, jak stary.
Mógłby już opowiadać swego serca dzieje:
Bo zakuta pancerzem pierś prędko mężnieje.
Bo w obozie Krzyżowców wkrada się znienacka
I szlachetność rycerska, i gminność[45] żołdacka.
390Od dziecinnej kolebki, z matczynego łona
Wysysał chrześcijańskich wielkich cnót nasiona;
Siwy ojciec, bywało, na konia go bierze,
I uczy robić włócznią, i mówić pacierze,
I powieścią turniejów zabawia chłopaka,
395Gdzie najpiękniejsza z dziewic, jakby święta jaka,
Z wysokiego krużganku pogląda ku ziemi
I rozdziela nagrody siędzy walczącemi.
Miłość platonicznaCóż za dziw, że powieśćmi rozmarzone dziecię,
Uczyło się po Bogu dawać cześć kobiecie?
400Że, nim w piersiach zagrała namiętności burza,
Wierzył w ziemskie anioły, jak w anioła stróża?
Że marzył o dziewicach promiennie i świetnie? —
A kiedy serce młode, osiemnastoletnie,
Zadrgało lubym dreszczem, co się z wolna wkrada,
405I zapukało silnie ku córce sąsiada —
O! wtedy błogich myśli tak wiele… tak wiele!
A w duszy taka świętość, jak w Pańskim kościele,
A dumki takie piękne, tak czyste jak złoto!
Czy był wzajem kochany? — ani pytał o to!
410Choć lubego współczucia mógł dopatrzyć trocha,
Lękał się jej znieważyć — nie mówił, że kocha;
Tylko czuje pacholę, że mu coś uroczej,
Gdy patrzy w święte niebo, lub w jej piękne oczy.
Ale niewinność serca, to, jak pył na kwiecie,
415Pierwsza burza żywota oberwie i zmiecie.
Ledwie włócznię udźwiga, ledwie pancerz spina,
Poszła na dwór krzyżacki niewinna dziecina;
Tam starszyzna i młodzież, wśród hucznej swawoli,
Z najdroższej jego wiary odarli powoli;
420Tam, gdy ucho ciekawe bluźnierstwom otworzy,
Zawahał się w swej wierze i miłości Bożej,
Zakosztował z puharu — przed rumieńcem z wina
Rumieniec wstydliwości już pierzchać poczyna;
A otwartych zalotów raz zostawszy świadkiem,
425Wstydził się świętych westchnień, co ronił ukradkiem,
Wpośród wesołych wdziękiń na dworze i w mieście
Zapomniał cześć rycerską, co winien niewieście.
Śladem idąc, gdzie droga skażenia ubita,
Sam kłamliwie przysięga, o prawdę nie pyta,
430A za godło rycerskie przybrawszy motyla,
Nowymi uczuciami bawi się co chwila.
Miłość, wiarę, nadzieję, wszystko brał za baśnię;
Choć przypłaci niewiarę, choć serce zadraśnie,
Udawał sam przed sobą, że nie boli rana,
435Zdobywał się na uśmiech z przesadą młodziana;
I przyszły namiętności — ugięty ich próbą
Młodzian począł morderczą walkę z samym sobą
Bo dusza gdy się bożych napije promieni,
Szatan zbawienne ziarno niełacno[46] wypleni.
440Jedno święte westchnienie kiedy piersi ściśnie,
Jedna łza uroczysta gdy z oczu wytryśnie,
Już dusza odrodzona, ognista i młoda,
Na długo się, na długo zwątpieniu nie poda;
Jeszcze nieraz w zapasach grot piersi rozłamie,
445Lecz do ciosów odbicia hartowniejsze ramię.
XV
ŁzyW takiej to walki ducha uroczystej chwili
Krzyżowcy na Litwinów wojnę ogłosili,
I pod murami Pullen pobici na głowę,
I młodzieniec się dostał w więzy Margierowe,
450I zaniesion w komnatę, gdzie łupy i zbroje,
Kędy obaczył płaszcze i chorągwie swoje,
Kędy stare proporce i podarte krzyże
Uniosły na brzeg morski jego myśli chyże,
I przypomniały sercu swobodę dziecinną
455I chatę rodzicielską, i miłość niewinną,
I duch jego uniosła tajemnicza władza,
I zapłakał — łzą świętą, co duszę odmładza.
XVI
CzasDziwna jest kolej czasów, gdy nam serce boli:
Bo lata płyną prędko, ale dni powoli;
460Miesiąc przemknie nad głową, jak chmurka niestała,
A godzina, a chwila, to jak wieczność cała;
A gdy dusza znękana orzeźwić się życzy
I wspomnieć całą kolej przebytych goryczy,
To całe ciężkie lata, całe dni boleści,
465W jednym tylko wrażeniu, w jednej chwilce zmieści,
Takie życie wiódł Krzyżak w niewoli Litwina;
Przebolał cały miesiąc — i już zapomina,
I cierpienia, i myśli przeminęły marnie;
Ale dzień do przebycia, to cięższe męczarnie.
470On niecierpliwą dłonią zasłoniwszy oczy,
Przeklina słońce Boże, że leniwo kroczy;
Na swym łożu boleści targa się i zrywa,
Zabija go bezsenność i drzemka leniwa; —
Przebiegł myślą swej całej przeszłości obrazy
475Po drugie i po trzecie — może ze sto razy;
Przedumała już wszystko rozmarzona głowa,
Co się w serca tajnikach najzakrytszych chowa,
I już go unużyła, jak najcięższa praca,
Myśl, która bez przestanku kołem się obraca.
480Bo dla młodego serca, to jeszcze za wcześnie
Przeszłymi wspomnieniami napawać się we śnie:
Przed tym, kto drogę życia ledwie rozpoczyna,
Jest kraina przyszłości, nadziei kraina,
Jak ziemia obiecana piękna i bogata —
485Choćbyś marzył dni całe, marzył całe lata,
Jeszcze trafisz co chwila na ścieżkę nieznaną,
Nie zbierzesz wszystkich kwieci, co tam rozsypano,
Nie zliczysz wszystkich skarbów, które tam ukryto.
Ale Krzyżak w niewoli i z piersią rozbitą,
490 Wie dobrze, że się jego przyszłość nie promieni:
Bo śmierć nad jego głową, jak miecz na włosieni,
Zawiesił srogi Margier — przez nienawiść starą
Krzyżak bogów litewskich ma zostać ofiarą;
Każdy dzień, każda chwila powołać go może
495Przed ołtarz ofiarniczy, pod kapłańskie noże.
StrachKrzyżak był obdarzony bohaterską duszą:
Nie zadrżałby przed śmiercią, kędy włócznie kruszą,
Ległby mężnie od miecza lub od samopału[47];
Ale umierać co dzień, umierać pomału
500I liczyć ziarnka piasku w żywota klepsydrze,
To piersi obezsili i odwagę wydrze.
Gdy wszedłszy na wieżycę, nad zamkowe wrota,
Uderzy w róg bawoli stary Wajdelota[48],
By dać hasło po Litwie rankiem, lub z wieczora,
505Że jutrznia na niebiosach, że modlić się pora,
Lub gdy stara wróżbiarka w zamkowej podziemi
Rozpocznie swój rozhowor[49] z bogi piekielnemi,
I śpiewa drżącym głosem, i krzyczy, i płacze,
I echo jej powtórzy, i jękną puhacze —
510Krzyżak zrywa się z łoża i oddech przyczaja,
I mniema, że litewskich ofiarników zgraja
Pozapalała stosy, wyostrzyła miecze,
I schwyci go za chwilę, i na śmierć powlecze.
Ale wszystko umilka… i młodzian zadrzemie,
515I znów niesfornym wrzaskiem zajękło podziemie,
I znów go przerażenie ogarnia i mami
I męstwo z jego piersi wysysa kroplami.
Gdy fatalna godzina przed jeńcem ukryta,
Sto razy żegna życie, sto razy je wita.
XVII
520
A rany jego ciała już się pogoiły: —
Litwin siwy, jak gołąb, zgrzybiały, pochyły,
Z cudownymi balsamy i we dnie, i w nocy
Czuwał z woli Margiera w młodziana niemocy,
Imię starca jest Lutas (lew w litewskiej mowie):
525Bo siłę i odwagę dali mu bogowie;
Z jego piersi głos silny gromem się odzywa,
A długi włos i broda, jak gdyby lwia grzywa,
Spadały mu poważnie na piersi i plecy —
I pobliscy Lachowie, i Niemcy dalecy,
530I Ruś, i Tatarszczyzna i dziś jeszcze pomną
To oblicze wspaniałe, tę postać ogromną,
I siłę jego ramion, i potęgę młota,
Gdy się w boju nasroży i karki gruchota;
Wiedzieli jego głosu potęgę złowrogą,
535Która serca umacnia, lub napełnia trwogą,
Która swoich zapala do bitwy junaczej,
A na wrogi uderza zwątpieniem rozpaczy,
StarośćMnogie lata przebiegły, przyszła wieku zima,
Zgarbiły się potężne ramiona olbrzyma,
540A długa czarna broda i włos jego głowy
Pobielały, jak mleko, jakby śnieg grudniowy;
A głos, co ryczał w boju, jak piorun wśród burzy,
Dziś tylko do piosenek bohaterskich służy:
Bo starcom dano przenieść w pieśni i powieści
545Chwałę starych praojców do potomnej cześci,
Aby nie zaginęło w napóźniejszej chwili,
Co widzieli, słyszeli i czym sami byli.
Jako świętych kapłanów, co pilnują Znicza,
Tak i starców na Litwie władza tajemnicza:
550Bo jedni na ołtarzu ogniska bożego,
Drudzy ognia, co w sercach, pilnują i strzegą…
XVIII
Dzięki lekom krzyżacka zasklepia się rana,
Tylko srodze pobledniał: bo krew u młodziana
Nadto hojnie płynęła i z piersi, i z głowy,
555A myśli rozpaczliwe, nie spokój grobowy,
Nadto go obezsila, nadto serce bodzie,
Aby więzień orzeźwiał[50], jako na swobodzie.
Zakwitną w ciemnym lochu na wilgotnym murze;
560Lecz żal się Boże kraski[52] — tak wątła, tak blada,
Jeszcze kwiat nie przekwitnął, a już liść opada;
Wije się ziemny robak około jej łona,
A na bladej purpurze siada pleśń zielona; —
Tak młodociany jeniec więdnieje i ginie.
565Lutas odgadł cierpienie — i w starym Litwinie
Ozwało się współczucie, co wstręt przezwycięża,
(Choć rodu niemieckiego nie cierpiał, jak węża).
Bywało, ledwie raczy spojrzeć nienawistnie,
Albo żwawo ofuknie, lub przekleństwem ciśnie;
570Czy mu ranę namaści, czy uwarzy ziela,
Znaczno[53], że leczy boleść, lecz jej nie podziela.
Szydził z jęków: bo długim zahartowan bojem,
Tyle ran widział w ciele i cudzym, i swojem,
Tyle broczył się we krwi przez całe swe życie,
575Że go ciała boleścią niełacno[54] zmiękczycie,
Lecz dostrzegłszy po jeńcu, że mu dusza boli,
Srogie serce Lutasa rozmiękło powoli,
I mordercze spojrzenie złagodził widocznie,
I łagodniejszym głosem pomrukiwać pocznie,
580Spytał go o nazwisko — i wspomnienia zbiera,
Że znał dawnymi laty Ransdorfa Warnera,
Co mu bliznę brzeszczotem wypisał ha twarzy
(Był to ojciec Krzyżaka, wódz toruńskiej straży),
Starość, PamięćPotem słówko po słówku — tylko patrz na dziada:
585Kiedy oko roziskrzy, kiedy się rozgada,
To się tak wspomnieniami rozigra, rozświetli,
Jakby z pleców garb zrzucił sześćdziesięcioletni;
Zda mu się, że odmłodniał, że wskrzesnął na sile,
Że wiedzie rówienniki — co już śpią w mogile,
590Że mu hełmem bojowym najeża się głowa,
Że rozbija toporem wieżyce Kijowa!
Kiedy się rozpromieni, gdy rozżarzy ducha,
Czasem Margier przychodzi i powieści słucha,
Milczący, zadumany, słowa nie uroni;
595Tylko mu krew rycerska uderza do skroni,
Tylko spod chmurnych rzęsów, na czarnej źrenicy
Błyśnie mu jakiś ogień na kształt błyskawicy,
I oczy ku tej stronie obróci znienacka,
Kędy morze Bałtyckie, gdzie ziemia krzyżacka,
600I ściska gniewne pięście, jakby pocisk mierzy,
Którym złamie potęgę niemieckich rycerzy.
XIX
Lecz nad młodym Ransdorfem nie pastwi się zgoła,
Ani go na ofiarę przed ołtarz nie woła,
Nie wklada mu łańcuchów, nie nagli do pracy,
605Lubo[55] w boju na Litwie pojmani Krzyżacy
Kopią lochy podziemne w robocie zadanej,
Albo znoszą kamienie i murują ściany,
Lub skuci kajdanami, w pocie i mozole,
Ciosają twarde kłody, albo orzą pole.
610Krzyżak od prac swobodny — czy srodzy wrogowie
Szanują jego młodość, czy jego niezdrowie,
Czy może niezachwiana wola Margierowa
Oszczędza niewolnika: bo na męki chowa?
Któż zgadnie? — ale cała litewska starszyna
615Przyjmuje Krucygiera[56] jak brata, jak syna,
Jak gościa, co z daleka przybywa w te kraje —
Stary Lutas mu śpiewa i powieści baje;
A nawet srogi Margier przy książęcym stole
Wskazał miskę i łyżkę, gdzie jada pacholę,
620I z Niemcem, jakby z dzieckiem swego pokolenia,
Podziela chleb swój żytni i ałus[57] z jęczmienia,
I nigdy przy nim klątwy na Niemców nie miota;
Pozwala mu wychodzić poza twierdzy wrota,
Gdzie po całych wieczorach z zamglonej oddali
625Młodzian patrzy k'Niemnowi, i po jego fali
I po wietrze wilgotnym, co nad rzeką płynie,
Posyła swoje dumki[58] dalekiej rodzinie,
Pozdrowienie rycerstwu i pokłon Mistrzowi
I pyta się u wiatru: czy żywi? czy zdrowi?
XX
630
Choć marzy o rodzinie i śni pruskie miasta,
Rzecz dziwna, że do Litwy serce mu przyrasta.
On polubił Lutasa pieśni wojownicze,
Lubi patrzyć w rycerskie Margiera oblicze,
Polubił Niemna brzegi i zielone błonie,
635Pobratał się z chmurami, co błądzą w tej stronie,
I z powietrzem litewskiem — i czuł w samej rzeczy,
Że zimny wiatr Niemnowy piersi mu uleczy,
MiłośćOch! to nie wiatru cuda, nie chmur, ani błoni,
Nie piosenek, co stary burtynikas[59] dzwoni,
640Nie powietrzem litewskim, ni chlebem, ni wodą,
Lecz inszym czarodziejstwem jego duszę młodą
Przykowano do Litwy, przykowano zdradnie:
Egle, córka książęca, swój urok nań kładnie —
Widział ją u kądzieli[60], przez okno zza kraty,
645Potem widział na łące, jak zbierała kwiaty;
Uczuł w sercu niespokój, w snach odmianę błogą,
Dziwił się, że poganki tak piękne być mogą,
Że z ich oczu Kupido[61] swe postrzały miota,
Że tyle ma powabu ich leśna prostota,
650
PięknoBo co insza dziewica lub niewiasta pruska,
Gdy się w strój pozłocisty na ucztę wymuska,
I strzelistym spojrzeniem uderzając śmiele,
Liczne u drobnych stopek hołdowniki ściele.
Nie taka dziewa Litwy — pokorna, nieśmiała,
655Strojna tylko rumieńcem, co w jej licach pała,
Ozdobna jasnym włosem we dwoiste sploty.
Nie postał na niej hatłas[62] lub strój szczerozłoty;
Śnieżysta biała szata jej kibić[63] obwija,
Sznurem kraśnych korali uwdzięcza się szyja,
660A na głowie stalowych ogniwek przewłoka
Nie zdoła zgasić blasku błękitnego oka.
Ej! nie darmo na Litwie piosenka rzewliwa
I jagódką, i kwiatkiem dziewczynę nazywa:
Bo łagodne spojrzenie, bo oblicze młode,
665Piękniejsze niźli kwiaty, słodsze nad jagodę.
XXI
Ponad Niemnem na błoni szeroka a długa
Ciągnęła się zarośli niedostępnych smuga,
Tam nad gęstymi krzewy[64] rozciągał konary
Dąb przedwieczny, jak gdyby patryjarcha stary,
670Co błogosławiąc dziatwie w ich życia jutrzence,
Nad młodymi głowami rozpościera ręce.
A czoło dębu suche, nieubrane w liście:
Bo go piorun przed laty roztrzaskał ogniście,
I popisał mu czoło pręgi[65] szerokiemi;
675A wróżbiarka, co mieszka w zamkowej podziemi,
Wyrzekła uroczyście, że to znak nie lada
Że sam Perkun wśród dębu mieszkanie zakłada.
Odtąd gaj nadniemnowy był świętym dla Litwy,
Miłym uchronem bogów i miejscem modlitwy;
680Na gałęziach i w szczerbach, które piorun czyni,
Ustawiono bożyszcza, jakby we świątyni.
Co ranka, co wieczoru, w tej gęstej zadszy,
I Ziemiannik[68], co plonem błogosławi jesień,
685Odbierali swe hołdy z modlitew i piesień.
A święcone[69] u Litwy jaszczurki i węże,
Czując, że tu żarłoczny bocian nie dosięże
Zwijają się po trawie secinami kroci,
Pośród wonnych przylaszczek i bujnych paproci,
690Kopią nory wśród liści i suchych badyli.
A pobożni Litwini od chwili do chwili
Przychodzą tu się modlić — jak pora nadarzy,
Ofiarnicy, dziewczęta, lub mężowie starzy,
I dąbrowa, w południe samotna, milcząca,
695Kipi gwarem o wschodzie i zachodzie słońca,
Aż się echo kołysze w lesie i nad wodą,
To cichym starców szmerem, to piosenką młodą.
XXII
Wąż, KobietaTam dziewica książęca kwiatami przybrana
Szła na czele rówiennic[70] modlić się co rana.
700Głos ich dźwięcznej piosenki rozpływa się z rosą
A dziewy konwie mleka, albo kwiaty niosą,
Kwiatami opasują dąb święty, pochyły,
A mlekiem poją węże, co tak się zuczyły,
Że byle na rozdrożu zapiał głos dziewiczy,
705To spod każdej jagódki, z każdej trawy syczy
Tysiące głodnych żądeł — i nieraz gadzina
Czołga się aż do ręki, aż do szyi wspina,
I pieści się u łona niewinnej dziewoi
I czeka, nim przemówi a mlekiem napoi.
710Raz Krzyżak, zaczajony wśród krzaków i ziela,
Widział Eglę gadzinom jak pokarm rozdziela,
I mówił sam do siebie: „O, ślepi Litwini!
Tutaj nie wąż jest bogiem — tu ona bogini;
Jedno skinienie oczu — och, skinienie święte! —
715Działa na podłym płazie cuda niepojęte.
Piękno!! to wielkie słowo! potęga nie lada!
Bo najbrzydsze potwory u stóp swoich składa.
Bóg jest Pięknem i cuda swoje złożył w Pięknie,
Przed nim wdzięczy się niebo, a ludzkość uklęknie,
720A piekło na twarz pada i w prochu się wala!”
Tak rycerz turniejowy, patrzając z oddala,
Hołdował dziecku Litwy, niewinnemu dziecku.
Raz ją spotkał — raz w oczy spojrzał po zdradziecku;
MłodośćAle córka Margiera, jakby ostrym grotem,
725Skarciła go spojrzeniem, ani wiedząc o tem;
Ani się domyślała jej dusza dziecięca,
Że skażone pacholę na nowo poświęca,
Że to jedno spojrzenie — jakby chrzest uczucia,
Omywa jego duszę ze skazy zepsucia
730Krzyżak czuł się odrodzon — o, duszo ty młoda!
Miękkość twoja każdemu wrażeniu się poda,
Czemuż pieczęć na tobie kładą na przemiany
Dziś Pańscy aniołowie, a jutro szatany?
XXIII
Egle często Ransdorfa spotyka na błoni;
735Czy polubiła Niemca? — „O, niech Perkun broni!
Wszak to wróg zaprzysięgły litewskiej swobody;
Szkoda tylko, że cierpi… taki jeszcze młody!
A tutaj go tęsknota zgnębi do ostatka.
U niego pewno siostry, u niego jest matka,
740On od swojego boga musi żyć w oddali —
A czy dobrze… na przykład… gdyby nas skazali
Żyć kędyś w Niemiecczyźnie, na krzyżackiej ziemi,
Nie widzieć nigdy Niemna, nie gadać ze swemi?
To by człeka najpewniej zabiło boleśnie!
745Biedny Krzyżak! on ze snu zrywa się tak wcześnie,
Chodzi po wałach — cierpi — zwyczajnie w niewoli…
Ja muszę z nim pomówić, spytać, co go boli?
Może zdejmę choć trochę trosków[71] z jego głowy!”
Tak wracając z modlitwy ze świętej dąbrowy
750Mówiła sama w sobie litewska dziewoja —
O, córko Margierowa! biedna główka twoja!
Żałujesz, że w niewoli cierpi Krzyżak młody:
Pożałuj twego serca — już nie ma swobody!
Pieśń druga
I
Zamek Pullen uśpiony — piękna noc na dworze:
755Księżyc hula wśród gwiazdek w błękitnym przestworze
Iskrzy Niemen złocistą miotłą swych promieni,
Po dolinach rozrzuca długie pasma cieni,
Ozłaca stare baszty i dalekie knieje,
Których cień na błękicie czarno wybitnieje.
760W ruchomym jego świetle, jak gdyby na fali
Pływają nocne widma i duchowie biali,
A spoza każdej baszty, zza każdego wzgórza
Jak gdyby tajemnicza postać się wynurza;
To tylko mgły z nad Niemna zwisły na krawędzi,
765Które wietrzyk po błoni rozbija i pędzi.
Rzewnym oddechem niebios natchnieni ptaszkowie,
Po zarosłych wiszarach[72] na każdym ostrowie,
Gwarne pieją przyśpiewki i rozhowor[73] wiodą,
Aż się echo serdeczne rozlega nad wodą.
770Zamek Pullen uśpiony — tylko straż na wale
Czasem brząknie na trąbce sygnał po sygnale:
Po choć spokojne czasy, trzymaj się na wodzy,
Któż wie, co teraz myślą najezdnicy srodzy?
Kogut zapiał… to północ… śpi cała gromada,
775Skądże ten blask od ognia, co na bramę pada?
Przedziera się, migoce blask żywy iskrzaty
Przez okienko podziemia, zza żelaznej kraty,
To przygaśnie, to buchnie, to znów się zaciemni;
Znać, że ludzie przy ogniu snują się tajemni,
780Zebrali się tak późno, tak cicho, gromadnie…
Litwa czary wyrabia? a któż ją tam zgadnie?
II
O! zaprawdę to jakieś czary czy ofiary!
W głębi zamkowych sklepisk loch ciągnie się stary;
Tam się nigdy przez okno słońce nie promieni,
785Zapleśniał od wilgoci stary mur z kamieni;
Krwawy blask od ogniska uderza na ścianę;
Poczerniały od dymu sklepienia ceglane:
Bo tutaj bóg Litwinów zamieszkał widomie.
Pała we dnie i w nocy niewygasłe płomie[74],
790To Znicz, co się z przed wieków uroczyście chowa,
Co go niegdyś do Wilna unieśli z Romnowa,
I co z małej iskierki zapalonej w Wilnie
Pielęgnują ognisko troskliwie a pilnie.
Niejeden żubr, zabity w łowieckiej zdobyczy,
795Napoił swoim tłuszczem ten stos ofiarniczy,
Nieraz tutaj niemieckie Hanzyatów posły
Pełne stągwie oliwy dla Znicza przyniosły,
I nieraz plecy jeńca Lacha, lub Germana,
Dźwigały tutaj z lasu jodłowe polana
800Na pożarcie Zniczowi — ale u ołtarza
Wciąż jedna tylko ręka ognisko rozżarza,
Ręka sucha, jak trupia, jakby szkielet z kości,
Opalona od ognia, drżąca ze starości:
CzarownicaMarti, kapłanka Znicza, jakby mech zgrzybiała
805Od sześćdziesięciu wiosen tutaj zamieszkała.
Było to młode dziewczę, jak róża w rozkwicie,
Tu zakwitło, kraśniało, tu zeschło jej życie,
Tu dźwięczny głos niewieści przybrał dzikie tony,
Tu blask pięknego oka wygryzł dym święcony,
810Tutaj wszystkie uczucia, czym dusza bogata,
Wszystkie dumki i wszystkie namiętności świata,
Wszystko, czym żyje głowa, czym się serce żarzy
Marti oddała bogom — a do ich ołtarzy
Przyrosła, jak kolumna.
815I cóż więc za dziwa:
Że dziś natchnienie bogów jej piersi rozrywa?
Że widzi na wskróś niebo ciemnymi oczyma?
Że Znicz w zgrzybiałym łonie swój ogień rozdyma?
Że słynęła wróżbiarką ofiarnica ciemna
820Od wybrzeży Połągi aż do źródeł Niemna?
III
Lecz żadne bóstwo wiosny, miłości, młodości,
Nie bierze od niej ofiar, w jej sercu nie gości;
Tylko Poklus, bóg piekieł, ma hołd u ogniska,
Tylko Perkun straszliwy, co gromami ciska,
825Tylko lubi przy Zniczu kłęby dymu ciemne,
Tylko pieści jaszczurki i gady podziemne,
Tylko podziemne bóstwa rada przywoływa;
A każda jej piosenka złowroga, straszliwa,
Jakby wycie puhacza na wioskowej strzesie[75],
830Co zwiastuje nieszczęście, albo śmierć przyniesie.
IV
Dziś wszyscy wajdeloci[76] i wszyscy kapłani
Tylko strachem i cześcią przejmują się dla niej;
Nawet Krywekrywejte z wileńskiej świątyni
Przysyła posłanniki i ofiary czyni
835Bogom, co w zamku Pullen, pod wróżbiarki strażą:
Bo Poklus, bożek piekieł, z zagniewaną twarzą
Stanął przed nią widomie[77] — a Litwini dzicy
Przynieśli mu ofiarę z krwi synogarlicy,
I przed jego posągiem padając na lice,
840Kadzili pruski bursztyn i wschodnią żywicę,
Mniemając, że krew ptasza, albo wonność droga
Przebłaga zagniewanie straszliwego boga.
We trzy dni znowu stanął przed wróżbiarką starą;
845Na strasznych jego uściech gniew trzęsie się bladszy,
A ognista źrenica jeszcze srożej patrzy.
Widząc, że tu krwi ludzkiej wymaga bożyszcze,
Lutas przebił swą rękę — a ze krwi, co świszcze,
Czynił całopalenie, modlitwę, zaklęcie,
850A naród zgromadzony już uwierzył święcie,
Że krew, co z ręki mężnej wysączona tryska,
Gdy się spali, niebiosa i piekło pozyska.
Buchnął płomień podsycon rycerską posoką,
Ucieszyła się Litwa; ale Marti oko,
855Co zamknięte dla świata zna tajniki piekła,
Nie zajaśniało blaskiem.
V
Wróżbiarka wyrzekła:
„Za trzy dni w tem podziemiu zbierzcie się, Litwini,
Poklus ostatnie jeszcze zjawisko uczyni.
860Obaczę, czy spokojne, czy wzdyma się łono,
Czy mu oczy litością, czy gniewem zapłoną,
Czy już się ze swej groźby rozbroiły nieba,
Czy jeszcze krwawszych ofiar na ołtarz potrzeba.
Za trzy dni o północy niech się naród zbierze,
865I ty, szlachetne książe, rycerski Margierze,
Ofiara, Patriota, ZabobonyBądź tutaj ze swym dzieckiem — los się nie odmienia
Może trzeba krwi twojej, lub twego plemienia,
Może trzeba łez czyich — więc bądźcie ochoczy,
Kto może łzy wyleje, albo krew wytoczy,
870Niech pomni, że to bogom staje się zadosyć,
I że warto dla Litwy ofiarę ponosić”.
VI
Za trzy dni o północy, na kształt bladych cieni,
Zeszli się znów Litwini trwożni, przerażeni:
Bo przed strasznym zjawiskiem nieziemskiego świata
875I w najmężniejszym sercu święty strach kołata,
Każdy żegna się z życiem: bo któż zgadnąć zdoła,
Kogo krwawe bożyszcze przed ołtarz powoła?
Czyje piersi rozpłata święcona siekiera?
Więc się każdy z Litwinów jak na śmierć ubiera;
880W lnianych szatach, z orężem od srebra i złota,
Co kto miał, co kto lubił za swego żywota,
W to się wszystko przystroił. Rzędami stanęli
Mężowie jak do boju, a niewiasty w bieli,
A dziewice zielono z wieńcami na głowie,
885Kapłani przyszli z harfą i z lirą starcowie.
Wsparty na dzielną włócznię, nieruchomie[80] stoi;
Choć mu tajemnych myśli nie wyczytać z twarzy,
Pewno, że nie o sobie, lecz o Litwie marzy;
890Chętnie dostojną głowę pod topór położy,
Pyle tylko nad Litwą uśmierzyć gniew boży,
Byle Poklus ujęty, kiedy krwią opłynie,
Wyrwał mordercze żądło krzyżackiej gadzinie.
Zna, że ze swoją twierdzą i z pierśmi mężnymi
895Chroni jak mur od Niemna macierzystej ziemi,
Czuje dobrze, że tarcza w jego rękach święta,
Pod nią litewskie strzechy, pod nią niemowlęta,
Pola chlebem zasiane i rodzinne bogi,
Spoczywają spokojne, wolne od pożogi —
900Więc pyta sam u siebie i wyroki bada:
Kto jego tarcz udźwignie? kto mieczem zawłada?
Kto czujniej będzie pełnić nadniemnowe straże?
A zresztą gotów na śmierć, jeśli Poklus wskaże,
Gotów umrzeć za Litwę, lub dać własne dziecię.
VII
905
Młodość, Ofiara, StrachCóż Egle wobec śmierci? — jej serce kobiece
Czyż nie zadrga obawą? — o! to wielkie serce!
Zdoła umrzeć jak słuszna dzielnej bohaterce;
Nie zhańbi krwi książęcej nikczemną obawą;
Ależ do niej i życie i młodość ma prawo.
910Od niejakiego czasu, gdy oczy otworzy,
Tak coś dobrze na sercu, popiękniał świat Boży:
„Co to za szczęście młodość! (tak się w duszy chwali)
Jacy dobrzy bogowie, że nam życie dali!”
Bo na powaby życia, na uczucia święte
915Przejrzało oko duszy aż dotąd zamknięte,
Otworzyło się serce na radość bez końca,
Jako młody pierwiosnek dla pięknego słońca.
I teraz trzeba umrzeć… na ofiarę zową[81],
Spojrzeć z pięknej jutrzenki na otchłań grobową
920Nie dziw, że dreszcz ogarnął bohaterkę śmiałą,
Głowa się zamroczyła, a w oczach ściemniało,
Dreszcz bojaźni po sercu przebiegł mimo chęci:
Zna już wartość dni młodych, które bogom święci,
I głowę przystrojoną w młody wianek z ruty
925Zwiesza ku drżącym piersiom, i żalu wyrzuty
Stara się wyższą myślą wyprowadzić z łona,
A na licu jej bladość, w oczach łza tajona.
VIII
Już północ. Lud w podziemie zebrał się gromadnie,
Milczy, jak wobec — śmierci, i stos łomów kladnie,
930A wróżka je zapala i kropi oliwą.
Krwawe blaski po ścianach odbiły się żywo,
Zaiskrzyły w pancerzach, co noszą mężowie,
Zaświerkały w koralach na niewieściej głowie,
Zajaśniały na twarzy siwego brodacza,
935I czarny cień rozliczne gromady otacza;
A tu cisza, jak w grobie… ledwie posłyszycie
Huk płomieni, trzask polan i serc trwożne bicie,
Wtedy wróżka obrządek rozpoczyna wieszczy:
Skinęła na kapłanów — i sto trąb zawrzeszczy;
940Plączą się w jeden rozgwar najsprzeczniejsze tony
I rożek chrapowaty, i flet wypieszczony,
A wszystko przeraźliwe, gwarliwe, niestrojne,
Aż od echa zadrgało sklepienie spokojne.
A nad wszystkimi wrzaski, nad wszystkie rozgwary,
945Przemaga krzyk natchniony czarodziejki starej;
Na oczach ociemniałych błysnął wyraz wściekły,
Włosy się najeżyły, a usta zapiekły;
Nie nie widzi, nie słyszy, chyba w głębi ducha,
Tylko ostatkiem głosu straszną pieśń wybucha.
950Skinęła — ustał rozgwar — znów cisza grobowa.
Stos pali się powoli — już tylko połowa;
Ogień jaśniej i równiej oświeca sklepiska.
Wróżka garśćmi żywicę do płomieni ciska;
Wybuchnął żwawszy ogień, dym rozwiał się smolny,
955I zagrzmiało z daleka — przestrach mimowolny
Ogarnął serca Litwy, upadli na twarze.
Marti trąbom na nowo odezwać się każe,
I mierzonymi takty z całej siły krzyczy:
„Poklusie! czarnych piekieł boże tajemniczy!
960Ubłagany, czy groźny, w płomieniu, czy w gromie,
Wpośród twojego ludu objaw się widomie,
Powiedz: za co nam pomstę zapowiadasz nieba?
Jakiej dla cię ofiary, czyjej krwi potrzeba?
Wskaż na kogo uderzyć, daj mordercze hasło!”
965Umilkła… dopalone ognisko przygasło;
Więc bierze garście siarki i na węgle rzuca,
A jak gdyby wołanie zerwało jej płuca,
Padła pierśmi na ziemię i w prochu się tarza,
A ze stosu, co płonie, węgli się, rozżarza,
970Buchnęły kłęby dymu, buchnął płomyk sini,
I trupi blask uderzył po ciemnej jaskini.
Znowu grom wstrząsnął gmachem z potęgą olbrzymią…
Cudo!! z siarczystych kłębów, co ze stosu dymią,
Ukazało się bóstwo! tak straszliwej twarzy,
975Jak tylko senna zmora w gorączce wymarzy!
Postać naga, koścista, włosata, brodata,
A ze źrenic spojrzenie, jak płomień wylata,
A na czole, na ustach i na wzdętym łonie,
Trzęsie się dzika groźba, gniew straszliwy płonie.
980Była cisza: bo ludzie upadli bez siły,
Zdaje się, wszystkie piersi oddech przytaiły.
Tylko Margier nie klęknął, choć twarz jego pała,
Choć znaczno, że bożyszcze na serce mu działa,
Nie spuścił nawet oka — oczami mężnemi
985Zmierzyli się bóg piekieł i bohater ziemi.
Ale ognik siarczysty gaśnie, dogorywa,
I nadziemskie widziadło z dymem się rozpływa,
ProroctwoWróżka powstaje z ziemi i ogień roznieca;
Poklus zniknął z podziemia — tylko twarz kobieca
990Pobladła, posiwiała, jakby konająca;
Zwraca się ku ludowi — i z piersi wytrąca
Słowa ciche, powolne, jak gdyby kaskada,
Jak strumyk, co do Wilii z gór Ponarskich spada:
„Poklus objawił wolę… drzyj, książę Margierze!
995Nad baszty twego zamku wnet chmura się zbierze:
Chowasz dziecię z krwi obcej, co Litwę wyniszcza
Własna krew przygotuje płomienia i zgliszcza,
Które dom twój zagubią — zagubią cześć bożą,
Wrogom bramę do Litwy na oścież otworzą.
1000Nie ukoisz inaczej wyroków srogości,
Chyba krwią pacholęcia, co w twym domu gości.
I nie dalej, jak jutro w północnej godzinie
Niech krew młodego jeńca na ołtarz popłynie,
A ciało jego spalić w ofiarnej pożodze,
1005A proch rzucić na wiatry przy rozstajnej drodze!”
Tak mówiła wróżbiarka znękana i blada,
Słania się wysilona i na ziemię pada.
IX
Margier rycerskie czoło uchylił w pokorze:
Szanuje wiarę ludu i wyroki boże.
1010Puścić wolno Ransdorfa książę miał w zamiarze;
Lecz wyższy obowiązek poświęcić go każe.
Czy bogowie zaprawdę pragną krwi młodziana,
Czy się tylko nań sroży wróżka zagniewana,
Zawsze zgon Krucygiera[82] w ostatecznym kresie
1015Znakomite dla Litwy owoce przyniesie:
Bo dla bogów rodzinnych więcej wiary doda,
A w tej wierze dla Litwy siła i swoboda,
Bo na serca litewskie wciąż działać należy,
Jątrzyć wieczną nienawiść dla pruskich rycerzy,
1020To do śmiertelnej walki posłuży najlepiej
I miecze zahartuje, i serca pokrzepi,
Margier westchnął i kazał kapłanom, ludowi,
Aby jutro stanęli do ofiar gotowi,
A on sam, wiemy bogom, jak wróżbiarka radzi,
1025niemieckiego rycerza pod dos przyprowadzi;
Lecz dodał: „Kiedy człeka pod topór już kladniem,
Nie wolno po zbójecku urągać się nad nim;
A biada temu z Litwy i śmierć jego głowie,
Kto rycerza znieważy, albo kto mu powie,
1030Jaki nań zapadł wyrok — niech ma spokój we śnie;
Na co wieścią złowrogą zabijać przedwcześnie?
Nie masz korzyści bogom, ani Litwie gwoli,
Że ktoś w męczarniach ducha cały dzień przeboli!”
Taki rozkaz wydawszy pokłon bogom czyni
1035I z pochmurnym obliczem wychodzi z jaskini.
X
„Straszne są bogi Litwy, którym hołdy święcę!
(Mówiła młoda Egle załamując ręce)
Jakie dzikie wyroki… jak przemocne prawa!
Bóstwa, co żyje śmiercią, a krwią się napawa, …
1040Czyż dla zbawienia Litwy potrzebna jest zbrodnia?
Na co im krew niewinna obcego przychodnia?
Czy przeto wzniosą wielkość i potęgę swoją,
Kiedy ludzi na ludzi w nienawiść uzbroją?
Srogi Poklus — gdy z ojca chce czynić zbrodniarza,
1045Brzydka Marti — gdy takie wyroki powtarza…
Co im szkodzi ta głowa? zabijać ją… po co?
Czy w niej całą potęgę krzyżacką zgruchocą?
A może ta dziecina, taka dzisia młoda,
Kiedyś rękę Litwinom przyjacielską poda,
1050I powstrzyma nieprzyjaźń, co dwa ludy plami,
I złączy swoje bogi z naszymi bogami…
Nie, Marti, czarodziejko! próżna twa podmowa!
Na inszą krew niech Poklus pragnienie zachowa:
On nie umrze… przysięgam! że nie umrze wcale;
1055Ja go moim ramieniem zasłonię, ocalę,
Ja wezmę miecz ojcowski — znacie miecz Margiera!
On nie chybi w zamachu, on pancerz rozdziera,
On w rozpaczliwym ręku — biada waszej głowie!
Kapłani i wróżbici i sami bogowie!…
1060Ja bluźnię waszej sile i waszej dobroci…
Jutrznio! której blask święty na niebie się złoci,
I ty, który mnie słyszysz, święty wietrze wschodni,
I wy, bogowie niebios i ziemni i wodni,
I ty, krwawy Poklusie, co zatrząsasz piekła,
1065Przebaczcie nieszczęśliwej, co w żalu wyrzekła,
Ocalcie niewinnego spod oprawcy miota,
Ja wam ołtarz zbuduję, dam srebra, dam złota,
Dam krwi mojej na ołtarz!”
Tak bólem złamana,
1070Biedna Egle ze łzami pada na kolana,
Wzrusza niebo rozpaczą, miękczy przez pokorę,
Nie ukrywa przed sobą, co w jej sercu gore.
XI
Było jeszcze nad rankiem — daleko wschód słońca.
Na wale, gdzie klęczała Egle bolejąca,
1075Niewidziany, chcąc użyć porannej pogody,
Siedział w myślach posępnych Lutas siwobrody.
Wysłuchał jej bluźnierstwa, modlitew, rozpaczy,
I zrazu nie pojmował, co to wszystko znaczy;
Lecz zrozumiał… popatrzył… i z oczu mu znaczno,
1080Że przebaczył dziewicy jej miłość dziwaczną:
On sam dumał boleśnie nad Ransdorfa losem.
„Słuchaj, córko Margiera — rzekł do niej półgłosem —
Bądź mężna — niech się twoje męczarnie ukoją.
Podsłuchałem boleśną tajemnicę twoją.
1085Czyś powinna pokochać wroga twojej wiary?
Niebu tylko wiadomo — jam zanadto stary,
By sądzić wedle siebie dusze młodociane,
Albo w boleściach serca dać balsam na ranę.
Może i prawdę rzekłaś: za lepszych dni świata
1090Może miłość dwa ludy niezgodne pobrata,
Dla Litwy i dla Niemca będzie Bóg jednaków;
Ja nie cheę tego dożyć — nie cierpię Krzyżaków.
Ale całą nienawiść, co mym sercem miota,
Chciałbym dowieść toporem, lub ostrzem brzeszezota,
1095Jak dawniej, gdy truchleli na blask mojej zbroi…
Ej, pomarli, pomarli towarzysze moi!
Oni by powiedzieli, niechaj grób ich powie:
Czy doznali mej ręki niemieccy wrogowie?
Lubiłem krew ich sączyć, i dziś, gdyby siła,
1100Jeszcze stara nienawiść w piersiach by odżyła;
Ale to z równą bronią, gdy do walki zową,
Lecz brzydzę się morderstwem nad bezbronną głową
Wiem, że własnej srogości pożałujem sami,
Gdy pamięć takich mordów naszą cześć poplami.
1105
Walka, ReligiaU mnie droga cześć Litwy, jam chlubny jej chwałą:
Trocha się za nią potu, trocha krwi wylało,
Zwyczajnie stary żołdak, co mam, tym się drożę.
Inaczej o tym myślą ofiarniki boże;
Oni hełmu nie dźwigną, pod mieczem nie staną,
1110Im trzeba wieść przed ołtarz ofiarę związaną,
By swą wściekłość pobożną wywarli do syta!”
Tak mówił stary Lutas, i zębami zgrzyta
I żelazną prawicą uderza po czole.
Rycerz, Duma„Nie!! przysięgam na bogów! że ja nie pozwolę,
1115Aby zginął bezbronny — jak wróżka wymaga —
Młodzian, któremu z oczu iskrzy się odwaga,
Którego kiedyś w boju obaczą Litwini,
A którego pokonać — to chlubę przyczyni!”
XII
Lutas to z wolna gwarzy, to już w zapał wpada,
1120A Egle zapłakana, nieprzytomna, blada,
Przypada mu do kolan i błaga przyjaźni:
„Ocal, szlachetny starcze! ocal go od kaźni[83]!
Obaczysz… będzie mężnym, jak tyś był za młodu,
Będzie druhem wieczystym naszego narodu,
1125Jego nikt nie zwycięży, on wszystkich pokona!”
Lutas gorzko się zaśmiał: „Szalona! szalona!
Szkoda mi twej miłości, szkoda twej rozpaczy…
Któż wie, na co go niebo dla Litwy przeznaczy!
Może na czele hufców znowu tu się zjawi
1130Dopuszczać się za Niemnem morderczych bezprawi,
Zapalać nasze chaty, pastwić się nad dziatwą —
Ha!! ale Litwa chrobra[84] nie poda się łatwo!”
Starzec westchnął… podumał i coś szepce do niej;
Spłakana twarz dziewicy radością się płoni
1135On wskazał ku niebiosom, ku Niemnowej fali,
Snadź przyrzeka nieszczęsnej, że więźnia ocali.
XIII
Słońce wieki płynęło po niebios obszarze.
Niespokój wszystkie w zamku wypiętnował twarze:
Margier smutny, ponury słowa nie przemówi;
1140Egle od ranka patrzy wciąż ku zachodowi,
Jakby mierzy od słońca niebiosów błękity,
By się skończył dzień długi — och! dzień nieprzebyty;
Lutas potrząsa głową, sam ze sobą gwarzy;
A niewiasty i dzieci, młodzieńcy i starzy
1145Krzątają się po zamku, patrzą na Krzyżaka,
I niejedno spojrzenie, jak zła wróżba jaka,
Zatrzymało się na nim — lecz w ciżbie prostaczej
Rzadko wyraz niechęci, częściej łzę obaczy.
I dziwi się pacholę, co się w zamku stało,
1150Czemu wszyscy nań patrzą boleśnie, nieśmiało?
Czemu z dala go mija litewska gromada,
A żaden nie pozdrowi, słowa nie zagada?
Zresztą, mało go troszczy ich trwoga nieznana;
O jedno chciałby spytać: dla czego dziś z rana,
1155Wedle swej pobożności, wedle obyczaju,
Nie szła córka książęca do świętego gaju?
Och! nie tak węże z gaju upragnione mleka,
Jak on spojrzenia Egli — czy przed nim ucieka?
Czy odgadła płomienie, co mu w duszy gorą?
1160Czy może zatrudnioną, czy może jest chorą?
Czy może dziki Litwin — o biada mu, biada! —
Nadniemnowej bogini swe ofiary składa?
Ransdorf na takich myślach przebył dzionek Boży,
I on cierpiał — któż zgadnie? może cierpiał srożej:
1165Bo biedne młode serce, kiedy w nim zagości
Szatan niedowierzania lub piekło zazdrości!
XIV
Słońce zaszło… Na wałach, o wieczornej porze,
Jak zwykle — Ransdorf marzy… a tam ostrzą noże,
Gotują stos ofiarny, rozpalają płomie.
1170
Krzyżak oko wytężył… to postać niewiasty
Skrada się poza wały, poza dzikie chwasty;
Przybliża się… to ona przed jeńca oczyma…
Pokraśniala… chce mówić, lecz oddechu nie ma —
1175Zdobyła się na słowo: „Cudzoziemcze młody!
Uchodź stąd… uchodź prędko… złamane przeszkody,
Ułatwiona ucieczka… przez Niemen… po błoni…
Uciekaj, nieszczęśliwy! śmierć za tobą goni!”
I chwyta go za rękę, i jak młode sarnię,
1180Bieży z wału — to dzikie zarośle odgarnie,
To przeskoczy przez kamień — „spiesz się, spiesz, młodzianie!”
Aż serce jej kołace, aż oddech ustanie,
A oczy jej tak iskrzą, jakby słońce we dnie,
A lice to skraśnieje, to znowu poblednie;
1185Ransdorf tuż za nią dąży, lecz zgadnąć nie zdoła,
Jaką śmiercią mu grozi i dokąd go woła;
Jedno tylko rozumie: że tak dni i lata
Leciałby z nią i leciał aż na koniec świata.
XV
Na błoń, pod starą olchę biegli zadyszani
1190Tutaj Lutas ich czekał u brzegu otchłani:
Bo już odwalił kamień spod olchy korzeni,
A loch nieogarnionej, dalekiej przestrzeni
Ukazał się ich oczom. — Tu się Lutas spuści,
Jak do ciemnej i strasznej piekielnej czeluści,
1195I zawołał: „Ransdorfie! chwila uroczysta!
Przysięgnij na twych bogów, przysięgnij na Chrysta:
Że choćby przyszło płacić życiem lub swobodą,
Nie odkryjesz nikomu, gdzie te lochy wiodą!
Tam już w zamku spragnieni widzieć krwi twej fale;
1200Ja przysiągłem ocalić, ja ciebie ocalę!
Tymi lochy do Niemna droga niedaleka,
A przy Niemnie twój rumak i łódka cię czeka,
A przez Niemen do swoich dostaniesz się snadno;
Lecz przysięgnij nie wydać przed potęgą żadną
1205Tajemnicy tych lochów!”
Ransdorf ugiął szyję:
„Przysięgam na Chrystusa, na świętą Maryję!
Rycerz Krzyża statecznie tych przysiąg dochowa.
Egle! szlachetna Egle! bądź zdrowa! bądź zdrowa!
1210Wspomnij czasem Ransdorfa, o dziecko swobody!”
„Weź ten krzyżyk — to Bóg mój!”
I Krucygier młody
Wskoczył do lochu, poszedł kędy Lutas każe.
A Egle pozostała przy ciemnej pieczarze,
1215Odetchnęła swobodnie, zapłakała rzewno,
I bada fale Niemna źrenicą niepewną,
Aż wiatr zimny ochłodził gorące oblicze,
A z zamku doledały śpiewy ofiarnicze.
Pieśń trzecia
I
W Malborga wielkiej sali zbiera się obrada.
1220Dwódziestu czterma okny blask słoneczny wpada
Na kamienną podłogę, na gotyckie ściany
I na orszak Krzyżaków gromadnie zebrany,
Złoci ich białe płaszcze, zaiskrza się, pali
Na hartownych pancerzach, na hełmach ze stali.
1225A wszyscy niemal bracia jednakiej urody,
Jednako noszą płaszcze, pancerze i brody,
Jednostajna nad hełmem rozwiewa się kita;
Tylko na każdym licu inna myśl odbita.
Ówdzie twarz siwobroda, znojem ogorzała[86],
1230Rozognionym rumieńcem bohatersko pała;
Owdzie lica wybladłe, pieszczone, jak cacko,
Uśmiechem zalotności, swobodą hulacką
Odznaczają czcicieli Bacha[87] i rozpusty;
Insze zasię oblicza, z zaciętymi usty,
1235Ze spuszczoną źrenicą, poczerniałe, chude,
Znaczą dziki fanatyzm lub świętą obłudę.
Ale na żadnym czole i na żadnej twarzy
Piętna[88] cnót chrześcijańskich spotkać się nie zdarzy:
Bo kościelni rycerze zapomnieli ninie[89]
1240Wzoru swych patryjarchów, którzy w Palestynie
Nieśli chorym w szpitalach ratunek najżywszy,
Albo świętej Maryi swój miecz poślubiwszy,
O głodzie i o chłodzie w Chrystusowe imię
Zabezpieczali w stepach gościńce pielgrzymie;
1245Od nich miał wspomożenie ubogi i słaby,
Gdy o żebranym chlebie walczyli z Araby.
Dzisiaj nad grobem Pańskim już nie pełniąc warty,
Usiadł mnich na książęcej stolicy rozparty;
Wypróbowawszy miecza na świętej posłudze,
1250Zatopił chciwe szpony w posiadłości cudze,
A nad sąsiednią Litwą, Prusakiem i Lachem
Wywiera swoje wpływy krzyżem i postrachem.
Nienasycona żądza, nieugięta pycha,
Zagnieździły się w sercu bogatego mnicha;
1255Komu ślub przysiężony pokornym być każe,
Chce potęgą prześcignąć króle i cesarze;
Potworną jego piersią niespokojnie miota
Tylko pragnienie władzy, rozkoszy i złota.
II
Nieskładny gwar rozmowy przebiega po sali.
1260Ze wszystkich miast i zamków tutaj się zebrali
I komtury, i wodze, i kapłani starszy
I od króla polskiego posłannik monarszy
I z pismem apostolskim goniec od papieża
I goniec od cesarza: bo rozterka[90] świeża
1265Krzyżowców z królem polskim o miasta i kraje,
Niemałe w chrześcijaństwie trudności zadaje. —
Po sali mnoga ciżba snuje się i gwarzy.
Rozmawiają półgłosem komturowie starzy
O traktatach i jaka należy im wiara?
1270O prawie kanonicznym i władzy Cezara,
I o prawie podbojów co sądzili dawni,
I jako się trzymana posiadłość uprawni?
Bo dzisiaj z królem Polskim spór toczy się żwawy
O stare posiadłości Dobrzyń i Kujawy.
1275Zasię młodsza gromada rycerzów i młodzi
O turniejach niemieckich rozhowor zawodzi,
Wenecką karaceną[91] lub mieczem się szczyci.
Wychwala oczy dziewic i kształt ich kibici,
Śmieje się hucznym śmiechem, przechwala w bezwstydzie,
1280Albo nuci roskoszne piosnki o Cyprydzie[92].
III
Wtem weszli heroldowie poważnie do sali
I przybycie Wielkiego Mistrza obwołali[93],
Ucichnął szmer, i wielkie otwarto podwoje,
I starzec wynędzniały przez trudy a znoje,
1285Ubrany w płaszcz i pancerz, jak rycerze prości,
Wszedł poprzedzon znakami swojej dostojności:
Wielkim krzyżem i mieczem — ukłonił się braci,
I wszyscy się skłonili w pokornej postaci;
Skinął i wedle[94] stołu zasiadł tron monarszy.
1290Poklękli obok Mistrza komturowie starszy,
I zakonny kapelan z cicha a pomału
Począł mówić modlitwę wedle rytuału,
Prosząc Ducha świętego, który serca świadom,
By udzielił natchnienia krzyżackim obradom.
1295Boskich natchnień od dawna Krzyżactwo nie słucha,
A Duch Pański nie gości w mordach i pożodze,
Nie udziela porady na bezbożnych drodze.
Od czasu jak go Mistrzem obrała gromada,
Teodor z Altenburga już siódmy rok włada,
1300Więcej duchem Marsowym niźli Bożym płonie
I chwalę bojowniczą pomnożył w Zakonie.
Ale szczęściem wojennym próżno się zasłania,
Kto karty historyczne swego panowania
Przed obliczem obecnych i potomnych ludzi
1305Obryzga krwią niewinną, lub zdradą zabrudzi,
Potężny Wielki Mistrzu, hrabio Teodorze!
Twój wawrzyn bohaterski niewieleć pomoże:
Kto rozlał krew niemowląt, co pod Gnieznem płynie,
Kto w Kaliszu odzierał Chrystusa świątynie,
1310Kto w klęsce Chrześcijaństwa swoją wielkość kładnie,
Kto zmowę z Szamotulskim zaprowadził zdradnie,
Kto ośmielił Sarmatę (o zbrodni nieznana! )
Zaprzedać kraj rodzimy i swojego pana[95] —
Próżno w laury wojenne przyozdabia głowę,
1315Przekleństwo nań współczesne, przekleństwo dziejowe;
A z tej klątwy ni Cezar, ni Książęta Rzeszy,
I choćby chciał rozgrzeszyć — papież nie rozgrzeszy!
IV
Ukończono modlitwę — poczęta obrada.
Wielki Mistrz na swym tronie książęcym zasiada;
1320Siedli panowie radni na dębowej ławie;
A szlachetne rycerstwo stanęło ciekawie,
Otoczone giermkami i orszakiem pazi,
Czekając, co król Polski przez posly wyrazi,
Czy z pokojem, czy z wojną do Mistrza przybywa
1325Sławny rycerz z Mielsztyna, Jan herbu Leliwa.
U wchodowych[96] podwojów zaciągnięto straże;
Mistrz rycerstwu w półkole szykować się każe.
Słychać tętent rumaków przed bramą, na moście,
Słychać łoskot, w dziedzińcu — przybywają goście.
1330
RycerzWrzasła trąba heroldów aż zadrgały ściany,
I mężny Leliwita jak na bój przybrany,
Otoczon gronem giermków i sarmackiej młodzi,
Ze spuszczoną przyłbicą na pokoje wchodzi —
I przeciąga przez salę pochód uroczysty,
1335Poseł idzie k'Mistrzowi, podaje swe listy,
I odkrywa przyłbicę, i dumnie się kłania:
Znać rycerską swobodę z tego powitania,
Z mężnej twarzy i z oka, co na wskroś przenika,
Wyczytać wielkie serce w piersiach posłannika,
1340Że król jego potężny, że kraj jego kwitnie,
Że nie przychodzi o nic błagać czołobitnie.
Spojrzał po całej sali, po całej gromadzie,
I na rękojeść miecza dłoń rycerską kładzie,
I w takowej postawie stanąwszy z daleka,
1345Muskając sute wąsy, na odpowiedź czeka.
V
KrólPolskiej ziemi króluje od dwóch lat bez mała
Kazimierz[97], co go Wielkim potomność nazwała
Dzielne plemie Łokietka[98] w cześć ludzką urasta,
Panując nad wszystkimi dzielnicami Piasta.
1350Z młodu przy boku ojca z wojną obeznany,
Wsławił się pod Dobrzynem, zdobywał Kościany;
WrógKrzyżacy go doznali jeszcze z tamtej chwili
I pana sarmackiego nie lekceważyli.
Lecz wiedząc, że Łokietek nie wskrześnie z mogiły,
1355A młodego orlęcia jeszcze słabe siły,
Podnieśli hardą głowę mnisi wiarołomni:
Bo któż się za bezprawia rachunku dopomni?
Bo w Krakowie niewiasta i pacholę włada,
Kilku starców zgrzybiałych w obradzie zasiada;
1360A ościenni książęta, patrzając zazdrośnie,
Cieszyli się, że Polsce nieprzyjaciel rośnie,
I sprzyjali Krzyżakom z niechęcią dla Polski
Król węgierski, król czeski, cesarz apostolski,
Słowem wszyscy panowie chrześcijańskiej ziemi,
1365Wszyscy przeciw Sarmatom — a któż był za nimi?
Jakiego sprzymierzeńca mieli na widoku?
Tylko Boga, co w niebie, i miecz, co przy boku!
VI
Mistrz pisanie[99] królewskie przeczytał i chowa,
A poseł w te ku niemu odzywa się słowa:
1370„Dostojny Wielki Mistrzu i wszyscy rycerze!
Pan i król mój przeze mnie pozdrawia was szczerze,
I prosi Pana Poga chrześcijańską modłą[100],
Aby wam w łasce Jego fortunnie się wiodło.
Przy czym wam przypomina o świeżym traktacie,
1375Iż Dobrzyń a Kujawy nieprawnie trzymacie,
Że za starego króla zbici pod Płowcami[101],
Gdy warunki przymierza podaliście sami,
Gdy Zakon pokonany miłosierdzia żebrze,
Mieliście tysiąc grzywien opłacić we srebrze —
1380Gdzie skutki tych przyrzeczeń, opisów, umowy?
Gdzie wiara utwierdzona rycerskiemi słowy?
Gdzie kapłańska uległość wyrokom Kościoła?
Kiedy spełnicie rozkaz, co nuncyjusz[102] woła,
I co papież potwierdził w apostolskim liście?
1385Król i pan mój rozkazał spytać uroczyście.
„Oto wasi żołdacy, jakby horda dziczy,
Zakłócają spokojność naszych pograniczy;
Po miastach i po wioskach trwoga się rozniosła,
Rolnik odbieżał pługa, mieszczanin rzemiosła,
1390Pozabierane trzody, spustoszone zboże,
Czyż król na tyle klęski nieczułym być może?
»Nie darmo jego barki purpura osłania,
Nie darmo jego czoło gwoli[103] królowania
Namaścił arcybiskup oliwą chryzmatu[104],
1395I przypasał do boku miecz wiadomy światu,
Miecz Chrobrych, Krzywoustych nie darmo zadzwoni,
Świeżo jeszcze w Łokietka zahartowan dłoni;
Krzyżacy! ostrze jego oświetlone chwałą,
Od płowieckiej potrzeby[105] jeszcze nie stępiało!
1400Ale pan mój, szanując powołanie wasze,
Nie pierwiej wdzieje pancerz i miecz swój przypasze,
Chyba, że wasza pycha otwarta widocznie
Wyroki apostolskie lekce ważyć pocznie.
»Oto świeżo obleczon w poselstwa zaszczyty
1405Jan ze Słupca, krakowski biskup znakomity,
Jeździł w imieniu króla w apostolskie progi,
Wszystko, czymeście Polskę krzywdzili zdradziecko,
Odkrył Głowie Kościoła, jako ojcu dziecko.
1410A Ojciec Chrześcijaństwa usłuchał wołania,
I ku naszym uciskom swoje ucho skłania,
I odprawę posłowi miłościwą daje,
Posłanniki papieża, jak sędziowie czuli,
1415Piotr prałat[110] aniceński i Gerard z Tituli,
Umocnieni powagą i zupełną władzą,
Żałoby wysłuchają i wyrok wydadzą,
Dopomną się krzywd Polski na waszym Zakonie
I powrócą zabory uciśnionej stronie,
1420Już tedy ci legaci do Polski przybyli,
I z ramienia papieża wydają w tej chwili
Rozkaz, byście stanęli dla słuchania sprawy,
Do stolicy Mazowsza, do miasta Warszawy,
Gdzie na dniu pierwszym sierpnia zasiądą w urzędzie
1425I sąd nuncyjatury przywołanym będzie.
A Kazimierz, król Polski, z uprzejmymi słowy
Przysyła wam zapozew na termin sądowy,
Abyś sam, Wielki Mistrzu, lub przez towarzysze,
Stanął na czas i miejsce, jak w tych liściech pisze —
1430Tam niechaj nas rozsądza sprawiedliwość Boża
A mistrz w prawie uczony, Bartold z Raciborza,
Wyłuszczy naszą sprawę dokładnie i szczerze,
I obrony wysłucha, i wyrok odbierze:
Bo przyjmujemy chętnie z uchyleniem czoła
1435Wszelki wyrok od Głowy widomej Kościoła”.
VII
SądRycerz skończył poselstwo — a Wielki Mistrz mówi:
Szlachetny Leliwito! odpowiedz królowi,
Że się sądy rycerskie odbywają krwawo,
Że trąba bywa woźnym, a bardysz[111] rozprawą,
1440I żeśmy nie przywykli staroświeckim torem
Trudzić Ojca świętego marnym rozhoworem.
Lecz jeźli taka wola, niech zadość się stanie,
I dwa bitne narody, jakby dwaj mieszczanie,
O kawał spornej miedzy, o niedobre słowo,
1445Pójdziem do pana wójta na sprawę sądową —
My dopełnimy wszystko, co papież rozkaże:
Niech zatargi rycerskie sądzą bakałarze[112],
Nasz Zakon, jak posłuszne Kościołowi dziecię,
Przyjdzie na czas i miejsce, jako wskazujecie.
1450I w cesarskim, i w boskim prawie wyćwiczony
Ojciec Jakub z Arnoldu stanie z naszej strony,
Będzie prze[d]kładać prawa, na których my stoim,
A które obelżywie nazwałeś rozbojem.
Lecz nie myślcie, Polacy, że sąd jaki zdoła
1455Uszczuplić posiadłości Pańskiego Kościoła;
Co dzierżym w imię Boże, albo prawem miecza
To nam Kościół zapewnia, Cesarz zabezpiecza:
Bo wszystkimi krajami chrześcijańskiej ziemi
Włada Cezar niemiecki z prawami swojemi,
1460I ja mnich w swej pokorze i twój król w swej chwale
Jesteśmy tylko jego pokorni wasale.
A Dobrzyń i Kujawy, Prusy i Pomorze,
Co się wzięło na Litwie, walcząc w imię Poże,
Kraje nadane dawniej, lub zdobyte świeżo,
1465Nie do nas, lecz do władzy cesarskiej należą.
A gdy Cesarz do siebie należące kraje
Kościołowi Bożemu wieczyście nadaje,
My pokorni szafarze[113], służebnicy prości,
Nie many praw uszczuplać kościelnej własności;
1470A kto by coś zamierzył, lub działał w tym względzie,
Wedle świętych kanonów niech wyklętym będzie,
A na kogo włożone takie anathema[114],
Nawet w mocy Piotrowej rozgrzeszenia nie ma
Dochować z wami przyjaźń trwam w ciągłym zamiarze,
1475Ale moje sumienie jeszcze więcej ważę.
Nie chcę, aby mi klątwa ciążyła nad głową,
Rycerzu Leliwito! masz ostatnie słowo”. —
Umilknął — twarz rycerza szlachetna i śmiała
Z oburzeniem pobladła i znowu skraśniała;
1480Na rękojeść szablicy oparta dłoń posła
Ścisnęła się gwałtownie, jak gdyby przyrosła
Do srebrnej rękojeści — jakby jednym razem
Miała błysnąć przed oczy hartownym żelazem.
Ale Jaśko z Mielsztyna, posiwiały w radzie,
1485Pamięta, że poselstwo obowiązki kładzie,
Że temu nie przystoi okazać gniew żywy,
Kto przychodzi z pokojem i różczką oliwy;
Więc chociaż oburzony aż do głębi ducha,
Choć mu gniew pała w oczach i z twarzy wybucha,
1490Odpowie cichym głosem z łagodną postawą:
„Szlachetny Wielki Mistrzu! czy oręż, czy prawo
Ma dochodzić słuszności — ja się tym nie trudnię;
Lecz po co imie Boże wspominać obłudnie?
Czyż Kościół Chrystusowy wspomagać należy
1495Owocem wiarołomstwa lub chciwej łupieży? —
Król Polski, panujący w potędze i chwale,
Nie liczy się pomiędzy cesarskie wasale;
A jeźli, jak mu każe Chrystusa nauka,
Przez pobożność w podwoje Apostolskie puka,
1500Wy się przeto nie karmcie daremną otuchą,
Że miecz jego do pochew przyrosnął na głucho.
Dziś przybyłem na sprawę wezwać zobopolną,
Dziś rękawicy boju ciskać mi nie wolno;
Lecz gdy króla mojego wywołacie zgrozę,
1505Insze może poselstwo w te mury przywiozę”.
VIII
— „Przyjmiemy was, przyjmiemy, rycerzu z Mielsztyna,
Spełnim, czego sie po nas wasz król dopomina;
W świętej kościelnej sprawie za pierwszym wołaniem
Czy orężem, czy piórem do rozprawy staniem:
1510Kto jest Bożym rycerzem, tego w żadnej chwili
Ni prawo nie pokona, ni miecz nie omyli”.
Rzekł Rudolf książę saski, z komturów[115] najstarszy,
Zalecony orężem i ze krwi monarszej,
Co mu w piersiach płynęła — Krzyżacy go zową
1515Starego Altenburga ramieniem i głową,
A raczej zwać by duchem nienawistnym w radzie,
Co złe myśli do głowy i do serca kładzie.
— „Bóg — odrzekł Leliwita — Bóg słuszność wymierzy,
Bóg wskaże, kogo uznał za swoich rycerzy,
1520Kto cześć Jego imienia pielęgnuje lepiej,
Kto świętą jego wiarę obszerniej zaszczepi.
Tymczasem, Wielki Mistrzu, starszyzno i wodze,
Spełniłem rzecz poselstwa w polubownej drodze,
Czyńcie jak wasza wola, jak wasza uwaga.
1525Król mój pragnie pokoju, ale go nie błaga.
Chcecie wojny, toć na was upadnie jej wina.
Bóg was żegnaj, Krzyżacy!”
Wróg, RycerzI Jaśko z Mielsztyna
Otoczon gronem giermków i sarmackiej młodzi
1530Ze spuszczoną przyłbicą z komnaty wychodzi. —
Za nim szmer dal się słyszeć — mężny Leliwito! —
Wzbudziłeś niechęć jawną, ale cześć ukrytą:
Bo cnota i w występnym znajdzie hołdownika,
A szlachetna odwaga i wrogów przenika;
1535Czy idzie z mieczem boju, czy z różczką przymierza,
Wróg nienawidzi wroga, lecz uczci rycerza.
IX
Za posłem wyszła młodszych Krzyżowców drużyna.
Wielki Mistrz ze starszyzną radę rozpoczyna
„Złe wieści! — rzekł po chwili — nieprzyjemna sprawa
1540Powiedz, książę Rudolfie, jak ci się wydawa:
Czyliż przed całym światem mą słabość obwieszczę?
Oddam Dobrzyń, Kujawy, i opłacę jeszcze?
Co powie chrześcijaństwo i wszyscy mocarze,
Jeźli wolę papieża marnie zlekceważę?
1545Kędy obrócę oko, naokoło baczę,
Dokoła dyszę zawiść na szczęście Krzyżacze,
Że my zbieramy kłosy, kiedy insi chwasty;
I byle tylko skinął Benedykt dwunasty,
Wnet od Gallów, Brytanów, ze wszystkich stron świata,
1550Na krzyżowych rycerzów spadnie krucyjata.
Żartuję z klątw papieża, ale ich się boję.
Mów, książę, jaka rada? jakie zdanie twoje?”.
— „Wielki Mistrzu! — rzeki Rudolf — krótka moja rada:
Poza mury Kościoła ukryć się wypada,
1555I przez ojca Arnolda oświadczyć królowi,
Że jest świętym, co własność kościelną stanowi,
Że Dobrzyń i Kujawy są już w ręku Bożem,
Że my pod ciężkim grzechem wrócić ich nie możem,
Niech je odbiera siłą, to sam się ugmatwa.
1560A iż się papież gniewa — i tu rada łatwa:
Niech widzi naszych czynów dowód niezachwiany,
Że służym chrześcijaństwu, że walczym z pogany,
A starzec nasze winy rozgrzeszy z rozkoszą
Każ, Mistrzu, niechaj pochód na Litwę ogłoszą;
1565Piękne tameczne ziemie, zyskamy je skoro,
Może w zamian tych krajów, co Lachy odbiorą:
Wiele się w Litwie zyska a mało utraci.
A kiedy nas przypozwą papiescy legaci,
Nie będziem mogli stanąć mimo szczerych chęci:
1570Bośmy świętą wyprawą na Litwie zajęci.
Papież skargi Polaków poczyta za baśnie,
I z opoki Piotrowej jeszcze nam przyklaśnie.
Skończyłem”.
— „Wielki Mistrzu! co się do mnie ściąga —
1575Mówił z kolei komtur Fryderyk z Elbląga —
Dzielę księcia Rudolfa doświadczone zdanie:
Pragnę widzieć nad Litwą nasze panowanie,
Pragnę poniżyć rogi sarmackiej potędze,
I miecza nie poskąpię, i krwi nie oszczędzę,
1580I może się do dzieła przyczynię po trosze,
Bo wam z Litwy szczęśliwą wiadomość przynoszę.
Gdyśmy obecnej wiosny w naszych sił ogromie
I wzdłuż i wszerz po Litwie roznosili płomie,
Gdyśmy samego Wilna byli niedalecy,
1585Musieliśmy uciekać spod małej fortecy.
Kiedy Litwa pustkowiem stała w jednej chwili,
Gdyśmy zboża stłoczyli, wioski popalili,
Kiedy pierzchał przed nami cały kraj przelękły —
Na jednym zamku Pullen nasze siły pękły,
1590Pomiędzy wybrzeżami Niemna i Puniały
Seciny krzyżowego rycerstwa zostały,
A ze stosu ich kości, co się wiatrem bieli,
Dotąd jeszcze nie wskrzesła drużyna mścicieli.
Ale Margier, dowódca barbarzyńskiej rzeszy,
1595Niedługo się owocem zwycięstwa pocieszy:
W tej chwili z jego więzów, na łono swobody
Przybywa Ransdorf Warner, moj dowódca młody.
On na polu bojowym kiedy obumiera,
Został wskrzeszon do życia staraniem Margiera;
1600Sądzony bogom Litwy pod nóż świętokradzki!
Potrafił dziwnym cudem uniknąć zasadzki.
Trzymany cały miesiąc w niewoli złowrogiej,
On przeznał wszystkie ścieżki, wszystkie zamku drogi:
Litwini zdadzą twierdzę radzi czy nieradzi,
1605Gdy na pewne zwycięztwo Ransdorf poprowadzi.
A gdy się zamek Pullen od Niemna zawładnie,
Reszta litewskiej ziemi ukorzy się snadnie[116],
Pęd naszego rycerstwa chyba wstrzymać może
1610Oto są, Wielki Mistrzu, spoza Niemna wieści.
Każ, niech trąba litewską wyprawę obwieści,
A gdy ziemia litewska nasz sygnał posłyszy,
Ręczę za dobre żniwo krzyżackich bardyszy.
Nad pogańską ziemicą już się słońce żarzy,
1615Już tam kłosie dojrzałe czeka na żniwiarzy”.
X
WojnaWaleczna Fryderyka i Rudolfa rada
K' sercu Wielkiego Mistrza najsnadniej[119] przypada.
On podumał i skinął — i do stopni tronu
1620Przybliża się naj starszy chorąży Zakonu —
„Pójdź, mówi, każ wyprawę otrąbić przed rzeszą,
A chorągiew bojową niech z okna wywieszą,
Niechaj w sercu papieża wszelka niechęć uśnie,
Niech wrogowie nie mówią, że my drzemiem gnuśnie.
1625A kiedy w naszych rękach część Litwy zobaczy
sarmacki król-pacholę przemówi inaczej,
Zapomni świetnych bitew, co wygrali starzy,
O Dobrzyń i Kujawy spytać się nie waży. —
Idźcie z Bogiem, rycerze!”
1630I powstała tłuszcza;
Teodor z Altenburga świetny tron opuszcza;
Sala głuchnie — a tylko, jak rycerstwo życzy,
Zagrał z Malborskich wieżyc sygnał bojowniczy.
I tłumią się żołdacy chętni do oręża
1635I sławetni mieszczanie, i wielebni księża,
I. każdy po swojemu nowinę tłumaczy,
I każdy zapytuje, co ten sygnał znaczy?
I lecą chyże wieści od grona do grona,
Że znowu na niewiernych wojna uchwalona.
XI
1640
Czekając zmiany warty u narożnej wieży,
O północnej godzinie czuwa trzech rycerzy.
Światło smolnej pochodni uderza na ścianę,
Na przyłbice i miecze w rząd porozwieszane,
I na twarze Krzyżowców siedzących przy stole,
1645Na stągiew[120] pełną wina i rogi bawole
(Bo polubiła w Litwie krzyżacka natura
Zwyczaj pijania z rogu bawołu lub tura
Iu siebie go chowa), rozhowor się toczy:
— »Ransdorfie! — mówił starszy — te pogańskie oczy
1650Urzekły cię, jak widzę, takiś smutny, blady,
Ani do pogadanki, ani do biesiady;
Milczysz, jak Harpokrates[121], wśród naszego wrzasku,
Zeskromniałeś na Litwie jak święty w obrazku.
Prawdę mówiąc, w więzieniu niewiele słodyczy,
1655Głodno i niewygodno, wiadomo wśród dziczy;
Ale, zresztą… na Litwie spotykałeś może
A z takimi pociechy i na sercu słodziej,
A nawet i w więzieniu prędzej czas uchodzi.
1660
Choć mówi Pismo Święte w którymś tam rozdziale,
Ze ze wszystkich dóbr ziemskich, ile tylko stanie,
Mają prawo pożytku sami chrześcijanie,
A jednak dziki Litwin, co w Boga nie wierzy,
1665Smakuje stary miodek godzien ust rycerzy,
A w kraju otoczonym lasami i wodą
Rodzą się czaniobrewki, co aż duszę bodą.
Ej, Ransdorfie, Ransdorfie! wiem, żeś zawsze gotów
Do pełnego puchara i pustych zalotów.
1670Bogdaj nade mną gromy Perkuna zawisły!
Bogdaj bym nie nie pijał oprócz wody z Wisły,
Jeżeli nie odgadłan, co ci w serce kole,
I że po całej Litwie głośne twe swawole.
Nie wstydź się… toż młodości prawa i zasługi”.
1675
Miłość platoniczna— „Odgadłeś go, Wilhelmie — rzekł mu Krzyżak drugi —
Pojmała go w swe sieci cypryjska bogini[125];
Ale miłość na Litwie dziwactwa z nim czyni:
Po anielsku coś brzęczy w jego sercu struna,
Gotów czcić węże święte, kląć się na Perkuna,
1680I nad wszystkie ziemianki, nad wszystkie boginie,
Eglę, córkę Margiera, ukochał jedynie;
A ślubom swego serca chcąc czynić zadosyć[126],
Ołtarz bogini Egle chce w Malborgu wznosić.
A chodaż cały miesiąc pod jej dachem gości,
1685Nic do niej nie przcinówił — nie wyznał miłości;
Tam — samym jej widokiem napawał się z dala,
A tutaj jej szlachetność, jej piękność wychwala
I słuchaj: już tam było gotowe dlań zgliszcze,
Już go miało pożerać litewskie bożyszcze,
1690Kiedy zjawia się Egle, zadyszana, blada,
Porywa go za rękę, o śmierci powiada
Uprowadza przez góry, przez tajemne lochy
I ocala od zguby — a nasz Ransdorf płochy[127]
Tak uczuł bicie serca, taki zawrót głowy,
1695Że kochankę pożegnał tylko czterma słowy,
I popłynął spokojnie na litewskiej łodzi”.
— „A nawet nie uściskał? — och, to się nie godzi! —
Mówił Wilhelm ze śmiechem — ach, dziecino młoda!
Wszak tam krzyżacka grzeczność na pośmiech się poda
1700Jeźli się o tym dowie Rudolf książę saski,
Toś już na wieki wieków wypadł z jego łaski,
A dowództwo łuczników, coś dostał tak skoro,
Wierz mi, młody Ransdorfie, zaraz ci odbiorą.
Komtur Elbląski Mistrza oszukał zdradziecko:
1705Wmówił mu, żeś ty rycerz — a ty jeszcze dziecko,
Dziecko — bo taka miłość niewiele ci wskóra;
Dobra w książce Platona, w pieśni trubadura,
Lecz w życiu tyle warta, co w zbroi dziecina,
Co włócznia bez żelaza, co puchar bez wina”.
XII
1710
Poszanujcie uczucia, co mi w piersiach gorą!
„Czy mnie, com skłonił szyję do zakonnych jarzem,
Com już wykonał śluby przed Pańskim ołtarzem,
Czy mnie wolno otwierać dla miłości łono,
1715Pokochać córkę Litwy, pogankę niechrzczoną?
Tego nie wiem — lecz w Bożym miłosierdziu tuszę[129]:
Bo czuję, że ta miłość uświęca mi duszę.
Ale za cięższą zbrodnię, za gorszą ohydę
Snadź mi Pan Bóg poczyta, że na wojnę idę
1720Jak dowódca łuczników: — czyż postąpię godnie
Wiodąc miecze mordercze, pożarne pochodnie?
I rozbijając piersi, zapalając ściany,
Gdzie byłem, nieprzyjaciel, jak brat powitany?
Gdzie mnie srodzy Litwini przyjęli, jak swoi,
1725Gdzie Margier chlebem karmi, Lutas pieśnią poi,
Gdzie Egle, boska Egle zbawia Krucygiera,
I rękę mu podaje, i serce otwiera…
Szatan chyba, nie człowiek, miałby w poniewierce
Co najdroższe na świecie: chleb, pieśnie i serce!
1730Niemcy! ja kocham Litwę — nie zhańbię me ramię[130];
Ja mój pancerz podepcę, ja mój łuk połamię,
Lecz nie pójdę na wojnę, jak zbójca z jaskini.
To cóż, że książę saski dowódcą mnie czyni?
Ja lękam się… nie tego, że mi złamią szyję;
1735Lecz Margier niewdzięcznika spojrzeniem przebije,
Lub w piersiach pęknie serce, co tak się rozżarza,
Albo Bóg strasznym gromem ciśnie na zbrodniarza
Odpowiedzcie Mistrzowi, on na to ma władzę,
Niech mi życie odbierze — ja Litwy nie zdradzę!”
1740Tak mówił młody Ransdorf z rumieńcem na twarzy,
A w orlich jego oczach aż iskra się żarzy,
Drga mu serce, jak fala gdy ją wicher wzruszy.
„Wilhelmie! wara blużnić uczuciom mej duszy!
Choćbyś stokroć był starszy i wiekiem, i zdaniem,
1745Ciskam ci rękawicę z bojowym wyzwaniem;
Choćbyś stokroć wprawniejszy do miecza, lub młota,
Doświadczysz, czym jest ramię, którym zapał miota!”
XIII
Wilhelm wstał i wychylił wina róg bawoli. —
„Szlachetny zapaleńcze! powoli, powoli!
1750Starszy wskażę ci drogę — tu droga jedyna
Rycerza i kochanka i chrześcijanina:
Prowadź przed wojskiem naszym twych łuczników straże.
Krzyż albo miecz pod Pullen swe cuda dokaże.
Kochasz Egle, więc dołóż chrześcijańskiej chęci,
1755Niechaj chrzestne polanie jej czoło uświęci.
Zdobądźcie zamku Pullen, wojownicy śmiali,
I niech się władza krzyża nad Litwą ustali,
A ty z ramienia Mistrza będziesz tam jak książę.
Papież chętnie twe śluby zakonne rozwiąże,
1760I poczniesz z twoją Egle piękne dni wesela;
Ona wskrześnie przez ciebie wimie Zbawiciela,
Jakeś przez nią od śmierci doczesnej ocalał”.
Wilhelm skończył, i znowu róg bawoli nalał,
I wyszedł: bo już zegar wybił zmianę warty.
1765A Ransdorf długo dumał na dłoni oparty;
Czoło jego chmurnieje, to błyśnie pogodą,
Znać myśli, co weselą, co mu serce bodą,
Znaczno nadzieję niebian, lub zwątpienie ziemian;
Z aniołem, to z szatanem bawi się na przemian,
1770I rzekł, cisnąc we dłoniach czoło niespokojne:
„W imię niebios, czy piekieł ja idę na wojnę?
Czy zbawię, czy potępię, czy Litwę czy siebie?
Czy się wzniosę w obłoki? czy w przepaść zagrzebię?”
Pieśń czwarta
I
BurzaUrodzona z wyziewów w nadmorskiej krainie
1775Straszno gdy czarna chmura swe skrzydła rozwinie,
A lecąc po niebiosach w niewstrzymanym pędzie
Z gniewnej piersi straszliwy łoskot wydobędzie,
I z gniewnej paszczy ciśnie błyskawiczną żmiję,
A żądłami z piorunów w starą puszczę bije,
1780A kędy skrzydłem wionie, kędy okiem błyska,
Już tam bucha żałobny dym pogorzeliska.
Szalony pęd jej lotu gruzami położy
Czy to chatkę poziomą[131], czy to kościół Boży.
Ucieka przed nią zwierząt i ptasząt gromada,
1785A syn człowieczy blednie i na twarz upada.
Ale trwożliwiej Litwin patrzy ku Baltydzie,
Kiedy czarny jak chmura buf krzyżacki idzie.
Nie tyle straszny piorun, co błysk ich puklerzy[132],
Nic tyle wściekły wicher spustoszenia szerzy:
1790Bo tutaj ani zboża, ni wioski, ni miasta,
Ni starzec siwobrody, ni kraśna niewiasta,
Ani dziecię w pieluchach, ani mąż we zbroi,
Nigdzie się nie ukryje, nigdzie nie ostoi.
Na strzechy mają płomień, a na starców noże,
1795Na niewiasty rozpustę i chrzest w imię Boże,
A na mężów litewskich, gdy do boju zową,
Mają strzelby siarczyste i chytrość wężową.
W imię twoje mordują pustoszą nam niwy
O, Jezu chrześcijański, jakiś ty straszliwy!
II
1800
Nad strzechy litewskimi słychać jęk puchacza:
Oto wojsko krzyżowe ponad Niemen wkracza.
Śmierć liczy pewne żniwo po niedługiej chwili:
Bo rzadko tyle siły Niemcy zgromadzili.
Dziesięć straszliwych hufców ciągnie się koleją,
1805Dziesięć wielkich proporców nad ich głową wieją,
O milę ich pancerze migocą się jaśnie,
A przy blasku ich włóczeń błyskawica gaśnie.
ŚpiewGromem tętnią po błoni rumaków kopyta,
Jękiem piekieł ich trąba wojownicza zgrzyta,
1810A gdy trąby ucichną, z daleka ich wyda
To piosenka rozpusty, to psalmy Dawida:
Bo tu szatan rachuby i niewiary zimnej
Umie w jedno zespolić bluźnierstwa i hymny.
Wielki Mistrz z gronem wodzów i starszyzny samej,
1815W białej szacie jedwabnej ze złotymi lamy[133] —
Przed nim niosą chorągiew wielką, znakomitą,
Na której w białym polu złoty krzyż wyszyto —
On na dzielnym rumaku przodkowanie[134] bierze,
Przy nim jadą przybyli w gościnę rycerze.
1820Bo niemieckie książęta, hrabiowie, barony,
Jako błędni rycerze przychodzą w te strony;
Bo jedni pięknej chwały, drudzy przygód życzą,
Insi chcą się zapomóc[135] pogańską zdobyczą,
Insi, czując za zbrodnie sumienia wyrzuty,
1825Spieszą dopełnić ślubów, lub jakiej pokuty:
Bo w krainie Germana, Brytana i Galla
Mnich rycerzy do walki z pogaństwem zapala,
I chętnie rozgrzeszenia każdemu udziela,
Kto idzie szczepić w Litwie wiarę Zbawiciela —
1830Przyrzeka, że kto zgasi Zniczowe ogniska,
Ten odpust całkowity i niebo pozyska,
Zjedna dla się Chrystusa i świętą Maryję,
Kto sto pogan nawróci albo ich zabije —
A więc każdy z bojaków te słowa pamięta
1835I w szeregach krzyżackich stawają książęta.
Dzisiaj belgijski Nernur z ich hufcem się wiąże,
I mężny Hannebergier, sponad Renu książę,
I Ludwik, pan udzielny brandeburskiej ziemi,
Stają do boju z Litwą z zastępy mocnemi.
1840Mistrz ochoczo przyjmuje chrześcijańskich gości,
Sprasza kruków do Litwy na żer jej wnętrzności,
Wkrótce z krwawymi dzioby do jej serca wpadną;
Tylko piersi skalistej rozwalić niesnadno.
III
Płyną straszliwe hufce bez końca, bez miary,
1845Lecą na ciężkich koniach niemieckie rajtary,
I mieszczanie z Elbląga, z Torunia i Gdańska,
I chorągiew zaciężna szwajcarska, słowiańska,
I burzące tarany i działa ze spiży[137]
1850(Niedawny wynalazek ogniopalnej broni,
A Litwini zaledwie zasłyszeli o niej,
A Niemcy, uzbrojeni w siłę gromowładną,
Tym pewniejsze nadzieje w swym zwycięstwie kładną[138]).
W straży Wielkiego Mistrza niektóre oddziały
1855Noszą grzmiące rusznice, ręczne samopały;
Ale jeszcze niewprawna strzelecka gromada
Lepiej łukiem i bełtem niźli strzelbą włada,
I jeszcze wielkie dla się poważanie ściąga
Stary, waleczny hufiec łuczników z Elbląga.
IV
1860
Ransdorf został ich wodzem — ten zaszczyt mu dany
W nadziei, że tym dzielniej sprawi się z pogany,
Że świadom ich zwyczajów, obeznan z ich mową,
W wiedzie do twierdzy Pullen potęgę Krzyżową.
PrzysięgaOn dochował przysięgi danej Lutasowi
1865I o lochach tajemnych nikomu nie mówi,
I za najświętszy dla się obowiązek kładnie,
Że ufności Litwinów nie zawiedzie zdradnie,
Że wdzięczen za gościnność, co mu w Litwie dali,
Nigdzie zboża nie stłoczy, nigdzie chat nie spali,
1870Że spokojnych mieszkańców nigdy nie ugniecie,
Że poszanuje starca, niewiastę i dziecię,
Taką wykonał w duchu przysięgę dostojną,
Przyjmując Przenajświętszy Sakrament przed wojną.
Sumienie, MiłośćLecz choć serce umocnił prawowierną modłą,
1875Choć go wezwanie starszych na wojnę powiodło,
I choć wojnę z pogaństwem za zasługę liczy,
Uczuwa na sumieniu wyrzut tajemniczy,
A gdy jego walecznych łuczników drużyna
Dawną pieśnię pochodu chórem rozpoczyna,
1880Kiedy starym się snują pogadanki, żarty —
Ich wódz milczy na łęku u siodła oparty,
Spuszcza oczy, jak zbrodzień gdy u sądu stanie,
A na pochmurnym czole znać przykre dumanie;
Tylko swego rumaka zażywa ostrogą,
1885Chciałby pędzić, jak strzała, ile siły zmogą.
Nadzieja doń się wdzięczy i szepce mu z cicha,
Że odetchnie powietrzem, co Egle oddycha —
Ale nie godzien doznać swobodnej radości,
Kto do domu swej lubej jak wróg idzie w gości,
1890Kto zamiast upominków, zamiast czystych kwieci,
Nad jej głową pożarną pochodnią zaświeci,
Kto niesie łuk i kołczan pełny ostrych grotów,
Którymi pierś jej braci poprzeszywać gotów,
Kto na głowę jej ojca, na święte jej bogi,
1895Wyostrzył miecz morderczy i topór złowrogi
Taki kochanek potwór — ludzkości zakała,
Bluźnierstwo taka miłość, co mu w sercu pała.
Czuje Ransdorf, że idzie jak leśny bandyta,
I nieraz miecz od boku rozpaczliwie chwyta,
1900Targa się przebić własne wiarołomne łono;
Lecz wiara, co od dziecka w serce mu wpojono,
Rozpaczliwe dumania w pogodniejsze zmienia,
I szepce mu o dziele wiecznego zbawienia:
Że jako rycerz Boży w chrześcijańskiej walce
1905Nawróci lub pokona dzikie bałwochwalce,
Że przezeń może ujrzą światło wiekuiste
Synowie odrzucenia, Twoje wrogi, Chryste!
Że w bogach Litwy szatan zamieszkał widomie,
Że Znicz to z iskry piekieł rozniecone płomie,
1910Że kto tylko na Litwie wytępi bożyszcza,
Kto bezbożne świątynie obróci na zgliszcza —
Będzie wielkim w niebiesiech, siłę piekieł wydrze,
Jak niegdyś święty Jerzy, co łeb strzaskał hydrze.
Ale nad wszystkie myśli, myśl święta, jedyna
1915Wdzięczy się do kochanka i chrześcijanina:
Że lube czoło Egli przez chrzestne polanie
Zaświeci aureolą i godnym się stanie
Tego nieba, co dzisiaj przeczuwa pierś drobna,
Tych aniołów, do których jak siostra podobna.
1920O! jak to będzie błogo, wesoło i świetnie!
Papież kordem[139] Piotrowym jego śluby przetnie;
A ona, dziecko niebios — chrześcijanka młoda,
Drobną rączkę przed ołtarz tak samo mu poda,
Jak niegdyś w owej strasznej i szczęśliwej chwili,
1925Kiedy tam ofiarnicy juz stos rozpalili;
Tylko na pięknej twarzy nie przestrach, nie bladość
Lecz się dola uśmiechnie, zakraśnieje radość,
I nastaną dni piękne w szczęściu i swobodzie.
V
Tak marzył młody Ransdorf i rumaka bodzie,
1930I woła: „hej do Pullen, drużyno krzyżacka!”
OmenAle rumak ostrogą draśnięty znienacka,
Wysłupił się i spotknął i klęknął na ziemię;
Lecz Ransdorfa żelazne nie zawiodło strzemię,
Spiął trędzlą z całej mocy i znów rumak stawa,
1935Zbiegła się doń łuczników drużyna ciekawa,
Winszują, że ze szwanku wycofał się zdrowo;
Ale starzy wojacy potrząsują głową,
A Wilhelm siwobrody szepnął do kamrata:
„Wolałbym nie pić wina przez całe dwa lata,
1940Niż widzieć, jak się rumak przed wojną spotyka:
Bo to niedobrze wróży szczęściu wojownika.
Młody wódz! zła nadzieja po takim wyborze,
I sam zginie do licha, i nas zgubić może.
Co nas spotka na Litwie, krew, czy miodek stary,
1945Na odwagę, łucznicy, zatrąbmy w puchary!”
I ze skórzanej sakwy nasączył w róg wina,
Wychylił, i wesołą piosnkę rozpoczyna
Za Wilhelmem łuczniki wypili, zapieli[140];
Ale coś i po winie sercu nie weselej,
1950Ale huczna piosenka w pół taktu się utnie,
A echo gór litewskich odpowiada smutnie.
VI
Litwa krząta się w polach, jak mrówka, jak pszczoła
Po niwach płynie pieśnią żniwiarki wesoła,
Po lasach się rozlega róg myśliwski kręty,
1955Po świątyniach modlitwa i głos ofiar święty,
Pod błękitem niebiosów szczebioce chór ptaszy,
A bojowe rumaki hasają na paszy.
Czemu ich nie siodłacie? czemu nie cuglicie?
Komu miła swoboda, komu drogie życie,
1960Kto pragnie zdrowia dziatwy, kto pragnie czd Bożej,
Niechaj ucho wytęży, ku ziemi przyłoży,
Niechaj dymów zapyta, niechaj wiatrów bada,
Co ów tętent oznacza? i te kruków stada,
Co się zewsząd chmurami po nad Litwę ganią,
1965Że aż ciemno na niebie, że aż w polu czarno?
A prędzej niech porzuca i chatę i łowy,
Niechaj sygnał myśliwski zmieni na bojowy,
Niechaj swój łuk opatrzy, da cięciwę nową
I zostrzy na kamieniu swą włócznię stalową;
1970A zebrawszy w drużynę jednej matki dzieci,
Skąd przybywają kruki, niech w tę stronę leci:
Tam może pierśmi w piersi lub z ciemnej zasadzki
Uda się wam odeprzeć lub zbić huf krzyżacki.
A nie wpuszczajcie wrogów ku domowej strzesie[141],
1975Kędy chatki bezbronne rozsypane w lesie,
Gdzie nad bogi, skrytymi w dębowe konary,
Czuwa słaba niewiasta lub ofiarnik stary,
Gdzie się wasi ojcowie schadzają leniwie,
Kędy twój syn w kolebce, lub siostra na żniwie,
1980
Religia, Przemoc, ŚmierćBiada twemu plemieniu, biada twej zagrodzie!
Wróg nie włócznią, to smutkiem twe serce przebodzie.
Nie zegną się pod bronią twe ręce, twe ramię,
To je żal obezsili, to rozpacz załamie:
Bo was Niemcy przezwali dziećmi Belzebuba,
1985Wytępić wasze plemię to największa chluba.
W białych plaszczach z krzyżami to goście pamiętni;
Na litewskim podwórku, gdzie ich koń zatętni,
Bądź już gotów, mieszkańcze, na twą śmierć widoczną:
Wnet ogień i żelazo gospodarzyć poczną,
1990Krwią bryzgną piersi starców, niemowląt, kobiece,
I rumak, co przy żłobie, i pszczółka w pasiece,
Wszystko legnie od strzały, pożaru, lub młota,
Aż do drobnej jaskółki, co w oknie szczebiota.
VII
Po Litwie wdąż plądrują krzyżackie pałasze[142],
1995A bezbronni mieszkańcy, jak pisklęta ptasze,
Widząc srogiego sępa, co już wnet uderzy,
Gromadzą się i tulą pod skrzydła macierzy —
O dziesięć mil wokoło zbierają się w grona,
Spieszy do zamku Pullen ciżba przepłoszona.
2000Margier otwiera wrota — spotykać wychodzi;
A dziesięć wielkich czółnów i rybackich łodzi
Snuje się wciąż po Niemnie, wyściga się, spieszy
Gwoli mężów i niewiast i kapłanów rzeszy.
Z dziesięciu bujnych łanów wymłócono żyto,
2005Pięćdziesiąt tucznych wołów na pokarm zabito,
Nawarzono ałusu[143], nasycono miodu,
Margier ma karmić dziatwę swojego narodu,
Jako ów ptak zamorski — pelikan mu imię —
O którym powiadają powieści pielgrzymie,
2010Że kiedy wygłodnieją, kiedy żer niełatwy,
Własne piersi rozdziera na pokarm dla dziatwy.
Tak i Margier, szczęśliwy, że doń przyszli swoi,
Chętnie sercem nakarmi, krwią własną napoi,
Podzieli się i chlebem i sercem, i siłą,
2015Byle Litwie niegłodno i bezpiecznie było.
Do Pullen niech już idą rycerze krzyżowi:
Tam przyjąć najezdników od dawna gotowi,
Tam kamiennych toporów i włóczeń ze stali
Dawno już naciosali, dawno nakowali;
2020Wielkie stosy kamieni zniesiono na wieżę,
Na zaruchotanie karków zakutych w pancerze;
Wyjeździli rumaków doznanych w gonitwie —
A piersi bohaterskich nie zabraknie Litwie.
Jeźli Krzyżak na polu Litwinów pokona,
2025To jeszcze twierdza Pullen od Niemna broniona —
Z wysokimi basztami i podziemnym lochem,
Nie tak snadno[144] ją zdobyć siłą lub popłochem.
Na basztach czujna warta przechadza się wokół,
W zamku Margier tak mężny, tak czujny jak sokół,
2030Pod ziemią strasznych bogów i Marti mieszkanie,
Tam się Litwa wspomoże, kiedy sił nie stanie.
Choćby już wzięła zamek drużyna krzyżacza,
Z Poklusem i Perkunem niechże walkę stacza,
I na pioruny bogów, na Litwy postrzały,
2035Niech się Krzyżak posunie, jeźli taki śmiały;
Jeżeli mąż się spodli i straci nadzieję
Niewiasta garnek wrzątku na oczy mu wleje.
VIII
Ojciec, Córka, Ofiara, ReligiaTak Margier sprawę Litwy ubezpieczył wcześnie;
Ale cierpiał jak ojciec — ach, cierpiał boleśnie!
2040Gdy od stosu umknęła dziecina niemiecka,
Zgadł wyrodne uczucia w sercu swego dziecka,
I wzdrygnął się na myśli karmione kryjomu,
Niegodne córki Litwy z książęcego domu,
Tak sprzeczne z nienawiścią, co ku Niemcom chowa
2045Zakipiał… drżąca ręka już była gotowa,
Rzucić się na krew własną z morderczem żelazem
I uczucie z jej piersi wyrwa: z sercem razem; —
Ale opuścił ręce — spogląda i bada,
Że Egle taka smutna, milcząca i blada;
2050Pożałował nieszczęsnej, co cierpiała tyle,
I sercu ojcowskiemu dał folgę[145] na chwilę;
Przytulił do swych piersi ofiarę niedoli,
Przebacza jej cierpienie i sam nad nim boli;
I mówił w głębi ducha: „O biedna ty, biedna!
2055Mściwe są bogi nasze, a któż ich przejedna?
Skupi się na cię zemsta i niebios, i ziemi.
Egle! a ja, twój ojciec, rękami własnemi
Będę musiał cię przywieść przed boże ołtarze,
Jeźli niebo swej zemście poświęcić cię każe!”
IX
2060
A zemsta nieśmiertelnych niedługo się zwlekła:
Stanął przed starą Marti straszliwy bóg piekła,
Objawił, jak umknęło krzyżackie pacholę,
I dał uczuć swą zemstę, dał wiedzieć swą wolę. —
Gdy wróżbiarka, Poklusa pośredniczka szczera,
2065Zażądała krwi Egli za krew Krucygiera,
Aby przebłagać bogów a z Litwy zmyć zakał[146] —
Margier nawet nie zbladnął, nawet nie zapłakał;
Patriota, OfiaraPrzywiódł Eglę przed ołtarz i tak mówił do niej:
„Córko moja! od śmierci ojciec nie uchroni.
2070Tyś wydarła ofiarę spod kapłańskich noży,
Poklus na mnie, na ciebie, na Litwę się sroży
O! nie ściągaj na Litwę cierpienia niedoli!
Ja czuję, żeś ty młoda, że ci serce boli;
Ale twoje uczucie jest bogom w ohydzie,
2075Nie wolno im złorzeczyć: bo o Litwę idzie.
Tyś Krzyżaka przed śmiercią ocaliła srogą,
Umrzesz na jego miejscu — umieraj niebogo!
Ja twój ojciec… wódz Litwy… nie cofnę się wcale,
Ja sam topór naostrzę, ja sam stos rozpalę,
2080I niech zgon, dokonany wedle niebios woli,
Litwę od takich grzechów na zawsze wyzwoli,
Bo na niebie, na ziemi nie ma cięższej zbrodni,
Jak gdy się z wrogiem złączą ziomkowie wyrodni.
Lecz wróg zbawion od śmierci ku większej ohydzie
2085I zemścić się, i sercu urągać się przyjdzie. —
Litwini! znacie moje rozkazy książęce:
Choćbym płakał, jak dziecko, choćbym łamał ręce,
Zawiedźcie ją do lochów najgłębszej otchłani,
Dopóki wyrok niebios dopełni się na niej,
2090A przystęp niechaj będzie każdemu zawarty,
A choćbym ja sam błagał — słyszycie mnie, warty! —
Biada temu, kto tknięty żalem, lub obawą,
Wpuści, choćby jej ojca, pomimo łzę krwawą!”
Tak mówił groźnym głosem niezachwianej woli,
2095Jakby serce z kamienia nic a nic nie boli;
Schmurzył czoło, brew męską nacisnął na oczy,
Lecz z jego orlich źrenic łza się nie potoczy.
X
Ludno i gwarno w zamku przywykłym do ciszy;
Ledwie zdoła pomieścić tysiącznych przybyszy.
2100Uwijają się tłumy i konno i pieszo;
Mężowie ostrzą miecze i kamienie krzeszą
Na topory i młoty, na dzidy i strzały
(Oręż ze staroświeckich czasów pozostały); —
A poważni starcowie zszedłszy się do rady,
2105Opowiadają dawne krzyżackie napady,
Ciosają krzepkie drzewca do stalnych bardyszy,
I uczą władać bronią młodszych towarzyszy.
StarośćNajstarszy z między starców, Lutas siwobrody,
W gromadzie wojowniczej zwija się jak młody;
2110Piorunny jego o krzyk na chwilę nie zmilczy;
Przywdział do góry włosiem szubę[147] z szerści wilczej,
I sutym łbem, z leśnego niedźwiedzia odartym,
Przystroił siwą głowę i napuścił hartem
Swój topór staroświecki, wypróbowan laty,
2115I na brusie kamiennym toczy miecz szczerbaty;
Wąsy białe, jak mleko, najeża do góry
I brodę, co od szarej, kudłatej wilczury[148]
Dziwnym blaskiem odbija — a zgrzybiała ręka,
Co trzęsła się niedawno, gdy w struny zabrzęka,
2120Podźwiga ciężki kamień aż na górę wieży,
I biada łbom krzyżackim, gdy na nie wymierzy!
Okrzyk wojny odmłodnił odrętwiałe kości,
Trąbka wskrzesza w nim ducha dawniejszej dzielności;
Pod bronią wyprostował pochyloną szyję,
2125A poczuł, że krew młoda do serca mu bije.
Tak Niemen obumarły pod bryłą lodową,
Gdy się wiatrem wiosennym odżywi na nowo,
Silniejszym wirem pędzi ku cichej zatoce,
I mocniejszymi ciosy w brzeg piaszczysty grzmoce.
2130Zgrzybiałej starca twarzy i mętnej źrenicy,
Jakby Perkun użyczył ognia błyskawicy,
Czarodziejską potęgą tak iskrzy się z dala,
I najlękliwsze piersi do męstwa zapala.
„Hej! — woła — naprzód, Litwo! na mury, na wały!
2135Ażeby duchy ojców was nie przeklinały,
Ażeby wasze dzieci wyrastały krzepko!
Widzicie? miecz krzyżacki tuż nad ich kolebką,
Słyszycie? psalm niemiecki już zatrząsa knieję,
Oto już dym pożarny zza lasu czernieje; —
2140Patrzajcie, tam, na lewo! naprzeciw Puniały
Sztandar Wielkiego Mistrza połyska się biały!
Widzicie liczny hufiec, co tej szmaty strzeże?
Złocisto żwirowane błyszczą ich puklerze,
Do łuków, dzieci Litwy! powitajmy gości!
2145Zaraz się brzeg Niemnowy trupami umości.
Do łuków! — niechaj każdy jedną pierś rozbija:
Bo tutaj w każdej piersi niebezpieczna żmija!”
XI
MuzykaTak Lutas krzyczał z góry, ile piersi zmogą;
A dziesięć trąb rogowych ozwało się trwogą,
2150Od nich w każdym wąwozie i na każdej niwie
Echo po dziesięć razy zawrzasło chrapliwie.
Az tamtej strony Niemna płyną insze tony:
Dźwięk muzyki kościelnej pięknej, wyuczonej,
I w takt łacińskiej pieśni, bez końca, bez miary,
2155Wysuwają się z lasu krzyżackie rajtary[149],
Biała chorągiew Mistrza pierwszy plac[150] zabiera,
Dalej sztandar, a na nim herb Hannebergera,
Dalej zza każdej sosny, zza dębu, zza jodły,
Różnobarwne jak kwiecie, hufce się powiodły,
2160Żelazem wszystkie piersi, wszystkie błyszczą głowy.
Stanął naprzeciw Pullen jakby mur stalowy
Popisany krzyżami: bo wszyscy pancerni
Przywdzieli białe płaszcze — na nich krzyż się czerni,
Że na całym ich wojsku, bez końca, bez liku,
2165Jakby na chrześcijańskim starym mogilniku.
Litwa widzi znak śmierci — i strzela w te krzyże,
A wzywając ku szczęściu swe bogi ojczyste,
Twojemu zwamieniowi urąga[153] się, Chryste.
XII
2170
Z tych okien i ze strzelnic, od Perkuna dzieci,
Jedno tylko westchnienie ku krzyżowi leci:
Egle na śmierć sądzona — przed jutrem swej kaźni
Jeszcze marną nadzieją biedne życie drażni.
W lochu swego więzienia, przy okienku ciemnem,
2175Widzi, jak huf Krzyżaków snuje się nad Niemnem;
Nauczona od dziecka, że Krzyżacy podli,
Chciałaby ich przeklinać — a jednak się modli,
Westchnąć ku swoim bogom daremno się kusi,
Krzyż jest bogiem Ransdorfa — potężnym być musi;
2180A swych uczuć nie mogąc utrzymać na wodzy,
Jękła: „Bogowie Litwy! zanadtoście srodzy!
Przygwożdżony do krzyża i w koronie z cierni,
Bóg Krzyżaków pogląda ku mnie miłosierniej;
On od śmierci mnie zbawi, on te baszty skruszy,
2185On przyniesie pociechę bolejącej duszy.
I przyjdą tu Krzyżowi wojownicy biali;
Ja obaczę Ransdorfa — i on mnie ocali.
Zamiast ginąć, jak trawa, gdy ją zetną kosą,
Ja uciekę z Ransdorfem, gdzie oczy poniosą,
2190Nad morze, w kraj niemiecki — pod Chrystusa władzę…
Mego ojca opuszczę, moich bogów zdradzę…
Zbrodniarka! ! cóż wyrzekłam? o święci bogowie!
Gdzie są wasze pioruny zadać cios mej głowie,
Skrócić moje dni młode, które zbawić życzę,
2195Wypalić z mego serca uczucia zbrodnicze?..
Ojcze! ja twoja córka!., gdzież moja odwaga?
Ja się cofam, gdy Poklus ofiary wymaga
Dla ocalenia Litwy! — Co znaczy ta skarga?
Czemu się serce moje na dwie strony targa?..
2200Ransdorfie! tyś wróg Litwy! — giń w jednej godzinie!..
O nie! raczej niech Egle, niechaj Litwa zginie…
Bogowie, których Niemcy, czy Litwini chwalą!
Którzyście potężniejsi, niechaj go ocalą —
Tych przeklnę, co ze wszelkiej litości wyzuci,
2205Tego uznam za boga, kto nam szczęście wróci!”
Tak złamana rozpaczą nieszczęsna dziewczyna,
Modli się, błogosławi, złorzeczy, przeklina,
To krzyżyk do ust ciśnie, to go szarpie z łona,
Aż na surową ziemię upadła zemdlona.
XIII
2210
A z lasu spoza Niemna słychać huk donośny.
Ścina topór niemiecki jedliny i sosny;
Jak szeregi bojaków ugodzone młotem,
Walą się stare drzewa z ponurym łoskotem,
Aż się echo borowe zatrzęsa z daleka.
2215Spłoszone ptactwo leśne chmurami ucieka,
Ulatuje nad Niemnem, nad warowni dachem,
Spieszy k'Litwie na skargę, dzieli się przestrachem.
Bogowie, co te lasy mieli pod obroną,
Z wiatrem głuche przekleństwa na łupieżców zioną.
2220Ustała święta cisza nad zamczyskiem starem,
Kipi całe powietrze tysiącznym rozgwarem,
Poprzepłaszane ptactwo wrzeszczy na zatoce,
Tętni topór po kłodach, sosna się druzgoce,
Rżą rumaki rajtarów, trąbka gra sygnały,
2225A szumnym rozhoworem gwarzy obóz cały.
Po borze, ponad wodą i po błoni płaskiej
Echo zaledwie zdoła dopędzić te wrzaski,
W niesforną całość tonów naprędce je składa,
I zda się wciąż poutarzać: zagłada! zagłada!
2230Każde cieniste drzewo, co zwalone padnie,
Odsłania albo ciżbę skupioną bezładnie,
Albo hufiec szykowny już do boju gotów;
Wznosi się, jakby miasto — biały rząd namiotów,
Migotają proporce, jak kwiaty nad błonią;
2235Najwyższy namiot kościół — już tam na mszę dzwonią.
Mały miedziany dzwonek gdy zabrzęknął z wolna,
Umilknął łoskot siekier i wrzawa swawolna
I surma[154] obozowa — w jedno mgnienie oka
Dokoła znów się cisza rozlega głęboka.
2240Aż ptastwo ośmielone, gdy je cisza mami,
Poczęło z wolna krążyć tuż nad namiotami,
Ucieka, to powraca, i żałośnie kwili,
I szuka drzew znajomych, i gniazd, co zburzyli,
Margier z wysokich wałów gniewnym okiem ciska,
2245Liczy chorągwie Niemców i obozowiska:
Widzi szereg pancerny nad Niemnem rozwity,
A tam ciosają kłody, uwiązują płyty,
By ułatwić przeprawę. Po tratwach, po moście
Wkrótce przyjdą do Pullen nieproszeni goście.
2250Gotowe im przyjęcie — już się ukrop pieni,
A na polach litewskich nie braknie kamieni;
Daremnie w hełm uzbrajać i głowę, i szyję,
Wrzątek oczy zaleje, kamień łeb rozbije;
A topory, z krzemienia wyciosane świeżo,
2255Bohaterskim zamachem w ich serca uderzą.
Z napiętymi łukami, celując z daleka,
Ciżba Litwy na wale tylko hasła czeka.
Margier zmierzył szerz Niemna i obozowisko:
„Ha! złoczyńcy! namioty rozpięli za blisko,
2260Nasze strzały dolecą, jeszcze pędu stanie[155] —
Hej! puścić chmurę żądeł na ich powitanie!”
I już łuk swój dębowy napiął do wystrzału,
Kiedy dzwonek za Niemnem oz wał się pomału,
U Krzyżaków ucichła wrzawa obozowa,
2265A chorągiew nadbrzeżna, do boju gotowa,
Uklękła — snadź[156] się modlą — Margier łuk natęży:
Oto Mistrz, ze starszyzną i z orszakiem księży,
Idzie z wolna pod namiot, gdzie kościół ubrali,
Poznał go wódz litewski pomimo oddali,
2270Wziął na oko — wycelił[157] — już go ma pod strzałą,
Chciał już strzałę wypuścić; lecz serce zadrżało:
„Nie! — zawołał — niech żaden nie strzela, nie mierzy,
Dopóki Niemcy swoich nie skończą pacierzy:
Oni modłą zajęci poklękli na ziemi,
2275My nie walczym z ich bogiem, jak oni z naszemi.
Oni ufni w odległość i w swój zastęp krzepki,
Nie mogą się w tej chwili spodziewa: zaczepki,
Uderzyć niespodzianie — to byłoby zdradnie”.
Rzekł, odpuścił cięciwę, łuk na ziemi kladnie,
2280A sam upadłszy na twarz, przed obliczem Litwy,
Do swych bogów błagalne posyła modlitwy.
I z obu brzegów Niemna była chwila ciszy,
Że się brzękot polnego konika posłyszy,
A zza chmurnych obłoków, jak dobra otucha,
2285Słońce się uśmiechnęło — Pan modlitwy słucha.
XIV
Trwa cisza uroczysta — wtem z lasu znienacka
Odezwała się trąba miedziana krzyżacka,
Zagrał potem głos drugi i sto, głosów za nim,
Aż zabrzękło powietrze chrapliwym zgrzytaniem.
2290I wali się na brzegi niezliczona tłuszcza,
Na Niemen dziesięć płytów, dziesięć tratew spuszcza,
Tłum się ciśnie na pomost, aż zatapia drzewa,
A na każdej z tych tratew chorągiew powiewa,
Zadrgał Niemen — wioślarze uderzyli w wiosła,
2295Połowa wojsk krzyżackich żwawo się poniosła
Margier skinął, wycelił — i z tratew, co płyną,
Krew bryzgnęła ruczajem nad Niemna głębiną,
I zajękło sto piersi wyziewając ducha,
I sto trupów krzyżackich do głębiny plucha[158].
2300Wioślarze przyspieszają i wiosła, i drąga,
Kipi Niemen — rząd tratew pod wały nadciąga.
Z przekleństwem wystrzelili krzyżackie łuczniki,
I kilka mężnych trupów od strony Puniały
Stoczyło się z okopów przez urwiste wały,
2305Aż w Niemnowej topieli drgnął łoskot ponury
Jak gdyby stos kamieni zawalił się z góry.
XV
Przybijają do brzegu najezdnicze tratwy;
Lecz wybrzeże urwiste, a przystęp niełatwy,
A nad głową na wałach Litwinów gromada,
2310I grad ciężkich kamieni na Krzyżowców spada.
Lecz choć wisi już nad nim mordercza siekiera,
WalkaKsiąże saski odważnie na górę się wdziera,
A wśród hucznych okrzyków, że aż słychać w lesie,
Za nim ciżba pancerna po wąwozach pnie się.
2315Już doszli napastnicy do połowy wałów,
Już głowy najezdnicze wolne od wystrzałów,
Kiedy na płytkim głazie w mordercze objęcia
Stary Lutas pochwycił niemieckiego księcia,
I cisnął go na ziemię tak potężnym rzutem,
2320Aż stęknął żwir pod ciałem w żelazo okutym,
I młotem tak mu silnie do piersi uderza,
Że aż zgrzytnął blaszany napierśnik rycerza;
Ale Krucygier zręczny, jak liszka, jak żmija,
Wstaje, skręca się, z ramion litewskich wywija,
2325I nim się starzec spostrzegł — tak go mieczem płatnie,
Że Lutas padł, wydając jęczenia ostatnie.
Zerwał się — jeszcze, zamach ostateczny czyni,
Już mu spieszą na pomoc zawzięci Litwini,
Gdy Rudolf książę saskie skinął na Krzyżaki:
2330„Zabierzcie go! nam dzisiaj przyda się dziad taki:
Musi znać przejścia twierdzy — odprowadźcie dziada,
Niech go tam Ransdorf Warner najściślej wybada;
Nim z cielska zgrzybiałego dusza nie uciekła,
Nim szatan poganina pochwyci do piekła —
2335Pod mękami niech nasze zawiadomi wodze
O murach, lochach zamku, o całej załodze.”
Rzekł, a jego żołdacy w tejże samej chwili
Konającego starca na ręce chwycili,
Zbiegli z krętego wału, zanieśli do łodzi.
2340A choć ze starej głowy krew bystro uchodzi,
Lutas wyciągnął ręce, jak szpony jastrzębie,
Chwycił jednego z Niemców i w Niemnowe głębie
Strąci z łodzi — i upadł na ręce wioślarzy,
Bełkoce nieprzytomnie, coś o bitwie marzy.
XVI
2345
Już Niemcy wał zdobyli — do warownej ściany
Wleką burzące działa, grzmotliwe tarany.
Huknął straszliwy łoskot, aż się wstrzęsły góry.
Margier ścian swoich broni — jego głos ponury,
Choć Krzyżaków napełnia zwątpieniem i trwogą,
2350Ale wszyscy Litwini słyszeć go nie mogą.
Cóż litewscy bojacy? liczba ich niedługa,
A reszta — motłoch trwożny uciekły od pługa,
Ciska strzały na oślep, z rąk bardysze[159] roni,
Ścianę osłania pierśmi, lecz jej nie ochroni.
2355Grzmotnął armatni wystrzał, jak piekieł widziadło…
Runął mur, pękły balki, pół ściany odpadło.
Jeszcze chwila… a jeźli nie odeprą krzepko,
Wnet się Niemcy zapastwią nad dziatwy kolebką;
Taka myśl rozpaczliwa i okrzyk Margiera,
2360W ich piersiach budzi męstwo, co już obumiera.
Choć zgruchotane ściany, obalone głazy,
Pierś jest murem warownym, mocniejszym sto razy
Od wypalonych cegieł i twardych kamieni;
Poczuli to litewscy męże zrozpaczeni,
2365I jakby nową siłą Perkun[160] ich obdarza,
Jakby zstąpił sam Poklus[161] ze swego ołtarza,
Tak w obec nieprzyjaznych taranów i kuli,
Nieśmiertelną odwagę w swej piersi poczuli.
WalkaW poszarpanych odzieżach, okryci kurzawą,
2370Dobyli sił ostatnich na obronę krwawą;
Krzycząc z ochrzypłej piersi usty spalonemi,
Uderzyli zajadle na wroga swej ziemi.
Niemieckim szwargotaniem wzywając Maryję,
Krzyżak ciężkim pałaszem każdy cios odbije.
2375A kiedy lotna strzała nie służy z pobliska,
Przy obalonej ścianie dwa wojska się ściska,
W jedną potworną całość zlewa się i splata,
Jak gdyby fala czarna, ruchoma, iskrzata.
A coraz ciężkie ciało do Niemna się zwali,
2380Trąba zgrzyta, krew świszcze, stal brzęczy po stali,
Ziemia stęka, jak gdyby wzruszona do głębi,
A wiatr gęstą kurzawę pod niebiosa kłębi,
A gwarny wir bojowy kipi tak bezładnie,
Że ucho nic nie schwyci, oko nic nie zgadnie.
2385Wzięli górę kudłaci wojownicy w czerni.
Staczają się po wałach rycerze pancerni,
Niosą rannych i trupów znakomitszej braci;
A kto życia nie stracił, ten już siłę traci,
Zbiera pogięte hełmy, potrzaskane miecze,
2390I ucieka od Litwy — nie zawsze uciecze:
Owdzie oszczep ciśnięty z Margierowej dłoni,
Owdzie strzała swym żądłem kamiennym dogoni,
I trupem go położy, skarze za bezprawia.
Już się tratwa po tratwie za Niemen przeprawia,
2395A dopóki wioślarze skręcą przy zatoce,
Kamień z góry zepchnięty po ich tratwach grzmoce,
Złamie sosnowe kłody, lub balki rozdzieli,
I trwożnych niedobitków pogrąża w topieli.
Krwawe słońce zachodzi — świat grąży się w ciemnie,
2400
KrewWszędzie krew: na niebiosach, na ziemi, na Niemnie,
Na twarzy bojowników i na ich odzieży,
I na ostzach orężów, co żer miały świeży.
Wreszcie krzyżowe hufce opuściły wały,
Tylko same Litwinów garstki pozostały;
2405A na ich czele Margier, na włóczni oparty,
Każe niecić ogniska, rozporządza warty;
A cała jego odzież zbryzgana posoką,
Twarz blada, krwią zabiegło bohaterskie oko,
A miecz jego morderczy, gdy się żniwo kończy,
2410Silnie utkwiony w ziemię krew kroplami sączy.
XVII
Wokoło wodza ciżba strudzona i cicha
Trupy Niemców do Niemna pogardliwie spycha;
Nie odziera ze zbroi: bo zanadto spieszy.
Legł mężny Hanneberger, pan Niemieckiej Rzeszy,
2415Znany rycerz turniejów, co z żywą ochotą
Szedł z Krzyżaki na Litwę po laury i złoto;
Książe saski przez ramie dostał cięcie żwawe;
Poległ komtur z Elbląga, co radził wyprawę;
A Wilhelm, stary łucznik, co na miód się kwapił,
2420Zamiast kowieńskich lipców krwi własnej się napił,
Padł przy zachodniej baszcie przywalony cegłą.
Pan tylko z górnych niebios policzyć to może,
I na cię, Wielki Mistrzu, hrabio Teodorze
2425Policzy krwi ich winę!
XVIII
„Jutro plon się pożnie!”
Rzeki Margier sam do siebie, i zwrócił pobożnie
Bohaterskie spojrzenie ku wieczornej zorzy.
„Ausko[164] święta! tyś bóstwo, w tobie ogień boży,
2430W tym zarzewiu kraśnieje potęga i siła;
Dzięki, żeś jego iskrę w piersi nam rzuciła!
Wróg odparty na chwilę, gdy wróci na dłużej
Kraśna jutrznio! twój promień niech nam szczęście wróży! —
Do roboty, Litwini! za nami są nieba,
2435Zgruchotano nam mury, naprawić je trzeba
Ciosajcie nowe ściany i kamienie znoście,
Przez noc niech stanie baszta: bo znów przyjdą goście.
Niewiasty i starcowie niech naprawią wieżę,
A, mężowie od boju, spożyjcie wieczerzę,
2440I niech każdy wychyli miodu pełną czarę;
Najpierwszą wlać na ogień bogom na ofiarę,
Rozłammy chleb na braci pogrzebowej stypie:
Może jutro nas kurhan bojowy przysypie.
Kapłani, grajcie w gęśli, rozpocznijcie pieśnie,
2445Niewiasty, poprzestańcie płakać tak boleśnie;
Kto dziś został sierotą po ojcu, po bracie,
W Litwie matkę, a we mnie brata pozyskacie”.
Rzekł, złożył hełm na trawie, wyzuł[165] się ze zbroi,
I spłakanym sierotom chleb dzieli i kroi,
2450I do siwego starca, i do biednej wdowy
Przpija czarą miodu obchód pogrzebowy.
Na wałach gwar i życie spokojne powraca,
Przy bojowych ogniskach wieczerza i praca,
W Niemnie iskrzą ogniska — a po całej niwie
2455Echo nocne odgłosy powtarza leniwie,
I krzyżackie piosenki, i modlitew szmery,
Jęk ranionych, gwar ludu i łoskot siekiery.
Pieśń piąta
I
Ransdorfowi, co pełnił odwodowe straże,
Wielki Mistrz na bój pierwszy puszczać się nie każe;
2460Chrobre jego łuczniki o jutrzejszym świcie
Pójdą na bój morderczy na śmierć i na życie:
Starszyzna rozjątrzona dzisiejszymi klęski,
Na jutro przepowiada swój tryumf zwydęzki.
Bez dzwonu i bez pieśni, przy modlitwie cichej,
2465Znakomitszych zabitych pochowali mnichy,
Aby słysząc z daleka pogrzebowe tony
Nie brał większej otuchy poganin wzgardzony,
Albo niegodnym śmiechem szyderczej radości
Nie dał w urągowisko chrześcijańskich kości.
2470Wedle[166] namiotów wodzów palą się ogniska,
A krzyżackie rycerstwo otacza je z bliska;
A przy każdym ognisku ksiądz w komży i stule
Przemawia do rajtarów pobożnie i czule,
Zagrzewa do odwagi, by walczyli śmielej,
2475Wróży zabitym niebo, bo w Panu zasnęli,
I z Biblii przytacza wzory znakomite
I uciśnionej Litwy bałwochwalcze syny
2480A przekształcając pismo gwoli[173] swej potrzebie,
Woła z Mojżeszem[174]: „Wodze! zbierzcie lud do siebie,
Idźcie pod mury miasta, głosząc spokój Boży,
A kto was nie usłucha, kto bram nie otworzy,
Rozpocznie z tobą wojnę — niechaj ginie zgoda
2485A gdy Pan Bóg bezbożnych w wasze ręce poda,
Wszędzie mieczem straszliwym spustoszenie nieście,
Niech padną głowy męskie i głowy niewieście,
Niech sprośni bałwochwalcy giną w jednej chwili,
Aby was nieprawości swych nie nauczyli.
2490Przez wasze mściwe ręce Bóg niewiernych karze;
W pień wyniszczcie ich głowy, w popiół ich ołtarze!”
Takimi okrzykami mnich wytęża płuca,
W zapale fanatycznym miota się i rzuca,
Krew mu kipi w źrenicach, a na uściech piana,
2495I śpiewa pieśń Judyty[175] padłszy na kolana:
„Panie! spójrz na obozy Assyryjskiej czerni[176]…
Niech się w niwecz obrócą, niech giną niewierni!
Na próżno w swojej liczbie ufa motłoch ślepy,
W swoje tarcze i strzały i w swoje oszczepy,
2500A nie wie, z kim prowadzi świętokradzkie boje,
Że ty sam kruszysz miecze, a Pan imie twoje!”
Tak mnich pokrzepia w wojsku upadłego ducha,
A żołdactwo pobożnie kaznodziei słucha,
I nadzieję wygranej już pewniejszą liczy,
2505I napawa się myślą bogatych zdobyczy.
Spowiedź, GrzechW inszym zasię namiocie mnich na tarczy siedzi,
Udziela rozgrzeszenia i słucha spowiedzi,
Bo jako napisano w zakonnym statucie:
„Gotujcie się do boju w żalu a pokucie,
2510Bądźcie zbrojni w zasługę, a cnotą orężni,
Niewinność chrześcijańska niech serce umężni”.
Krzyżactwo, pisanemu wierne zakonowi,
Jeden grzech wyspowiada, nim drugi ponowi,
Zmiata z serca wspomnienia ominionych zbrodni,
2515Aby nowym gadzinom lęgnąć się wygodniej,
I przy blasku smolnego drzewa lub łuczywy
Przenajświętszy Sakrament dzieli mnich sędziwy
„Oto Baranek Boży, który grzechy gładzi!”
2520Dzwonek brzęczy, ksiądz pieje, a cała gromada
Długimi szeregami na kolana pada,
A blask smolnych pochodni miga uroczyście
Między konary sosen i dębowe liście.
II
Białe wodzów namioty na zielonej darni[179]
2525Od ognia, co w nich gore, sieją blask latarni.
Stamtąd nie bierze chwały Odkupiciel świata,
Tam nikt z braci w kościelny dzwonek nie kołata;
Zamiast modłów szeptanych pobożnymi usty,
Słychać brzękot pucharów i piosnkę rozpusty;
2530Tam śpiewak obozowy, Minnesinger[180] stary,
Wypieszczonymi takty rwie w struny cytary,
Nie pomnąc, jak jest świętą dostojność śpiewacza,
Lubieżne krotochwile bezczelnie przytacza,
A pjane serce wodzów w takt bardonu[181] tętni;
2535Otaczają śpiewaka rycerze namiętni,
Gromada strojna w togi i zakonne płaszcze
Na słowa nieprzystojne śmieje się i klaszcze;
Najdzielniejsi wodzowie, najgorliwsi księża,
Każdy ku brzydkiej pieśni uwagę natęża,
2540Nalewa pełny puchar niemieckiego wina
I wtórować śpiewaczym tonom rozpoczyna.
Piosenka i modlitwa i dziki gwar szału
Nad obozem krzyżackim wznoszą się pomału,
A nieskalane echo litewskiej pustyni
2545Powtarza je po cichu, snadź[182] gwałt sobie czyni.
III
Ransdorf w swoim namiocie, jak zakonnik w celi,
Siedzi jeden, powszedniej ochoty nie dzieli:
Myśl o Egli, od czasu gdy ujrzał swobodę,
Ochrania od skażenia jego serce młode.
2550Bo hulacka piosenka szału i rozkoszy
Boleści rozpaczliwej z serca nie wypłoszy,
Na zgryzotę sumienia, ach! niełatwa rada,
Winem nie zalać iskry, co mu pierś przejada.
On klęczał przed ołtarzem i modlił się co dzień,
2555Winił się na spowiedzi, jak najcięższy zbrodzień,
Przedstawiał swą niewdzięczność w straszliwej postaci,
Jako Litwie żelazem za gościnę płaci.
Ale mnich, co go przyjął na pokuty łono,
Co chciał wskrzesić do życia duszę zrozpaczoną,
2560Na próżno doń przemawiał w imię sprawy Bożej,
Zamiast ranę wyleczyć, rozjątrzył ją srożej:
Bo słysząc, że dla Boga walczą się te kraje,
Że zdrada w imie Pańskie zdradą być przestaje,
Zachwiał się młody łucznik w młodocianej wierze,
2565I coś mu było ciężko, gdy mówił pacierze;
Pierzchły swobodne myśli z ociężałej głowy,
A piersi jakby kamień przywalił grobowy.
IV
Ransdorf marzył w namiocie daleki od ludzi,
Kiedy go szelest zbroi z marzenia obudzi:
2570Łucznik z pobojowiska wszedł pod namiot żwawo
Oblany krwią, osypan bojową kurzawą.
Więzień„Wodzu — rzecze — bojowe przynosim ci dary,
Jest to umierający bałwochwalca stary.
Waleczny książę saski (niechaj żyje zdrowo)
2575Zwalił starego czarta siłą Samsonową,
A póki dusza w cielsku, przytomność w umyśle,
Poleca Waszej Cześci wybadać go ściśle
O tajnych lochach zamku, którymi się wciska,
Aby węża wykurzyć z jego legowiska,
2580Nie dobyć zamku szturmem: silną ma obronę,
Jak liche gniazdo sępie do skał przyczepione;
Ale ten dziki starzec, przyciśniony nożem,
Opowie insze drogi, którymi wejść możem.
Przynosim go pod samy namiot Waszej Cześci;
2585Ależ to silny Litwin, ze sto czartów mieści,
A całą staję[183] ziemi zawalił swym ciałem,
A takiej długiej brody nigdy nie widziałem,
A choć we krwi opłynął, choć wyziewa ducha,
Olbrzymim głosem z piersi jak z kotła wybucha.
2590Tak łucznik gadatliwy o swym jeńcu gwarzy,
A Ransdorf, co go słucha, pobledniał na twarzy,
I jak zbrodniarz, którego na torturę zową,
Wychodzi przed swój namiot.
V
Tam z powisłą głową
2595I z przebitymi pierśmi, skrępowany w sznury,
Leżał Lutas otulon szmatami wilczury[184];
Odarty ze przyłbicy i z miecza, i z młota,
Poczerniałymi usty złorzeczenia miota,
Szamoce się z więzami jego ręka wściekła,
2600Po jego siwej brodzie płynie krew zapiekła
Ransdorf skinął, i z ramion rycerskiego dziada
Ocięto gruby powróz, co ręce przejada;
A starzec, jakby upiór, jakby trup mogilny,
Wstał… zachwiał się na ziemi i upadł bezsilny;
2605Tylko całą potęgę i duszy, i ciała
Skupił w dzikiej źrenicy, co krwią zakipiała;
Raz spojrzał na Ransdorfa, tak dziko, tak hardo,
Że go zdeptał spojrzeniem i przeszył pogardą
I jęknął: Przekleństwo„W uroczystej śmiertelnej godzinie
2610Witaj, młody rycerzu i chrześcijaninie!
Mianowano cię wodzem… los godzien zazdrości!
Pożądanych do Litwy sprowadziłeś gości!
Witam cię i pozdrawiam przekleństwem mej ziemi,
Które Litwa wyrzecze nad kośćmi mojemi.
2615Zbawiłem cię od śmierci w zlitowaniu podłem —
Więc to ja tę szarańczę na Litwę przywiodłem,
Co jej niwę pustoszy… O! gdzież moja chwała?
Gdzie krew, co w tylu bitwach chrobrze się wylała?
Przekleństwo, ej, przekleństwo pozostanie po mnie!…
2620Tyś, zwyczajnie jak Krzyżak, działał wiarołomnie:
Tak uczy wasza wiara i wasi prorocy,
Za chleb ofiarowany rzucić kamień z procy,
Za uścisk płatnąć mieczem — tyś dziecko bezprawi,
Nie winien srogi tygrys, że się we krwi pławi;
2625Lecz ten godzien zaginąć w piekielnej czeluści,
Kto zwierzę krwi niesyte z kagańca wypuści….
KrewOto krew naszych braci, płomień naszych zgliszczy
Słyszę z dala jak huczy, przelewa się, świszczy,
I gorącym potokiem leje się do łona,
2630I miga przed oczami jak chusta czerwona.
Wkrótce ty sam obaczysz, co jest zgon zbrodniarza.
Zgryzota bystrym słuchem przed śmiercią obdarza:
Ja słyszę, jak z niebiosów Perkun mnie przeklina,
Jak płacze każda matka i każda dziecina,
2635Jak jęczy biedna Egle uwięziona w wieży,
W którą topór kapłański w tej chwili uderzy
W zamian za twoją głowę — niechaj mnie przeklina!
I tutaj moja zbrodnia, i tu moja wina.
Gdzie wtedy był mój topór, gdy truchlejąc cała,
2640Niegodne dziecka Litwy uczucia wyznała?
Dlaczegom jej nie zabił? jednym cięciem mojem
Obdarzyłbym i Eglę, i Litwę spokojem!
Czemum ci nie dał zginąć na ofiarę piekła?
Czemu ze starych oczu łza grzeszna pociekła?…”
2645Tak Lutas, słabym głosem rozdzierając płuca,
Na wilgotnej murawie targa się i rzuca,
I ręce to wypręża, to do prośby składa.
„Młodzieńcze! jeszcze jedna zostaje ci zdrada:
Ukazać loch tajemny — O! rycerzu krzyża!
2650Patrzaj: oto się Lutas do prośby poniża,
Błagam cię, wiarołomco, w imieniu mej ziemi:
Nie mów o tajnym lochu przed braćmi twojemi.
Jeżeli nie wejdziecie przez tamte bezdroże,
Jeszcze Litwa na siłach pokrzepić się może…
2655Szalony! co ja czynię? i co mi się marzy?
Że w pół drogi zbrodniczej zatrzymam zbrodniarzy?!
O nie! ty się nie cofniesz przed żadną ohydą!
Jak wilki do owczarni niech podkopem wnijdą,
Niech zburzą gród Margiera Niemcy wiarołomni…
2660Lecz przysiągłeś na Boga… twój Bóg się dopomni
Zemsty za pogwałcone klątwy uroczyste —
O! przybity do krzyża chrześcijański Chryste!
Ciśmj z krzyża piorunem, poganin Cię błaga,
Niech się pomści krew Litwy i Twoja zniewaga!
2665Albo wróćcie mi siły i miecz dajcie w ręce,
Ja się zemszczę… do łuków! do mieczów, młodzieńce!
Brońcie wejścia do lochu! bo już wróg napada!
Powiedzcie Margierowi… że w obozie zdrada,
Że Lutas… zdradził Litwę!…” Chrzest, Kłamstwo, ŚmierćTu oddech się zatnie;
2670Ryknął lew strasznym płaczem — ryknienie ostatnie
Rozległo się w pustyni. Choć w krzyżackim tłumie
Nikt, krom[185] wodza, litewskiej mowy nie rozumie,
Jednak wszyscy pobladli, każdy oddech ścina;
A tylko mnich brodaty, słysząc z ust Litwina,
2675Że wymawia Chrystusa i ręce podnosi:
„Oto — rzecze — poganin chrztu świętego prosi,
Z płaczem wyznaje grzechy, spowiada się w skrusze,
„Spieszmy odebrać piekłu zatraconą duszę!”
I juz ze stągwią wody z Niemna zaczerpniętej
2680Chciał nad czołem Lutasa odprawić chrzest święty,
Przybliża się ostrożnie i wyciąga szyję —
„Ciesz się, piekło! już stary poganin nie żyje!”
VI
Na ziemi poszarzało, na niebie już świta.
Ransdof jak martwy posąg, jak kolumna wryta
2685Stał nad trupem Lutasa — co myśli? co marzy?
Szatan mu dziką rozpacz napisał na twarzy,
Jego czoło zmarszczkami najeża zgryzota,
Jako wicher wśród burzy kiedy fale miota,
A w głowie kipią myśli szalone i chore,
2690A całe ciepło cierpień w jego piersiach gore.
„Ha! prawdę powiedziałeś, o starcze złowrogi!
Nie pora zbrodniarzowi cofa: się w pół drogi
Kto raz wirem występku został uniesiony,
Już go twarda konieczność pochwyci w swe szpony,
2695Pchnie ze zbrodni we zbrodnie; na drodze takowej
Chcieć się wstrzymać od grzechu — to może grzech nowy!
Hańba złamać przysięgę… daną w obec krzyża,
Mistrzowi wydać przejście, co k' twierdzy przybliża…
Zdrada, MiłośćChowałbym tajemnicę; ale to się znaczy:
2700Eglę zostawić w rękach litewskich siepaczy.
Nim wał i mur zdobędą rycerze krzyżowi,
Oni jej krew niewinną już przelać gotowi,
I wydrzeć wielkie serce!… O, stójcie, zbrodniarze!
Na wieczne potępienie choć mnie Pan Bóg skaże,
2705Zdradzę was… tajnym lochem łuczników powiodę,
I ofiarę ze stosu wyrwę na swobodę,
I Mistrzowi ułatwię oblężenia pracę,
I za gościnność waszą płomieniem zapłacę.
Niech z dymem waszych dachów, z jękiem waszych dzieci,
2710Przekleństwo na mą głowę do niebios poleci,
I tam wymodli piorun, co mi strzaska łono —
Ja przyjmę bez szemrania karę zasłużoną,
Byle Eglę ocalić — prędzej… prędzej zdrada!”
I porwał róg bawoli, i do ust przykłada,
2715I na swoich łuczników na pobudkę dzwoni,
Aż się zgrzytanie trąby rozległo po błoni,
I wywołało w lesie różnych dźwięków krocie.
Kipi obóz niemiecki, jak rój na wylocie,
A ptaszki, co już dzionek opiewały rychły,
2720Przelękłe nowym gwarem w pół taktu ucichły.
Ozwał się dzwonek na mszę — gwar kipi nad wodą,
Rżą rumaki, co Niemcy na wodopój wiodą;
A zza krawędzi lasu powoli… powoli
Błysnęło jasne słońce — zlej czy dobrej doli.
VII
2725
Litwini już gotowi — oni w nocnej chwili
I basztę zgruchotaną, i mur naprawili,
Osadzili strażami i wały, i wieże,
I bramę do warowni, i Niemna wybrzeże;
A sami do świątyni zeszli się gromadnie,
2730Gdzie Marti suche drzewa do ogniska kładnie,
A podnosząc do góry ociemniałe oczy,
Z podziemnymi bogami swój rozhowor toczy.
A na jej twarz promienną, na postać niewieścią
Cała Litwa pogląda z przestrachem i cześcią;
2735Czy wróżbiarka poblednie, czy rumieńcem pała,
Litwa, jakby w jej twarzy swą dolę czytała,
Płomieni się i blednie. Marti stos rozżarza,
I po trzykroć obchodzi dokoła ołtarza,
I polewa na ogień krew z całopalenia,
2740I coraz insze bóstwo koleją wymienia,
Coraz inszemu bóstwu oddaje pokłony,
Zwraca się do zachodniej, to do wschodniej strony,
Niewidzialnego inszym przywołuje ducha,
Zdaje się o coś pyta, zdaje się coś słucha;
2745Aż nareszcie poczuła nadziemską wyrocznię
I chrapowatym głosem przepowiadać pocznie,
A z czarnych kłębów dymu, jak z piorunnej chmury
Leci odgłos wyrazów drżący a ponury:
„OmenPytałam się u bogów, w czym losu osnowa,
2750Ale niebo milczenie uroczyste chowa;
Chciałam w piekle wyczytać przyszłość tej krainy,
Ale nad całym piekłem lata płomień siny;
Pytałam chmur niebieskich, ale wiatr je kręci;
Pytałam czarnych kruków, lecz żerem zajęci;
2755Tylko płomień Zniczowy — słuchajcie z oddali —
Z jakimś się dzisiaj hukiem niezwyczajnym pali,
Uczuwam w łonie ziemi jakiś dreszcz nieznany,
A noże ofiarnicze spadają ze ściany,
Kędy je zawieszono! — Czuwajcie gotowi!
2760
LosTrzeba spełnić, cokolwiek niebo postanowi:
Bo łatwiej zepchnąć górę do Niemnowej fali,
Prędzej ogień zaskrzepnie, woda się zapali,
Niż z wyroków, nad ludzką zawieszonych głową,
Potrafimy odmienić choćby jedno słowo.
2765Wiele przeszło pokoleń w Litewszczyżnie starej;
Ale jak Litwa Litwą nie było ofiary
Jaka dziś ma się spełnić — biada temu, biada!
Kto z boleści zajęknie, kto sercem nie włada,
Kto z mężów aż do końca nie dotrzyma broni,
2770Która z niewiast przed wrogiem choćby łzę uroni!”
Tak Marti wysilona chwieje się i słania,
A z wałów róg bojowy podał znak spotkania,
„Na mury! — krzyknął Margier — niech Niemiec obaczy,
Co jest walka w rozpaczy, co jest śmierć w rozpaczy!”
VIII
2775
Krzyżacy z nowym wojskiem, jak wczorajszej chwili,
I tratwy naprawili, i Niemen przebyli,
I trzy potężne hufce zmierzają swobodniej
Od Niemna, od Puniały, od strony zachodniej;
Tylko strona południa, gdzie las i bezdroże
2780Wieńcem się wojsk morderczych opasać nie może.
Książe saski, choć ranny, od strony Puniały
Rozwinął po wąwozach hufiec okazały;
Nemur, gościnne książę od Niemieckiej Rzeszy,
Pod zachodnie okopy z rajtarami spieszy,
2785I szykuje konnicę nad szerokim jarem;
Sam Wielki Mistrz od Niemna, pod białym sztandarem,
Na czele swej piechoty przodkowanie bierze,
Wdziera się mimo trudu na strome wybrzeże.
A Litwa ogarnięta potrójną obławą
2790Na wszystkich trzech okopach potyka się żwawo;
W miarę jak rąk ubywa, odwagi przyrasta:
Mąż bierze łuk i włócznię, a słaba niewiasta
Kamieniami i gruzem zamierza z oddali,
Bije w głowy rajtarów i z nóg ich obali;
2795Tylko że słabym rękom ta praca niełatwa.
Dziś ani jeden czółen, ani jedna tratwa
Nie zostały strzaskane od ciosu kamieni,
Rzadko trupem krzyżackim Niemen się zapieni.
A nie bacząc na straty niemiecka drużyna,
2800Coraz wyżej a wyżej po wałach się wspina,
Czepia się na urwiskach, czepia na opoce,
I z bojowych taranów do warowni grzmoce.
Litwa stanęła pierśmi — zakipiał bój ręczny,
Zlał się w jedną gromadę oddział trzytysięczny,
2805I krzyki różnorodne, i szczęk różnej broni
Szalonymi rozgwary uderzył po błoni,
Naokoło warowni rzeź toczy się krwawa,
jakby chmurny obłok kłębi się kurzawa,
I coraz się rozciąga i dłużej i szerzej;
2810Czasem ogień z rusznicy jak piorun uderzy,
Czasem bieżąc po wałach różnymi zakręty
Grzmotnie wśród chmury kamień z wieżycy zepchnięty,
Przebija w chmurze otwór, co znowu się zlewa;
Z chmury tylko krew świszczy, jak deszczu ulewa,
2815I walą się zabici do rzeki, do fosy,
A z twierdzy jęk niewieści kwili wniebogłosy.
Zza Niemna coraz nowi przybywaj ą goście,
I na trupach zabitych, jakby na pomoście,
Stają nowe szeregi na pomoc Mistrzowi,
2820Kędy huf obezsilon, świeżym się odnowi.
A Litwini wciąż jedni wśród nieprzyjaciela;
Oko piaskiem nabite już niecelno strzela,
Ręce trudem złamane nie udźwigną młota,
Słabym tylko zamachem po pancerzach grzmota
2825Silny niegdyś ich bardysz. — Koleją, koleją,
Widzi Margier, żejego bojowniki mdleją[186]
W piersiach zachrzypnął okrzyk, co był silny z rana,
W oczach krew się zapiekła, a na ustach piana.
Zatrąbił do odwrotu, i swój zastęp cały
2830Pod osłonę warowni zgromadził na wały,
I już pod samym wałem ujrzał krzyża znamię.
Spojrzał w oczy Litwinom, i ręce załamie:
Na próżno im wydawać wojownicze hasła,
Ostatnia iskra męstwa w ich oczach zagasła;
2835Ale jeszcze ostatnia nadzieja nie znika.
„Niech silny grad kamieni spotka najezdnika!”
I co żyje: mężowie, niewiasty i dzieci,
Jęli dźwigać stos cegieł — i gradem poleci
Tysiąc strasznych pocisków — a każdy coś znaczy:
2840Bo najstraszniejsza siła to siła rozpaczy!
Jak gdyby pod sturęcznym zamachem olbrzyma
Chwieje się huf krzyżacki, i pochód zatrzyma.
IX
Od wschodniej, od zachodniej, od północnej ściany
Margier ujrzał pęd wroga kamieńmi wstrzymany;
2845Zwrócił się k' południowi — o straszny Perkunie!
Tu chorągiew krzyżacka odważnie się sunie
Z niedostępnych bezdroży — gdzie stara olszyna,
Gdzie się lochów tajemnych siatka rozpoczyna
Silny hufiec niemiecki zachodzi swobodnie,
2850Przed hufcem młody łucznik potrząsa pochodnię,
Zapalił dach i dalej spustoszenie niesie,
I oto płomień wężem zwija się po strzesie!
Obrzucił całą twierdzę. Samobójstwo, Honor„Litwini! — zawoła —
Dajcie rozbrat nadziei: juz się twierdza pali.
2855Modlitwa nie pomoże, męstwo nie ocali.
Jedno zostało… umrzeć… o! gdyby wrogowie
Szanowali cześć niewiast, albo dziatwy zdrowie!
Litwini! ja, wasz książę, z rzewnymi modlitwy
Upadłbym do nóg jego dla zbawienia Litwy.
2860Ale któż Krucygiera o litość umodli?
Trzeba umrzeć… Litwini!. . czyż umrzem jak podli
A na ostatnim trupie mężnego Litwina
Naszych starców i dzieci Krzyżak pozarzyna!
I będzie się na zgliszczach urągać z boleści,
2865Naszych bogów znieważy, niewiasty zbezcześci!
O! nie dopuść, Perkunie, na Litwę tej plamy!
Jeżli trzeba się poddać — trupy im oddamy!
Zapalcie stos ofiarny! wzmóżcie się na sile,
Rzućcie na nich kamieńmi, wstrzymajcie na chwilę,
2870By wrogowie, przyszedłszy w nazbyt rannej dobie,
Nie przeszkodzili spełnić, cośmy winni sobie.
Jeszcze ostatnim gradem na wroga ciśnijcie!
Brat bratu, ojciec dziecku niech odbierze życie:
To lepiej, niźli zginąć od ręki siepacza[187]!”
2875Rzekł, i kamień z okopu co największy stacza,
I twardymi granity od końca do końca
Sto krzyżackich rycerzy w topielisko wtrąca.
X
Twierdza gore, bój kipi — Litwini z rozkoszą
W śródku samej warowni stos ofiarny wznoszą
2880Straszliwy jęk rozpaczy doszedł do podziemi;
Wyszła Marti, jak upiór, z bogami swojemi,
A zagasiwszy Znicza — z wysileniem ducha
Ostatnią jego iskrę na stosie rozdmucha.
Ransdorf widzi z daleka swej zdrady owoce:
2885Marti strasznym toporem w pierś Litwinów grzmoce,
Pod ofiarnym żelazem ściele się gromada,
A kto skonał, kapłanka na stosie go składa;
A dzieci Litwy, pjane szałem i rozpaczą,
Same się zabijają, same na stos skaczą;
2890Niejeden dziki ojciec wśród pogorzeliska
Chwycił syna z kolebki i na ogień ciska;
A matka jeszcze trupa spalonego pieści,
Nim ją przyszli zabijać — skonała z boleści,
Margier kapłanom w trąby odezwać się każe,
2895Aby się podniecała wściekłość przy ofiarze;
A sam z kilku mężnymi własne mury wali,
Strąca balki[188] na Niemców, by nie przeszkadzali
Spełnić się losom Litwy przy ofierze krwawej. —
Pociesz się, Wielki Mistrzu, żniwem twej wyprawy!
XI
2900
Kiedy Litwę ogarnął jej zapał szaleńczy,
O Egli zapomniano, że w więzieniu jęczy —
Ransdorf z ogniem i mieczem, jakby zbójca dziki,
Obiega całą twierdzę z wiernymi łuczniki,
Po znajomych komnatach snuje się dokoła,
2905I w ręce na nią klaszcze, po imieniu woła.
A chociaż płomień huczy, a bój z dala wrzeszczy,
Choć się z echem rozlega płacz matek złowieszczy,
Chociaż echo szaleje wpośród komnat próżni —
On pewien, że ją znajdzie, że jej głos odróżni,
2910Wpadł szaleniec do lochów w ofiarnej podziemi,
To deptał bogi Litwy, to klękał przed niemi;
Wreszcie w lochach podziemnych, których nie pamięta,
Znalazł ciemne więzienie, gdzie Egle zamknięta.
XII
Ona z piętnem boleści na wybladłej twarzy
2915Siedziała w głębi lochu — coś głęboko marzy.
Promień słońca ukradkiem jej oblicze złoci:
Zbiedniał kraśny rumieniec wśród murów wilgoci,
Schmurniało piękne czoło, powisła jej głowa,
A na jej ustach bladość spoczęła grobowa;
2920Rzekłbyś, że skamieniała, jak martwa opoka,
Gdyby nie iskra życia, co strzela z jej oka.
Gdy Ransdorf ostateczne wysilenia czyni,
Kiedy pękły żelazne wrzeciądze[189] jaskini,
Cofnęła się… trwożliwie krzyknęła boleśnie,
2925 Patrzy nań nieprzytomna jak na widmo we śnie.
Ransdorf krwią obryzgany przed dziewicą klęka:
„Córko Litwy! błysnęła ostatnia jutrzenka
Nad gniazdem twego rodu — cała twierdza gore[190]!
Przybiegam cię ocalić: och! przybiegam w porę:
2930Płomień ostatnie balki na dworcu[191] przepala,
A Krzyżacy do twierdzy cisną się jak fala,
A Litwini pod zamkiem rozpaczliwą zgrają
Sami się na ofiarę bogom zabijają,
Aby żywo nie wpadli pod niemiecką władzę.
2935Idźmy stąd, piękna Egle, ja cię uprowadzę!
Straszny dzień!… uciekajmy… czy widzisz dym czarny?
Czy słyszysz huk płomieni i okrzyk ofiarny?
Czujesz, jak tu gorąco już przepala cegły?
Spieszmy! bo droga trudna, a nasz cel odległy…
2940Ja ciebie uprowadzę szlaki znajomemi
Z niebezpieczeństwa wrogów, ze zgliszcza twej ziemi!”
Rzekł, i patrząc z rozkoszą w oblicze dziecięce
Chciał miłe sercu brzemię pochwycić na ręce;
Ale córka Margiera łagodna a cicha,
2945Skinieniem go oddala, spojrzeniem odpycha,
A w tym jednym spojrzeniu tyle sił wytęża,
Że, jak pchnięty ramieniem bojowego męża,
Cofnął się młody Krzyżak. — „Stój, dziki zuchwalcze!
Kto ci mówił, żem słaba? że siebie nie zwalczę?
2950Co znaczą mego domu gorejące ściany?
W twoim ręku pochodnia i miecz krwią zbryzgany?
Posłuchaj mnie, Krzyżowcze! och! niedawno jeszcze
Tako najsłodszą myślą biedne serce pieszczę,
Ze z tobą w cudzej ziemi będę pędzić chwile,
2955Obowiązki dla bogów, dla Litwy uchylę,
Porzucę dom i ojca… i będzie mi błogo,
I tu nie pożaluję nikogo… nikogo;
W snach widziałam twój domek i morskie wybrzeże
I mury waszych zamków, i kościelne wieże;
2960Przysięgłam twemu bogu, że moich porzucę
I skłonię całe serce ku jego nauce…
Lecz dzisiaj w moich myślach i w sercu inaczej:
Ty przywiodłeś do Pullen krzyżackich siepaczy,
Wniosłeś do mojej strzechy i miecz, i pożogę,
2965Dzisiaj Litwa chce ofiar — cofnąć się nie mogę.
Moja powinność umrzeć w ofiarnej postaci
Obok mojego ojca, obok moich braci.
Weź ten krzyż… mnie nie wolno nosić go na łonie:
Egle ze swymi bóstwy w jednym stosie spłonie.
2970Stąd nie zdołasz mnie wyrwać całą swoją mocą
I nigdy się nie dowiesz: do kogo i po co
Zaszlę ostatnią modłę…”
XIII
PożarTak mówiła śmiało.
O duszo Margierowa! czemu słabe ciało
2975Obrałaś za mieszkanie? czemu we łzach oczy?
Czemu ten dym, co buchnął, twoją główkę mroczy?
Czemu płomień pożarny, co się mignął z dala,
Z piersi ostatni oddech gorącem wypala?
Egle traci przytomność, chwieje się i pada,
2980płomień już się wgryza, sklepienie przejada,
I w głębokie podziemie od baszty przyległej
Posypały się głownie i runęły cegły.
Spośród gruzów pożarnych, dymu i płomieni,
Porwali biedną Eglę łucznicy strwożeni;
2985A Ransdorf na ich czele, jako czujna warta,
Ukazuje im drogę, płomienie rozgarta[192];
A gdy wyszli z podziemia, on drżący i siny
Mieczem toruje drogę pomiędzy Litwiny.
Tam już z wałów ostatnie cofnęły się straże,
2990A twierdza jednym hukiem goreje w pożarze;
Ze wszystkich stron Krzyżacy wpadają i wrzeszczą,
A ich trąba ogłasza godzinę złowieszczą,
To chychoce, jak szatan, to syczy, jak żmija.
A Litwa nieprzytomnie sama się zabija:
2995Tam morderczym toporem brat uderza brata,
Ojciec własne niemowlę bardyszem rozplata,
Dzika Marti ze stosu płonącego drzewa
Ostatnią dla nich pieśnię pogrzebową śpiewa,
Poleca swoim bogom dusze tych, co płoną,
3000I wywija w powietrzu siekierą święconą.
OgieńRansdorf z lubą zdobyczą przebiega podwórze,
Przeciska się przez ognie, topory i noże,
I mieczem nieprzytomne wymierza zamachy
A jego hełm i pancerz, wykowane z blachy,
3005Napaliły się w ogniu, pierś i głowę pieką. —
O! w tej głowie, w tej piersi goręcej daleko!
Wrząca dusza młodziana silniej płomienieje
Od zgryzot i obawy, i trwożnej nadzieje.
XIV
UcieczkaWierni jego łucznicy, uchyliwszy głowy,
3010Nieśli omdlałą Eglę za obwód zamkowy,
Gdzie spod olchy, zawarte kamieńmi i kłodą
Poczynają się lochy, co do Niemna wiodą,
W których była ostatnia obrona Litwina,
A których dziki widok tyle przypomina.
3015Och! bo w życiu Ransdorfa to miejsce nie lada:
Tędy go wiodła miłość, tędy wiodła zdrada,
O poranku szedł tędy na czele swej młodzi,
A teraz jak kochanek szczęśliwy przechodzi.
Lecz choć sercu i męstwu dziś stało się zadość,
3020Czemu na jego twarzy nie kraśnieje radość?
Czemu serce nie kipi w swobodzie młodzieńczej
Gdy szlachetne żądanie skutkiem się uwieńczy?
Już swobodny od mieczów i pogorzeliska,
Czerpa wodę z potoku, na twarz lubą pryska —
3025Egle dala znak życia, snadź że coś pamięta,
Swobodniej odetchnęła pierś, bolem ściśnięta,
Otwarła jasne oczy — o radosna zmiana! —
I niebem zabłysnęła dla duszy młodziana,
I sili się przypomnieć wszystkie dnia koleje:
3030Gdzie jest? dokąd ją wiodą? co się w zamku dzieje?
Chce, ale nie śmie spytać, a choć się zapyta,
W oczach tylko łuczników odpowiedź wyczyta:
Bo ich trwogą przeraża podziemne bezdroże,
Zguba jeszcze tak blisko — a głos zdradzić może.
3035„Czas nagli do pospiechu! uciekajmy skoro!”
Tak wołając, łuczniki na barki ją biorą,
A Ransdorf, z zapaloną pochodnią, na przedzie,
Znajomymi zakręty cały orszak wiedzie;
Aż w milczeniu ostrożne posuwając kroki
3040Stanęli u wybrzeża Niemnowej zatoki.
Tam, jak Ransdorf zawcześnie[193] przygotować każe,
Czeka już łódź niemiecka i zręczni wioślarze.
Egle jeszcze w półmartwa, złożona do łodzi,
Spojrzała w stronę zamku, skąd okrzyk dochodzi,
3045I na krwawe płomienie, co jej dom pożarły,
I okrzyk rozpaczliwy z piersi obumarłej
Przeszył piersi Ransdorfa jak ostrym żelazem:
„Puszczajcie mnie do ojca! ja zginę z nim razem!
Ja przed obliczem śmierci odważnie dostoję,
3050Jak wszyscy bracia moi, jako siostry moje!”
Tak jęknęła boleśnie i ręce załamie,
I znów omdlałą głowę przewiesza na ramię,
tA Ransdorf klęczy przed nią i słowa nie mówi,
A wioślarze, na wodza skinienie gotowi,
3055Zepchnęli łódź do wody, zaszumiały wiosła,
I fala z cichym szmerem ich czółno poniosła.
XV
A na zgliszczach zamkowych kipi bój zajadły:
Zwęglone od płomienia ściany już opadły,
Do Niemna, do Puniały płynie krew ruczajem[194];
3060
Samobójstwo, Władza, ObowiązekLitwini nie przestają mordować się wzajem,
Wskakują w stos ofiarny, śpiewają i jęczą,
Obryzgani posoką i pianą szaleńczą
Jeden Margier spokojny wśród jęku swych dzieci;
Żaden mu wściekły wyraz oblicza nie szpeci;
3065Ujrzał zgubę, gdy Krzyżak od lochów się wciska,
Zaprzysiągł, że mu odda trupy i zwaliska,
A jako dobro Litwy, jak bogowie każą,
Ścina głowy swym braciom z uroczystą twarzą;
Nie pastwi się nad nimi, jako wściekły zbójca,
3070Ale pełni powinność książęcia i ojca,
Aby lud bohaterski, sercem ukochany,
Nie przyszedł w pohańbienie dźwigając kajdany.
Szukający zdobyczy wśród zamku płomieni,
Krzyżacy na morderstwo patrzą przerażeni;
3075Od ranka swej wściekłości wywierając dosyć,
Nie śmieją na Litwinów już ręki podnosić.
Choć biorą te szaleństwo za sidła szatana,
Do ich serca wstępuje jakaś cześć nieznana
Dla chrobrych bojowników. Już stos ledwie pała,
3080Już Marti wśród gorących płomieni skonała,
Już słychać słaby łoskot ledwie kilku młotów,
Margier krwawą ofiarę już dopełnić gotów
I przebić własne piersi.
XVI
Wtem z Niemna od brzega
3085Płynącą łódź krzyżacką z daleka postrzega:
Poznał postać Ransdorfa — rzucił wzrok sokoli:
Poznał Eglę — zapłakał… bo mu serce boli.
„Bogowie! ja tu czuwam, gdzie o Litwę idzie,
A tu własna krew moja spieszy ku ohydzie!
3090Wyrodna krew Margiera, Egle nieszczęśliwa,
Spieszy potargać z Litwą rodzinne ogniwa,
I z młodą a najdzikszą krzyżacką gadziną
Ucieka od ofiary, kędy wszyscy giną!
Perkunie! wzmocnij rękę! oto w jednym strzale
3095Ja cześć jej nieskalaną od hańby ocalę!”
Śmierć, RzekaRzekł, i z silnego łuku wymierzył do łodzi,
Nie wierzy w trafność oka: bo mu łzą zachodzi —
Naciągnął — puścił strzałę… pobiegła ze świstem,
Aż Niemen zapluchotał drgnieniem uroczystem.
3100Stanęło w oczach ojca grobowe widziadło,
A z czółna coś białego do wody upadło.
Jeszcze wystrzał, i jeszcze uroczysta chwila,
Łódź skręca się po fali, chwieje się, nachyla,
I z pluchotem jak kamień do Niemna uderza
3105W polerownej zbroicy ciężki trup rycerza.
Zakrzyknęli wioślarze ratunkiem zajęci;
Jeszcze się biała płachta z falami zakręci,
Mignęła raz… i drugi po wodnym obszarze…
Uciekli na brzeg drugi strwożeni wioślarze,
3110A Niemen, jak dotknęła czarodziejska władza,
Znowu płynie spokojnie, znowu się wygładza,
Kręci się lekkim wirem, od słońca połyska,
Nie zgadniesz w jego łonie śladu grobowiska.
XVII
„Spełniła się — rzeki Margier — ofiara straszliwa!”
3115I pochodzi do stosu, i miecza dobywa
Tam już wszyscy Litwini snem wiecznym posnęli:
Ówdzie trup się czerwieni, ówdzie kość się bieli,
Owdzie jęk się wydziera ostatniego ducha,
A nad stosem przygasłym jeszcze dym wybucha.
3120
SamobójstwoMargier kołpak soboli zdjął z rycerskiej głowy:
„Witam cię, chrobra[195] Litwo, w otchłani grobowej!
Daj śwadectwo niebiosom w uroczystej dobie[196],
Żem cześć twoją ocalił i zginął przy tobie!
Nie umarłaś spodlona — tylko nieszczęśliwa!”
3125Rzekł, i szerokim mieczem własną pierś przeszywa,
Oczy wlepił w niebiosa, i trupem się ściele…
Skonał ostatni Litwin na bratnim popiele.
Epilog
Krzyżacy w gruzach cegieł i spalonych głowni
Długo szukali skarbów ukrytych w warowni,
3130Żołdactwo w popielisku długo się szamota
Szukając starych miodów i srebra i złota.
Wycięli stare lasy u Litwinów święte,
Zabrali tuczne trzody dotąd nieporżnięte,
I zburzyli warownię, i z ziemią zrównali,
3135Krzyż na niej postawili i odeszli dalej.
Puszczyki zamieszkały tajemne otchłanie,
Czas objął rumowisko w swoje panowanie,
Na rycerskich popiołach to się trawka wspina,
To porosły pokrzywy i gęsta leszczyna;
3140Potem rolnik zaorał niwę znakomitą,
I posiał na jej łanie chleborodne żyto —
A na gładkiej głębokiej Niemnowej topieli
Czasem się biała płachta o zmroku zabieli.
Ci nie wierzą, ci wierzą — dziwny ród człowieczy!
3145Ktoś ci jeszcze odpowie: że to stare rzeczy,
Że z czasów, gdy Litwini byli jeszcze dzicy,
Jest to chusta grobowa Egli topielicy.
A więcej próżno pytać o przeszłość nieznaną —
Gdzieś ją, słyszę, w łacińskich książkach zapisano:
3150Chcesz się prawdy dowiedzieć, pytaj kronikarzy;
Resztę niech własna głowa, niech serce domarzy.
Przypisy
[10]
Olgierd (ok. 1296–1377) — wielki książę litewski, ojciec Władysława Jagiełły. [przypis edytorski]
[12]
Kiejstut (ok. 1310–1382) — książę trocki, wielki książę litewski w ostatnich latach życia, skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą i uwięziony przez niego w Krewie, gdzie zmarł. [przypis edytorski]
[26]
Perkun a. Perun — bóg pioruna, niebios, ognia i płodności, główne bóstwo litewskie. [przypis edytorski]
[27]
Cierpiał za całą Litwę wszystkimi jej bole — cierpiał za całą Litwę i za wszystkie jej bóle. [przypis edytorski]
[37]
Awinion — miasto we Francji, lokalizacja stolicy papieskiej w latach 1309 do 1370 (tzw. awiniońska niewola papieży). [przypis edytorski]
[61]
Kupido (mit. rz.) — sun Wenus, bóg miłości, przedstawiany z łukiem i strzałami. [przypis edytorski]
[92]
Cypryda (mit. gr.) — przydomek Afrodyty, bogini miłości, pochodzący od Cypru, jej miejsca urodzenia. [przypis edytorski]
[95]
Kto ośmielił Sarmatę (o zbrodni nieznana! ) Zaprzedać kraj rodzimy i swojego pana — aluzja tu do zdrady, której za podmową Teodoryka z Altenburga dopuścił się Wincenty Szamotulski w r. 1331. [przypis edytorski]
[98]
Władysław Łokietek (ok. 1260–1333) — król Polski koronowany w r. 1320, skończył okres rozbicia dzielnicowego. [przypis edytorski]
[101]
bitwa pod Płowcami — starcie polsko-krzyżackie z 23 na 24 września 1330, nierozstrzygnięte, acz tradycyjnie uznawane za polskie zwycięstwo. [przypis edytorski]
[110]
prałat — wyższy dostojnik sprawujący władzę kościelną w kościele katolickim. [przypis edytorski]
[112]
bakałarz (daw.) — osoba z wykształceniem uniwersyteckim (tu użyte pogardliwie). [przypis edytorski]
[115]
komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy. [przypis edytorski]
[117]
Olgierd (ok. 1296–1377) — wielki książę litewski, ojciec Władysława Jagiełły. [przypis edytorski]
[118]
Kiejstut (ok. 1310–1382) — książę trocki, wielki książę litewski w ostatnich latach życia, skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą i uwięziony przez niego w Krewie, gdzie zmarł. [przypis edytorski]
[125]
cypryjska bogini — przydomek Afrodyty, bogini miłości, pochodzący od Cypru, jej miejsca urodzenia. [przypis edytorski]
[160]
Perkun a. Perun — bóg pioruna, niebios, ognia i płodności, główne bóstwo litewskie. [przypis edytorski]
[167]
Samson — siłacz i wojownik izraelski, walczący z Filistynami, usidlony przez kochankę Dalilę. [przypis edytorski]
[168]
Machabeusze — żydowsch powstańcy przeciw władzy rzymskiej, w 164 p.n.e. odnowili państwo Izrael. [przypis edytorski]
[170]
Judyta (bibl.) — bohaterka Księgi Judyty, zabójczyni wodza Asyryjczyków Holofernesa. [przypis edytorski]
Bezpieczne płatności zapewniają:
Dane do przelewu tradycyjnego:
nazwa odbiorcy
Fundacja Wolne Lektury
adres odbiorcy
ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125, 00-514 Warszawa
numer konta
75 1090 2851 0000 0001 4324 3317
tytuł przelewu
Darowizna na Wolne Lektury + twoja nazwa użytkownika lub e-mail
wpłaty w EUR
PL88 1090 2851 0000 0001 4324 3374
Wpłaty w USD
PL82 1090 2851 0000 0001 4324 3385
SWIFT
WBKPPLPP
Proszę czekać...
Słuchaj od tego miejsca
