Spis treści
- Błogosławieństwo: 1 2
- Bogactwo: 1
- Bohaterstwo: 1
- Bóg: 1 2
- Burza: 1 2
- Cnota: 1
- Czary: 1 2 3
- Czas: 1
- Dom: 1
- Dworek: 1 2
- Dworzanin: 1
- Dwór: 1
- Głupota: 1
- Gospodarz: 1
- Gość: 1 2
- Grzech: 1
- Hańba: 1
- Historia: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
- Kara: 1 2 3 4
- Kłamstwo: 1
- Konflikt wewnętrzny: 1
- Korzyść: 1
- Król: 1 2 3 4 5
- Ksiądz: 1 2 3 4
- Marzenie: 1
- Nadzieja: 1
- Naród: 1
- Natura: 1
- Nauczyciel: 1 2
- Niewola: 1 2
- Obowiązek: 1
- Obraz świata: 1
- Obyczaje: 1 2 3 4 5 6 7 8 9
- Obywatel: 1 2 3 4
- Ojciec: 1
- Ojczyzna: 1 2
- Państwo: 1 2
- Patriota: 1
- Pieniądz: 1 2 3
- Pobożność: 1 2
- Polak: 1 2 3
- Polityka: 1
- Polska: 1 2 3 4 5 6
- Pozory: 1
- Pozycja społeczna: 1 2
- Praca: 1
- Prawo: 1
- Przemiana: 1
- Przemijanie: 1
- Przywódca: 1
- Ptak: 1
- Religia: 1
- Samobójstwo: 1
- Sługa: 1 2 3 4
- Służalczość: 1
- Spowiedź: 1 2
- Starość: 1
- Syn: 1
- Szlachcic: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
- Upadek: 1 2 3 4
- Wierność: 1
- Wierzenia: 1 2
- Wina: 1
- Władza: 1 2 3
- Wojna: 1
- Wolność: 1 2 3
- Wróg: 1
- Wygnanie: 1 2
- Zabawa: 1
- Zdrada: 1 2 3 4 5 6 7
- Ziemia: 1
- Żołnierz: 1
Uwspółcześnienia. Zachowano é tzw. pochylone oraz daw. formy fleksyjne (np. czem, tęskliwem okiem itp.; fundamenta itp.), a także charakterystyczne dla języka barokowego podwojenie spółgłosek: dyssydent, hussaria. Uwspółcześniono pisownię w zakresie: 1.) ubezdźwięcznień, np. zkąd -> skąd; 2.) zapisu łącznego/rozdzielnego, np. nielada -> nie lada, nie wdajem -> nie wdajem, niemożna -> nie można itp.; 3.) stosowania wielkiej/małej litery, np. Ołtarze -> ołtarze, Konfesjonale -> konfesjonale itp.; 4.) pisownię joty (z uwzględnieniem rytmu wiersza), np. aryana -> aryjana; 5.) ortografii: puhar -> puchar; zapruszy -> zaprószy; dwónastą -> dwunastą, stóletni -> stuletni, rószczkę -> różdżkę; dzwonicę -> dzwonnicę; imie -> imię, ramie -> ramię; przecięż -> przecież, przecię -> przecie; Brandeburskie -> brandenburskie.
Poprawiono błędy źródła: Holał -> Bolał, Rodziwiłł -> Radziwiłł; szlachicowi -> szlachcicowi; Przesłości -> Przeszłości.
Stare wrota
„Dowieść na mię nie mogą, abym co komu uprosił: bo się za tak u Króla Jegomości Pana mego wdzięcznego i udatnego nie mam, anim jest, ani być chcę. Jeden jednak na się grzech powiem: woźnicy Króla Jmści, który mię kilkanaście lat wozi i ze mną u dworu zstarzał, a nigdy mię nie przewrócił, uprosiłem wielką wakancyję[1] w żupach, groszy 2O na tydzień, aby w starości głodem nie umarł. Jeślim tém zgrzeszył, proszę odpuszczenia”.
Ks. Piotr Skarga, Na artykuł o jezuitach odpowiedź, rozdział I.
Do pana Ignacego Chodźki
1Nie wiem, czy pamiętacie, zacny Autorze Obrazów litewskich, żem na wieczorze u Apolinarego Kątskiego, 23 października zeszłego roku, zaciągnął względem Was dług zadedykowania najpierwszej gawędy, jaką napiszę. Drobna, lecz malująca całą dobroć Waszego serca, przysługa, jakąście mi uczynili, nie wyszła z mej pamięci: lecz czekałem, aż mi się uda wymozolić cóś Was godniejszego. Później okazane przez Was dowody prawdziwej życzliwości — obietnicę przez żart uczynioną zamieniły dla mnie w dług święty. Przyjmcież dobrem sercem dedykację Starych wrót, które uważam za jeden z lepszych moich utworów. Dobry mój J. I. Kraszewski przysłał mi album swych pięknych ołówkowych szkiców, a w nim na jednej karcie pochyloną wiejską bramę z podpisem: Poczciwe stare wrota. Długo i rzewnie zadumałem się nad tym pełnym prawdy obrazkiem (którego załączam tu drzeworyt); a jakim sposobem przyszedł mi na myśl wiecznej pamięci Skarga, jego woźnica, Jan Kazimierz? jak się z idei wrót wysnuł wątek obecnego poematu? raczy wiedzieć jeden Bóg, który w najniespodziewańszej[2] chwili, z najdalszego przedmiotu wysnowywa[3] w głowach naszych dziwne pasma myśli. Wyraz poczciwe wrota, na wiatr może przez Kraszewskiego rzucony, wywołał całą gawędę historyczną. Niech mu Bóg nagrodzi, jeżeli obecna praca moja na co się przyda powszechności; — niech mu Bóg przebaczy, jeżeli wywołał mierność. Cóżkolwiek bądź, Stare wrota idą pod prasę ozdobione Waszem imieniem: nie pogardzajcie chudobą, a przyjmcie wyznanie mojej czci życzliwej.
2Stare wrota
I
W roku zbawienia tysiącznym pięćsetnym
Dziewięćdziesiątym i dziewiątym pono[4],
5Zygmunt, którego trzecim narzeczono[5],
Panował w Polsce; — czy był królem świetnym?
O czem zamyślał? co czyni? jak żyje?
Czyim dał ucho podszeptom zdradzieckim?
O tem szeroko piszą historyje;
10Jeśli chcesz wiedzieć, przeczytaj w Piaseckim.
My się nie wdajem w historyczne sprawy:
Bo strach rozbudzić krytyków z Warszawy.
W skromniejszej mierze trzymając się płota,
Tylko Zygmunta wspomniawszy nawiasem,
15Chcę wam opisać staroświeckie wrota
Przy starym dworku pod litewskim lasem.
Och! dawno chaty zwaliły się ściany
I las wycięto, zorano na grunta
I jeszcze większe nastały odmiany
20Od owych czasów trzeciego Zygmunta.
II
Onego czasu zakon Jezusowy
Był panem serca i królewskiej głowy.
Próżno Zamojski zżyma się[6] na sejmie
Pacta conventa[7] że monarcha targa, —
25Król jezuitom serca nie odejmie:
Bo jego serca pilnował Piotr Skarga[8].
Święty Piotr Skarga! wśród synów Lojoli[9]
Wyrósł, zestarzał — i wierzył w ich cnotę;
Grzmiał z kazalnicy w słowa szczerozłote,
30Żył i pracował zakonowi gwoli[10].
W ręce obłudy dał się nieobłudnie,
I w piersiach uczuć niezgłębioną studnię
I męską wolę, i rozumu siły
Złożył Piotr Skarga na starszyzny ręce;
35Już posiwiały, już k'ziemi pochyły,
Przechował w duszy wierzenie dziecięce.
Z wesołą twarzą, w pokornej postaci
Kwapił się spełnić swych starszych rozkazy:
W świętych źrzenicach[11] sam nie mając skazy,
40Nie mógł jej dojrzeć na sercu swych braci.
Czy w Sandomirzu, gdy szlachta zebrana
Na jezuitów wykrzykuje veto[12],
Albo się ścierać z uczonym Helwetą[15],
45Czy to rycerstwo na koń się sadowi,
Czy idzie z wojny z bogatym obłowem,
Czy rokoszanin zagraża królowi, —
Staje Piotr Skarga z piórem i ze słowem.
On broni świętych tajemnic ołtarzy,
50Zasłania Kościoł od błędnej szarańczy,
W bitnych pancerzach odwagę rozżarzy,
W togach senatu szczepi duch poddańczy.
Dwoi się Skarga — i kędyż go nié ma,
Gdzie woła Kościół lub ziemia rodzima??
55
Mąż wielki sercem, potężny w wyrazy,
Nie dziw, że został filarem Kościoła,
Że pańskie serce u Zygmunta Wazy
Takiemu człeku odjąć się nie zdoła.
Gdy go królewskie zawiodą nadzieje,
60Kiedy mu serce przepełniają żale,
Czegóż się dziwić, że duszę wyleje
Przed Piotrem Skargą przy konfesjonale?
Że gdy jak ojciec od swawolnych dziatek
Doznał zniewagi szlachty czy magnata,
65Już Zygmunt tęskni do spowiednich kratek,
Skarżyć się Skardze na ból, co przygniata?
Że kiedy dworskie pochlebstwo owionie,
Gdy mu dworują koronni panowie,
Tęskliwem okiem patrzy ku ambonie?
70Bo tam z ust Skargi o prawdzie się dowié.
A Skarga kochał Zygmunta trzeciego:
Bo w jego sercu dostrzegał grunt żyzny,
Bo w łzach pokutnych, co mu z oczu biegą[16],
Widział deszcz hojny dla plonów ojczyzny.
75Może ze strachem, z boleścią ukrytą
Popierał głowę króla słabowitą;
Może zwodniczym blaskiem nieomamion
Znał, jak mu cięży pomazańców toga,
I może nieraz modlił się do Boga
80O większą siłę dla Zygmunta ramion, —
A znając dobrze, skąd się krzepkość bierze,
Na drogach Pańskich umacniał go w wierze.
I grunt był żyzny, i siewca nie lada,
A czemuż ziarna nie wyrosły boże?
85Ten chyba na to odpowiedzieć może,
Co losy plemion i wieków układa.
III
Król, PobożnośćLedwie bywało dziewiąta godzina
Wydzwoni ranek na zamkowéj wieży,
Król z brewijarza jutrznię rozpoczyna
90(Bo się pilnował kapłańskich pacierzy).
A na pokojach u tronowéj sali
Już się panowie i dworscy zebrali,
I szepcąc cicho prze[17] królewskie zdrowie,
Czekali, rychło dzwonek się odzowie[18].
95Potém dworzanin, który pełnił straże,
Otwiera pańskie komnaty i woła:
«Królestwo ichmość[19] zaraz się ukaże,
Tędy przechodzić będzie do kościoła».
I wchodził Zygmunt i obok królowa, —
100Chylą się czoła w cześć królewskiéj mości;
Lecz król milczenie uroczyste chowa,
Jeno skinieniem pełném uprzejmości
Powita dworzan i przez salę kroczy,
K'ziemi spuściwszy swe promienne oczy.
105Wtedy i słowa wyszepnąć nie można:
Bo król rachunek przed spowiedzią czyni.
Wyszedł w krużganek — a ciżba pobożna
Już do zamkowéj tłoczy się świątyni.
Wszyscy w milczeniu, a wszyscy po parze:
110Senat za królem, a dworscy po przedzie,
Idą w krużganka kryte korytarze,
Co z zamku prosto do kościoła wiedzie.
Pod baldachimem z bogatéj purpury
Uklęknął Zygmunt lub krzyżem się ściele;
115A tam kapelan albo biskup który
Czyta mszę świętą, — a w całym kościele
Szmer taki cichy, jak liści osiny,
Kiedy się trzęsą przy świetle księżyca;
Posłyszysz nawet kiedy parsknie świéca,
120Lub czyje serce z cierpienia lub winy
Jęknie westchnieniem.
Kiedy msza się czyta,
Czarny cień jakiś przesnuł się pomału:
Siwy jak gołąb'[20] stary jezuita
125Piotr Skarga zasiadł do konfesjonału.
A kiedy kapłan kreśli znamię krzyża
I Ewangelii odczyta ostatek,
Spowiedź, Król, KsiądzKról lub królowa powoli się zbliża,
A Skarga ucho nachyla do kratek.
130Króla z kapłanem spowiedź w cztery oczy
Długa i rzewna — widać jak łzy leje!…
Och! tę rozmowę, którą z Bogiem toczy,
Gdyby raz jeden podsłuchały dzieje,
Może ich karty brzmiałyby inaczéj;
135Lecz insze ludzkie — insze sądy boże!
Kapłan dla skruchy grzesznemu przebaczy;
Ale historia przebaczyć nie może.
Znowu msza święta; — wyspowiadan szczerze
Zygmunt sakrament przenajświętszy bierze
140Z rąk księdza Skargi — a tak pokrzepiony
Na całodzienne dźwiganie korony,
Do panów radnych przybliża się śmieléj,
Na swe dworzany pogląda weseléj.
Opuszcza kościoł i święconą wodą
145Krzyż na swém czole i na piersiach kładzie;
I znów krużgankiem panowie go wiodą,
Gdzie ma przodkować państwa wielkoradzie,
Przyjmować posły ościennych mocarzy
Lub słuchać sejmu, który szumnie gwarzy.
150
Ksiądz, NauczycielTak było co dzień — a w każdą niedzielę
Król we świątyni bawił za południe[21].
Tam się lud mnogi na kolana ściele, —
A ojciec Skarga odzywa się cudnie:
O świętej wierze, o bratniéj miłości,
155Słowami prawdy i kamień przebodzie,
Panów prowadzi ku braterskiéj zgodzie,
Sędziów ku pracy i sprawiedliwości,
W żołnierstwie ducha pobożnego szczepi;
I nie przestaje powtarzać słów Pana,
160Aż pojmą głusi, aż obaczą ślepi,
Aż rzewny naród padnie na kolana.
Wtedy apostoł z promienistą twarzą,
Wesół na sercu, schodzi z kazalnicy.
Panowie tłumnie k'niemu się kojarzą;
165Biją mu czołem dworscy urzędnicy;
Rycerstwo, jakby na widok hetmana,
Stawa do szyku, aby uczcić księdza;
Lud go pozdrawia — a bieda i nędza
Ciśnie się przy nim, ściska za kolana.
170A siwy starzec zawstydzon jak panna,
Na wszystkie strony skromny pokłon dzieli;
Śpieszy do swojéj za klauzurą celi,
Kędy go czeka praca nieustanna,
Kędy go czeka swobodne zacisze,
175Kędy się modli i swe księgi pisze.
IV
Przez lat trzynaście pełniąc służby boże,
Skarga pracował piórem, sercem, głową,
Ranek miał w zamku, cały dzień w klasztorze,
Chyba że znowu do zamku pozową[22].
180Król, który pragnął, aby starość święta
Na długie lata chowała się krzepko,
Co dzień, bywało, najwierniej pamięta,
Aby go dworską odsyłać kolebką[23].
Ale apostoł pełen ducha mocy,
185Brzydził się blaskiem wytwornej karocy
I tak powiadał: «Do czego te dziwy?
Królu i panie wielce miłościwy!
Ścieżka do zamku z klasztoru mi znana,
Ani daleką, ni błędną mam drogę;
190Staremu rzeźwiej przechodzić się z rana,
Więc chodzić pieszo i pragnę, i mogę.
Zbawiciel świata, większy pan niż Skarga,
A przecież wierną otoczony rzeszą
Po piaskach judzkich święte stopy szarga,
195Z miasta do miasta przechodząc się pieszo».
Ale król na to: «O mój księże miły!
W trzydziestu leciech[24] Chrystus nie był stary,
Ale w te lata, z waścinemi siły,
Nie porywaj się z Chrystusem do miary!»
200Chciał Skarga mówić cóś o świętym Pietrze,
Swoim patronie — ale król nie słucha.
A że nastało zimniejsze powietrze,
Nastała w mieście śnieżna zawierucha:
Więc wyszukano na królewskiéj stajnie[25]
205Skarbniczek mały, wygodny, niekryty,
Co o godzinie szóstej jednostajnie
Szedł pod mieszkanie księdza jezuity,
Wiózł go co ranka pod świątynię dworną,
A o południu pod furtę klasztorną.
V
210
Od lat trzynastu już odtąd co rano
Ów niepocześny[26] skarbniczek widziano,
Zielonej barwy, z koły[27] wysokiemi;
Trząsł się po bruku czy po równéj ziemi.
A stary konik bułany, niewielki,
215Cichej natury, jak właśnie dla księdza,
Szedł sobie stępo zaprzężon w dyszelki, —
Stary woźnica lejcem go popędza.
Woźnica strojny ze złotem błękitno,
Miał pas wzorzysty i kołpaczek rysi;
220Policzki jego jeszcze zdrowiem kwitną,
A wąs srebrzysty aż do pasa wisi.
Rodem był Litwin — nazwiskiem Szeliga,
Sługiwał dawniej na wojskowym żołdzie,
A gdy piątego krzyżyka dościga,
225Był dojeżdżaczem przy panu Gasztołdzie.
Potém go biéda — na świecie zwyczajnie —
Wypchnęła z Litwy rodzinnego sioła;
Został woźnicą przy królewskiéj stajnie[28]
I księdza Skargę woził do kościoła.
230Ksiądz Skarga, wózek i postać woźnicy
I zasłużony koń bułanéj maści,
Zwykli do siebie przez latek trzynaści
I ludzie do nich zwykli na ulicy.
Gdy rankiem przemkną, bywało, przez miasto,
235Stragarze wiedzą, że szósta godzina;
Kiedy wracają, to znaczy dwunastą:
Stary skarbniczek wskazówka jedyna.
Wtedy się cisną i wielcy, i mali
Popatrzeć w oczy świętego człowieka:
240Ów czołem bije, ów Chrystusa chwali,
A owa dziatwę prowadzi z daleka,
Bo ma otuchę, że apostoł boży
Błogosławieństwo na jéj głowę włoży.
VI
Stary Szeliga był chlubny[29] nie lada,
245Takiego człeka że mu wieźć wypada, —
I zazdroszczono jemu tych zaszczytów:
Ale on z dworskich żartując poswarek
Jeździł codziennie, wiernie jak zegarek,
Do jezuitów i od jezuitów.
250Tak do swéj służby ułożył się zdatnie,
Że woził Skargę jak żaden z czeladzi:
Na jednem miejscu bułanego zatnie,
Na jednem miejscu o kamień zawadzi;
Gdy wraca próżen w południowej chwili,
255Z jednego miejsca przygląda się miastu,
W jednej gospodzie szklanicę wychyli, —
To był obyczaj już od lat trzynastu.
A gdy wychodzi i ociera wargi
Z szumiącéj piany piwnej albo miodnej,
260Znaczy, że w zamku nie ma księdza Skargi
I że Szeliga cały dzień swobodny.
VII
A iż czas ludzi najlepiéj odsłania
I łacno poznać, gdzie poczciwe lice:
Tedy wzajemny węzeł miłowania
265Kojarzył Skargę i jego woźnicę.
Szeliga biedak — tym kluczem najprościéj
Serce się Skargi otwarło Szelidze;
Styrał swe lata w wojennéj fatydze —
Toć drugie prawo do jego miłości.
270Jak na woźnicę miał talent nie lada:
Konia nie chłoszcze, z przeklęstwem nie fuknie,
Trzy razy tylko o kamień gdzieś stuknie,
W porę zamilczy, w porę coś zagada.
Dla świętych dumań mając cześć i względy,
275Nigdy się pierwszy ozwać nie odważył;
Lecz zmiarkowawszy, że ksiądz by pogwarzył,
Ochoczém sercem stanie do gawędy.
Wiedział, co mówić i do jakich osób:
Więc Skarga ucho dawał mu ochocze.
280O czém gadali? i w jaki to sposób?
Oto wam próbkę rozmowy przytoczę:
VIII
«Mróz, miły bracie! czy waści nie chłodno?»
«Ręce pokrzepły, miłościwy księże!
Choć mam opończę ciepłą i wygodną,
285Chłód i przez szubę do kości dosięże.
Krew'[30] już nie grzeje, to i cóż za dziwy?
Starość nie radość, księże miłościwy!
Śmierć w oczy patrzy!»
«Niepotrzebna trwoga:
290Bliżéj do grobu, to bliżéj do Boga.
(Odpowie Skarga) Zresztą, miły bracie,
Tam w niebie ciepléj».
«Ciepléj, księże miły,
Niżby, na przykład, ot w téj staréj chacie,
295Co nad jéj okny[31] wiszą lodu bryły,
Szybki pobite od wczorajszej burzy,
Pokiwał głową i na chatę bliską
Skierował swoje woźnicze biczysko.
300«A któż tu mieszka?» — spytał Skarga rzewnie.
«Wdowa płatnerza — pomnę ich przed laty:
Tu miał domostwo, tu stały warsztaty,
Dogadzał żonie, jak gdyby królewnie.
Bo było z czego: w batorowskie czasy
305Pancerze, hełmy były wielce w modzie;
Miał ich w sklepiku ogromne zapasy
Ku prześwietnego rycerstwa wygodzie.
A był to z dziadów, z pradziadów zbrojownik,
U nich rzemiosło szło z ojca na syna;
310Bywało, pancerz czy koński nagłownik
Z żelaznéj blachy, jak z wosku wygina!
Późniéj postarzał, oślepnął i ginie:
Robota rzadsza, a tu człowiek chory,
Król miłościwy, panujący ninie[34],
315Już do pancerza nie to co Batory!
Zresztą dziś szlachta bogaciéj się stroi:
Wzdycha do lekkich weneckich pancerzy,
Już jéj domowéj nie pokazuj zbroi,
Rada by błyszczéć jakby święty Jerzy!
320A tu… jak Niemcy do miasta nalazą[35],
Jak poczną stawiać nowomodne kramy,
Sprowadzać szwedzkie zza morza żelazo,
Gdzież my prostacy z nimi się zrównamy?
Bolał nieborak od doby do doby
325I jego mieszek chorzał na suchoty.
A tu z kramkami wędrujące Szkoty,
Dawaj go leczyć od ocznej choroby!
I wyleczyli… po trosze… po trosze,
Zabrali oczy i życie, i grosze…
330Została żona — poczciwa starucha
I troje dziatwy — pacholęta jeszcze…
Patrz wasza miłość: ot i w ręce chucha
Nędza nie puści, kogo porwie w kleszcze!
A tego roku drogi chléb i mięso
335I wiązki drzewa za szeląg nie dostać:
Nie dziw, że wdowy skurczyła się postać,
Nie dziw, że dzieci od głodu się trzęsą.
Ojciec kuł ludziom pancerze za młodu,
Chronił ich piersi od bojowéj kuli,
340A dzisiaj, dziatwy ginącéj od chłodu
Nikt nie ochroni — nikt nie da koszuli!»
Tak stary bajał jednego poranka:
Och! bo i jego był los taki samy!
Machnął biczyskiem i zaciął bułanka!
345Stuknął o kamień — i wjechał do bramy.
A ojciec Skarga, co zawsze przy sobie
Miał rzymski stylus i tabliczki z wosku,
Co nieszczęśliwym w utrapienia dobie
Z rychłą pomocą śpieszył po ojcowsku, —
350Zapisał imię nieszczęśliwéj wdowy,
Pożegnał starca i ruszył swą drogą;
I już nazajutrz pacholik zamkowy
Zaniósł jéj wsparcie — Bógże wié od kogo!
A kiedy pełniąc stare obyczaje
355Krzepił Szeliga w gospodzie swe zdrowie,
Bóg wié, dlaczego cóś mu się wydaje,
Że i miód słodszy i weseléj w głowie.
IX
Tak często-gęsto niby nieumyślnie
Jakieś słóweczko do rozmowy wciśnie;
360Wiedział, z kim gada, i wiedział, jak gadać.
Skarga, co ludzi przywyknął spowiadać,
Bywało, zręcznie za słówka go chwyta,
Daje woźnicy wygadać się dłużéj,
A z jego bajań zawsze się wynurzy
365Jakaś niedola — gdzieś nędza ukryta.
Skarga dochodził po nitce pajęczéj,
Gdzie jaki dłużnik, co go lichwiarz dręczy,
Kogo nękają bezbożni pieniacze
Lub jakie bole komu serce ranią;
370Gdzie biédne dziéwczę rozpaczliwie płacze,
Stojąc nad grzechu straszliwą otchłanią;
Gdzie brat ku bratu oddycha niezgodą,
Gdzie się z sąsiadem poswarki zawiodą.
A żadna powieść nie była napróżna:
375Bo ówdzie grosza, tam serca jałmużna,
Rzucona zręczną dłonią apostoła,
Rozjaśnia serca, rozpogadza czoła.
Szeliga wszystko wygwarzył otwarcie;
Lecz była hardość w sercu tego dziada:
380Kiedy dla innych kołatał o wsparcie,
Nigdy o własnéj nędzy nie zagada!
Bystra źrzenica księdza kaznodzieje[36]
Rychło się wpiła w skrytą pierś Litwina, —
Niby nieznacznie pytać go poczyna,
385O dom rodzinny, o dawne koleje:
Jak to z Gasztołdem biło się niedźwiedzie?
Co go ze służby pancernéj wywiodło?
Czemu szlacheckie zaniechawszy godło,
Został stajennym? i jak mu się wiedzie?
390Czy na swą Litwę wrócić kiedy życzy?
Czy jakich krewnych i przyjaciół nié ma?
Z czego żyć będzie, kiedy lejc woźniczy
Już się w zgrzybiałych rękach nie utrzyma? —
Gdyby go pytał głosem jałmużnika,
395W politowania smutnego sposobie,
Pewnie by Litwin zaciął się sam w sobie:
Bo on dla żalów piersi nie odmyka,
Cierpi, gdy nędzę wyspowiadać musi,
Chlebem jałmużny pewnie się zakrztusi.
400Ale badany znienacka, a zdatnie,
Niby gawędząc o deszczu i suszy,
Stary Szeliga wpadł w księdzowskie[37] matnie,
Wysączył przed nim każdą kroplę duszy.
I kapłan przeznał Litwina odludka
405Od pacholęcia, od pieluch bez mała;
Powieść to była i prosta, i krótka,
A jednak Skardze łezkę wywołała.
X
Szlachcic, ObyczajeOjciec Szeligi był szlachcic ubogi,
Mieszkał pod Wilnem na Litwie głębokiéj;
410Miał włókę gruntu i lasu trzy włoki,
Orał, polował i rąbał się z wrogi.
A jak wiadomo — w jagiellońskie lata
Mniéj było szlachty na żołdzie magnata;
Czy sejm, czy sejmik, czy rycerskie koło
415Szlachta chowała zbożne obyczaje
I częściéj panom stawi harde czoło,
Niźli im swoje sumienie przedaje.
Bywało wtedy u szlachty i braciéj
Ubożej w domach, lecz w sercach bogaciéj.
420Swoboda była nie słowem, lecz faktem,
Bo jéj strzeżono trzeźwo, nie po pjanu[38].
Jeśli kto ziemię trzymał za kontraktem[39],
To jeno[40] groszem opłacał się panu;
Wypłacał czynsze po niedrogiéj cenie
425
Lecz miał swobodne ramię i sumienie,
Bo to oboje do kraju należy.
Rzadko kto służył w nadwornéj chorągwi
U kasztelana albo wojewody;
430Doma[43] sycono i piwa, i miody,
Nie zaglądając do magnackiéj stągwi[44].
Ojciec Szeligi ręką pracowitą
Karczował lasy i zasiewał żyto;
Miał swoje stada i po lasach barcie,
435Miał pobożności i cnót w sercu wiele;
Pościł w sobotę, chmielił się w niedzielę,
I świętą prawdę ciął ludziom otwarcie.
Łacińskich nauk nie zaszczepiał w synie:
Bo tylko credo[45] umiał po łacinie;
440Lecz za to grzmotnąć niedźwiedzia z półhaka
Lub kosić trawę na zielonéj błoni,
Karczować pole lub dosiadać koni
Dzielnie wyuczył swego jedynaka.
A kiedy wojna nadeszła z Wołoszą,
445To na nią syna wyprawił sowito,
Kazał stać murem za Rzeczpospolitą,
Miecz mu do boku przypasał z rozkoszą, —
I dusza ojca była wielce rada,
Że stary pancerz k'piersiom mu przypada[46].
450Złożon do boju nasz młody Szeliga
Z radością oręż rodzicielski dźwiga. —
Spod Obertyna, gdzie zwijał się żwawo,
Powrócił zdrowy i okryty sławą;
Ale krom sławy nic więcéj nie dopnie:
455Bo łupów nie brał, na zyski nie patrzy;
Hetman rozdawał zaszczyty i stopnie,
Ale tam rękę przeciągał bogatszy,
A za bogatszym, jak obyczaj każe,
Byli rotmistrze i regimentarze. —
460O tamtych czynach dobrą pamięć chowa
I król, i hetman, i karta dziejowa.
A jego pracom któż uczynił zadość?
Własne sumienie — i ojcowska radość.
Dosyć mu było: zwycięzca Wołoszy
465Znów orze ziemię i niedźwiedzie płoszy;
Sługa, Szlachcic, Wolność, NiewolaA gdy pan Gasztołd wyprawił obławę,
Tak zręcznie dzika na oszczep przebodzie,
Że przypadł k'sercu panu wojewodzie
I już porzucił gospodarską sprawę.
470Sądząc, że czegoś dosłuży się może,
Został myśliwym w Gieranońskim dworze.
Ojciec był nierad téj jego dworszczyźnie:
«Lepiej byś poszedł Wołochom w niewolę!
Na jasnych dworach chcesz dopędzać dolę,
475A tu się dola wioskowa wyśliźnie.
Czy ci niemiła domowa zagroda?
Czy mało chleba? czy może zła woda?
Czy tu złe knieje? czy tu złe nadzieje
Nad twoją strzechą słomianą i starą?
480Patrz, jak się niebo dobrotliwie śmieje,
Mierzyć ci hojną obiecuje miarą!
Ojciec, Syn, BłogosławieństwoA tam na dworach, gdzie chętka cię wzywa,
Zyski niepewne, strata niewątpliwa:
Bo strata czasu na służebnym chlebie,
485Dla Boga, kraju, dla samego siebie.
Tam twoja wola nie twoją się stanie;
Tam zaprzedałeś twój sen i czuwanie;
Tam każde słowo musisz mieć na wodzy, —
Wiész, jak bogatym hołdują ubodzy?
490Służąc w ich barwie, nie dopuszczaj Boże,
Nawet myśl twoja zaprzedać się może!
Boś ty najemnik — i Bóg wié, za kogo
Nieść twoję głowę rozkazać ci mogą!
Nie jedź, mój synu! lub jeśli ci mile,
495Idź w dworską służbę — ja nie błogosławię:
Bo wiém, że do nas powrócisz za chwilę,
Może powołan ku godniejszéj sprawie!»
Szlachcic, Wolność, Niewola, GrzechNie błogosławił — a młody Szeliga
Jechał do dworu i już barwę dźwiga,
500Hasa po kniejach jak dojeżdżacz lichy…
Poszedł swą drogą: bo w niebiesiech pono[47]
Nad głową szlachty, za grzechy jéj pychy,
Już służebnictwa klątwę wyrzeczono!
Ojciec umierał i przyzywał syna;
505Syn nie mógł przybyć po błogosławieństwo:
Bo była zręczność popisu jedyna,
Obława sławna. — Całe wielkie księstwo,
Wszystko, co żyje, na wyścigi bieży,
Polować z królem do puszcz Białowieży.
510Sądził Szeliga w zamniemaniu płonném,
Że król, gdy zręczność łowiecką obaczy,
Weźmie go k'sobie i mianować raczy
Łowczym nadwornym, a potém koronnym;
A wtedy żywot rozpocznie szczęśliwszy
515I pana ojca przekona, co umie…
Lecz król młodzieńca ani widział w tłumie,
A ojciec umarł nie błgosławiwszy.
Dwór, Dworzanin, Szlachcic, Pozycja społeczna, Upadek, SługaOdtąd dworszczyzny burzliwym odmętem
Płynął Szeliga przykuty do łodzi.
520Już ani pytaj, jak mu się powodzi:
Bo krzyż ojcowski swym promieniem świętym
Już się nad głową jego nie migota,
Dróg nie oświéca błędnego żywota…
Przez nieuwagę popsował[48] raz sieci,
525Że wilk ścigany z ostępu wyskoczy.
Pan się rozgniewał i groźno zaleci,
Aby mu więcéj nie stawał na oczy.
Wypchnięty z dworu, nie postał już doma[49]:
Bo się płochości sam przed sobą sroma[50].
530Obliczył grosze — kwota ich zbyt mała;
Ubiegłe lata obrzucił oczyma —
Większa połowa marnie się styrała;
Obliczył zdrowie — to jeszcze się trzyma:
Więc daléj na świat poszedł zbierać plony
535Po inszych dworach Litwy i Korony.
W dworach Kierzgajłów, Kiszków, Chlebowiczy,
Tyrał swe zdrowie, wodząc pańskie psiarnie.
Chciał doznać w życiu rodzinnych słodyczy,
To jął małżonkę — wnet nędza ogarnie.
540A kiedy insi zbierali wawrzyny,
Z królem Batorym na inflanckiéj wojnie,
On na niedźwiedzia ostrzył rohatyny
Lub w pańskich waśniach walczył niedostojnie.
Gniotła go nędza: więc byle zapłacą,
545Nadstawiał ramie Bóg wié gdzie i za co!
Wziął ranę w czoło — nie gdzieś przy fortecy,
Lecz służąc świadkiem u sądowych kratek;
Niedźwiedź na łowach szarpnął go przez plecy
I wyrwał zdrowia krzepkiego ostatek:
550A więc w Krakowie we szpitalu leży:
Żona bez chleba — on sam bez odzieży.
A syn, którego niebo mu przysłało,
Rosnął bez nauk jak istota podła,
Nie mógł ojcowską poszczycić się chwałą,
555Co by go kiedyś między ludzi wwiodła.
Cierpiał Szeliga — lecz się nie użala:
Bo nad swą strzechę wolał zamki cudze, —
Po tyloletniéj na dworach usłudze
Czuł, że sam winien, idąc do szpitala.
560
Szczęściem, Bobola, wielki podkomorzy,
Człek miłosierny, polubieniec króla,
Zwiedzając domy, gdzie jęczeli chorzy,
Nad jego losem rzewnie się rozczula.
Szlachcic, Sługa, Praca, Upadek, ZiemiaNiepiśmiennemu, jak strzelec zwyczajnie,
565Co nie miał zdrowia, co już był niemłody,
Jakież się mogły nastręczyć zawody?
Wzięto Szeligę do królewskiéj stajnie[51].
Zapłakał zrazu, mając barwę nosić;
Lecz gwoli żony i dziecka potrzebie
570Zaparł się herbu i samego siebie. —
I tak niedoli doświadczył już dosyć:
Nowy chléb jego — zwyczajnie woźniczy,
Choć to u króla — lecz zawsze sromota[52];
Wśród upokorzeń, wśród ciągłych goryczy,
575Boleść na sercu, chociaż barwa złota.
Ale ta świetność i hańba rzemiosła
Przez lat trzynaście do serca już wrosła.
Tylko gdy Skarga k'wyznaniu zachęca
I trącił serca bolejącą stronę,
580Szeliga ryknął płaczem potępieńca:
«Czyż ja tu kości do grobu osunę?
Jaż niegdyś szlachcic — czyż Bóg mi przeznacza
Włożyć do trumny mój bicz poganiacza?
Och! gdyby nieco grosza ku potrzebie,
585Znów by woźnica wskrzesnął na szlachcica,
Szedłbym na Litwę o żebranym chlebie, —
Tam bym przebłagał mogiłę rodzica,
Wykupił dworek, com stracił z méj winy
I zakopany w ustroniu dalekiém,
590Kształciłbym syna pomiędzy Litwiny,
I tam bym umarł niezależnym człekiem!
Dajcie mi, księże, lekarstwo na ranę!
Zedrzyjcie ze mnie złocistą sukmanę!
Gdy znosić nędzę — niech tam znoszę nędzę!
595Niechaj odżyję przed zawarciem powiek!
Z pługiem rolniczym i w szaréj siermiędze
Karczując grunta — przypomnę, żem człowiek»
XI
Takiemi słowy dzieje swojéj zguby
Gwarzył Szeliga, jadąc z Częstochowy,
600Kędy składano uroczyste śluby,
Za powrót króla szczęśliwy i zdrowy.
Bo powróciwszy ze szwedzkiéj stolicy,
Przetrwawszy morskie i wojenne burze,
Zygmunt uczynił ślub Bogarodzicy
605Uczcić jéj święty tron na Jasnéj Górze.
Skarga, towarzysz nierozdzielny króla,
Jeździł go przywieźć przed Pańskie ołtarze,
I rzewną mową słuchaczów rozczula,
Oddając wota[53], jak ślub święty każe.
610
Wzruszon woźnicy powieścią rzewliwą
W głębi swéj duszy rozmyślał człek boży:
Trzeba z pomocą pokwapić się żywo;
Ale podarek starca upokorzy.
Król, Szlachcic, Polska, Prawo, Obyczaje, StarośćTu niestosownie jałmużna się poda,
615Kędy[54] za pracę należy nagroda.
W Polsce są grosze na takie potrzeby,
Dla sił stéranych jest opieka prawa;
A po starostwach zasłużone chleby
Król szczodrobliwie swéj szlachcie rozdawa.
620Wprawdzie, na przekor zasłużeńszéj braci,
Biorą starostwa młodzieńcy-magnaci;
Ale z nich słusznie należy cóś starszym:
Szeliga walczył w swoje młode lata,
Potém wiek térał przy dworze monarszym,
625Niechże spokojnie życie dokołata.
Przecież starostwa nie można dlań prosić;
Lecz niechaj z głodu nie giną biedacy,
A kilka groszy dożywotniéj płacy
Będzie dlań dosyć — i aż nadto dosyć.
630Zapomożony, a wdzięczen królowi,
Niech rzuci służbę, gdzie nędza uciska,
Niechaj na Litwie dom przodków odnowi,
Niech utraconą dostojność odzyska.
Tu sprawiedliwość z miłosierdziem w parze —
635Trzeba dopomóc, bo sumienie każe.
Tak pomyślawszy, w upatrzonej chwili
Skarga odważnie stawił się przed tronem
I serce króla tak rzewnie rozkwili,
Że pożądanym ucieszył się plonem.
640Król zdzierżał słowo: bo nazajutrz rano
Już mieli mandat bocheńscy żupnicy,
Aby Szelidze, dworskiemu woźnicy,
Dwadzieści groszy w tydzień wypłacano.
Ów dar Szeliga przyjął najszczęśliwszy,
645I nic dziwnego: bo kwota nie lada,
Bo na dzisiejszą wartość policzywszy
Toć trzysta złotych do roku wypada.
A choć się Skarga nie przyznał otwarcie,
Że on wyprosił pożądane wsparcie,
650Jednak Szeliga wpadł na domysł skory[55],
Komu był winien swe dworskie fawory.
Nie szedł dziękować: bo do swego czynu
Wiedział, że Skarga nie przyzna się za nic;
Ale swą wdzięczność bez końca, bez granic
655Przekazał żonie i zaszczepił w synu.
I wszyscy troje następnéj niedzieli,
Wiedząc, skąd przyszła niebieska opieka,
Szli do spowiedzi i krzyżem leżeli,
Modląc się z płaczem za dobrego człeka.
660A gdy Szelidze łzy pobożne biegą[56],
Jednym był tylko szkrupułem[57] dotknięty:
Że to grzech może modlić się za niego,
Bo ojciec Skarga już za życia święty.
XII
A z barwy dworskiéj gdy się raz wyłuszczy,
665Gdy ze służalca przekształcił się w człeka,
Poszedł Szeliga, gdzie Litwa daleka,
Gdzie dworek ojców pustoszał na puszczy.
Niełatwe tutaj czekały nań sprawy;
Lecz go wzmacniały szlachetne pochopy[58]:
670Grunta rodzinne wykupił z zastawy,
Sam zwalił w lesie berwion cztery kopy,
Zwiózł je do domu — a coraz to żwawszy
Sam ociosywał kłody ku budowie,
A dobrych ludzi na pomoc przyzwawszy,
675Począł odnawiać ojczyste pustkowie.
PtakTak, kiedy bocian z wędrówki powraca,
Ledwie powitał olszynę rodzimą,
Zaraz go czeka i nielekka praca
Naprawić gniazdo uszkodzone zimą.
680
Tak i Szeliga, dworów wychowanek
Razem z bocianem krzątać się nie leni;
A póki bocian odleciał w jesieni,
DworekDworek Szeligi już stanął jak wianek.
Pod ciemnym lasem, z wysokiego wzgórka,
685Domek podnosił swe łamane szczyty[59],
Ciosany z jodły, a słomą poszyty,
Otoczon gęstym parkanem podwórka.
Z polnych kamieni, naprzeciw mieszkania,
Zmurował lamus[60] z dwóch piąter jak wieżę;
690Chorągiew z herbem jego dachu strzeże,
A kilka brzózek cudnie go osłania.
Zdobiły chatę: ogródek wzorzysty,
Przyźba[61] i ganek, i kominy z cegły,
A stara jabłoń i klon gałęzisty
695Sowitym cieniem pół dworka zaległy.
Gość, ObyczajeWjazd stanowiły staroświeckie wrota,
O dwojgu słupach, z furtką i przełazem,
Z dachem ze słomy, okute żelazem, —
Zajechać do nich aż brała ochota.
700Bo dziwna sztuka u litewskich cieśli,
Że nasza brama zawżdy gościa złowi,
Kogo bogowie pod wrota przynieśli
Już jak magnesem ciągną ku dworkowi.
Wiejskiego cieśli zaklęta siekiera
705Takim je wdzięcznym uśmiechem ubiera,
Myśl gospodarza tak wyżłabia zdradnie,
Że brama krzepko na rygle zabita,
Ledwie podjeżdżasz — sama się rozpadnie,
Radosnym skrzypem przybyłego wita.
710Skąd takie cuda? czy to z duszy szczeréj
Co rada gościom przychylić niebiosa?
Lub czarodziejstwo ciesielskiéj siekiery
Jakieś nad bramą zaklęcie wyciosa?
Trudno odgadnąć — to tylko wiadomo,
715Że w jednéj Litwie stawią takie wrota,
Z czubiastym daszkiem, uplecionym słomą,
Na którym świeci uśmiéch i szczerota,
Co w dzień i w nocy, wśród lata i zimy
Zdają się mówić: «serdecznie prosimy!».
XIII
720
Szlachcic, Gospodarz, Gość, Zabawa, ObyczajeSzeliga wrócon do swojego świata
Uprzejmém sercem z sąsiady się brata;
Jako myśliwy i rolnik z rzemiosła
Oszczep i sochę pilnował na przemian,
Spraszał do siebie miłościwych ziemian,
725A gęsta trawa nigdy nie wyrosła
Pod jego wróty; — jak ziemianin prawy[62]
Miłe z sąsiady prowadził zabawy:
W wonnym ogródku, pod ciemnemi klony
Zasiadał z gośćmi na dębowéj kłodzie,
730I miód pienisty w sklepie[63] ochłodzony
Lał w sporą czarę, — szły żarty przy miodzie,
A czasem rzewne i poważne słowa,
Albo piosenka jakaś obozowa,
Śmieszna, choć czasem niezbyt świątobliwa,
735Jak stary nałóg z ust mu się wyrywa.
Takich piosenek nauczył się sporo
Przez swe żołnierskie i dworskie tułactwa;
Lecz myśli święte zawżdy górę biorą:
740Zwykle w niedzielę lub w dniu jakim świętym
Nosił baldachim ponad sakramentem,
Sługiwał do mszy, wiódł księdza pod rękę,
Niósł na asperges[65] kropielnicę z wodą,
A Matce Bożej śpiewając piosenkę,
745
Ora pro nobis[66] grzmiał piersią tak młodą,
Że trudno zgadnąć, czy to człek ten samy[67],
Co w barwie[68] dworskiéj z chmurnemi oczyma,
Powożąc Skargę, u zamkowéj bramy
Ledwie, bywało, lejc w rękach utrzyma.
750
Bo to powietrze rodowitéj kniei
Wzmocniło piersi jak zbawczą oliwą,
A myśl otuchy i lepszéj nadziei
Otarła z czoła zmarszczkę kłopotliwą.
Wąs długi, siwy, co na piersi spada,
755Wzniósł się do góry junacko a młodo;
Błękitne oczy iskrzą się pogodą,
Czerstwe policzki kraśnieją u dziada.
Każdego roku jeździł do Warszawy
Odebrać grosze, co miał z łaski króla;
760A błogosławiąc kęs chleba łaskawy,
Ubogich wspiera, sieroty przytula;
Swojego rodu zapewniając dolę,
Wykształcał syna w jezuickiéj szkole;
I resztę chleba, co urodzi niwa,
765Z dobrymi ludźmi wesoło spożywa.
A kiedy czasem zawija czy słota
I nikt nie przyjdzie osłodzić mu życie,
On tęskném okiem spoglądał na wrota,
Jakby ich błagał o gości przybycie.
XIV
770
Tak, żyjąc z ludźmi albo czyniąc modły,
Starzec lat kilka doma[69] gospodarzył,
Kiedy mu gościa niebiosa przywiodły,
O którym nawet i we śnie nie marzył.
Był to ksiądz Skarga — dla zakonnéj sprawy
775Jadący tędy do Wilna z Warszawy.
Przypomniał sobie woźnicę Litwina,
Rozpytał o nim u ludzi w podróży,
I, co dobremu sercu nie nowina,
Przyszedł obaczyć, jak mu szczęście płuży[70].
780Wesołém hasłem w szlacheckiej chudobie
Skrzypnęły wrota, kiedy je otworzy,
Szeliga szczęśliw, nie wierzył sam sobie,
Że jego chatę nawiedza mąż boży.
XV
Wyrocznia króla a Polski ozdoba,
785Filar potężnéj jezuitów rzeszy,
Skarga serdecznie z Szeligą się cieszy,
W szlacheckim domku snadź[71] wielce spodoba.
Świętyż był wieczór i pełen radości
Z dawnym woźnicą, co przepędził społem!
790A gdy wieczerzać siadł za jego stołem,
Niech mu kasztelan krakowski zazdrości!
Bo się senator żaden nie poszczyci,
Że kiedy Skargę przyjmował w gościnie,
By święte usta umoczył w węgrzynie,
795Choć go prosili męże znakomici.
A tu bez prośby, bez żadnéj odmowy,
Przy plastrze miodu i przy misie mleka,
Nie upokorzył biednego człowieka,
Wypił z nim miodu pucharek cynowy.
800A po wieczerzy, kiedy się krzątano,
Zasłać mu łoże jak najmiękciéj[72] zda się,
Pod siwą głowę on sam posłał dla się
Ostre i twarde z błot litewskich siano.
Wszystkich domowych pobłogosłwiwszy,
805Klęknął, gdzie zimna ceglana podłoga,
W gorących modłach błogosławił Boga,
Że dzisiaj zesłał dzień mu najszczęśliwszy.
Za ciernie życia, co musim przenosić,
Za ból codzienny, co nam serce targa,
810Jednej nagrody byłoby już dosyć:
Przyśnić sen taki, jak miał ojciec Skarga.
Bo okiem duszy musiał widzieć żywo
Bóstwo promienne, a ludzkość szczęśliwą,
A najszczęśliwszy — to stary Szeliga;
815A on sam klęczy przed niebiosów progiem,
Prawicą w piersi bije się przed Bogiem,
Lewicą ludzi z podołu podźwiga.
Takie sny święte, wolne od zakały
Nad głową Skargi ulatać musiały.
XVI
820
Nazajutrz, ledwie do świtu się bierze,
Już ojciec Skarga z brewijarzem w dłoni
Klęczy pod cieniem klonu i jabłoni
I cichym głosem odmawia pacierze.
Godzi się wierzyć, że niebo poruszy
825Ten jego pacierz pokorny a święty:
Bo człowiek boży, mąż potężnéj duszy,
Nie tylko własném zbawieniem zajęty:
Tam burza miota Chrystusa Kościołem,
Tam jego Zakon szkalują potwarce,
830Król z senatorskiém i rycerskiém kołem
W ciągłéj niezgodzie w ustawnéj poswarce.
Jest nad czém płakać, jest modlić się o co,
Skarga pojmuje, czego Polsce trzeba.
Modli się rzewnie, aby Pan Bóg z nieba
835Ku Kościołowi pośpieszył z pomocą,
Ażeby króla uzbroił wytrwaniem,
Stan senatorski dobréj rady tchnieniem,
Rycerską szlachtę zgodném przywiązaniem,
Pobożném sercem i bitném ramieniem;
840I Panu Bogu w opiekę oddaje
Ubogich kmieci, którym tu najgorzéj;
Wszystkie koronne i litewskie kraje
Serdecznie stawi przed majestat boży.
Płyną godziny, a Skarga nie baczy,
845W modłach zapomniał swéj ziemskiéj istoty.
Już się przez klonu gałęziste sploty
Słoneczna siatka na trawie majaczy;
Już do obory, chroniąc się gorąca,
Z rosistéj paszy powracają trzody;
850Już i Szeliga, strzelec siwobrody,
W leśnym przesmyku ubiwszy zająca,
Wsparty na strzelbę u płotu, z daleka,
Na koniec modłów niecierpliwie czeka.
XVII
Skończone modły — ksiądz Skarga wychodzi,
855Pozdrowił starca przed chatnemi drzwiami.
Szeliga, widząc, że jego dobrodziéj
Już nie zajęty modłą ni myślami,
Przystąpił k'niemu, ścisnął za kolana,
Sędziwą głowę nachylił ku ziemi,
860I namaszczoną prawicę kapłana
Ze czcią całował usty życzliwemi.
Cały pokraśniał, jakby się zdawało,
Że jakiéj prośby hamuje porywy;
Nareszcie oczy podniósłszy nieśmiało,
865Rzecze do niego:
«Ojcze miłościwy!
Wiém, komum winien dziękować po Bogu
Za dobry byt mój, za dzisiejsze życie:
Wyście biedaka dźwignęli z barłogu,
870Dzisiaj mię w dobrym dostatku baczycie[73].
Król miłościwy, z waszéj snadź[74] namowy,
Dośmiertnéj płacy przysłał mi nadanie:
Więc odkupiłem dworek pradziadowy,
Mam chléb i zdrowie, las i polowanie;
875Mam przywrócone szlacheckie nazwisko,
Dobrych sąsiadów i kościół tak blisko!
Czegoż chciéć więcéj? tu od pierwszéj chwili
Odżyły domu mego fundamenta;
Wyście mnie pewno pobłogosławili,
880A wasza ręka — już ja wiém, że święta!
Przez was my tutaj szczęśliwi a zdrowi,
Więc nie odmówcie jeszcze jednéj cześci:
Pobłogosławcież mojemu rodowi:
Mój syn niedawno skończył lat dwadzieści,
885Już odbył szkołę księży jezuitów,
Skąd mu się nieco łaciny przyniosło;
Doma nie dojdzie wysokich zaszczytów,
Niech idzie sprawiać rycerskie rzemiosło,
Już dziś szablicą ręki nie skaleczy,
890A strzela celno, a oszczepem władnie;
Niechaj tych darów używa przykładnie,
By kiedyś służyć Pospolitéj Rzeczy.
Tutaj na Litwie oświecone książę,
Krzysztof Radziwiłł, wileński wojwoda,
895Zbiera chorągiew', — bieży szlachta młoda,
Niech i mój chłopak z drugiemi się wiąże.
Już mu kupiłem karacenę nową
Kopiję lekką a składną do ręki,
Rumak szlachecki z domowéj stajeńki[75],
900Lecz pewnéj cnoty — wszystko już gotowo.
Jutro młodzieniec miał wyjechać w drogę,
Gdy szczęsne losy was przyprowadziły:
Więc przeżegnajcie, dajcie mu przestrogę
Przyjmijcie spowiedź, dobroczyńco miły!
905A jeśli żądań nie będzie za wiele,
To jeszcze prośba… dzisiejszego rana
Pobłogosławcie miecz jego w kościele,
Połóżcie ręce na czoło młodziana;
A już ja wierzę w głębi mego ducha,
910Że stąd mu przyjdzie fortunna otucha».
XVIII
Skarga wysłuchał, podumał i rzecze:
«Człowiek uradza, Bóg wyrok stanowi!
Skądże wam przyszło, pobożny człowiecze,
Oddawać syna księciu Krzysztofowi?
915Wszak to dyssydent! na birżańskim dworze
Z wiary praojców stroją sobie żarty:
Młodzian wszystkiego nasłuchać się może
I będzie z łona Kościoła wydarty.
Nie wódź tam syna!» —
920«Już o tém myślałem;
(Rzecze Szeliga) — lecz młodzieńcze łono,
Choć silnie kipi rycerskim zapałem,
Ale i wiarę dobrze mu wpojono.
Przysiągł na Boga, na Najświętszą Matkę,
925Na swych rodziców, na zbawienie duszy,
Że się w nowotną nie uwikła siatkę,
Że wiary ojców nigdy nie naruszy.
Znam jego serce — i śmiało wam ręczę,
Że on, co przyrzekł, to dotrzyma szczerze!»
930Skarga pomyślał: «Już wierzę wam wierzę,
Nie tyle w głowę, co w serce młodzieńcze.
Lecz, mój Szeligo! wszak wiedzieć musicie,
Że wojewoda wileński, Radziwiłł,
Dawno do króla jakąś niechęć żywił,
935Może i teraz zamyśla co skrycie.
A pewno, starcze, widziałbyś to nierad,
By twój potomek (uchowaj go Chryste!)
Wystąpił zbrojno jako konfederat
Zabijać braci, darć prawa ojczyste,
940A gdy się ciżba swawolna rozhula,
Za grosz magnacki targnąć się na króla!»
Aż drgnął Szeliga, podumał, zapłakał
I z cicha jęknął: «To cóż, że my prości?
Za cóż, mój ojcze, rzucasz taki zakał
945Na dom doznanéj krajowi wierności?
Jeżeli chłopca podły grosz spokusi,
Jeśli sumienie odstąpi wyrodka,
To o tém przecie zapamiętać musi,
Że go ojcowskie przeklęstwo tu spotka,
950Że chleb, na którym rozwinął swe siły,
Trochę nauki, co ma ku ozdobie,
I zdrowie ojca, co stał u mogiły,
To wszystko winien królowi i tobie —
Tobie mój ojcze!… ach! czyżem ja po to
955Uczył go imię błogosławić Skargi,
By mój potomek, okryty sromotą,
W imię magnata miał z królem zatargi!
Ty kochasz króla — a my szlachta stara,
My się przewrotną nie skazim przemianą:
960Ojcze mój, ojcze! twój król, twoja wiara
Na wieki wieków naszemi zostaną!»
Skarga rozrzewnion prawicę mu poda
I z dobrotliwym uśmiechem zawoła:
«Kusisz mię, starcze, o zgoda już zgoda!
965Poczciwi ludzie jedźmy do kościoła!»
XIX
Jak słowo mówić, gotowa kolaska;
Dwa się cisawe rumaki wyściga;
Krakowskie czasy przypomniał Szeliga,
Siedzi na koźle i z biczyska trzaska.
970Starego Skargę, ze czcią jak należy,
Młody Szeliga wsadza do kolaski;
Raz pierwszy błyska w rycerskiéj odzieży,
Ma zbroję, pancerz, przyłbicę, przepaski;
Tylko rycerzem zwać się nie ma prawa,
975Bo mu przy boku miecza nie dostawa.
Wsiadł na rumaka, co parskał na stronie,
Ze strzałką na łbie, z jedną białą nogą;
Starzec zacmoknął, zaświsnął na konie
I wóz wyruszył wywijaną drogą;
980A za kolaską, gdzie siedzieli starce,
Leciał młodzieniec, wywijając harce.
Stary woźnica, jak za dawnéj chwili,
Cóś sobie dumał popuściwszy wodze,
Stuknął trzy razy o kamień na drodze
985I pod kościelną dzwonnicę przybyli.
Pleban już wiedział, jacy goście lecą,
I kazał kościoł oświetlić wspaniale.
Skarga wszedł, klęknął, pomodlił się nieco,
A potém zasiadł w konfessyjonale,
990Młody Szeliga zabrzęknął wesoło
Strojem żelaznym, z którym tak mu pięknie,
Przyłbiczny wisyr uchylił na czoło
I przed kratkami pokuty uklęknie,
I drobne grzechy młodzieńczego ducha
995Spowiednikowi wyszeptał do ucha.
XX
SpowiedźGrzechów niewiele w młodocianéj duszy,
A spowiedź święta trwa niejedną chwilę:
Bo tyle przestróg, bo rad było tyle,
Nim w drogę życia szczęśliwie wyruszy.
1000Starzec i kapłan, dobrze dróg tych świadom,
W młodym wędrowcu dobre chęci budzi,
Aby się pilno przypatrywał śladom
Chrobrych i mądrych, i cnotliwych ludzi.
A znając Skargę, możem ręczyć śmiele,
1005Że w téj spowiedzi była treść obfita,
O wierze ojców, o Pańskim Kościele,
Król był na placu i Rzeczpospolita.
Czy pięknie mówił? tego nikt nie zgadnie:
Bo rzecz spowiedzi — tajemnica boża…
1010Spłakany młodzian płoni się, to blednie
Gdy od pokuty odchodził podnoża.
XXI
Kościelny dzwonnik cztery świeczki pali
Skarga wziął ornat — i wyszła msza święta;
A Szeligowie, jakby dwaj chłopięta,
1015Starzec i młodzian w komże się ubrali,
W ofierze Pańskiéj świadomi posługi
Jeden do mszału, a do dzwonka drugi.
Stary Szeliga, wnet po Agnus Dei[76],
Uderzył w dzwonek i świéczkę rozżarza
1020Zmówił psalm wiary, miłości, nadziei.
Młody Szeliga klęknął u ołtarza;
A ojciec Skarga jak Opatrzność święta
Czule przeżegnał głowę penitenta.
A gdy lud wszystek uklęknął przykładnie,
1025W usta młodziana Chleb Żywota kładnie.
XXII
Wkrótce ofiara skończyła się krwawa,Ksiądz, Żołnierz, Nauczyciel, Cnota, Patriota
A kapłan święte zrzuciwszy ornaty,
W komży i stule przed ołtarzem stawa,
Skinieniem woła młodzieńca przed kraty.
1030Młody Szeliga u balasek klęka;
Skarga poświęcił jego miecz stalowy,
A gdy podawał, zadrżała mu ręka
I tak rzewnemi przemówił doń słowy:
«Synu! w żołnierstwie najpierwsza otucha,
1035Pancerzem wiary gdy umocnisz ducha.
Siła złych rzeczy jest w sercu człowieczem,
Z temi walcz naprzód — niech zawżdy ci będzie
Tarczą modlitwa, sprawiedliwość mieczem,
To chrześcijańskie bojowe narzędzie.
1040Na ten rynsztunek silnych bark potrzeba
I silnéj ręki, i woli nie lada;
Lecz do téj zbroje znijdzie łaska nieba;
Najwyższy hetman — Chrystus ci ją wkłada.
Wtenczas ci tylko będzie siła dana,
1045Co nieprzyjaciół zgromi i popłoszy,
Jeżeli w sobie zwyciężysz szatana,
Ducha złéj pomsty, łakomstwa, rozkoszy!
Nie zbierze łupów, kopije pokruszy
Ten, kogo szatan obedrze na duszy!
1050Nie stań się jako uliczni żołnierze,
Co jeno straszą bezbronnych żelazem;
Lecz pod chorągwią i króla rozkazem,
Idź wojny Pańskie odprawować szczerze,
Zostaw w pokoju, rycerski człowiecze,
1055Cichego ziomka, co siedzi w swej chacie:
Bóg będzie z wami, gdy gniewy i miecze,
Na nieprzyjaciół koronnych schowacie.
Sprawuj się doma jako owca cicha,
W bitwie jak lwica, co męstwem oddycha!
1060Trudny twój zawód: nim z wrogiem się zetrze,
Już cię tysiące niewygód otoczy;
W głodzie wśród deszczu i na zimnym wietrze,
We krwi i ranach ty miéj duch ochoczy;
A nie śmiéj w duszy ostudzać zapału,
1065Nie śmiéj folgować nic twojemu ciału:
Bo ciało twoje — to jeno mur żywy,
Którym się grodzą macierzyste niwy.
Pomnąc, że w tobie twych ojców otucha
I miast, i wiosek, i świątyń Jehowy,
1070Idź w imię Ojca i Syna, i Ducha,
Spraw się rycersko i powracaj zdrowy[77]!»
XXIII
Rzewnie spłakani do domu wrócili,
Kędy już skromna czekała biesiada.
Skarga dziś z postem parę rybek zjada,
1075Szklanicę wody źrzódlanéj wychyli
I już nasycon składa Bogu dzięki.
Powstał, a wszyscy k'niemu przyskoczyli,
Wszyscy się cisną do kapłańskiéj ręki.
Kapłan każdemu dał uścisk życzliwy
1080I błogosławi wszystkich gość dostojny.
Stary Szeliga znowu niespokojny,
Chce o cóś prosić: —
«Ojcze miłościwy!
Nim wasze konie miarkę owsa zjedzą,
1085Raczcie poświęcić mój domek ubogi,
Moję oborkę, moje sienne stogi,
Moję pasiekę, co leży pod miedzą!»
«Niech wam Bóg szczęści! — ksiądz Skarga odpowié,
Zwracając k'niemu swe spojrzenie czułe —
1090Powiedzcie jeno memu pachołkowi,
Niech tu przyniesie i komżę, i stułę.
Jeśli mię Pan Bóg wybrał za narzędzie,
Gdy grzesznych modłów wysłucha choć w części,
Wierzaj mi, starcze, że ci dobrze będzie,
1095Że ci się tutaj we wszystkiém poszczęści.
Za to, żeś dźwignął ojcowskie zwaliska
Kapłan cię żegna, przyjaciel uściska».
XXIV
Podano komżę, stułę i kropidło,
Skarga się ubrał i modlitwę czyta,
1100Pokropił domu zamieszkałe skrzydło:
«Niech spokój Pański nad wami zaświta,
Niech wasze głowy anioł stróż osłania,
Niech błogosławi sny i czuwania!»
Wszedł do komory, gdzie się chowa jadło,
1105Pokropił wodą i dodał co prędzéj:
«Bogdaj wam nigdy łaknąć nie wypadło;
Bogdaj tu było przytulisko nędzy!
Ty znasz, co nędza, Szeligo mój drogi.
Dzisiaj dostatek widzę dzięki Bogu;
1110Dajże mi słowo, że żaden ubogi
Nie wyjdzie głodny od twojego progu!»
Szeliga rękę przycisnął do piersi;
Świętą przysięgą jego oko gore;
Wszyscy rzewniejsi i ku bliźnim szczersi,
1115Wyszli za Skargą poświęcić oborę.
Skarga się żegna i modlitwę czyta;
Pokropił ściany i znowu zawoła:
«Niech wam Bóg sporzy nabiału do syta;
Niech tu zaraza nie zawita zgoła.
1120Żyjcie szczęśliwi pod boską opieką,
A bądźcie czyści i biali jak mleko». —
Więc poszli dalej, by poświęcić ule.
Kapłan się żegna i modlitwę czyta;
Potem spojrzawszy na Szeligę czule,
1125Rzecze: «Niech korzyść mnoży obfita;
Niech się wam zbożne zamiary powiodą;
Niech sporną pracą uwieńczą się ręce.
Żyjcie jak pszczoły miłością a zgodą;
Zapłońcie światłem jak świece jarzące.
1130Niech w duszy waszéj tak cnota się chowa,
Jak w plastrze wosku patoka miodowa!»
Tak poświęciwszy pola, łąki, płoty,
Ksiądz, Błogosławieństwo, CzaryWraca do dworku stary jezuita.
I tu stanąwszy przed nowemi wroty,
1135Skropił je wodą i modlitwę czyta;
A jego oko promieniem się żarzy;
Iskra zapału migoce na twarzy:
«Wrota! — zawołał ku szlacheckiéj chacie —
Wy, co radośnie drogę odmykacie,
1140Niechaj stróż — anioł pilnuje was co dzień
Od złego gościa lub złego sąsiada;
Niechaj się tędy nie przemyka zdrada;
Niech waszych skrzydeł nie odemknie zbrodzień.
Jeśli ktokolwiek z jaką myślą zdradną,
1145Zachce tu wkroczyć łaską czy przemocą,
Niechaj te wrota na głowę mu spadną,
Niechaj mu głowę i piersi zgruchocą».
XXV
Obyczaje, Czary, WierzeniaTo były tylko słowa życzliwości,
Które mąż zacny wypowiedział święcie;
1150Ale słuchacze wioskowi a prości
Jakieś w nich dziwne widzieli zaklęcie.
Skarga odjechał znów w koronne strony
Błogosławiący i błogosławiony.
Stary Szeliga rozmyśla w ukryciu
1155Lub gwarzy o nim z chlubą co niedzieli.
Jego sąsiedzi, co pierwszy raz w życiu
Głośnego Skargę naocznie widzieli,
Długo i szczerze zjawiskiem zajęci,
Rozpowiadali — szlachcic szlachcicowi
1160Jego życzliwe dla Szeligi chęci.
Jak on wygląda, co czyni, co mówi,
Jako mu syna błogosławił w drogę,
Święcił domostwo, dobytek bogaty,
Jakiemi słowy udzielał przestrogę
1165I jako zaklął wrota jego chaty.
Wszyscy pobożni nieśmiało, z oddali,
Na tajemnicze wrota spoglądali;
Każda litewska bogobojna dusza,
Jeśli do jakich czuje się bezprawi,
1170Jeśli sumienie jakiś grzech zaprósza,
Już się do dworku Szeligi nie zjawi.
XXVI
We starym dworku mniéj było już gwarno;
Za to, kto przyszedł — przyjaciel i prawy,
Nikt nabożeństwa, spoczynku, zabawy,
1175Nie zatruł w chacie jakąś zdradą czarną.
Mléka do syta, a pszczółki się roją,
Łąki do pasa i krzewi się zboże, —
O! dzięki Skardze, że bytnością swoją
Błogosławieństwo sprowadził tu boże!
1180Któż jasną radość na Szeligi czole,
Któż jego szczęście wypowiedzieć w stanie;
Gdy często-gęsto birżańskie pacholę
Wdzięczne od syna wiezie mu pisanie?
A w każdym liście kipi dusza młoda
1185Żądzą do bojów, do czynów, do sławy;
W każdym donosi, że książę wojwoda
Zawsze ku niemu dobry i łaskawy;
Że chociaż dumny, oblicza nie cofa,
Lecz swoim drużbą poufale zowie:
1190(Bo jak z przedwieka jego pradziadowie,
Młody Szeliga miał imię Krzysztofa).
Aniele stróżu! niechże twoje oczy
Na długo starca pilnują i strzegą,
Niech twoich skrzydeł święty cień otoczy
1195I serca jego, i domóstwo jego!
I łaska niebios nie była odmienna:
Jednako wszystkie płynęły mu chwile;
A przyszła jutrznia zachodu promienna,
Zgrzybiałość, drzymka — i krzyż na mogile,
1200I jest otucha, że dla jego duszy,
Poczciwéj pracy złote gwiazdy świecą…
A jego dworek pochylił się nieco,
Uschły gałęzie na cienistéj gruszy,
Klon począł żółknąć; bo wszystkiemu pora,
1205Czas wiekuisty na wszystko się targa; —
A tylko wrota, które zaklął Skarga,
Stoją tak krzepko jak ciosane wczora.
Słomiany daszek choć kwitnie zielono,
Choć furtka nieco ku ziemi osiada,
1210Lecz wrota krzepkie, sto lat jeszcze pono[78]
Będą wprowadzać dobrego sąsiada.
Niech sobie starcy wśród długiéj gawędy
Ubolewają, że ludzkość zepsuta:
Przecież poczciwe nie walą się wrota,
1215Nikt ze złą myślą nie przechodził tędy,
Nikt nie szwankował, ani swój, ni cudzy…
Czyż w cnotę ludzką trzeba wierzyć święcie?
Albo nie wierzyć w księdzowskie zaklęcie,
Że ojciec Skarga tak bajał jak drudzy?
1220Co o tém trzymać — czy to? albo owo?
Przyszłość pokaże — dziś daremna praca.
Patrzmy na dalszą stronicę dziejową
I gdzie się młody Szeliga obraca.
Stare wrota. Część druga
I
Historia, OjczyznaPrzeszłości święta! pokój ci niech będzie
1225W twym wiekuistym, w twoim sennym grobie!
Coś nagrzeszyła w niebacznym obłędzie,
Niech Bóg udzieli przebaczenia tobie.
A twoim cnotom swą łaską przyczyni
Plennego[79] wzrostu, co ma ziarno w roli,
1230W naszych im sercach krzewić się dozwoli:
Przeszłości święta! tyś nasza mistrzyni!
Nie dla zgorszenia, ale dla poprawy,
Pozwól w twój obraz przypatrzyć się mgławy, —
I nie poczytaj nas za świętokradce,
1235Nie miéj za winnych synowskiéj obrazy,
Jeśli się z dala przypatrując matce
Na jéj obliczu odkryjemy skazy.
My dobrze serce naszéj matki znamy:
Ona tam w niebie jedną żądzę żywi,
1240Aby jej dzieci były od niéj saméj
Bardziéj cnotliwi i bardziéj szczęśliwi.
Nam dla przestrogi ona sama powié,
Co nabroiła, kiedy była młoda.
Niewiele grzechów liczy na swej głowie
1245
Wolność, Historia, PozoryGrzech jéj najcięższy miał imię — Swoboda.
Nie ta swoboda, którą ma od Boga
I myśl człowiecza, i niebieski ptaszek,
Co nie dla marnych stworzona igraszek,
Co wie, skąd idzie i dokąd jéj droga,
1250Pilnując kręgu jak słońca na niebie
Ciepło i światło sieje wkoło siebie, —
I zna to dobrze, że gdyby w zakresie
Śmiała przekroczyć choć na jeden atom,
To zamiast szczęścia, które daje światom,
1255Straszliwe światu skończenie przyniesie.
Córka zniszczenia jest inna swoboda,
Czynem i słowem w karby nieujęta,
Do której hasło najpierwszy ten poda,
Kto chce narzucić niewolnicze pęta,
1260Co aby snadniéj[80] zhołdować lud boży,
Sam się poniży, sam się upokorzy.
Na nim się wesprzesz jakby na opoce,
A on się śmieje w głębi swego ducha,
On weźmie pierwsze swawoli owoce,
1265A karę błędu — ten, kto go usłucha.
Szlachcic, Polityka, Obywatel, Polska, Ojczyzna, Historia, Obyczaje, WładzaTak niegdyś w Polsce, miłościwe pany
Mówiły szlachcie: «Co te nasze prawa?
Ten król, choć przez nas swobodnie obrany,
Na naszą wolność nieżyczliw się zdawa[81].
1270Nasze statuta, choć własne pisanie,
Niedobrze płużą[82] braterskiéj swobodzie:
Wszakeśmy szlachta — a szlachcic, mospanie,
Choć na zagrodzie, rówien wojewodzie.
Hej! kogo losy krajowe obchodzą,
1275Do mnie niech śpieszy! co żywiéj a sporzéj!
Stanę na czele, a pod moją wodzą,
Król się poniży, prawo upokorzy!
Nic nie zważajcie, żem ja wojewoda,
A baczcie[83] we mnie szlachcica i brata:
1280Mam chléb i wino, co to ust nie szkoda,
Przyjmę was chętnie, czém chata bogata!»
A ślepa szlachta, krzycząc wniebogłosy
Na ucisk tronu i niesłuszność prawa,
Pod sztandarami wojewody stawa[84],
1285I z jego gwiazdą połącza swe losy,
Z jego zachceniem łączy swoje modły,
Z jego orężem swe szable ochocze, —
Już się za kruszec zaprzedaje podły,
Za stągiew miodu, za gruntu półwłocze[85].
1290A do pańskiego rydwanu przykuta,
Już zapomniawszy, co wolność prawdziwa,
Śni jeszcze szlachta, że swobód używa,
Obiera króla i pisze statuta.
Senne rojenia! niedorzeczne chęci!
1295Pomiędzy kilku władza się rozdziela;
Potężnych domów mnodzy są klienci,
Lecz trudno w kraju o obywatela.
II
Krzysztof Szeliga na birżańskim dworze
Urastał w łaskach książęcia Krzysztofa.
1300Postać miał dziarską a spojrzenie hoże,
Dłoń, co się nigdy przed szablą nie cofa,
Umysł przytomny, a poczciwe serce —
Czemuż tych darów na lepsze nie użył?
Gdyby krajowi poświęcił w żołnierce,
1305Jakby się pięknie wsławił i zasłużył!
Jeszcze za życia Zygmunta trzeciego,
Zamek birżański gdy obiegli Szwedzi,
Młody Szeliga wraz z drugim kolegą,
Zebrawszy ciżbę zamkowéj gawiedzi,
1310Sprawił wycieczkę i śmiałym obrotem
Niemałą klęskę napastnikom zadał;
A kiedy Birże poddały się potém,
On w różnych miejscach na Szwedów napadał.
Obok książęcia na bitwach niósł zdrowie,
1315I z chrobrem sercem do rozprawy staje;
Nadstawiał piersi, aby się wrogowie
W głębsze litewskie nie przedarły kraje.
Był to niedługi zawód wojowniczy,
Co w lat dwadzieści znowu się ożywił:
1320Bo gdy po przodkach Birże odziedziczy
Książę koniuszy Bogusław Radziwiłł,
Szlachcic, Sługa, Wierność, Służalczość, ObyczajeSzeliga zawsze Radziwiłłom wierny
Podzielał księcia wyprawy bojowe,
Pod Beresteczkiem wiódł hufiec pancerny
1325I kozaczyznę poraził na głowę.
Już czoło jego siwizną się prószy
Ozdobne w laury ojczystéj zasługi;
Lecz z owych laurów żartował w swéj duszy:
Bo on krajowi — nie służył jak drugi.
1330Jeno zdobywał łaskę u magnata,
Co chciał krajowi dowodzić przemocą,
Poszedłby, zda się, i na koniec świata,
Biłby się zawżdy[86], nie pytając o co,
I przy tureckiem stanąłby sztandarze,
1335Jeżeli książę koniuszy rozkaże.
Przywódca, SzlachcicNa świetnym dworze księcia Bogusława
Nie było mowy o Rzeczpospolitéj:
Szlachta — narzędzie pańskiéj myśli skrytéj,
Gdzie jeno skinie, wszędy hurmem stawa[87],
1340Ani pytając tego, co na przedzie,
Czy dobrze wiedzie? i dokąd zawiedzie?
Na zjazdach szlachty Szeliga niebacznie
Kierowan ręką, z której pragnął złota,
Rokosze w wojsku poszeptywać zacznie
1345I na powagę królewską się miota,
I z owym mieczem, co poświęcił Skarga,
Na pomazańca Pańskiego się targa.
Skarga już nie żył i ojciec już nie żył,
Otworem stały do swawoli drogi,
1350Nikt go nie ujął słowami przestrogi,
Nikt pogardliwém okiem go nie zmierzył.
A łaska pańska ku niemu się wdzięczy,
A przepych dworski tak nęcił z daleka,
Że oplątany jak w siatce pajęczéj,
1355Z rozkoszą własnéj woli się wyrzeka, —
I nie pojmował, jak szlachta wśród wioski
Może brać sochę lub siekierę w ręce,
Mieć inną barwę krom Radziwiłłowskiéj,
Mieć inne myśli jak myśli książęce.
III
1360
Dom, UpadekTak go zajęły te względy łaskawe,
Że ani spojrzał na rodzinne ściany,
Ojcowski dworek wypuścił w dzierżawę,
A czynsze z niego — przegrywał z dworzany.
Domek, co niegdyś ojcowska siekiera
1365Wyciosywała ze skrzętnym mozołem,
Dziś drewnianemi szczudły się podpiera,
Jak stary żebrak, jak dziad pod kościołem.
Słomiana strzecha pokryła się cała
Mchy zielonemi i plamy czarnemi,
1370W oknach gdzieniegdzie szyba pozostała,
Ganek i przyźba osiadły ku ziemi.
Gruszę cienistą wycięto sprzed chaty,
W ogródku chwasty wyrosły krzewiście,
A klon uwiędły, zeschły, rosochaty,
1375Ledwie niemnogie i żółte miał liście.
Pszczółki rzuciły opróchniałe barcie,
Gęste pokrzywy wyrosły u płota;Czary, Wierzenia, Zdrada, Kara
Stare, poczciwe i zaklęte wrota
Zdają się prosić o lepsze podparcie.
1380
A między ludźmi jeszcze jest podanie:
Jak ojciec Skarga poświęcał je nowo
I swe zaklęcie jak położył na nie,
Aby runęły nad zdradziecką głową.
Lecz, dzięki Bogu, wrota nie runęły,
1385Choć niepodparty słup ledwie się trzyma:
Na starej Litwie w dziedzinie Jagiełły,
Są grzeszni ludzie — ale zdrajców nié ma.
IV
Czas, Przemiana, Przemijanie, Obraz świata, NaturaWieczność nad światem krąży nieprzerwanie,
Zmienia się oracz, chociaż jedna niwa;
1390A na cmentarzach, na kościelnéj ścianie
Coraz to nowy nagrobek przybywa, —
I jeśli zważysz — w tejże saméj chwili
W nowéj kolébce nowy gość zakwili.
Przyszłość z przeszłości wyradza się staréj,
1395Tak pomalutku, tak niepostrzeżenie,
Jak drobne brzozy lub dębu nasienie
Wyrasta listkiem, wystrzela w konary; —
I jak najstarsi ludzie nie przypomną,
Latorośl marna, uboga, maleńka,
1400Już dzisiaj wiechą wieńczy się ogromną,
Jéj pień starzeje, olbrzymieje, pęka,
Sieje dokoła krzewiste nasiona,
A żółte próchno wysypuje z łona.
W każdym niebieskiéj jutrzeńki[88] rozświcie
1405Kończy się życie i poczyna życie:
Kwiat stugodzinny, człowiek stuletni
I historyczna tysiąców lat era,
Czy słońce świeci posępniéj czy świetniéj,
Za każdą chwilą, rodzi się — umiera.
1410Nie dojrzy żaden dar jasnowidzenia,
Jako świat boży oblicze przemienia,
Jak rozwinięty w swych prawach swobodnie
W jednej godzinie starzeje i młodnie[89].
V
Niepostrzeżonym, nieznacznym obrotem
1415Przeszło nad Polską pół wieku z okładem:
Zmarł Zygmunt trzeci, a w dziesięć lat potém
Władysław poszedł za ojcowskim śladem;
Korona polska jak wieńce cierniowe
Przygniotła Jana Kazimierza głowę.
1420
Bóg, Historia, Kara, BurzaJak w losach człeka, tak w losach narodu
Pan Bóg dopuszcza chwile ciężkiéj doli,
Czy to za grzechy zbrojone za młodu,
Czy w dowód łaski, czy nauce gwoli[90].
Ojciec niebieski w gniewie czy w rozwadze
1425Różdżkę swej chłosty podnosi na dzieci,
Całe narody da klęskom pod władzę,
A chmura nieszczęść jak z wiatrem naleci.
Uderza w gromach piorun po piorunie,
Wszystko druzgoce, obala i pali;
1430Gdy jeden obłok, zdaje się, przesunie,
Patrzcie! horyzont już czernieje daléj,
A w nowych kłębach czarnego chmurzyska
Nowy grom huczy, nowy piorun błyska;
I nowy wicher zadyma spod chmury,
1435Łamać, obalać, co zostało jeszcze…
Ojcze ludzkości! Strażniku natury!
Kiedyż te znaki ustaną złowieszcze?
Kiedyż się skończy burza klęsk niesyta?
Kiedyż się skończy to serc naszych drżenie?
1440Kiedyż poranek radosny zaświta
I błysną jutrzni różowej promienie?
Och! czas już światu poweseleć od niéj
Czas sercom ludzkim uderzyć swobodniéj!
VI
Naród, Historia, Bóg, Burza, KaraW doli narodów, nim burza Jehowy
1445O ściany kraju uderzy w zapędzie,
Bóg naprzód miesza stary ład domowy,
Żywioły bytu porozprzęga wszędzie,
Zeszle[91] bezsilną niemoc na sternika,
Oczy czeladzi ślepotą zaciemni:
1450Ginie porządek, święta zgoda znika,
Stają się wszyscy wrogowie wzajemni[92].
A gdy się waśnią, gdy wstecz idzie praca,
Gdy fundamenta podkopali sami,
Uderza piorun i ściany wywraca,
1455I już społeczność jęczy pod gruzami.
I swe boleśne[93] opatrując rany,
Każdy na drugich gdy swe winy zwala,
Grom, który został na pomstę przysłany,
Z niebacznej ciżby śmieje się z oddala;
1460Wicher, co bije w nieszczęśliwe zgliszcze,
Z urągowiskiem po ruderach świszcze.
VII
Polska, Historia, Polak, Obywatel, Król, WładzaTak w owe czasy — nim w Polskę strzeliły
Cztery pioruny, ze czterech stron świata,
Pan porozdwajał, pogmatwał jéj siły,
1465Z gościńca przodków odbieżał Sarmata.
Bezrząd na wszystkiém swoję pieczęć kładzie,
Nosi jéj cechę już Rzeczpospolita;
A niegdyś baczny na wszystko Lechita
Stał się porządnym — jedynie w bezładzie[94].
1470Panowie radni oblegają króla
I za starostwa przedają swe wota; —
Szlachta na sejmie po gospodach hula,
Pjanemi[95] słowy na wszystko się miota,
Rzuca na króla i na senat zakał,
1475Każdą myśl jego zabija w jutrzeńce[96].
Och! często, często boleśnie zapłakał,
Często załamał Jan Kazimierz ręce —
I tęskne myśli posyłał za morze,
Gdzie tron ojcowski posiadł mu kto inny,
1480Gdzie lud monarchom posłuszny, powinny,
Gdzie król poddanych uszczęśliwić może.
A tutaj… tutaj gdzież jest tronu władza?
Naród do szczęścia sam sobie przeszkadza.
Tu groźna północ od Szwedów i Rusi
1485Dwoma chmurami z daleka się sroży;
Tutaj Chmielnicki, prawdziwy bicz boży,
Kraj naddnieprowy oderwać się kusi,
Krwią lacką spluskał ukraińskie stepy,
A nie masz środków postawić mu czoła:
1490Sejm tylko jeden uczynić to zdoła,
Ale sejm polski, gwarliwy a ślepy,
Gdzie dola kraju, gdzie obrona dziatek,
On się targuje z królem o podatek.
Jęczą na nędzę i szlachta, i pany;
1495Jednak tym jękom trudno dawać wiary:
Bo dzisiaj w ziemi, kopając kurhany,
Mnogie znajdujem grosze i talary —
Na których stęplem ówczesnych myncarzy
Odbite rysy Kazimierza twarzy.
1500Snadź[97] w owe czasy chciwość czy obawa
Kryły przed sejmem, że grosza jest dosyć,
I trudno było o szeląg uprosić
W imieniu kraju lub w imieniu prawa.
Państwo, Polska, Szlachcic, Polak, Historia, Pieniądz, Władza, Obyczaje, Obywatel, GłupotaSenator chowa swe grosze do skrzyni,
1505Mnich się bogaci, panoszy bez granic,
Szlachcic o zbytki dwór królewski wini,
A na pobory nie zgadza się za nic.
Każdy od nędzy rzekomo się garbi,
W liczbie podatku niedoboru kreski,
1510Zakłopotany koronny podskarbi,
Zakłopotany podskarbi litewski.
Wojsko bez żołdu sztandary opuszcza,
Poborca grosze roztrwania bezładnie, —
A na sejmikach wykrzykiwa tłuszcza:
1515Że król niebaczny, że podskarbi kradnie,
Że wszystek zasób wyciągnięto z chatek,
Że przyjdzie z głodu umrzeć na ostatek.
A patrz po kraju, kędy grosz się trwoni?
Za jedną szczyptę zamorskiego ziela!
1520Co sług! co potraw! co psów, a co koni!
Jak tryska wino! jak huczy kapela!
Patrz, ile kanak[98] z dyjamentu warty
W stroju mężczyzny, białogłowy, dziecka!
Jakie sobole, tygrysy, lamparty! —
1525Rzeczpospolita zbytkuje szlachecka.
Za dwie wieczerze nadwornej szarańczy
Można uzbroić chorągiew'[99] hussarzy;
Lecz szlachta szumi, o swobodach gwarzy,
Na grobie kraju śmieje się i tańczy,
1530Ani chce wiedzieć, że tu wnet naskoczy
Groźny Chmielnicki, Szwed albo Rakoczy,
Gdy się na głowę zwala Siedmiogrodzie,
Kozak i Rusin gdy do walki zowie[100],
Na wałach fortec jaśni starostowie
1535Sieją warzywa, jak gdyby w ogrodzie,
Mur z bastyjonem rozbijając stary,
Budują z niego śpichrze i browary[101].
Rzadko gdzie w domu szlachcica-rycerza
Był koń, zbroica lub miecz w pogotowiu;
1540Żołnierz koronny, zbyt folgując zdrowiu,
Wlókł z sobą łóżka i pościele z pierza.
Na wież obronnych niedawne zwaliska
Wspina się koza i ogryza chwasty.
Na straży żołnierz dziesiąty, dwunasty:
1545Bo reszta hula albo lud uciska.
Szlachcic, Polak, Pieniądz, Kłamstwo, Zdrada, ObywatelCzegóż nie działał ów motłoch łakomy
Na cudze grosze majętność i domy!
Na niewinnego potwarze wymiata,
Mówiąc: ten zdrajca, ten z wrogiem się brata,
1550Ten ranił sługę, co był pod mą władzą,
Ten ukradł konia, co do mnie należy.
Więc do hetmana niewinnych prowadzą,
A ich domostwa oddają łupieży;
Mordują, ranią, gdy rabować nie dasz
1555Biorą co wola i niosą na przedaż.
Zamiast starszyznę mieć w zacnej powadze,
Szemrał na króla, rotmistrze, hetmany,
Składał swe zjazdy żołdak zbuntowany
I groźny oręż podnosił na władzę.
1560Rzadko kto mawiał: «Dopomóż mi, Boże!
Sławo! ja głowę dla ciebie położę!».
Częściej słyszałeś z ust rycerskiéj braci:
«Służę i czartu, jeśli mi zapłaci[102]».
VIII
Państwo, Wróg, Samobójstwo, Polska, HistoriaBoleść rwie serce, gdy musimy w pieśni
1565Wspomnieć te czasy, kreślić te obrazy.
Patrząc na Polskę płakali współcześni:
«Piękna ziemico! zgubionaś sto razy!
Świetna wśród bitew, nieszczęśliwa doma[103],
Nie drżysz przed Szwedem ani Zaporożem,
1570Lecz sama własnym zabijasz się nożem,
Grób sobie kopasz[104] własnemi rękoma!
Nie winuj[105] obcych, że z chciwym zapałem
Biegną ku tobie, czując twe niezdrowie:
Tylko narzędziem Pańskiem są krukowie,
1575Co lecą martwem nasycić się ciałem.
Nie oni zgonu twojego przyczyną:
Kraje przez siebie, nie przez obcych giną!»
IX
Polska, HistoriaPoczęły trwożne szerzyć się pogłoski
O nieprzyjaznym dla Polski sąsiedzie:
1580Że podkanclerzy, zdradny Radziejowski,
Na zgubę braci szwedzkie hufce wiedzie.
Tuż za pogłoską, szedł i skutek spieszno:
Runęły w Polskę zastępy Wandali,
A gród poznański i Kalisz, i Leszno
1585W ręce zwycięzców wodzowie oddali.
Wojewodowie i kasztelanowie,
Co w wolnym kraju i wyznać sromota,
W pokorném piśmie i w pokornéj mowie
Królowi Szwedów składali swe wota.
1590Janusz Radziwiłł wnet przeszedł do Szweda,
Wiodąc za sobą szlachtę z Litwy całéj,
I poszła daléj zwycięska czereda; —
Wkrótce ją mury warszawskie ujrzały.
Uszedł król polski ze swojéj stolicy,
1595Coraz po kraju tułając się daléj;
Pierzchli koronni niegdyś pochlebnicy,
Co jeno łaski u tronu szukali.
Opuszczał króla silny i bogaty,
Szedł i Szwedowi swą przychylność kłamał.
1600Biedny mieszkaniec zaściankowéj chaty
Spojrzał dokoła — i ręce załamał;
A obcy pychy poszeptom zdradzieckim,
Przysiągł nie zdradzić króla i swéj ziemi,
Naostrzył brzeszczot rękami chrobremi
1605I szedł do swoich łączyć się z Czarnieckim.
Stefan Czarniecki, mąż kuty z żelaza,
Z niewielką garstką nie zdradził swéj wiary:
W nim kraj rodzony, w nim Kazimierz Waza
Widzieli męża, co jak granit stary,
1610Zaległszy morza wściekłego wybrzeże,
Sam jeden lądu od powodzi strzeże.
A w tym niezłomnym wiekowym granicie,
Przy którym fala ściele się bezwładnie,
Jakież skry ognia! zaraz w nich ujrzycie,
1615Za lada starciem jak piorun wypadnie.
Ruś gości w Wilnie, Chmielnicki we Lwowie,
Szwed zajął Poznań, Warszawę i Kraków;
Już wszystkie grody stołeczne Polaków
W rękach zdobywców jak nędzne pustkowie.
1620Trzy wielkie wichry w całéj swojéj sile
Kiedy na jedną budowę gruchnęły,
Zda się dziedzina Piasta i Jagiełły
Będzie na troje rozdarta za chwilę.
Nie masz wyboru dla prawego męża,
1625Jeno polegnąć pod domowém zgliszczem;
Lecz mądrzy mówią: może cóś uzyszczem,
Pójdźmy się kłaniać temu, co zwycięża.
X
Książę Radziwiłł, litewski koniuszy,
Dawno szwedzkiemu kłania się królowi;
1630Jego klienci na wszystko gotowi
Na stronę szwedzką przeszli z całéj duszy.
Tylko gdzieniegdzie trzyma się na wodzy
Kupa mieszczanów lub szlachta ubodzy.
Pomimo pochlebstw, pomimo popłochu,
1635Gdzieś garstka z garstką jeszcze się sprzymierza,
Ostatni szeląg, ostatnią garść prochu
Niesie na sprawę Jana Kazimierza,
Ostatnie takty bolejącéj piersi
Składa w modlitwę za Rzeczpospolitą.
1640Lecz tacy ludzie, biedniejsi im szczersi,
Jakże się muszą opłacać sowito!
I szwedzki żołdak, i służba książęca
Ściga stronników sarmackiego króla,
Pod ich strzechami najbezkarniéj hula,
1645Nad ich rodziną pastwi się i znęca,
A byle cienie, byle powód marny
Niesie miecz rzezi i ogień pożarny.
XI
Ale po burzy znowu się rozwidni,
Poczęła świtać jutrznia lepszéj doli;
1650Szlachta od Szwedów cofa się powoli,
Przejrzeli ślepi — a zdrajcy ohydni,
Gdy nowe knować poczęli zasadzki,
Stanął w Tyszowcach akt konfederacki.
A w Częstochowie jedno serce mnicha,
1655Które wspierała Przenajświętsza Panna,
Tysiące szwedzkich zastępów odpycha,
Daje się słyszeć wesołe: «Hozanna!»
Z echem i z wiatrem, rozwiał się dźwięk pieśni
Po całym kraju, jak dobra otucha:
1660Powiat z powiatem kojarzy się cieśniéj,
Szwedzkich rozkazów już mało kto słucha.
Sandomiérz, Lublin już w ręku Polaków,
Już głoszą powrót Jana Kazimierza,
Nazad zdobyte Warszawa i Kraków,
1665Czarniecki wszędy jak piorun uderza.
A ludzie dobrzy, łatwowierni, prości,
Co szli do Szweda w prostocie swéj duszy,
Już się zrzekają ohydnych sojuszy,
Naród powraca do swéj powinności.
1670Już tylko tacy przy wrogu zostali,
Co chcieli nękać swą ziemicę biedną:
Kilku magnatów i klienci mali,
Co z magnatami chcieli być za jedno.
XII
Krzysztof Szeliga zanadto swą dolę
1675Skojarzył z losem księcia Bogusława,
Wspólnie ich bojów, ich przewinień pole,
Dzielić im tylko wspólny los zostawa[106].
Już dziś nie poznać owego młodziana,
Któremu Skarga święcił miecz na boje;
1680Twarz jego dzisiaj zmarszczkami zorana,
Snadź[107] że sumienia cierpi niepokoje.
Głos powinności ku matce swéj ziemi,
Którego wszystka szlachta usłuchała,
Czyż w jego piersiach nieprawość oniemi?
1685Czyż w jego myślach nigdy nie zapała?
Konflikt wewnętrzny, Zdrada, Korzyść, ObowiązekO! znaczno walkę we szlachetnej duszy!
Ciężka tam w głębi odbywa się próba.
On nieraz myśli: «Niech książę koniuszy
Trzyma ze Szwedem, czy z kim się podoba;
1690Moja powinność tam, gdzie mojej braci,
W szeregach króla, w obronie tej niwy,
Gdzie złożył głowę mój ojciec sędziwy,
Gdzie mię z narodem krew powinowaci».
Przeciw tym myślom, myśl zdradna a płocha
1695Stawiła czoło potężnie i srodze:
«Czyż rzucić księcia, który tak mię kocha,
Kiedy tu silną chorągwią dowodzę?
Ja tutaj mnogie skarby mam pod strażą,
Z łupów wojennych uzbierałem krocie;
1700Wrócić do swoich — to oddać je każą,
Oddać kmiotkowi, wdowie lub sierocie.
Rzucić dostojność, którą tutaj pieszczę,
Pozbyć się grosza — toć cała ruina;
Zostać żołdakiem, potem słuchać jeszcze,
1705Gdy człek skrzywdzony łupieżcę przeklina…
Nie, już za późno… już pozostać wolę:
Po mojej drodze zaszedłem daleko,
Wypieszczonemu na książęcym stole,
Wracać do wioski — pić wodę i mleko…
1710Przy łasce księcia, przy wojennym łupie,
Nie taką wioskę ja wkrótce zakupię».
Tak, by zagłuszyć sumienia zgryzoty,
Szeliga w swego namiotu ustroni
Przeglądał pilno swój strój szczerozłoty,
1715Srebrzysty oręż, suty rząd na koni;
A obliczając swe przyszłe rozkosze,
Przyszłe znaczenie — dodawał kryjomu:
«Zmienią się czasy i króla przeproszę,
I jak bohater powrócę do domu!»
1720Bluźniercze myśli, bezrozumne cele!
Bo się w świątynię dziejową nie wdziera:
Bohaterstwo, HistoriaNie dosyć męstwa albo ran na ciele,
Bo świętość sprawy czyni bohatera;
Bez tego męstwo na nic się nie przyda,
1725A inne w dziejach zostanie — ohyda.
XIII
Pod wioską Prostki, na pruskiéj granicy,
Szwed już z dziedziny sarmackiéj wygnany
Leżał obozem — a dwa polskie pany,
Dwaj macierzystéj ziemi najezdnicy:
1730Książę koniuszy Bogusław Radziwiłł
I podkanclerzy polski Radziejowski,
Nowe Szwedowi podawali wnioski,
By wrócił w Polskę i kraj uszczęśliwił,
Że tamta ziemia ku niemu stęskniona
1735Znowu poddańcze wyciągnie ramiona.
Elektor pruski, obecny naradzie,
Co swoje hufce ze Szwedem połączył,
Co rad by z Polską na zawsze już skończył,
Przyrzeka pomoc i warunki kładzie.
1740Radzono długo… noc była już ciemna,
Były tam plany i spory, i swary;
Wreszcie nastała ugoda wzajemna,
Przebito dłonie, podano puchary: —
I cichy toast okrążył trzy razy:
1745«Niech żyje zguba Kazimierza Wazy!»
Szeliga z wartą księcia Bogusława
Stał przy namiocie tuż za samém płótnem,
Słyszał, jak gwarna toczyła się wrzawa,
Słyszał toasty z ich proroctwem smutném;
1750Ale mu serce nie zadrgało zgrozą,
Zaśmiał się — szepnął: «Giń Rzeczpospolita!
Gdy starą Polskę na marach powiozą,
Toć nowy w świecie porządek zaświta.
Szwedzkim stronnikom już zręczność się poda
1755Wypłynąć na wierzch, bo ich teraz pora…
Już nie starosta, jak marzyłem wczora,
Lecz będę hetman, kanclerz, wojewoda;
Wezmę urzędy, których nie dościga
Nawet Radziwiłł, nie tylko Szeliga.
1760A dusza ojca, stary duch woźniczy,
Co patrzy na mnie ze zgrozą rozpaczy,
Kiedy me wszystkie honory policzy,
Jakże mi chętnie odstępstwo przebaczy!
I w drugim świecie nagany mi nie da,
1765Że szlachcic polski był stronnikiem Szweda».
Ledwie to wyrzekł, aż oto z łoskotem
Trąbka zagrała przed samym namiotem,
I spieszny goniec zapytał u straży:
Czy tu król szwedzki? czy ucha udziela?
1770I czy z listami tu się wejść odważy?
A listy pilne od wojska Forgela.
(Ów zasię Forgel był szwedzki jenerał,
Który szedł kilku tysiącom na czele,
Był dwakroć jeńcem, ale teraz śmiele
1775Znów się do Polski za Wisłę przebierał).
Wpuszczono gońca — a na wielkiéj radzie
Niedobre wieści: bo przy wiosce Lipie
Czarniecki dopadł Wandalów w nieładzie;
1780Krwawemi strugi[110] zalało się pole,
Trupem poległo Szwedów dwa tysiące;
Nim się poranne ukazało słońce
Jenerał w polską dostał się niewolę.
Król szwedzki zgrzytnął i zatupał nogą,
1785Elektor pruski cóś zamruknął z cicha,
Pan Radziejowski pogląda złowrogo,
Książę koniuszy blednieje i wzdycha.
Goniec złéj wieści wymknął się z namiotu
I kędyś zniknął w obozowém kole.
1790Szeliga otarł wielką strugę potu,
Co mu gorąco płynęła po czole,
I dziecko Litwy niespokojne szczerze,
Że jego naród swe tryumfy bierze.
XIV
Cicho w namiocie — i król, i książęta
1795Zwiesili głowy pod myśli nawałem.
Wtém cisza nocy znowu potrząśnięta,
Ale złowrogim na trwogę sygnałem.
Król wybiegł… słucha… to nuta nieswojska!
«Na koń, żołnierze! do zbroi! do broni!»
1800Lecz w tejże chwili nad uchem zadzwoni
Bogarodzica: hymn polskiego wojska.
Zaledwie szwedzka rusza się gromada,
Trzy polskie hufce na karki jéj wpada.
Książę koniuszy wyskoczył z namiotu,
1805Dopadł rumaka — lecz go hufiec ściga,
Jeno zakrzyknął: «Hej, mości Szeliga!
Ze swą chorągwią zastaw się u płotu;
A jeśli napad podstąpi zdradziecki,
Pilnuj się waszmość na miejsca wyborze.
1810By miłościwy król jegomość szwedzki
W ręce się polskie nie dostał, broń Boże!».
Król szwedzki uszedł; lecz jego zamiary
Przeniknął hufiec pancerny litewski,
I wielki hetman, Wincenty Gosiewski,
1815Przyskoczył, mając najemne Tatary, —
I w téjże chwili zręcznie oskrzydlili
Pancerne hufce księcia koniuszego; —
Na próżno pułki brandenburskie biegą,
Na próżno szwedzkie rycerstwo się sili, —
1820Już dzielne polskie i tatarskie zuchy
Rozbiły hufiec birżańskiego księcia.
Książę z Szeligą, bojąc się ujęcia,
Na rączych koniach szukają otuchy;
Hufiec Tatarów rączo ich dościga:
1825Pojmany książę, pojmany Szeliga.
XV
Chwała zwycięstwa, jak kronika pisze,
Na Gosiewskiego zaświtała głowie;
A korzyść walki dobrzy towarzysze
I perekopscy wzięli Tatarowie.
1830Sześć pułków szwedzkich, dwa pruskie sztandary,
Dwa hufce polskie — i armat bez miary,
Hetman litewski Gosiewski Wincenty, —
I dobrze pewien, że wiadomość miła,
1835Radośne gońce do króla posyła.
XVI
Zdrada, Szlachcic, Król, Wygnanie, HistoriaPrzy boku króla był Radziwiłł drugi,
A krewny księcia koniuszego bliski,
Mąż znakomity przez zacne zasługi,
Michał Kazimierz ordynat nieświeżski[113].
1840Jego staraniem, choć z bronią pojmany,
Książę koniuszy zgubie się wyśliźnie;
A jego wojsko i wszystkie dworzany
Kazano wygnać — jak śmieci w ojczyźnie,
Ażeby żadne nie zostały ślady,
1845Że szlachcic polski był zdolen do zdrady.
(Książę koniuszy, choć swojéj krainie,
Swemu królowi zawinił się srogo,
W Słucku, Nieświeżu, Mirze, Tykocinie,
Fortece szwedzką osadzał załogą,
1850Dobywał Brześcia, — dziś zbity na głowę,
Jak buntownika Gosiewski go bierze;
Lecz potém z królem pojednał się szczerze
I sprawiał różne urzędy krajowe.
(Czy urzędując, nagrodził te straty,
1855Które krajowi przyczynił tak świeżo?
To są wypadki już późniejszéj daty,
Co do powieści naszéj nie należą).
XVII
Wygnanie, Zdrada, Hańba, Wojna, BogactwoSzeliga tedy, występny banita,
Wygnan od ziomków za rodzinne płoty;
1860Lecz za to bogacz — a myśl jego skryta
Mało się troszczy tém piętnem sromoty[114].
A hetman nieco łagodząc mu winę,
Nim się dopełni wygnanie złowieszcze,
Kilka dni czasu zostawił mu jeszcze,
1865Aby mógł przedać ojcowską wioszczynę.
Szczupłyć to dworek — mało go obchodzi;
Jednak Szeliga skorzystał z pozoru,
Aby na Litwie, wśród tamecznéj młodzi
Jednać stronniki dla szwedzkiego dworu.
1870Pojechał tedy w rodowitą stronę,
Gdzie od młodości nie postał i nogą,
Cztery rumaki w karocę wprzężone
Pędzą ku Litwie pośpiesznie jak mogą.
I któż by poznał po tak długim czasie
1875Syna woźnicy w téj pańskiéj kolasie?
Na pacholęciu przed dawnemi laty,
Gdy wyjeżdżało z ojcowskiego domu,
Nie świecił w oczy strój taki bogaty,
Twarz była młoda, a czoło bez sromu.
1880Za niém leciały — jako towarzysze,
Błogosławieństwa ojca i kapłana;
Dziś jego głowa z kraju wywołana[115],
Przeklęstwo ziomków nad nią się kołysze.
I kraj się zmienił, że poznać nie można:
1885Tak było pięknie, tak było zielono,
A teraz dymem wsi i miasta płoną;
Świątynie ręka odarła bezbożna;
Nie słychać w polu śpiewania żniwiarzy;
Kryje się w lasach trwożliwie drużyna;
1890A gdy człowieka napotkać się zdarzy,
Ten gorzko płacze i Szweda przeklina;
Zboża spalone, nagie świątyń mury,
Wszędy zniszczenie, gdzie oko dościga…
Dworek, UpadekI gorzko, gorzko zaśmiał się Szeliga,
1895Dworek swych ojców gdy zobaczył z góry.
Runęły spichrze, gołębnik, stodoła,
Dom pochylony do upadku gotów,
Klonów i gruszy nie było już zgoła,
Rosły badyle w ogródku bez płotów.
1900Znaczno, że wszędy przeszedł czas pożerczy,
Wszystko boleśne przypomnienia budzi;
Tylko przed wjazdem stara brama sterczy,
Zaklęciem Skargi pamiętna u ludzi.
Westchnął Szeliga — a z dumnego oka
1905Trysnęła łezka, gość niespodziewany;
Lecz się opomniał[116] i spojrzał z wysoka
I począł nowe osnowywać[117] plany:
XVIII
«Pieniądz, Nadzieja, Pozycja społeczna, Marzenie, ZdradaTen, kto ma złoto, ma wszystko na świecie.
Co mi tam szkodzi wygnańca nazwisko?
1910Banita polski — niezginiony przecie:
Na ziemi szwedzkiéj znajdę przytulisko.
Tam kupię dobra — grosz popłaca wszędzie;
Ale nie żegnam mej rodzinnej włości:
Gdy się król szwedzki na siłę zdobędzie,
1915Gdy znowu tutaj zawitamy w gości.
Odbiorę własność może w rok najdaléj
I wygnam z kraju tych, co mnie wygnali.
Tu będzie pałac, na nim herb kamienny;
Gniazdo Szeligów odnowić potrzeba.
1920Stary mój ojciec, królewski stajenny,
Aż się uśmiechnie z wysokiego nieba.
Bo cóż za złoto okupić się nie da?
I cześć powróci, którą wyrok plami,
Bylebym tylko między Litwinami
1925Zjednał co więcéj stronników dla Szweda…»
XIX
Zdrada, Wina, KaraKiedy tak dumał, rumaki jak z procy
Leciały pędem na dworku zwaliska.
Oś czterokonnéj wspaniałej karocy
Pod Stare Wrota z mozołem się wciska.
1930(A wrota wąskie: bo tędy od wieka
Szedł prosty wózek lub wjeżdżał gość konny,
Bo wiedział starzec, że się nie doczeka,
Iż go odwiedzi urzędnik koronny,
I nie dla karet szerokiej postaci
1935Budował wrota — lecz dla szlachty braci).
Za ciasno było synowskiéj kolebce,
Uwięzły konie, woźnica je plaży.
Szeliga zadrżał — pobledniał na twarzy,
Coś niedobrego przeczucie mu szepce.
1940Konie zarwały, oś o słupy grzmoce,
Spróchniałe słupy pękły od zamachu —
I cały ciężar dębowego dachu
Z głuchym łoskotem pada na karocę.
Przegniła słoma i krokwi gromada
1945Całkiem przykryły woźnicę i pana, —
Trzaska się w szczęty karoca złamana,
I cug rumaków na kolana pada;
Na koniec targnął i odrzucił w stronę
Dwa trupy ludzkie na miazgę stłuczone…
XX
1950
1964
1965
Więc Stare Wrota nad zdradziecką głową
Już dopełniły swojéj powinności!
Tak sobie ludzie powiadali prości
Przypominając księdza Skargi słowa:
«Kto tędy przejdzie z jaką myślą zdradną,
1955Niechaj te wrota na niego upadną!»
Czy prawdę mówią? niepodobna dociec:
Czy mało baśni nagada prostota?
Tutaj, jak zwykle, winien stary ociec,
Że nazbyt wąskie wybudował wrota;
1960Winien woźnica, że źle konie lecą,
Że zakierował i rady im nie da;
A może zresztą i syn winien nieco,
Że rzucił króla, a przeszedł do Szweda.
Przypisy
[1]
wakancja — zwolnienie miejsca, otworzenie się urzędu; tu: nadawanego przez króla przywileju czerpania zysku z żup solnych. [przypis edytorski]
[7]
pacta conventa (łac.: przyjęte postanowienia) — zbiór zobowiązań polskich królów elekcyjnych względem szlachty; jedno z nich dotyczyło tolerancji religijnej i szanowania praw innowierców. [przypis edytorski]
[8]
Piotr Skarga (1536–1612) — jezuita, stał na czele pol. kontrreformacji, uzdolniony literacko krasomówca, kaznodzieja nadworny Zygmunta III Wazy, rektor kolegium jezuickiego w Wilnie i pierwszy rektor Uniwersytetu Wileńskiego; autor Kazań sejmowych, najprawdopodobniej nigdy niewygłoszonych publicznie na sejmie; pochodził ze szlachty zagrodowej a. zamożnego chłopstwa z wsi Powązki pod Mszczonowem, został przez króla, swego protektora, obdarzony herbem Pawęża. [przypis edytorski]
[9]
synowie Lojoli — jezuici; św. Ignacy Loyola (1491–1556) był założycielem zakonu. [przypis edytorski]
[14]
arianie — odłam chrześcijaństwa kierujący się nauką Ariusza, prezbitera Kościoła w Aleksandrii w IV w., który dowodził, że dogmat o Trójcy Świętej jest sprzeczny z Biblią, uznawał Jezusa Chrystusa za nierównorzędnego Bogu Ojcu i nieposiadającego cechy wieczności (jako Syn Boga został stworzony i przed tym aktem nie istniał), a więc boskości; tu: chodzi o braci polskich, przez swych przeciwników zwanych arianami lub socynianami (od nazwiska Fausta Socyna); występowali oni m.in. przeciw czczemu rytualizmowi, fałszowi i pogaństwu praktyk religijnych katolicyzmu, prezentowali racjonalne podejście do wiary i niezwykłą surowość obyczajów; uznawali Jezusa za człowieka i jedynego syna Boga jednocześnie; w 1658 r. zostali na sejmie oskarżeni o popieranie Szwedów podczas wojny ze Szwecją (tzw. potopu szwedzkiego), a następnie wygnani z kraju lub zmuszeni do przejścia na katolicyzm. [przypis edytorski]
[15]
uczony Helweta — prawdopodobnie chodzi o Jana Kalwina (1509–1564), jednego z głównych działaczy reformacji w Szwajcarii (z pochodzenia nie był on jednak „Helwetą”, czyli Szwajcarem, ale Francuzem z Pikardii), twórcy doktryny przyjętej przez kościoły ewangelicko-reformowane i prezbiteriańskie, mówiącej m.in. o symbolicznej (nie realnej, jak w katolicyzmie) obecności Jezusa Chrystusa w sakramencie podczas mszy św.; swoje gł. dzieło Institutio religionis christianae wydał w Bazylei, zmarł w Genewie. [przypis edytorski]
[20]
gołąb' — daw. apostrofem na końcu wyrazu oznaczano miękkie b (co ujawnia się w odmianie: gołębia itd.), a zarazem miejsce po zaniku prasłowiańskiej półsamogłoski, jeru miękkiego. [przypis edytorski]
[24]
leciech (daw.) — dziś forma Msc.lm: latach; w trzydziestu leciech: mając trzydzieści lat. [przypis edytorski]
[30]
krew' — daw. apostrofem na końcu wyrazu oznaczano miękkie w (co ujawnia się w odmianie: krwią itd.), a zarazem miejsce po zaniku prasłowiańskiej półsamogłoski, jeru miękkiego. [przypis edytorski]
[45]
credo (łac.) — wierzę; tu: modlitwa stanowiąca wyznanie kanonu wiary rzymskokatolickiej, zaczynająca się od słów „Wierzę w Boga, Ojca wszechmogącego, Stworzyciela nieba i ziemi, i w Jezusa Chrystusa, Syna Jego jedynego (…)”. [przypis edytorski]
[53]
wota — dary (często cenne wyroby złotnicze) ofiarowywane w kościele w jakiejś intencji a. jako dziękczynienie. [przypis edytorski]
[61]
przyźba właśc. przyzba — podmurówka wokół domu; wał ziemny, często obłożony kamieniami itp. [przypis edytorski]
[64]
sodalis — członek sodalicji (z łac. sodalicium: bractwo, towarzystwo, tajny związek), związku religijnego w kościele rzymskokatolickim, do którego przynależność wiązała się z pewnymi kosztami (rzadko więc przynależeli do niego chłopi) oraz pewnymi przywilejami (np. odpustami) i wysoką pozycją społeczną, szczególnie na wsi; pierwsza sodalicja mariańska (tj. poświęcona Marii Pannie) postała w Rzymie w 1563 r. [przypis edytorski]
[65]
asperges (z łac. aspergere: skropić) — aspersja; akt pokuty polegający na pokropieniu przez odprawiającego mszę księdza (celebransa) zgromadzonych ludzi wodą święconą. [przypis edytorski]
[77]
Synu! w żołnierstwie najpierwsza otucha (…) — Myśli i wyrażenia wyjęte ze Skargi: Nauki żołnierskie. [przypis autorski]
[85]
półwłocze — pół włóki; włóka: daw. miara powierzchni gruntu, równa 30 morgom, czyli ok. 18 ha. [przypis edytorski]
[92]
stają się wszyscy wrogowie wzajemni — dziś popr.: stają się (…) wrogami wzajemnymi. [przypis edytorski]
[94]
Lechita stał się porządnym jedynie w bezładzie — „bo Polacy w niczém nie są porządni, tylko w samym nieporządku”. (Opaliński, księga III, Satyra I). Na odmalowanie epok używamy myśli i wyrażeń współczesnych pisarzy. [przypis autorski]
[98]
kanak — przylegający do szyi szeroki naszyjnik z drogich kamieni oprawionych w złoto a. ozdoba fryzury ze sznurów pereł; elementy stroju popularne wśród szlachty w XVII w. [przypis edytorski]
[99]
chorągiew' — daw. apostrofem oznaczano miękkie w (co ujawnia się w odmianie: chorągwi itd.), a zarazem miejsce po zaniku prasłowiańskiej półsamogłoski, jeru miękkiego. [przypis edytorski]
[102]
Składał swe zjazdy żołdak zbuntowany (…) — Obrazki swawoli żołnierstwa wzięte ze Skargi: Nabożeństwo żołnierskie. [przypis autorski]
Bezpieczne płatności zapewniają:
Dane do przelewu tradycyjnego:
nazwa odbiorcy
Fundacja Wolne Lektury
adres odbiorcy
ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125, 00-514 Warszawa
numer konta
75 1090 2851 0000 0001 4324 3317
tytuł przelewu
Darowizna na Wolne Lektury + twoja nazwa użytkownika lub e-mail
wpłaty w EUR
PL88 1090 2851 0000 0001 4324 3374
Wpłaty w USD
PL82 1090 2851 0000 0001 4324 3385
SWIFT
WBKPPLPP
Proszę czekać...
Słuchaj od tego miejsca
