Syzyfowe prace

Dziesięć lat z życia Marcina Borowicza to historia o dojrzewaniu, odkrywaniu własnej tożsamości i opresyjnym systemie edukacji.

Obyczajowo-psychologiczna powieść Stefana Żeromskiego Syzyfowe prace jest z jednej strony klasyczną powieścią o dojrzewaniu (dziś nurt coming of age story), czyli historią opowiadającą o podróży bohatera z dzieciństwa do dorosłości, a z drugiej strony — stanowi portret społeczeństwa w kryzysie.

Akcja rozgrywa się w latach 1871–1881 w zaborze rosyjskim. Główny bohater powieści, Marcin, to jedyne dziecko państwa Borowiczów, zubożałych szlachciców. Chłopiec dorasta w pozbawionej luksusów, ale dostatniej i bezpiecznej przestrzeni rodzinnego majątku, pod czułą opieką matki. Lecz pewnego zimowego dnia wszystko się zmienia. Dziecko zostaje odwiezione do wiejskiej szkoły, gdyż rodziców nie stać na zapewnienie mu prywatnego nauczyciela. Ośmiolatek po raz pierwszy w życiu zostaje sam, a warunki jego egzystencji i styl życia zmieniają się drastycznie. Chłopiec mieszka odtąd w jednej izbie z nauczycielem, jego żoną i ich podopieczną. W znajdującej się obok izby mieszkalnej klasie — tłocznej, dusznej i śmierdzącej — pobiera nauki niezbędne, by przystąpić do egzaminów wstępnych do gimnazjum. Jak się szybko okazuje — są to w zasadzie lekcje języka rosyjskiego i niewiele więcej. Tak zaczyna się dorastanie Marcina.

Powieść Żeromskiego zawiera wszystko, co powinno się znajdować w dobrej psychologicznej historii o dojrzewaniu. Mamy więc bohatera, który musi radzić sobie w obcym i niekoniecznie przyjaznym świecie. Mamy jego relacje z dorosłymi i rówieśnikami, pierwsze przyjaźnie, pierwszą miłość i pierwszą stratę. Wszystko to autor usytuował jednak w bardzo specyficznym momencie dziejowym. Po upadku powstania styczniowego w 1863 Królestwo Polskie (będące w unii personalnej z Imperium Rosyjskim) stopniowo traciło resztki autonomii, zaś ludność spotykały ze strony zaborcy rozmaite represje. Był to przede wszystkim czas intensywnej i agresywnej rusyfikacji. Szkoła znalazła się pod szczególną kontrolą. Wszystkich przedmiotów nauczano po rosyjsku, zakładając, że uczniowie siłą rzeczy zaczną myśleć w tym języku. Mówienie po polsku było karane, a języka polskiego uczono jako obcego i był to przedmiot nieobowiązkowy. Zaborca liczył na to, że wychowa pokolenia pozbawione tożsamości narodowej, niemające ambicji niepodległościowych. Od chwili, kiedy Marcin Borowicz trafia do pierwszej klasy w wiejskiej szkole, aż po maturę, system edukacji ma względem niego jeden zasadniczy cel — wyrugowanie polskości. Jak chłopiec poradzi sobie w takich okolicznościach i jakich wyborów dokona?

Bohater Syzyfowych prac jest typem literackiego bohatera dynamicznego, podlegającego przemianom. Na początku powieści, w okresie nauki w szkole wiejskiej w Owczarach, Marcin to po prostu zagubione i osamotnione dziecko. Przygląda się bacznie i z zaciekawieniem otaczającej rzeczywistości, ale nie bardzo ją rozumie. Także w pierwszych latach nauki w gimnazjum w Klerykowie pozostaje bierny, wręcz oportunistyczny i łatwo ulega wpływom. Z czasem jednak zaczyna się stopniowo zmieniać i w finale powieści stoi przed nami dojrzały, świadomy własnej tożsamości młody człowiek. Zanim jednak do tego dojdzie, Marcin potrzebuje wiele doświadczyć i zrozumieć. Początkowo wybiera po prostu łatwą i wygodną ścieżkę — płynie z prądem i nie stawia oporu rusyfikacji. A nawet — czerpie korzyści z demonstrowania prorosyjskiej postawy i co więcej — wydaje się szczerze wierzyć w to, co robi. Nadejdzie jednak czas, kiedy w gimnazjum zdarzą się rzeczy całkowicie odmieniające postawę Marcina. W chłopcu obudzą się uczucia patriotyczne i pragnienie odkrywania dziedzictwa własnego narodu, a z czasem — gotowość do aktywnej walki z zaborcą.

Fakt, że przemiany w bohaterze nie dokonują się jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki, że Marcin potrzebuje czasu na uwewnętrznienie swoich doświadczeń, obserwacji i lektur — czyni całość psychologicznie autentyczną i wiarygodną. Bez wątpienia Żeromski broni się tu jako autor powieści psychologicznej, ale Syzyfowe prace prezentują też czytelnikowi ciekawe tło obyczajowe i społeczne. Autor przygląda się różnym środowiskom i postawom, tworząc zniuansowany portret społeczeństwa w kryzysie. Jego źródłem jest przede wszystkim związana z upadkiem powstania trauma i rozczarowanie. Przykładem jest ojciec głównego bohatera, któremu udział w narodowym zrywie przyniósł jedynie prześladowania i straty materialne. Nauczyciele chłopca są albo nastawieni na dbanie o własne interesy i współpracę z zaborcą, albo zastraszeni i złamani, jak nieszczęsny wykładowca polskiego, najbardziej pogardzana postać w szkole. Pisarz nie odwraca też oczu od konfliktów klasowych. Opisuje upokarzanie biedniejszych i gorzej urodzonych oraz trudny dostęp do edukacji warstw niezamożnych (przykładem są tu losy fornalskiego syna Andrzeja Radka). Klasy wyższe ukazuje często jako oportunistyczne i pozbawione ideowości.

Stefan Żeromski jest jednym z najsłynniejszych polskich twórców przełomu XIX i XX wieku. W swoich utworach często podejmował tematykę patriotyczną i nie stronił od trudnych tematów społecznych. Syzyfowe prace były jego powieściowym debiutem. Opisywane w nich problemy były aktualne i ważne dla jego współczesnych. Powieść ukazywała się pierwotnie w krakowskim dzienniku „Nowa Reforma” od lipca do września 1897 roku, a w wersji książkowej została wydana rok później we Lwowie. Autor opublikował ją pod pseudonimem Maurycy Zych. Na terenie zaboru rosyjskiego wyszła dopiero w 1909 roku, w wersji ocenzurowanej. Choć nie jest to powieść autobiograficzna, a bohatera nie można utożsamiać z autorem, jednak bez wątpienia Żeromski nawiązuje w powieści do swoich osobistych przeżyć. Opisywany okres pokrywa się w znacznym stopniu z czasem edukacji pisarza w szkole podstawowej w Psarach, a następnie w gimnazjum w Kielcach. I choć powieściowe Klerykowo to miejscowość fikcyjna, jego podobieństwo topograficzne do Kiec jest wyraźne. Autora i bohatera łączy także pochodzenie społeczne i dziedzictwo — ojciec Żeromskiego, tak jak ojciec Marcina Borowicza brał udział w postaniu styczniowym, co spowodowało znaczne zubożenie rodziny. Także doświadczenie wczesnej utraty matki dzieli pisarz ze stworzonym przez siebie bohaterem. Natomiast światopogląd i patriotyzm Żeromskiego, w przeciwieństwie do Borowicza, nie rodziły się w starciu ze szkolną rzeczywistością — autor został wychowany w kulcie tradycji narodowej i naukę w gimnazjum podjął jako człowiek całkiem pod tym względem uformowany. Na przykładzie Marcina i jego kolegów pokazał różnorodne postawy — zarówno uleganie rusyfikacji, jak stawianie jej oporu — i sportretował światopoglądowe dojrzewanie swojego pokolenia.

Dziś czytamy Syzyfowe prace przede wszystkim jako świadectwo tamtych czasów. Ale jeśli wyjść poza kontekst rusyfikacji i traktować ją jako opowieść o młodzieży konfrontującej się z opresją i ideologicznym formowaniem — stanie się uniwersalna. Żeromski pokazuje, jak wielkie znaczenie ma edukacja dla kształtowania intelektualnego i moralnego młodych ludzi. Czy będzie ich formatować według szablonu, czy też pobudzać do krytycznego myślenia i inspirować do własnych poszukiwań? Problem nie traci na aktualności także dziś.

Książka Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego stanowi lekturę w wyższych klasach szkoły podstawowej, została opracowana redakcyjnie z myślą o uczniach oraz uczennicach i dostępna jest jako e-book w formatach EPUB i MOBI oraz jako PDF.