Śród parcia ludu onego na ostrza bagnetów, padła mi u stóp siostra moja, a krew chlusnęła na moją pierś, — chlusnęła ku oczom. Nic już nie widziałem dalej, jeno krew i krew siostrzaną.

Synu zemsty, — dzieła dokonam z wami i na czyn twój patrzeć będę. Tu będą się bawić, a wy będziecie patrzeć, aż przyjdzie godzina zemsty.

Czekamy takiej godziny.

Oto usiądźcie tam w kątach i uboczach, aż zawezwę was, abyście wystąpili z czynem.

Co rozkażesz —?

Będziecie czynić, co czynicie co wieczór w tym oto gmachu.

I zwykłą dostaniemy zapłatę.

I zwykłą dostaniecie zapłatę.

Dalej nic nie myślę.

Będziecie budować i burzyć.

Tak upływa nam życie nasze. Synowie nasi zburzą, co my budujemy. Burzymy, co zbudowali ojcowie nasi.

Będziecie budować i burzyć w milczeniu i cokolwiek byście obaczyli, ktobykolwiek był na waszej drodze, przystąpcie nieubłagalni[19] i podporę wyrwiecie, o którą wsparty i bel weźmiecie, którym się ogrodzą i otoczą, — i rzućcie precz, jako odrzuca się i odciska rumowisko, śmieć i łachy a rupiecie stargane. I ani pojrzycie, co czynić wam przyjdzie.

Tacy jesteśmy.

Takich was widzę i tacy będziecie.

Ujrzysz nas.

Noc, CiemnośćA teraz idźcie wypoczywać i czekajcie znaku:

Kto nam da znak?

— — Zapadnie jakoby smuga mroku i cieniem przesłoni wszystko, co przed waszymi oczami.

Oczy nasze nawykły do mroku.

Mrok mnie miły i łagodny.

Noc upragniona i jedyna.

Po czynach waszych przyjdzie NOC.

Noc upragniona i jedyna.

Odejdźcie.

Troska.

Grasz —?

Rękę połóżmy na naszym sercu i słuchajmy, jak nasze serce bije.

Powolni biegowi wydarzeń, które około nas idą, wznieśmy się ponad sąd porywczy i młodzieńczych dni naszych przypomnienie i z ręką na sercu w przyszłość patrzmy.

W przyszłość patrzmy i aby synowie i wnuki, i prawnuki nasze, spokojni i powolni, na sercach kładli ręce i w przyszłość patrzyli coraz dalszą.

Umierać będziemy, jakośmy wzrośli cisi; zaś okrutną duszy naszej nędzę niech pierś nasza okryje tajemnicą i nieszczęście nasze tajemnicą zejdzie z nami w grób.

Przysięgamy wieczystą tajemnicę.

A teraz pogodni zasiądźmy do wspólnego stołu i pamiętajmy jedno: nie wymawiać nigdy słowa: Polska.

Podajmy sobie ręce braterskie i jedno ino wciąż wołajmy: Polska, Polska.

Polska, Polska!

Braterskie sobie podajmy ręce, abyśmy wiedzieli, że w węzeł spajamy się nierozdzielny, nierozerwalny, uświęcony tym słowem: Polska.

Polska, Polska!

Rozpacz rozumów naszych niech zabije i rozgoni ten jeden jedyny zgodny chór słowa:

Niech każdy wie, że w piersi naszej i myśli naszej nie ma nic, co by się temu słowu oparło. Kto nam wydrzeć to słowo zechce, ten najdzie nasze piersi i myśl naszą pustkowiem a głuszą. Nie patrzmy poza nasz stół, nie patrzmy; jeno braterskie sprzęgnijmy ręce i krzyczmy, krzyczmy: Polska!

Polska, Polska!!

Synu mój najmileńszy, nie poglądaj ku prawej stronie, ani ku lewej nie patrz. Źli oni, jedni jako drudzy; — i sercem chcę, byś wyrósł ponad onych, za moją idąc myślą i słowem.

Słyszę ojcze.

Jeno przedsię idź i patrz przedsię, a we swej duszy się wpatruj widziadło, które pocznie się przed tobą z myśli mojej i ze słowa mojego.

Słyszę ojcze.

Niechaj nie zatrzyma cię na drodze twej żadna ręka zbrodnicza, ani ręka skalana brudem i podłością, lecz przejdziesz wskroś podłych i nikczemnych ty jeden uświęcony, szlachetny, wierzący w prawdę myśli mojej i w prawdę słowa mojego.

Słyszę ojcze.

Widzę ją, oto idzie ku mnie i struny trąca:

W ręku jej harfa złota.

Polska, Więzienie, Dusza, RozumWięc to tutaj, — oto patrzajcie moje córki, — do góry pojrzyjcie. Tam pod sklepieniem zatrzymuje się myśl polska. Oto tam jej najwyższy kres. —

A tu ku murom i ścianom zapylonym patrzcie, to najszerszy myśli polskiej lot.

Widzicie więc, jakie polska myśl ma skrzydła. Jest ci ona tym ptakiem, który tu jest zamkniony i skrzydłami bije o kamień kolumn tych ciosany i skrzydłami trąca te rycerze pośpione.

— Przysiadła ta myśl polska dokoła, a we wieńce różnolite splotła ludzie osobne. Córki moje, oto widzicie: jakby narody osobne, które kościół ten wiąże.

Córki moje. Gdy Bóg w ten kościół wnijdzie, — to wielkiej tajemnicy daje świadectwo. A może my będziemy ku świadectwu temu powołani? A jeśli nie my żyjący, — to duchy nasze tu przyjdą i świadectwo kościołowi temu dadzą.

A jeśli nie my żyjący doczekamy, to duchy nasze tu przyjdą na świadectwo kościołowi myśli polskiej.

Amen. — Córki moje, patrzcie, jako tu wszyscy się zebrali i nie daj Boże, aby nas braknąć miało, — gdy myśl polska się buduje.

Patrzcie córki moje, — oto tu wszystko jest Polską, kamień każdy i okruch każdy, a człowiek, który tu wstąpi staje się Polski częścią, budowy tej częścią. Oto i my teraz przydajemy miary ciału temu, — i my teraz dopiero wśród tych murów jesteśmy Polską. Czujecież wy, córki moje, że my teraz jesteśmy Polską? Podajcie mi ręce, — bliżej, bliżej, tu głowy ku piersi mojej pochylcie… Słyszycie? Jedno jest uderzenie naszych serc i jedna oddechu miara i — teraz my, córki moje, teraz dopiero jesteśmy Polską.

Weźmi[44], Panie, w spokoju dusze nasze.

Wezwij, Panie, w spokoju dusze nasze.

Tutaj możecie płakać — a żadna łza wasza nie będzie zapomniana. Radujcie się — a żadna radość wasza nie będzie samotna. Otacza was Polska, wieczyście nieśmiertelna. — Otwierajcie oczy, córki moje, — patrzcie, patrzcie, patrzcie, a milczenie ust waszych złotym będzie dusz waszych pancerzem.

Błogosławieństwo idzie ku wam.

Błogosławieństwo bierzem.

Szlachcic, Polak, Chciwość, Pozycja społeczna, PychaWarchoły, to wy! — Wy, co liżecie obcych wrogów podłoże, czołgacie się u obcych rządów i całujecie najeźdźcom łapy, uznając w nich prawowitych wam królów. Wy hołota, którzy nie czuliście dumy nigdy, chyba wobec biedy i nędzy, której nieszczęście potrącaliście sytym brzuchem bezczelników i pięścią sługi. Wy lokaje i fagasy cudzego pyszalstwa, którzy wyciągacie dłoń chciwą po pieniądze, — po łupież[50] pieniężną, zdartą z tej ziemi, której złoto i miód należy jej samej i nie wolno ich grabić. Warchoły, to wy, co się nie czujecie Polską i żywym poddaństwa i niewoli protestem. Wy sługi! Drżyjcie, bo wy będziecie nasze sługi i wy będziecie psy, zaprzęgnięte do naszego rydwanu i zginiecie! I pokryje waszą podłość NIEPAMIĘĆ!

Więc czujesz w sobie jakoweś parcie i pożądanie, i pragnienie.

…!

I że to jest żądza swobody.

…Nie… Swobodę mam.

— ?

Tędy prowadzi mnie poczucie słuszności i żądza sprawiedliwości, może niedościgniona, którą trzeba okupić krwią i prawie zawsze krwią, ale to żądza słuszności, a nie inna.

Łudzisz się. Nie ma żadnego poczucia słuszności w przekonaniach i nie potrzeba nowej klasyfikacji przekonań, skoro ja się podejmuję każdego zmieścić w starym kalendarzu.

— Rozumiem.

Nie rozumiesz, — ale to nie przeszkadza, abyś mówił. Nie rozumiesz. Albo ty jesteś demokratą, ludowcem i tym podobnym, albo socjalistą i tak dalej, i tak dalej?

Na przykład ty jesteś arystokratą?

Nie —

Nie? — Więc nie. Rozumiem. A tymi innymi, to jest demokratą czy ludowcem także nie; socjalistą i tak dalej oczywiście nie, społecznikiem też nie?

Nie.

Rozumiem, że mnie tylko raczysz oceniać.

Ja umiem stać wyżej.

A!

Umysł mój uchyla się od małostkowości i szybuje tam, gdzie ty nie sięgasz twoim umysłem.

?

Nauka i sztuka patrzenia, sztuka życia i zrozumienie życia.

Tak wiele!? I cóż tam w tym Olimpie spokoju mówią o Polsce?

?

Ty budzisz we mnie zupełnie nowe kombinacje odruchów. Nie przyszło mi jeszcze nigdy do myśli, żeby trzasnąć w pysk Jowisza.

Budzę ja! I kogóż to obudziłem?…

Oto tego, który wskazuje palcem hołotę!

!? — —

Błoto, BrudWy chcecie żyć i nie ma podłości, której byście do ręki nie wzięli i nie przyswoili sercu. Wy chcecie żyć i już trawicie błoto i brud, i już was nie zadusza zgnilizna i jad; ale jadem i zgnilizną nazywacie wiew świeży od pól i łąk i lasów. Wy chcecie żyć i plwać na wszystką rękę, która was i podłość waszą odsłania.

! — —

Która was odgaduje!! Kłamcy!!!

Nienawiść, MiłośćNienawidzimy się wzajem i w tym nie ma nic dziwnego.

Wiem, iż w tobie nienawiść jest.

Nie mów ze współczuciem. Jestem z mojej nienawiści dumny.

? — —

Tylko nienawiść jedna zdoła…

? — —

Nienawiść jest potężniejsza niż miłość.

? — —

Na nienawiść trzeba się zdobyć!

Zdobyć?!

Zdobyć!

— Zdobyć!

Nienawidzimy się wzajem i to nie jest nasze najgorsze złe. Niemal to jest nasze najlepsze.

— ?

Cóż za obraz, gdyby wszystko co jest, działo się w imię miłości.

— A!

A!

Ależ hasło wszechmiłości…

Ha?

…Które objąć może najdalsze kręgi.

To jest kłamstwo, którego powtórzenie nie sprawia trudności nikomu.

A!

Miłość, ta wszechmiłość jest kłamstwem.

??

No przecież to jasne, że my nie myślimy w tej chwili o Amorach.

A!

Chciałbyś to, co mówię, określić….

Jako optymistyczne pojęcie nienawiści.

Otóż mam optymistyczne pojęcie nienawiści.

Definicja się nadała.

Wszystko, co myślę, jest definicją…

A!

Ostatecznym określeniem i wszystko, co myślę, zależy…?

Zależy…

Ode mnie!!

SztukaWyczerpuje się twoja sztuka i wyczerpuje się twoja myśl.

Nie. Widzę tylko coraz szerzej i obejmuję coraz szersze kręgi rzeczy, które widzę i słyszę. Zaś gaśnie wszystko, co utrzymywało się pustym dźwiękiem i farbą.

Gaśnie sztuka. Przemaga życie.

Nie. Rozwija się sztuka.

A życie?

Życie dla mnie nie istnieje.

?

Tak samo, jak nie istnieje dla nikogo jako rzecz, która by nie była sztuką i wysokim artyzmem.

— ?

Artysta, Obraz świata, SztukaAle logiki, tego co jest, dojrzeć; logikę tę przejrzeć jest trudno.

A tak.

Przeglądać jej nie potrzeba!

?

Nie wolno.

?

A bramy wszystkie na ścieżaj otwiera tutaj sztuka.

Artystom.

Wszystkim. Artystami są wszyscy. I ci, co o tym wiedzą i ci, co o tym nie wiedzą zgoła o sobie.

Któż to wszystko ułożył?

Cóż ci do tego!?

?

Stworzenie, Bóg, PolskaCóż ci do tego, kto zapalił słońca i dał nienawiść narodom, kto gasi tysiące gwiazd i wznieca gwiazd tysiące; kto wpędził w ruchy świat; kto stróżem naszych dusz, rzeźbiarzem naszych ciał; kto może nam zabrać wszystko, co dał.

Bóg.

Nie będziesz wzywał nadaremno.

Przykazania?!

Nie będziesz wzywał imienia Polski nadaremno!

IdealistaNiekoniecznie musi się zwyciężyć tu; można zwyciężyć tam.

Tam —? !

Można zwyciężyć tam, kędy[54] nie sięgnie żadna dłoń, żadna żelazna ręka; gdzie walczą i zwyciężają miecze, których nie udźwignie żadna człowiecza władność, ani zręczność żadna człowiecza nie dopomoże.

Tam?!

Tam.

Gdzie?

Tam.

Człowiek myślący tak górnie jest grzybem społeczeństwa, w którym raczy przebywać. Czyli lepiej, gdybyś przebywał…

— ?

Tam.

Nie ja sam znaczę sobie czas, ani nikt kresu mi nie wskaże. To są niewiadome.

Nie tylko nie widzisz kresu sobie, ale wszak prawda, że i początek twój jest tobie tajemnicą.

Ile że Genezis wszelka jest tajemnicą, a taką jest i Genezis z ducha.

I jedyną drogą dla rozwoju tych tajemnic jest…

Jest według ciebie…

I że myśli mojej pod korzec schować nie można.

Czynisz to zresztą z myślą innych.

Zwłaszcza z niedorzeczną myślą cudzą.

To pięknie. Ale to jest uzurpowanie prawa. Skąd masz prawo?

W Polsce jak kto chce.

O ile się to stosuje do tego, czego chcesz ty.

Przyznajesz mi, że chcę.

Wcale nie. Jest to tylko wola literacka, cenzura myśli cudzej, właściwa przyzwyczajeniom dziennikarza.

Którym nie jestem

Jest to zatem tego pokroju talent.

?

Nie twórczy.

?

Tworzący ten las pnączów, przez który przedrzeć się nie może gromada podróżników; — tworzący tę oczeretów gąszcz i gęsty szuwar na stawiskach, kędy nocą świecą fosforycznie nenufary, wonią duszące i irysy wątłe się chwieją.

Piękne.

A kędy pada żabi skrzek i wieczorami żabi rozbrzmiewa rechot.

To wszystko wiem.

To wszystko jest i poza tobą, i poza mną, bo to są rzeczy, które są i dla których niczyich oczu nie potrzeba.

A!

A powtarzanie ich z nudów i sycenie się nimi z nudów…

No… no…

Nie tworzy nic.

A!

A! — Myśleć nad Polską i Słowiańszczyzną i snuć ją w mgłach oparnych z łąk i w złotym tęczy łęku,

Oto jest to wszystko, czegoś jeszcze nie pogłębił.

Oto jest to wszystko, co my na razie umiemy.

A to jest wszystko.

To jest NIC!!!

Naród, Przywódca, Świątynia, GróbA gdziekolwiek pójdziesz, pójdzie za tobą naród twój. Czyli[56] będziesz go wiódł przez orne pola, czyli[57] po stokach wzgórz, czyli w gór zapadliska i skał pustosze[58].

— Pójdą…

Czyli[59] powiedziesz je ku świątyniom…

A tak, ku świątyniom.

Poczynasz myśleć.

Pójdą, gdziekolwiek je powiodę i będą ze mną razem, za moim walczący Słowem, którego używać będą wszędy.

Będzie to gromada jakaś czy gmina?

Będzie to: KOŚCIÓŁ WOJUJĄCY.

A ty ich powiedziesz.

Ku świątyni. Wejdziemy w progi gmachu, po wstopniach[60] wysokich i staniemy przy kolumnach. A nad naszymi głowami wysoki strop sklepiony, umalowany błękitem i posiany srebrem gwiazd.

Kościół żywych.

Kościół umarłych.

?

A którykolwiek wnijdzie[61] tam i stanie pomiędzy nami jako pomiędzy swoimi, ten wyzuty już będzie ze wstrętów życia, oczyszczony ze zapędów złych i każących ducha, i będzie bratem mnie i braci mojej.

!!

A na dzień onego wielkiego święta, które będzie świętem narodu, otworzę zawory sklepów[62] podziemnych i zejdziemy po schodach, wiodących w lochy, ku rozległym piwnicom, kędy leżą prochy wielkich w narodzie, w kamiennych i złocistych zamknione skrzyniach.

Królewskie groby.

Na dzień wielkiego święta, które będzie świętem narodu, zejdziemy ku grobom królewskim.

!!

A kiedy dusze nasze dojrzeją jako kłosy dostałe[63] lecie, jako owoce sadu pielęgnowanego…

!!!…

Tedy zamkną się za nami zawory sklepień podziemu.

Pomrzecie!

Wyzwoleni!!

Przede wszystkim trzeba tu odróżnić, co jest twoją myślą, a co moją.

A zdaje mi się, że to jest najważniejsze, co tu jest moją myślą, a co twoją.

Słowo, Sztuka, Nieśmiertelność, ŚmierćW sprawach tej miary, co ta, wszelki bieg i rozwój myśli jest pierwszorzędnej wagi.

Przypisujesz sobie zatem pierwszorzędną wagę.

Naszej rozmowie.

Ja właśnie tyle tylko chcę dowieść, że sprawy te są poza nami i mimo nas są i że nasze myślenie nad nimi…

No co…?

Nie ma żadnej wartości.

Więc i twoje.

Więc i moje.

A więc cóż! —?

Że jest konstrukcja artystyczna, której tajemnice można przeczuwać i odkrywać, i odsłaniać. Ale że do tego prowadzi…

?

Li tylko SZTUKA. Czyli więc, że z myślenia chaotycznego ostoi się jedynie sztuka, jako rzecz wieczysta, a wszystko inne…

A wszystko inne?

Zaginie!

Polska, SztukaSztuka ma zarody nieśmiertelności i jedna jedyna jest tradycją. Czyli więc, że z myślenia chaotycznego ostoi się jedynie Sztuka, jako rzecz wieczysta.

Cóż głosi Sztuka?

A otóż właśnie? cóż głosi Sztuka?

Oto Sztuka głosi: Śmierć, bo cóż szczytniejszego nad Śmierć. Ta jest wielkością w naszym wszystkich wiar pojęciu i wszech czasów i ta wielkość daje.

Któż wielkości pragnie?

Polska i jej dzieci.

Więc oni pragną czego?

Oni pragną więcej i wyżej sięgają żądaniem, niż człowiek osiągnąć i zdobyć może.

Wiem. Posłannictwo:

A tak, POSŁANNICTWO.

…Które nas unosi i rozwija, i spotężnia.

Które nam daje skrzydła i skrzydła rozwija, a usuwa ciernie spod stóp.

Więc…

A Sztuka?

Oto jest właśnie Sztuka!

Sztuka więc jest dla wybranych. Rozumiem ją tak i nie rozumiem jej inaczej.

Nie. Albo masz słuszność i słuszności nie masz wcale.

??

Od…?

Kędy, gdzie, w jaki czas urywa się myśl, wątek myśli, nitkę.

Nitkę?

Nitkę Ariadny.

Wiodącą do labiryntu.

Nie, tę, którą dzierżąc i z kłębka rozwijając, zejść można w labiryntu tajniki i najskrytsze ulice pałacowe przejść. I te górnych piąter, i te podziemu, i te dalekie drogi podkopów, i te ścieżki na wyżynie zawrotnej dachu.

Cóż dla nas jest Labiryntem?

Wawel.

A Ariadną?

Duma.

A kłębkiem?

Miłość dla tego, co jest…

Tam.

Nie. — We mnie!

A!

A prze mnie tam i pcha, i prowadzi…

?

Nienawiść ku temu, CO JEST TAM.

Jest to przede wszystkim niejasność myśli.

Nie pierwszy raz to słyszę z ust twoich. Dowodzi to tylko, że tłumaczę się wyraźniej, niż czasem mniemać mogę.

?

Bo nie ma myśli tak niejasnej, której by człowiek, myślący jasno i wyraziście, nie przenikał i nie rozumiał.

Chcesz koniecznie być rozumiany.

Ciebie to drażni, że jestem rozumiany, niejako pomimo mnie, — nawet mimo mojej niejasności.

Zagadki.

Zagadki, Sfinksy. Otoczeni jesteśmy lasami, u skraju których stoją Sfinksy-strażnicy i samym tym, że u skrajów leśnych stoją i że są, każą się domyślać tajemnic.

Któż dla nich będzie Edypem?

Tak, tak. Edyp odgadnie ich tajemnice. Edyp czytać będzie z ich oblicza, a one zrozumią[65] i zgadną, że on czyta z ich twarzy i do głębi zagląda oczyma.

A!

I zginie jak Edyp.

Więc to nie ja jestem z tych, którzy stoją u skraju lasów, ani ja jestem z tych, którym przydajesz imię Edypa.

— Nie ty.

To jasne, — tak to jasne.

A więc się orientujesz.

W metaforach i porównaniach.

Na terenie sztuki.

A tym Edypem?

Jestem ja.

A!

I brat mój, i ojciec mój, i mój syn.

A!

A to porównanie należy do sztuki i jest… ogólnoludzkie…

Hm, — tak.

A ty chciałeś przede wszystkim, aby to była Polska ten las, Wielkość i Śmierć, te sfinksy, a…

A Edyp?

A Edyp: POEZJA.

! — — — — — — — —

Tak jest. Ty jesteś z tych, którzy wszędzie, wszędzie szukają Polski, w każdym dziele sztuki, w każdym zdaniu, gdzie jest zawarta piękność i myśl głęboka a niepokojąca.

A! — a! — a!

A nikt nie szuka, jak tego, co jest jego duszy własnością i tęsknotą.

Ja?!!

Oto Polska jest twojej duszy własnością i tęsknotą!

Potęga!

Zatrzymałeś się przy tym słowie.

Potęga.

Nie mów tego wyrazu.

?

Potęga, zapowiedziana słowem — traci.

?

Traci. — Cóż to chcesz zapowiedzieć?

Spełnić.

??

Dopełnić.

!

A to jest różnica. — Dopełnić! tego, co zapowiedziane, tego, co przepowiadane.

?

Po wszystkie czasy; gdzie w latach milczenia rozwijała się myśl.

A po myśli szedł —?

Czyn!

A czyn jest potęgą!

!

Potęga ujawni się przez czyn?!

A to wszystko jest frazes, poza którym nie kryje się nic. Ot nagi frazes pusty, pusty, pusty, jak twoje oczy, jak twoja pierś. Oto, to jest ta pustka, która cię otacza, — że ją masz w sobie.

A… a.

I gdzież »potęga«.

Smutek.

Już skrzydła zwinięte? Ot to, co znaczy przypinać cudze skrzydła.

A!

Ikar! Ikarowy lot i Ikarowy los.

!

A wiesz, gdzie to prowadzi?

No tak.

W przepaść!

W przepaść.

Chyba, że kto rękę poda.

Nie, nie, nie.

Ty mnie nie znasz.

Znam, znam, znam.

Podaję rękę z radą.

Wiem, wiem, wiem.

Dłoń w dłoni, możemy wiele zrobić.

Tak, tak, tak.

Powiem ci myśl, która jest czynem i czynu poezją.

Domyślam się.

Nie.

Tym bardziej się domyślam.

Oto, że — powinniśmy.

Nic nie powinniśmy.

Tak, — więc żadne »powinniśmy«.

Żadna obowiązkowość.

Żadna. — Więc: musimy coś zrobić, co by od nas zależało.

Musimy coś zrobić, co by od nas zależało.

Zważywszy, że dzieje się tak dużo, co nie zależy od nikogo.

A!

A!

Musimy coś zrobić, co by od nas zależało, zważywszy, że dzieje się tak dużo, co nie zależy od nikogo.

Śmierć, Samobójstwo, WolnośćDążysz… do… gdzie?

Do…

Do jakowegoś wyzwolenia.

Śmierć?!

Samobójstwo.

A że ty przez śmierć dobrowolną, rozumieć jesteś w stanie li tylko samobójstwo.

No a cóż?

Przyjmij tylko do wiadomości, że wyzwolenie przez Śmierć można mieć nie tylko na drodze samobójczej.

No ale w każdym razie jest to: zabić się.

Jest to zabić siebie — siebie, tego, który jest… Bez wystrzału i bez trucizny, której się zażywa. — Ale to dopiero początek… I jeszcze nie o tym myślałem, a raczej mówiłem.

Tak, bo nie mówisz tego, co myślałeś.

Bo chcę przede wszystkim, ażebyś myślał wraz ze mną.

Otóż więc myślę.

To znaczy ledwo: słuchasz:

Tak.

Słuchaj zatem. Myślałem: o wojnie i o bitwie, gdzie można zginąć, i o działaniu jakimś, gdzie można ginąć — ale to będzie PRZYPADEK. Więc nie szukałbym tej śmierci mojej, ale jest ona na tej drodze możliwa.

Jest zresztą możliwa na każdej innej.

A więc dobrze, bo to odwraca moją myśl. Tak, tak… Więc śmierć moja, skoro możliwa jest na każdej innej drodze, przeze mnie niewybranej i nieupatrzonej — więc, więc… tamte wypadki są przypadkami i są przypadkowe i będą przypadkowe.

I będą przypadkowe? — Mówisz jak o pewności. Jako o rzeczach pewnych i niezawodnych.

Niezawodnych i przypadkowych.

?

Jest to zresztą to, co przynosi każde działanie.

Każde działanie?!

Wszelki ruch zbiorowy, ruch mas.

Ruch mas?!

Ruch wielkich mas!

Więc ruch wielki!!

Tak jest. — WIELKI RUCH.

I ten miałby być przypadkiem?

Nie. Ten jest koniecznością. A więc się stanie poza mną także. I ja nie potrzebuję się o niego troskać. Ten jest koniecznością nieodwołalną.

? — Tak! — a?… a! — tak!

Nieodwołalną! Ale on przyniesie szereg przypadków, rzeczy luźnych, niepowiązanych, tych, które się niczym nie dadzą powiązać; rozumem ludzkim, a nawet wolą będą trudne do opanowania, — jak zawsze. —

Aha!

Czyli, — że to, co było po tylekroć razy, tyle set razy, przyjdzie i stanie się, i odbędzie się tak, jak się odbyło tyle set razy.

To jest:

Odbędzie się jako szereg przypadkowych zdarzeń, jako szereg epizodów.

Dramatu.

A tak, dramatu.

O podkładzie tragicznym.

Szereg epizodów dramatu o podkładzie tragicznym… WolnośćNo, ale do czegóż właściwie prowadziłem?

Do Śmierci.

Nie. — Do wyzwolin.

Jak terminator!?

O tak, — jak terminator — tak, tak. Terminowałem długo u wielu przemożnych potęg, które władały myślą moją — i teraz czas mi wyzwolić się.

Pokruszyć te potęgi.

Nie wiem.

Nie znasz ich natury —?

Dopokąd nie stanę przed którą z nich blisko, to ich nie umiem wskazać, ale są momenty, gdy je widzę jasno.

Ha!

Jest to tak: jakby wkoło mnie w krąg, we wielkiej sali…

We Walhali!

Ale do czego ja to dążyłem —?

Do nazwy i określenia tych bogów.

Bogów!

Z którymi walczysz.

O co…? o co —?

O wyzwolenie.

Nie rozumiesz mnie. — Ja mam spełnić przeznaczenie.

Czyje?

Ich i moje.

?… Co masz czynić?

Czyn, Ogień, PrometeuszA!!!! A!! Pytasz mi się[66] nareszcie, co mam czynić? Co mam czynić? O radości, że ty mi się o to pytasz. Ty mi się pytasz! Ja słyszę to pytanie: CO MAM CZYNIĆ? — Ja, który tylko wciąż słyszałem: »co myślisz?«.

A! A! Co mam czynić —? — —

Mam spełnić przeznaczenie ich i moje.

?

Wykraść ten święty ogień, — — — który tam płonie.

Wykraść…

Wziąć ten święty ogień i dać…

I dać…

Tym, którzy czekają.

Na kogo?

Na ogień. Na nikogo nie czekają, ale czekają ognia, żaru, który budzi, który daje siłę, moc, potęgę.

A!

Ognia czekają. Ognia!

Prometeusza!

A tak, Prometeusza.

Nie człowieka czekają, ani tego, który ogień poniesie, ale ognia, ognia, żaru!

?

Polska, PolakA co jest mi wstrętne i nieznośne, to jest to robienie Polski na każdym kroku i codziennie.

?

To manifestowanie polskości.

Ach!

Bo to tak wygląda, jakby Polski nie było, Polaków nie było… Jakby ziemi nawet nie było polskiej i tylko trzeba było wszystko pokazywać, bo wszystkiego zostało na okaz, po trochu; …pokazywać, jakby srebra stołowe w zastawie, pokazywać, jakby kartki i karteczki zastawnicze, — i kryć się, i udawać, i udawać.

?

Naród, Polak, SłowoPo co, na co? Bez tych manifestacji wszystko jest: i ziemia, i kraj, i ojczyzna, i ludzie.

I naród.

Tylko naród się zgubił.

?

Tak, tylko naród się zgubił, a wszystkie czynniki jego składowe są, są, są.

I kto go zgubił?

— ?

Tak jest, my. Nie przez wojny, nie przez klęski i porażki wojenne, bo te się dadzą zmienić, bo to są chwilowe rzeczy, bardzo chwilowe.

?

Bo to są rzeczy jednego dnia.

?

Nie o tym będę mówił, bo to dla mnie jasne. Ale — że to my, my przyczyną, że się gdzieś zagubił naród.

No, no, no.

Że pozwalamy w tej sprawie, namyślać się byle komu.

?

Każdemu obywatelowi polskiemu, każdemu…

Każdemu uczciwemu Polakowi. No, cóż złego?

A to złego, że każdy uczciwy Polak, jak skoro zacznie gadać, tak ze słabą głową przegada wszystko; a on jest tylko od tego, żeby siedział w swoim kącie, na swoich śmieciach i BYŁ!

To jest zamykanie gęby.

A tak. Powinien być, być, być. Być ze zamkniętą gębą.

Ha!

I nie filozofować, by nie przefilozofować Polski, bo…

Bo…

Bo gubi naród.

?

Bo tak gubi się naród.

Ha! To cenzura!

A tak. Powinna być cenzura narodowa.

?

Cenzura narodowa, która by działała tak, jak działają cenzury we wszystkich państwach wszystkich narodów.

Ależ Polska ma być…

A tobie co do tego, czym Polska ma być. Ty masz milczeć.

Tak samo ty.

A nie, — bo ty

Bo ja co?

Bo ty: kłamiesz!

?

Polska, PaństwoJa wiem, czego ty chcesz: że Polska ma być mitem, mitem narodów, państwem ponad państwy, prześcigającym wszystkie, jakie są, Republiki i Rządy; oczywiście niedościgłym, wymarzonym. Ma być marzeniem, — tak, ideałem. Tak! Według ciebie ma się nie stać nigdy. Tak, a nigdy ma się STAĆ, nigdy BYĆ, nigdy się urzeczywistnić.

A ty chcesz?

A ja chcę tego, co jest wszędzie.

?

I tego, co jest, CO JEST, tak, jak jest! tylko…

Tylko?

Tylko z usunięciem oszustwa narodowego.

Z usunięciem kradzieży narodu; oszustów, którzy rujnują naród! złodziei, którzy okradają naród!

Z czego?

Naród, Krew, Kobieta, Nacjonalizm, ZłodziejU nas jest kraj gościnny. No, tak się zmieści każdy złodziej. No tak. Ale on zawsze będzie wiedział, że jest złodziej.

?

Złodziej tym ludziom, którzy by się urodzić mieli z czystej krwi narodu.

Krew narodu!

Oto przede wszystkim powinniśmy uszanować krew narodu. I nie dać jej marnować. Nie pozwolić marnować krwi narodu.

Jakże to?

Nie pozwolić prostytuować naszych kobiet.

A!

Nacjonalizm, Mizoginia, Kobieta, Mężczyzna, Naród, Niewola, PrzemocA tak. My nie powinniśmy pozwolić naszych kobiet obcym, tym obcym, którzy siedzą wśród nas.

Ależ kobiety są niezależne.

Nie, nie są i nie będą. Bo całym ich życzeniem i dążeniem powinno być, żeby od tej myśli niezależne nie były.

? Ależ one same…

One same są niczym.

?

Nie mogę ścierpieć i znosić, i słuchać, że kobieta Polka przeistacza dom męża obcego i czyni zeń dom polski.

?

Jeżeli tak czyni, to czyni podłość.

?!

Czyni podłość, która się prędzej czy później odezwie w charakterze potomstwa.

Jak to?

Że wytwarza się tłum ludzi obojętnych dla naszego narodowego społeczeństwa, którzy go zaprzedają.

Jak?!

Przez to, że o niczym nie myślą. Że się prędko godzą z warunkami i że nie czują potrzeby zmiany.

Przesada.

A właśnie! że widzą w każdej właściwej myśli dorzecznej przesadę.

I niedorzeczność.

Choćby i niedorzeczność. A ja tę obojętność nazwę podłością, ale ich za nią winić nie mogę. Takich nie mogę i nie chcę nigdy obwiniać.

Więc co?

I tacy się zmieszczą. Państwo, Krew, NacjonalizmAle winniśmy przeciwdziałać i nie pozwolić marnować naszej krwi i naszych dziewcząt, tak dobrze obcym, jak swoim. Tego nie powinniśmy, a to tylko może zrobić…

Kto — ?!

Polski rząd. Bo żaden inny naszych interesów, interesów naszej krwi bronić nie będzie.

A!

A tak! Bo inne są dla nas i naszych spraw, i naszych świętości oszustami!

A!

Oszustami!!

Poezja, SłowoPoezją nie są wiersze.

?

Poezją nie jest to, co my dotychczas za poezję uważaliśmy. Nawet ta treść poetyczna, którą się tak klasyfikowało, — już nią dziś nie jest, — nie jest.

?

To już umieją paplać wszyscy.

?

Umieją paplać!… źle, przekręcać; stracili więc właściwą wagę słów — i słów właściwe znaczenie. A raczej byle jakie słowa i byle jak złożone wystarczają, by przeciętne umysły nastroić poetycznie. Czyli że…

?

Czyli: że straciliśmy wiarę w słowo.

?

Naród nasz stracił wiarę w słowo.

?!!

Alboż ty wiesz, co jest Słowo?

?

Jeśliś go tak nadużył?

?!?

Tak, bo to jest nadużycie, nadużycie, oszustwo, zbrodnia, kłamstwo, fałsz, fałsz. Ty kłamiesz!

!!

Jakże ty człowieku myślisz o sobie! O swojej duszy!

?

Ty nie rozumiesz jednego wyrazu. Nic, nic, nic.

?

O ta głowa, — o to serce, — o ta pierś, — o to ramię, — oczy, — usta, — głos!

?

Cha, cha, cha, cha! Bierz kruż[67]! Do studni, do studni, dalej, precz; pleć, pleć; noś tę wodę, lej potoki, kaskady, pluskaj! Bierz kruż, dalej!

???

Danaidy! Danaidy!

NaródMy mamy za wiele poczucia solidarności narodowej.

?

I tym nas oszukują, że my powinniśmy mieć to poczucie solidarności narodowej.

?

Bo wszędzie są złodzieje i rozbójce, i oszusty. I gorsi, i lepsi.

No tak, tak.

A mimo to żyją jako kompleks ludzi, pod jednym tytułem.

No tak, tak.

A nam z okazji tej właśnie połowy, która jest złą…. W nas chcą wmówić, że za to jesteśmy odpowiedzialni i że jesteśmy do niczego.

Aha.

A cóż nas ta zła część naszego narodu obchodzi?

Aha. — Oczywiście nie.

No więc?

No więc…

No więc nie powinniśmy żyć solidarnie ze sobą.

Ze sobą. — Tak

No, to znaczy, że my… zamyśla się… że my przecież nie możemy być… — urywa… Że Naródoczywiście człowiek słaby, który jest bierny, ulega; — bo tak być miało, — i tak by było zawsze.

Tak.

Ale to nie znaczy, że naród ulega.

Tak, — no tak.

Więc my tracimy przez to, że wyrabiamy niepotrzebnie w tylu ludziach poczucie narodowości, a oni, nie mając charakteru, nie wiedzą, co z tym począć i kapitulują.

Aha.

Ale za nich nie może być odpowiedzialny naród. Oni nie są narodem.

Tak, oni nie są narodem.

Niepotrzebnie wyrabiamy poczucie narodowości i solidarności z lichą częścią naszego narodu. Jest to rzeczą złą i niepotrzebną.

Tak.

Bo my zawsze będziemy mieć do usług i do rozporządzenia tę lichą część naszego narodu.

Tak.

A oczywiście tym bardziej i lepiej, gdy ona będzie w naszych rękach.

Ha! w naszych rękach!

Tak jest, w naszych rękach. Powinniśmy mieć wszystko w naszych. Tak jak inni.

?

A będziemy co najmniej tacy jak inni.

A!

Chrystus, Korzyść, Polska, Naród, HistoriaPrzejmuje mnie ta bezdenna głębokość myśli, ta głębia ducha, idącego ku odkupieniu przez mękę i ból.

To nie to.

Ta, że tak powiem, Chrystusowość.

Chrystusowość!

Ta Chrystusowość posłannicza, ta idea męki krzyżowej i odkupienie przez mękę.

Tam w niebie, w które, nota bene, nie wierzysz.

?

Na co mamy być Chrystusem narodów, wyłącznie na mękę i krzyż i dla cudzego zysku?

?

Dla cudzego zysku i wyzysku tych, którzy nie będą Chrystusami narodów, a…

Obrażasz swój naród.

Chcę go zasłonić przed oszustami.

?

Zasłonię go przed oszustami, tymi, co mu kradną duszę za cenę rzeczy nieuchwytnych. Co mu odbierają dumę i karzą się pokorzyć; tymi, co mu odbierają pychę i karzą się kajać w prochu upodlenia i żebrać. Przed tymi chcę naród mój ocalić, co każą mu jak żebrakowi skomleć i jęczeć, — jemu, bogaczowi…

?

Jemu, który jest bogaczem takim samym, jak każdy inny.

Naród, PaństwoWszak każdy naród co innego niż państwo. Naród ma jedynie prawo być jako PAŃSTWO. A państwo zaś jest w stanie pomieścić wszystkich, jakichkolwiek, we wspólnej gminie.

? — Więc…

Ale cóż to ciebie obchodzi?

?

Ja nie chcę, abyś ty się tym interesował, to jest: opiekował. Ja chcę, żeby te rzeczy były tobie narzucone i żebyś ty wobec nich stał się niczym.

?

Wobec rzeczy bezwzględnych, które idą same ze się. Same z siebie.