Spis treści
- Bunt: 1 2 3
- Cierpienie: 1 2
- Cnota: 1 2 3
- Duma: 1
- Dziecko: 1
- Gwiazda: 1
- Hańba: 1
- Honor: 1
- Klejnot: 1
- Kobieta: 1 2 3
- Kondycja ludzka: 1 2 3
- Krzywda: 1
- Kwiaty: 1
- Los: 1 2 3
- Marzenie: 1
- Mężczyzna: 1 2
- Miłość niespełniona: 1
- Morze: 1
- Narodziny: 1
- Niewola: 1 2
- Ojciec: 1
- Omen: 1
- Pan: 1
- Pokora: 1 2
- Pozory: 1
- Proroctwo: 1 2
- Prorok: 1
- Przemiana: 1 2 3 4
- Przemijanie: 1
- Przemoc: 1 2
- Przyroda nieożywiona: 1 2
- Przywódca: 1
- Ptak: 1
- Rewolucja: 1
- Rozpacz: 1
- Rycerz: 1
- Sen: 1
- Słońce: 1 2
- Sługa: 1 2
- Sprawiedliwość: 1 2
- Sumienie: 1
- Szczęście: 1 2 3
- Śmierć: 1 2
- Światło: 1
- Świt: 1
- Tajemnica: 1
- Theatrum mundi: 1
- Uroda: 1
- Vanitas: 1
- Walka: 1
- Wiedza: 1 2
- Wierność: 1
- Więzień: 1 2
- Wizja: 1
- Władza: 1 2
- Woda: 1
- Wojna: 1
- Wolność: 1
- Zdrada: 1 2
- Zemsta: 1 2 3 4
- Zwierzę: 1 2 3
- Zwycięstwo: 1
- Życie snem: 1 2 3 4 5
męskiem -> męskim; tem -> tym; słabemi -> słabymi; błędnem -> błędnym; czarnemi -> czarnymi itp. (poza słowami, które wiążą się rymem z innymi)
głębie -> głębi
twoję -> twoją
zbytnie -> zbytnio
k'nam -> ku nam
Pisownia dużej i małej litery:
Monarchini -> monarchini;
Bożemi -> bożemi;
Waszmość -> waszmość;
Stań! dzikiego […] -> Stań! Dzikiego […]
Stań! sił więcej […] -> Stań! Sił więcej […]
Boże! jakiż głos straszliwy! -> Boże! Jakiż głos straszliwy!
O, trupa raczej! na ziemi […] -> O, trupa raczej! Na ziemi […]
O! pierś moja […] -> O! Pierś moja […]
Poprawiono również np. pisownię małą literą po wykrzykniku lub znaku zapytania i in.
paryi -> parii; gwardye -> gwardia; fantazya -> fantazja; twojemi -> twoimi; dekoracyi -> dekoracji; twojem -> twoim; liberyi -> liberii; perswazyami -> perswazjami; dyabła -> diabła;
komedya -> komedia; konsekwencyi -> konsekwencji; furję -> furię; procesyj -> procesji; studya -> studia; partyj -> partii; mańja -> mania; mojemi -> moimi; kolizyj -> kolizji; obedyencyi -> obediencji.
Wyjątkowo uwspółcześniono tylko zapis fonetyczny (ze względu na rytm wiersza): dyamentem -> dyjamentem; Dyanę -> Dyjanę.
[…] Zda się że z olbrzymów głowy, […] -> […] Zda się, że z olbrzymów głowy, […]
[…] Drżąca, niepewna upadła, […] -> […] Drżąca, niepewna, upadła, […]
[…] Widać człowieka w pomroce,
O, trupa raczej! Na ziemi
Widać w okropnym więzieniu.
-> […] Widać człowieka w pomroce.
O! Trupa raczej na ziemi
Widać w okropnym więzieniu.
[…] Choro-zdrowy, zdrowo-chory
Brzydko-piękny, piękno-brzydki
[…] -> […] Choro-zdrowy, zdrowo-chory,
Brzydko-piękny, piękno-brzydki
[…]
[…] Wzięto go, i wóz skrzydlaty […] -> […] Wzięto go i wóz skrzydlaty […]
[…] Ni ratunku ni pociechy, […] -> […] Ni ratunku, ni pociechy, […]
[…] Niebios i wzgórzy i borów, […] -> […] Niebios i wzgórzy, i
borów, […]
[…] śmierć mi daje?… -> […] śmierć mi daje…?
[…] nie pokażę?… -> […] nie pokażę…?
Pomagaj niebo! W potrzebie. -> Pomagaj, niebo, w potrzebie!
po za -> poza
po nad -> ponad
niema -> nie ma
któremuby -> któremu by
poco -> po co
zbytniąby -> zbytnią by
nietylko -> nie tylko
napowrót -> na powrót
nietyle -> nie tyle
odrazu -> od razu
nademną -> nade mną
ażbym -> aż bym
nie ludzką -> nieludzką
niepróżno -> nie próżno
odemnie -> ode mnie
naprzykład -> na przykład
niedziw -> nie dziw
niepierwej -> nie pierwej
potroszę -> po troszę
niema -> nie ma
jakto -> jak to
przedemną -> przede mną
przytym -> przy tym
pocóż -> po cóż
zawcześnie -> za wcześnie
nie mała -> niemała
ślizki -> śliski
jeźli -> jeśli
shańbić -> zhańbić
sowisrzałem -> sowizdrzałem
przestrzedz -> przestrzec
uledz -> ulec
klarynet -> klarnet
czycha -> czyha
wytłómaczę -> wytłumaczę
wskróś -> wskroś
poźną -> późną
przemódz -> przemóc
mięszasz -> mieszasz
rozprószyć -> rozproszyć
otrętwienie -> odrętwienie
świerzbieć -> świerzbić
przestrzeniom -> przestrzenią
rwiący -> rwący
w bolach -> w bólach
konjukturze -> koniunkturze
co wszystkim danem -> co wszystkim dane [składnia]
czemuż-to -> czemuż to
nadgrodzi -> nagrodzi
Życie snemDramat w trzech aktachtłum. Józef Szujski
1Don Pedro Calderon de la Barca urodził się 17 stycznia 1600 w Madrycie, oddał się zawodowi wojskowemu, lat 50 licząc został księdzem i umarł 25 maja 1681. Idea religijna jest głównym motywem jego dramatów, co najwidoczniejsze w jego Aulos sacramentales (sztuki na Boże Ciało), których napisał 80. Dramatów i tragedii historycznych i romantycznych, sztuk „intrygowych” i komedii bohaterskich napisał 120; najsławniejsze z nich, Książę niezłomny i Życie snem. Napisał także 200 loas (prologów) i 100 entremeses (międzyaktówek), i poezje. Calderon i Lope de Vega są największymi poetami dramatycznymi Hiszpanii. Księcia niezłomnego spolszczył Juliusz Słowacki (Biblioteka Powszechna Nr 274), Życie snem Józef Szujski (wyszło we Lwowie po raz pierwszy 1883 r.).
OSOBY:
- BAZYLI (król polski),
- ZYGMUNT (królewicz),
- ASTOLF (książę moskiewski),
- KLOTALD (namiestnik),
- ESTRELLA (infantka),
- ROZAURA,
- KLARYN (błazen),
- PANIE DWORU,
- GWARDIA,
- ŻOŁNIERZE,
- MUZYKANCI I INNA DRUŻYNA.
DZIEŃ PIERWSZY
Dzika, leśna i skalista okolica. W głębi stara wieża. Rozaura w przebraniu męskim schodzi ze skalistego wzgórza.
Rozaura
Gdzie mnie wiedziesz, szybkonogi,
Wiatry z drogi, góry z drogi
Rwący w pędzie hipogryfie[1]?
5Gdzie na nagie gnasz mnie skały,
Błysku ty, bez światła biały
Bez lotnego ptaku pierza,
Bezpłetwiasty mórz powtorze?
Stań! Dzikiego tutaj zwierza
10Świetne w blaskach słońca łoże…
Stań! Sił więcej mi nie służy:
Ślepa już i zrozpaczona
Kładę ręce i ramiona
Na szmaragdzie tej pustyni!
15Krwawy znaczę ślad stopami
W niegościnnej polskiej ziemi:
Bo któż oczy litośnemi[2]
Nieszczęśliwych zwykł przyjmować?
Klaryn
Rozaura
Klaryn
Rozaura
Smutne, dziwne nasze losy!
Lecz jeśli mnie wzrok nie mami,
45Jeśli fantazja nie łudzi,
Widzę tam — chociaż niebiosy
Słabymi tchną już światłami,
Widzę tam — mieszkanie ludzi.
Klaryn
Rozaura
50
Dzikiej mieszkanie budowy:
Zda się, że z olbrzymów głowy,
Które tam sterczą nad nami,
Głaz się po głazie odczepiał
I w dziką złożył strukturę.
Klaryn
55
Zbadajmyż tedy tę dziurę,
Zamiast się zbytnio dziwować,
Może się znajdzie szczęśliwie,
Kto nas zechce przenocować.
Rozaura
Słychać szczęk kajdan.
Klaryn
Rozaura
Klaryn
Zygmunt
Z wieży.
Rozaura
Klaryn
Rozaura
Klaryn
Rozaura
Klaryn
Rozaura
Światło tam błędne migoce:
Gwiazda wilgocią wybladła
Drżąca, niepewna, upadła,
Aby tej otchłani noce
80Srożej uczynić czarnymi.
Przecież przy błędnym jej drżeniu
Widać człowieka w pomroce.
O! Trupa raczej na ziemi
Widać w okropnym więzieniu.
85Ciężkie okowy go gniotą,
Skóry mu zwierząt odzieniem.
Stańmy, poczekajmy oto,
Niech się wywnętrzy z cierpieniem,
Które przyciska go srożej
90Od nocy, od kajdan obroży.
Zygmunt
Nędznym ja! O! Nieszczęśliwy!
Nieba! Mówcie, wzywam was,
Mówcie, jaka moja wina,
Skąd los na mnie tak straszliwy,
95Na ludzkiego spada syna?
Los, Kondycja ludzkaWiem ja, wiem, że w każdy czas
Najsmutniejszą dolą człeka
To, że rodzi się na ziemi;
Ale między śmiertelnemi
100Poza winą narodzenia
Czemu sroższy los dopieka
Mnie nad inne ziem stworzenia?
Los, Cierpienie, RozpaczWszystko, wszystko na tym świecie
Swych urodzin nosi grzechy:
105Lecz wszystkiemu — w życia wątek
Szczęścia wplecion bodaj szczątek,
Tylko moje, moje plecie
Się bez światła i pociechy!…
110Bukiet skrzydły[6] unoszony,
Ponad pola, ponad światy
Rwie go lot w dalekie strony;
Z gniazda szczęśliwy on ruszy
Bujać w niebiosów[7] światłości,
115A ja, co więcej mam duszy,
Czemuż to mniej mam wolności?
ZwierzęRodzi się zwierzę wśród nory,
A oto, ledwie natury
Ręka w cudowne mu wzory
120Szerść[8] jędrnej ułoży skóry:
Rwie się w krwiożerczej dzikości
Niszczyć, co słabsze i mniejsze:
Ja czucia mam szlachetniejsze,
Czemuż to mniej mam wolności?
125
Zwierzę, MorzeRyba się rodzi, fal dziecię,
Podwodnych głębin stworzenie,
A oto, ledwie przestrzenie
Wiosłami płetew[9] poczuje,
W oceanu buja świecie,
130Piersią nieskończoność pruje.
Taka szczęśliwa w światłości
Morza, choć zimna i głucha:
Lecz ja, co więcej mam ducha,
Czemuż to mniej mam wolności?
135Rodzi się Przyroda nieożywiona, Wodastrumień, wąż śliski,
Z srebrnego źródeł szemrania,
Lecz oto porwał w uściski
Kwieciste brzegi, przegania
Pędem doliny ukrycia
140W równiny dążąc jasności:
A ja, co więcej mam życia,
Czemuż to mniej mam wolności?
O! Pierś moja od gniewu się wzdyma,
Serce moje wybucha wulkanem;
145Jakie prawo mnie, człowieka, trzyma,
Że nie dane mi, co wszystkim dane,
Kto bezprawnie mi, okrutnie bierze,
Co ma strumień, ryba, ptak, co zwierzę?
Rozaura
Zygmunt
Klaryn
Rozaura
O, pełen cześci[10]
Słucha twej pieśni rzewliwej
Nieszczęsnego nieszczęśliwy.
Zygmunt
155
Ha! Nie chcę, aby kto wiedział
Com narzekał, com powiedział!
W kościste moje ramiona
Porwę zuchwalca! Niech kona!
Klaryn
Rozaura
Zygmunt
Głos twój w mą duszę przecieka,
Dziwnymi serca dreszczami
Drżę pod twoimi oczami.
165Kto jesteś? Skąd twoja siła
Nad tym, któremu kolebą[11]
Czarna ta była mogiła,
Któremu za świat i niebo
Starczy to dzikie pustkowie,
170Trupowi, co żyć zmuszony,
Żywemu, co życia zbawiony[12].
O potępionej mej głowie
Jeden wie człowiek, jedyny,
Strzegąc mnie — ludzkiej zwierzyny,
175Zwierzęcego strzegąc człeka,
Ucząc na zwierząt drapieży,
Jak światem władać należy,
Gwiazdy przemierzając ze mną
Na tych nielicznych, co nocą
180Świecą nad przepaść tę ciemną.
Powiedz, skąd idziesz i po co
Ty, coś oplątał mnie czarem,
Coś oczu spalił pożarem,
Głosu coś przeszył urokiem,
185Że gonię pijanym okiem
Za tobą i widzieć cię płonę[13],
Tym większym płonę pragnieniem,
Im dłużej mam oczy zwrócone
Na ciebie. Więc Miłość niespełniona, Cierpieniechoćby zniszczeniem
190Było mi patrzeć ku tobie,
Patrzyłbym, aby nie skonać
W nieoglądania żałobie.
Umieram, czuję, umieram,
Kiedy na ciebie spozieram,
195Z pragnienia, by ciebie oglądać:
Oglądam i tylko żądać
Umiem, bym patrzył na wieki.
Gdybym nie patrzył, z dalekiej
Piersi, od duszy gdzieś głębi
200Gniew straszny buchnie, zakłębi
Na samą nieoglądania
Myśl, choćby śmiercią być miało,
Że cię oglądam. Wszak dało
Mi twe spojrzenie, com nigdy
205Nie znał od dni mych zarania:
Dało mi szczęście bez granic,
Co całe człeka pochłania,
Więc nie zamienię go za nic,
Potężnym obronię ramieniem.
Rozaura
210
Pełnym dziwu na te słowa,
Że zamiera w piersiach mowa.
Czyliż nazwę pocieszeniem,
Co mi w tobie niebo zsyła,
Że mnie zetknęło z cierpieniem,
215Którego straszliwa siła
Moje zmartwienia przerasta?
Mówi o mędrcu podanie,
Że nędzny żywił się jeno
Śródleśnych roślin korzeniem:
220«Jakąż to żyję ja ceną!»
Zawołał. Na to wołanie
Dziwny mu widok ślą losy:
Widzi, jak z siwymi włosy
Inny, już śmierci pół bliski
225Zbiera rzucone ogryzki.
Tak ja wołałem do nieba:
Nie ma, jak moja potrzeba,
Nie ma, jak moja zgryzota!
Aż dusza moja poznała
230Ciebie, któremu by może
Dola ma — ulgą się zdała!
Więc jeśliś zrządził tak, Boże,
By jedna ludzka istota
Krzepiła się drugiej boleścią,
235Otuchy może ci wieścią
O moich dodam cierpieniach.
Jestem….
Klotald
Wchodzi.
Rozaura
Zygmunt
Klotald
Żołnierze
Klaryn
Klotald
Klaryn
Klotald
Zygmunt
Klotald
Zygmunt
Szamocąc się z żołnierzami.
Zaprawdę, wiedziałeś Boże,
Czemuż mi wdział tę obrożę,
Wiedziałeś! Byłbym tytanem,
275Który by niebo szturmował,
Górę tę pchniętą kolanem
Na drugiej bym umocował,
Aż bym te słońca kryształy
Dosiągł, potrzaskał w kawały!
Klotald
Zygmunta wyprowadzają.
Rozaura
Panie! Duma krew ci ścina,
Ja pragnę prosić z pokorą
O życie, które mi biorą.
Surowość zbytnią by była
285Gdyby nie tylko jej duma,
Lecz pokora nie skruszyła.
Klaryn
Jeśli zaś obie nie skruszą,
Choć ich postacie w teatrze
Mnogiego wzruszały kuma,
290Niechże zły zamiar wasz zatrze
Moja przynajmniej natura
W środku między dumną duszą
A pokorną, ot mikstura
Dumy na pół, pół pokory,
295Choro-zdrowy, zdrowo-chory,
Brzydko-piękny, piękno-brzydki
Na usługi wasze wszytki[18]!
Klotald
Rozaura
Klaryn
Rozaura
Jeśli zginąć mam, w ofierze
Szpadę ci tę niosę moją.
Nie znam dobrze tych tajemnic,
Co poza jej ostrzem stoją,
310Lecz wiem jedno, żem do ciemnic
Tych, do Polski tej podwoi
Szedł w tej szpadzie zadufany,
By się hańby pomścić mojej.
Klotald
Na stronie.
Co ja widzę? Co poznaję?
315Jaki kłopot niesłychany,
Jaki srom mnie nagle chwyta?
Kto ci dał szpadę?
Rozaura
Klotald
Rozaura
Klotald
Rozaura
Tyle chętnie osłon ruszę:
Dając ostrze tej szablicy
325Tą mnie opatrzono radą:
Jedź do Polski, w możnych oczy
Staraj świecić się tą bronią;
Będzie taki, co gdy zoczy
Dobrze znany dar przed laty,
330Dumną cię wspomoże dłonią:
Pan to wielki i bogaty,
Lecz nie powiem ci nazwiska
Na przypadek, gdy nie żyje.
Klotald
Na stronie.
Nieba! Jakież dziwowiska!
335Prawda czy majaki czyje?
Wszak Wiolanty to jest szpada,
Którą dałem jej przed laty
Zaręczając, że bogaty
Takim ostrzem, gdy zagada
340Do mych oczu stali błyskiem,
Z ojca spotka się uściskiem.
Onaż, co życiem być miała,
Ma stać się śmierci przyczyną?
Wszak wyrzekłem już, że zginą!
345O, igraszko ty zuchwała
Losu! Nieba dopuszczenie!
On mym synem! O, cierpienie!
Mówi o tym znak niemylny,
Serca popęd mówi silny:
350Wszak skrzydlate się wydziera
Jako więzień oknem duszy,
Okiem ojca, co spoziera
Zamroczone łez powłoką
Szukające syna oko.
355Co poradzę, co uczynię?
Przed Majestat wieść go ninie[20],
Tyle co na śmierć wieść znaczy —
Ukryć, schować! O, rozpaczy!
Nie dozwala mi przysięga.
360Na dwie strony mnie rozprzęga
Miłość krwi i wierność tronu:
Ha! Nie wahać mi się chwili,
Wiernym być mi aż do zgonu!
Czy nie mówił mimochodem
365Że tu przybył powetować[21]
Hańbę, którą go okryli:
Nie! Nie! Hańba z moim rodem
W parze nie śmie postępować!
Krwi się mojej srom[22] nie chwyta…
370
Ale Honor, Hańba, Zemstahonor jak kobieta:
Każde go spojrzenie wzruszy,
Każdy wiatru powiew prószy[23]!
Czy kto winien, że go spotka
Ujma? Czy innego środka
375Chwytać się w obronie może,
Jak mścić plamę na honorze?
Oj, tej zemsty pragnie krwawej
Krew to moja! Syn to prawy!
W niepewności tych nadmiarze
380Trzeba jednę[24] obrać drogę:
Gdy zataić go nie mogę,
Jako syna go pokażę
Panu memu w błogiej wierze,
Że mu życia nie odbierze.
385Wtedy też odważnym czynem
Honor zyszczem[25] utracony…
Jeśli nie, toć potępiony
Niech nie wie, że moim synem.
Do Rozaury i Klaryna.
390Chodźcie oba smutną drogą.
Lecz jeśli pocieszyć kogo
Może, gdy ma towarzyszy:
To wiedzcie, że i w zaciszy
Duszy mej, gdzie nikt nie zoczy[26],
395Śmierć i życie walkę toczy.
Odchodzi.
Zmiana dekoracji. Przed zamkiem królewskim z jednej strony występuje Astolf z hufcem żołnierzy, z drugiej, od zamku, Estrella w otoczeniu dam dworskich.
Astolf
Na widok tyla piękności,
Na widok tyla promieni
Miesza się z szmerem strumieni
Ptasząt śpiew, miesza w miłości
400Bębnów i trąb wojowniczych
Dźwięk — w hołdzie wdzięków dziewiczych.
Spieszy się wszystko i pali,
Aby was chwalić, więc chwali
Wasz klarnet, z metalu ptaszę,
405I ptak, klarnet pierzaty.
Królewnę głoszą armaty,
Aurorę[29] czczą ptaki wasze,
Florę[30] te drzewa i kwiaty.
410Ja zaś wdziękiem pokonany
Minerwy, Flory, Aurory,
Czyż dziwo, że wśród pokory,
Co niewolnikiem mnie czyni,
Składam hołd mej monarchini?
Estrella
415
Jeśli z czynnośćmi[31] ludzkimi
W zgodzie ma zostawać słowo,
W niezgodzie z pochlebną mową
Hufiec twój lśniący ostrymi
Dzidy. Jać się go nie boję,
420Ale zadziwiona stoję,
W myśli łącząc, com słyszała,
Z tym, na co spoglądać muszę.
Nieludzką trzeba mieć duszę,
Zwierzęciu taka przystała,
425Co zionąc pochlebstwem zdradnie[32]
Czyha, aż łupu dopadnie.
Astolf
Widzę, że moje zamiary
Niesłuszną wznieciły trwogę,
Lecz te postrachy, te mary
430Chcę dziś rozproszyć i mogę.
Król Eustorg, władca tej ziemi,
Gdy wyrokami bożemi
Do wiecznej poszedł dziedziny,
Syna zostawił. Jedyny
435Syn ten, dziś odzian w purpury
Włada, Bazylim nazwany.
Ale z żony ukochanej
Miał jeszcze Eustorg dwie córy.
Starsza, w gwiazd dzisiaj koronie,
440Ciebie nosiła w swym łonie;
Młodszej — niech żyje najdłużej —
Korona Moskwy dziś służy,
A ja dziedzicem i synem.
Tu ostrym wbija się klinem
445Sporna obojga nas sprawa:
Bazyl, któremu nie stawa[33]
Czasu na niewiast pieszczoty,
Bo cały księgom oddany,
Nie ma potomka na złoty
450Tron swoich przodków. Szarpanej
W dwie strony jego ojczyźnie
Któż ma panować? Dziewica,
Choć z starszej córki zrodzona,
Czy się ma dostać mężczyźnie
455Z młodszej, z matki mej łona?
Wujowi przedstawmy sprawę,
Niech rzuci oko łaskawe,
Niech ją ułoży, zagodzi[34]!
Dlatego z Moskwy przychodzi
460Dziś twój sługa uniżony,
Wojnę przynosić — daleki,
Lecz innej wojny spragniony.
Amor niech włada na wieki
W obojej naszej dziedzinie,
465Niech serca mego królową
Królewna polska zasłynie.
Estrella
Pięknie dźwięczy wasze słowo,
Lecz chociażbym tron oddała,
Nie wiem, czy by bodaj wdzięczność
470Od Waszmości mnie spotkała,
Skoro w chwili, gdy w błękity
Podnosicie w górę dłonie,
Tam na piersiach twarz kobiety
W złotym błyszczy medalionie.
Astolf
Wchodzi król Bazyli wśród świty.
Estrella
Astolf
Równy Euklidowi[36].
Estrella
Astolf
Estrella
Astolf
Estrella
Astolf
Estrella
Astolf
Z szczerym[37] pozwól przywiązaniem,
Estrella
Astolf
Bazyli
Uściskajcie mnie, siostrzany:
Miłość wasza mi pociechą,
W sercu wierne budzi echo:
495Wy mnie, wam ja wskroś oddany.
Starość gniecie mnie już blada,
Tchu niewiele w piersiach stanie[38],
Więc gdy mówić mi wypada,
Niech milczenia pobłażanie
500Trud mówienia mi nagrodzi!
Wiecie już, książęta młodzi,
Wiecie, pany i lennicy,
Przyjaciele, wojownicy,
Że mi świat na dziwowisko
505Uczonego dał nazwisko.
Że Tymanta pędzel złoty,
Że Lisyppa dłuto dzielne,
Plotą wieńce nieśmiertelne
Dla Bazyla wiedzy, cnoty.
510
WiedzaWiecie, że nad wszelką wiedzę
Matematykę ja śledzę,
Że wydarłem ludzkim dziejom,
Czym nas cieszą albo trwożą
(Nieszczęściami lub nadzieją);
515Bo z mych tablic, gdy się złożą,
Umiem przyszłość czytać późną,
Siłę czasu przemóc groźną.
Koła te białości śniegu,
Szklanne[39] domy te w szeregu
520Słońcem świetlne lub księżycem,
Kryształowe te budowy,
Dyjamentem[40] strojne głowy
W znaków niebios wzięte kluby[41]:
Oto przedmiot badań luby,
525Gdzie wzniesionym patrzę licem.
Księgi moje to, złożone
Z brylantowych kart kolei,
Gdzie w sylaby wyzłocone
Pismo biegnie, to nadziei,
530To nieszczęścia na przemiany!
A ja w nich tak oczytany,
Że myśl moja w lot sokoła
Najzawilsze pojąć zdoła.
Ale czemuż, o niebiosy,
535Gdy mnie uczyniły losy
Komentarzem swych tajemnic,
Przyszłej woli swej regestem[42],
Czemuż niezbadanych ciemnic
Pierwszy sam ofiarą jestem?
540Czemu nożem mi się staje
Trudów mych, wiedzy zasługa,
Czemu praca moja długa
Zamiast życia — śmierć mi daje…?
O cierpliwość proszę jeszcze.
545Żona moja — wy nie wiecie,
Męskie mi przyniosła dziecię…
Nigdy, nigdy na złowieszcze
Znaki, odkąd nam świeciło,
Niebo się nie wysiliło
550Jak przed jego urodzeniem.
Wizja, Omen, DzieckoMatkę samą, nim cierpieniem
Światu miała dać człowieka,
W śnie[43] tysiąckroć trapią mary,
Że ten syn, straszydło wieka,
555Żmija w człeka przemieniona,
Śmiercią stanie się dla łona,
Co go wyda na tę ziemię.
W dzień urodzin całe brzemię
Strachów biedny świat zamroczy:
560Słońce krwawą walkę toczy
Z jasnym księżyca promieniem,
A gdy ziemia swym ramieniem
Przeszkadzała w strasznym boju,
Czarnym karze ją zaćmieniem
565Takim, jakie świat zastało,
Kiedy Pana zwisło ciało[44].
Z głębin ziemi, w niespokoju
Wydzierały się płomienie,
W kurczach ziemia rozhukana
570W ruinę słała budowl[45] szczyty
A zaciemnione błękity
Gruz rzucały i kamienie.
Takiego Narodziny, Śmierćstrasznego rana
Zygmunt się zjawia na świecie.
575Aby zaś stwierdzić, że zrodzon,
By złem za dobre nagrodzić.
Śmierć z życiem dziwnie się schodzą,
Matka umiera, gdy dziecię
Światłość powitało dzienną.
580
ProroctwoUzbrojon w wiedzę promienną
Czym potrzebował dochodzić,
Że syn mój, o losie smutny!
Dziki będzie i okrutny,
Bezbożny, bez czci i wiary?
585Że w jedną zbrodni pustynię
Zamieni państwa obszary?
Że kiedyś myśl swą przychynie[46],
Aby stopy zuchwałymi
Zdeptać ojca włos sędziwy?
590
Więzień, Niewola, TajemnicaA więc ten potwór straszliwy,
Jeżeli nie kłamią znaki,
Wziąć było z powierzchni ziemi,
Schować, zamazać poszlaki.
Wieść, że był nieżyw, puszczono,
595Kryjówkę wnet znaleziono.
Zamknięto w wieży, do której
Słonecznym nawet promieniom
Wstępu zabraniają góry,
Srogie wydano rozkazy,
600By nikt nie puszczał się w strony,
Gdzie między lasy i głazy
Żyje więzy[47] obciążony,
Niczyjej nie widząc twarzy
Oprócz Klotalda i straży.
605Gdzie innej nie zna osłody
Oprócz nauki i wiary,
Którymi w głębiach pieczary
Umysł kształcono mu młody.
Przecież w tej sprawie przytrudnej
610Trzy względy objąć potrzeba:
Pierwszy, że ziemi tej cudnej
Nie chciałbym na dopust nieba,
Jakim tyraństwo, narażać;
Drugi mi każe rozważać,
615Czy prawa ludzkie i boże,
Co tytuł syna mu dały,
Nie będą cierpieć zakały,
Jeśli z tyraństwa obawy
Dłużej się nad nim posrożę;
620Czy wtedy ja sam się może
Wobec wolnego od winy
Okrutnikiem nie pokażę…?
Lecz i trzeci wzgląd rozważę,
Trzeci, żem z marnej przyczyny
625Przewidywania przyszłości
Na takie dał go srogości!
Przemiana, Gwiazda, Los, Kondycja ludzka, WolnośćWszakże najgorsze skłonności,
Wszak gwiazda najfatalniejsza,
Choć działa na wolę człowieka,
630Tej woli człowieka nie zmniejsza.
Więc niewidzianej od wieka
Chwycić się zamierzam drogi:
Jutro z swej wieży ubogiej
Wyjdzie, niczego nieświadom,
635Tron mój i berło obejmie,
Wy go wesprzecie uprzejmie
Wiernością waszą i radą.
Jeśli się zacnym okaże,
Moralnego pełnym zdrowia,
640Królem waszym pozostanie
Druh dziczyzny w leśnym jarze,
Samotnego syn pustkowia.
Jeśli, czego nie daj Panie,
Srogim będzie, okrutnikiem,
645Dość jam jeszcze wojownikiem,
Aby go pozbawić tronu
I w godniejsze dać go dłonie
Tych obojga połączonych
W świetnym małżeństwa zakonie.
650Do kochanych i rządzonych
Teraz ręce moje wznoszę,
Jako książę rozkaz daję,
Jako ojciec z wolą staję,
Jako mędrzec radę głoszę,
655Jako starzec siwy — proszę!
Niewolnicze pędząc życie
Królem przezwał się Seneka:
Jam dziś królem, jak widzicie,
Co w pokorę się ucieka.
Astolf
660
Skoro mnie mówić wypada,
Mówię. Ze mną twoja rada
Jednogłośnie dopomina
Się zjawienia twego syna.
Wszyscy
Bazyli
Wszyscy
Odchodzą.
Zostają: Bazyli, Klotald, Rozaura i Klaryn.
Klotald
Bazyli
Klotald
Bazyli
Klotald
Bazyli
Klotald
Bazyli
Wczoraj byłoby to winą.
Dziś, gdy tajemnice giną,
Obojętne ich odkrycie.
685Przejdźcie do mnie, zobaczycie,
Jakiej rzeczy niesłychanej
Służyć macie za narzędzie.
Winowajca wasz kochany
Z towarzyszem wolnym będzie.
Odchodzi.
Klotald
Rozaura
Klaryn
Odchodzi.
Rozaura
Klotald
Rozaura
Prawda! Aleć pragnę co dnia
Zemsty, tak odwetu pragnę,
Pewnym taki, że kark nagnę,
Co ubliżyć śmiał mej cześci:
720Że się czuję, żywym czuję
W tym pragnieniu i boleści.
Klotald
Więc ci szablę przypasuję,
Która nigdy nie zawodzi,
Co bez ciepłej krwi nie wraca,
725Gdy o cześć Klotalda chodzi.
Rozaura
Klotald
Rozaura
Klotald
Więc sekretem niech zostanie,
Choćbym wolał wiedzieć może…
735Na stronie.
Gdybym wiedział… wielki Boże!
Rozaura
Klotald
Rozaura
Klotald
Rozaura
Klotald
Rozaura
755
Twym widokiem tak wzrok pieszczę,
Cześć mam taką dla twej głowy,
Że nie wiem, jakimi słowy[51]
Straszny sekret ci powiedzieć.
Pomyśl, kiedy chcesz już wiedzieć,
760Że ta szata, co powleka
Postać moją, złudną szatą,
Nie to kryje, co przyrzeka.
Z parą powiąż to bogatą.
Która łączyć chce się śluby[52]
765Na mą hańbę, dla mej zguby.
Złącz Astolfa z moją dolą…
Więcej — łzy mi nie pozwolą.
Ucieka.
Klotald
Czekaj! Wstrzymaj się na chwilę!
Jakież losu zawikłanie!
770Nie! Nie próżno się wysilę
Uchylić strasznej zasłony:
Honor krwi mej — zagrożony!
Przeciwnik jest potentatem,
Ona kobietą. A zatem
775Pomagaj, niebo, potrzebie!
Tylko że w cieniach się grzebie
To niebo, a wśród zamętu
Zbawczego nie znać okrętu.
Odchodzi.
DZIEŃ DRUGI
Pałac królewski — Bazyli, Klotald.
Klotald
Bazyli
Klotald
Nie powtarzać po dwa razy,
Jakim cudem — medycyna;
Jak przyrody każde ciało,
Każdy kamień, zwierz, roślina
785Utajone ma przymioty.
Jakie grozy ma i cnoty.
Jeśli ludzka złość dobyła
Tysiąc trucizn z ziemi łona,
Czemuż moc ich złagodzona
790Narkotykiem by nie była,
Co miast śmierci — sen sprowadza?
Uczyniła to tajemna
Infiltracji[53] twojej władza,
Spadająca jak śmierć ciemna
795Wszechpotężnych kropli szmerem,
Że kto ją językiem ruszy,
Zda bez zmysłów się i duszy,
Zda bez czucia kadawerem[54].
Zbrojny płynem opijowym
800Idę szukać go w grobowym
Cieniu wieży, od rozmowy
Rozpoczynam moje dzieło.
Słowo moje rzeczy tknęło,
Co by mogły umysł zdrowy
805Usposobić wzniosłym tchnieniem
K'temu, co mu przeznaczeniem:
O niebiosach i naturze,
O szczebiotach ptaków w górze,
O niebieskich gwiazd powadze,
810Aż na orła rzecz prowadzę.
O królewskim mówim ptaku,
Co z wietrznego goniąc szlaku
Jak skrzydlata błyskawica
Bystrym lotem wzrok zachwyca.
815«Orlą masz i ty naturę,
Więc nad inne szybuj w górę».
W to mu graj! O majestacie
Wspomnieć tylko: krew się burzy,
jakiś duch w nim wzrasta duży,
820W dumy staje twarz szkarłacie.
«Tak, pociechą mi jedyną» —
Rzecze rozżarzony cały —
«Że i ptaki, które płyną
Przez przezrocze nieb kryształy,
825Wolne, śmiałe, giąć się muszą
Przed dzielniejszą jakąś siłą:
Więc i z moją twardą duszą
Trzeba przemoc znieść niemiłą».
Wtedym podał mu napoje,
830Aby duszę mu uciszyć;
Widzieć przestał, przestał słyszeć,
Dreszcz nim wstrząsnął, że się boję,
Czy to śmierć, czy odrętwienie.
Wkrótce na moje skinienie
835Wzięto go i wóz skrzydlaty
Porwał więźnia, gdzie go czeka
Majestat królów bogaty.
Skoro letarg[55], co powleka
Mgłą ponurą blask żywota,
840Pierzchnie, ujrzy pałac z złota[56],
Sług[57] gotowych na skinienie,
Dumnych panów otoczenie.
Wypełniwszy twe żądanie,
Niech nagrody żądam, panie!
845A nagrodą niech to będzie,
Że się dowie sługa stary,
Jakie były twe zamiary,
Sadząc[58] syna na urzędzie?
Bazyli
Wątpliwości twe rozumiem
850I usunę je, jak umiem.
Wiesz, że grozi Zygmuntowi
Gwiazdy jego wpływ straszliwy,
Klęski wieszcząc, zbrodnie, dziwy.
Dano przecież człowiekowi
855Gwiazdy nawet władzę skruszyć;
Więc to próba, czy się wzruszyć
Nie da jego przeznaczenie,
Jeśli rozum i sumienie
W trudnej doli tej okaże.
860Niech więc wie, że jest mym synem,
Niech odważnym zwalczy czynem,
Gwiazd potęgi srogie, wraże[59]:
A zatrzyma króla władzę;
Gdy nie — jutro w grób więzienia
865Ja na powrót go wprowadzę.
Jeśli chcesz wytłumaczenia,
Czemu śpiąc odbywa drogę,
I to snadnie[60] rzec ci mogę.
Gdyby jutro, nie daj Boże,
870Ujrzał znów więzienne łoże,
Znając się, kim jest: zaiste
Usposobienie ogniste,
Które ma, w głębi rozpaczy
Pogrążyłoby mu duszę.
875Kiedy w wieży się zobaczy,
Dowie się w bólu i skrusze,
Że to tylko sen zwodniczy…
I nie zmyli się tak wiele:
Życie snemWszakże snem są ludzkie cele,
880Snem ludzkiego serca bicie,
Snem człowieka ziemskie życie.
Klotald
Niejeden argument gruby
Znalazłbym, aby ci dowieść,
Jak mylne twoje rachuby;
885Lecz już późno, rzecz poczęta
Do swych skutków musi powieść.
Już się zbudził.
Bazyli
Twoja święta
Powinność, gdy pomieszany
890Losów swych nie pojmie zmiany,
Rzec mu prawdę. Ja odchodzę.
Klotald
Bazyli
Odchodzi.
Klaryn
Klotald
Klaryn
Klotald
Klaryn
Klotald
Klaryn
915
Hm! Sława,
Honor, wygody, estyma[61]
Poszły za takim krewniactwem —
A dla Klaryna — nic nie ma:
Żyj tu powietrzem wraz z ptactwem,
920Delektuj naturą samą,
Giermku, coś przybył z tą damą!
A proszę, z pięknym kurbetem[62]
Powiem i dowiodę czynem,
Żem nie tyle jest Klarynem,
925He raczej klarynetem[63],
Że gdy gęba moja pusta,
Dziwnie mi biegają usta,
W klar, jak klarnet gęba miele
Co wiem tylko, a wiem — wiele.
Klotald
Odchodzą w różne strony.
Zmiana dekoracji. Sypialna komnata Zygmunta. Słychać muzykę. Służba ubiera królewicza.
Zygmunt
Nieba! Co widzę? Co czuję?
Patrzę, a oczom nie wierzę,
935Strach mnie na poły przejmuje,
Na poły wątpliwość bierze.
Jaż to w pałaców przybytku,
Ja w aksamitnych szat zbytku,
Ja służbą, co na skinienie
940Podaje moje odzienie,
Otoczon, z łoża powstaję,
Co miękkie, spać mi nie daje?
Snem się ułudnym nie bawię:
Wszak widzę, czuję na jawie!
945Jestem Zygmuntem! To ciało
Moje! A przecież się stało
Coś ze mną, gdym był uśpiony!
Lecz niech się dzieje, co zechce,
Wiem, że dziś, uszczęśliwiony,
950Czym byłem wczoraj, być nie chcę.
1-szy Sługa
Na stronie.
2-gi Sługa
1-szy Sługa
2-gi Sługa
Zygmunt
2-gi Sługa
Zygmunt
Nienawidzę miękkich tonów,
Pisk ich wstrętnie w duszę wnika.
960Szczęk oręży, dźwięk puzonów
To rozumiem, to muzyka!
Klotald
Wchodzi.
Najpierwszemu z twej drużyny
Pozwól, Panie mój jedyny,
Za swój hołd odnieść podziękę,
965Pocałować pańską rękę.
Zygmunt
Klotald
970
Zadziwieniu się nie dziwię:
Otumanić cię prawdziwie
Mogła wielka taka zmiana.
Objaśnić cię moc mi dana.
Więc z wyższego pocznę tonu:
975Witaj mi — następco tronu!
Jeśliś dotąd, wstrętnie, skrycie,
Dziko prawie pędził życie:
Losy winne, co zesłały
Proroctw tyle, że dojrzały
980I koroną ozdobiony,
Straszny będziesz, uprzykrzony
Twym poddanym i krajowi.
Lecz w nadziei, że duchowi
Twemu uda się zwyciężyć,
985Czym cię gwiazdy chcą ciemiężyć,
W śnie cię z wieży przeniesiono
Na królewskich zbytków łono.
Za chwilę król sam przybywa,
By w oczy spojrzeć synowi,
990On tobie reszty dopowie.
Zygmunt
Ha, zdrajco! To mi wystarczy,
Co mi twój język odkrywa,
Aby pokazać w mej tarczy
Siłę mą, zemstę i gniewy!
995Tyś mnie ukrywał, ty w żywej
Grzebać mnie śmiałeś mogile,
Tyś mi zabierał w straszliwy
Sposób, co było mym prawem!
Klotald
Zygmunt
Chce na Klotalda napaść.
2-gi Sługa
Zygmunt
2-gi Sługa
Do Klotalda.
Klotald
Wychodząc.
Odchodzi.
2-gi Sługa
Zygmunt
2-gi Sługa
Zygmunt
2-gi Sługa
Zygmunt
Klaryn
2-gi Sługa
Klaryn
Zygmunt
Klaryn
Zygmunt
Klaryn
Astolf
Wchodzi.
Zygmunt
Astolf
Coś nie znacie
Mnie, jak widzę, drogi bracie:
Astolf jestem, Moskwy książę,
1040Węzeł krwi mnie z wami wiąże.
Zygmunt
2-gi Sługa
Zygmunt
2-gi Sługa
Grandem[67] jest.
Zygmunt
2-gi Sługa
Zygmunt
Zmilknij[68], języku zuchwały!
Estrella
Wchodzi.
Witaj, potomku wspaniały
Królów, długo pożądany,
1055A więc tym szczerzej witany.
Nie na lata, ku stuleci
Kresom, wbrew niemej zazdrości,
Niech żywot Waszej Miłości
Rządów Waszych wątek leci!
Zygmunt
Do Klaryna.
1060
Powiedz mi, co to za jedna,
Ta piękność, piękność cudowna!
Ziemia podziwia ją biedna,
Ona niebiosom się równa,
Bo ziemi światła udziela.
Klaryn
Zygmunt
Wspaniałe raczej to słońce!
Kobieta, Słońce, SzczęściePani, twe oczy jarzące
Życzą mi szczęścia, co wschodzi
Samo, gdy w ciebie wzrok godzi,
1070Tak, że się szczęścia życzenie
Od razu w szczęście zamienia!
Cóż robi słońce, gdy ziemi
Twego użyczysz promienia?
Z twej twarzy bierze natchnienie,
1075Całując usty wrzącymi.
O, tak mi pozwól w podzięce
Pocałować chociaż ręce.
Estrella
Astolf
2-gi Sługa
Na stronie.
Zygmunt
2-gi Sługa
Zygmunt
Pan, Sługa, Władza2-gi Sługa
Zygmunt
Tak! Lecz rzekłem w tejże chwili,
Że kto opak iść się sili
1095Woli mojej, łbem przemierzy,
Ile z okna na dół wieży.
2-gi Sługa
Zygmunt
Wyrzuca go oknem.
Astolf
Estrella
Zygmunt
Astolf
Zygmunt
A ja — słów takich nie znoszę
Na przyszłość i bardzo proszę
Powściągać pęd animusza:
Inaczej — bywam surowy —
1110Mogłoby braknąć wam głowy
Do wsadzenia kapelusza.
Wchodzi Bazyli.
Bazyli
Zygmunt
Klaryn
Bazyli
Zygmunt
Bazyli
Szedłem tu w błogiej nadziei,
Że z strasznych[69] gwiazd twych kolei
Dobędziesz się duszą męża,
Która fatalność zwycięża.
1125Szedłem! Cóż widzę, o nieba?
Że gwiazdom wierzyć potrzeba,
Skoro twój pierwszy krok w świecie
O ziemię człowiekiem miecie[70].
Jakże uczuciom ja skłamię,
1130Jakże się oprę o ramię,
Któreś zabójstwem zaprawił?
Sztylet, który się zakrwawił,
Wstręt i odrazę w nas budzi,
Miejsce, gdzie człeka zgładzono
1135Pustkowiem staje dla ludzi:
Jakże się oprzeć o łono,
Jak ramion szukać objęcia
Krwawego zbrodnią dziecięcia?
Miłość ku tobie mnie woła,
1140Czyn mnie twój krwawy odtrąca,
Dusza przerażeniem drżąca
Przytulić ciebie — nie zdoła,
Zygmunt
Ojciec, PrzemocNie znałem ojca miłości,
Znać nie chcę i uściśnienia
1145Ojca, co serce z kamienia
Miał dla mej biednej młodości,
Co mnie traktował jak zwierzę,
Jak stworę trzymał z daleka:
Niechaj mnie w uścisk nie bierze,
1150Kto zgubił we mnie człowieka.
Bazyli
Zygmunt
Bazyli
Zygmunt
1165
Sprawiedliwość, ZemstaWdzięczności
Nie czuję. Nic nie dostaję
Jak to, co z prawa wyroków
Moje, co kolej mi daje
Życia, gdy ciebie nie stanie.
1170Rachunku, twardy tyranie,
Mógłbym od ciebie się raczej
Domagać za czas zmarniony[73],
Gdziem jęczał w szacie żebraczej.
Wdzięczności? Gdy pokrzywdzony
1175Srodze winnemu przebaczy.
Bazyli
Dziki jesteś, niepoprawny,
Wyrok niebios sprawdzasz sławny,
Więc też nieba wzywam w górze,
By świadczyło twej naturze.
1180
Duma, Pokora, Życie snemPierwszym mienisz się w twej dumie,
Bacz, byś chodził po rozumie,
Byś pokornej nabrał duszy,
Serca nabrał, co przebacza,
Bo się marnym snem rozprószy
1185Wielkość ta, co cię otacza.
Odchodzi.
Zygmunt
Snem być ma, co teraz widzę,
Snem, w czym ruszam się i stoję?
Nie! Ułudy się nie boję,
Wiem, kim jestem, czym się brzydzę.
1190Ha! On szarpie się i pieni,
Chciałby zwrócić czas miniony:
Jestem — los się nie odmieni —
Spadkobiercą tej korony.
W więzach mych, pod sklepień wiekiem,
1195Co sterczały tam nade mną,
Mogłem wątpić, czym człowiekiem,
Czy potworą tylko ciemną.
Dziś blask słońca w duszę wcieka:
Pół ja zwierza, pół człowieka.
Rozaura
Wchodzi.
Na stronie.
1200
Za Estrellą idę w ślady,
Pełna trwogi, by gdzieś z boku
Nie spotkać Astolfa wzroku.
Trzeba mi Klotalda rady,
Pełne zrobię mu wyznanie…
Klaryn
Do Zygmunta.
Zygmunt
Nic nie dziwi mnie zbyt wiele.
Wyobraźnia drogę ściele
Temu, co człowiek zobaczy,
1210A przy niej — wszystko pobladło.
Jedna rzecz tylko mnie trzyma:
Nad piękność niewiast — nic nie ma.
Mówią, że w szacie prostaczej
Mężczyzny świat się odbija,
1215Lecz czyjaż postać, o! czyja
Zwierciedli[74] niebios błękity,
Jeśli nie postać kobiety?
Jeżeli tamta jest ziemi,
Ta niebios bywa odbiciem,
1220Wyższa więc, bo ziemskim tamta,
Niebieskim ta żyje życiem.
O ta na przykład!
Rozaura
Zygmunt
1225
A ja ci drogę zagrodzę:
Nie łącz zachodu ze wschodem
Słońca, gdyś słońcem na niebie.
Zaćmienie będzie bez ciebie.
Jakaż odmiana powodem?
Rozaura
Zygmunt
Rozaura
Zygmunt
Kobieta! Ona kobietą!
O jakąż słodką podnietą
1235Dźwięczy to słowo czarowne!
Serce nadzieją weseli.
O piękna, jakże cię zowią?
Rozaura
Kobieta, Mężczyzna, Uroda, Słońce, Kwiaty, Światło, KlejnotJak zowią, mniejsza: Estrelli
Jestem damą honorową.
Zygmunt
1240
Co mówisz? O powiedz raczej
Żeć słońce, co gdy zobaczy
Estrellę, z pełni swej łaski
W własne odziewa ją blaski.
Widziałem, w kwiatów krainie
1245Cesarzowa, róża słynie,
W krainie drogich kamieni
Brylant cesarzem promieni,
Przed gwiazd błyszczącym narodem
Królowa — jutrznia mknie przodem
1250Tam, w sfer dalekich bezmiarze
Słońce nad inne mocarze
Światło rozdzielając włada.
Czemuż, gdy kwiatom, kamieniom,
Gwiazdom i niebios przestrzeniom
1255Piękność rządzących nakłada,
Gdy pięknym mniej piękne służą:
Służysz mniej pięknej od siebie,
Coś jest brylantem i różą,
Jutrzenką i słońcem na niebie?
Klotald
Rozaura
Łaskawych słów twych strumienie
Nie dziw że bez odpowiedzi,
Gdy próżno rozum się biedzi,
1265Środek najlepszy milczenie.
Zygmunt
Rozaura
Zygmunt
Rozaura
Zygmunt
Rozaura
Zygmunt
Z niemożliwością wojować,
Na to musiano mnie chować.
Ktoś, co zaręczał zuchwale,
Że tym oknem nie wyleci,
1280Wyleciał w słone mórz fale.
Tak i twój honor, co świeci
Pewnością zbyt niewzruszoną.
Może naruszyć się pono.
Klotald
Rozaura
Niepróżne widać obawy
Obudzał umysł twój krwawy,
Dziki, nieludzki, okrutny,
W postaci człowieka smutnej
1290Kryjący drapieżność zwierza.
Zygmunt
Używałem jak puklerza
Słów słodkich, aby w pół drogi
Wstrzymać twój wyrok zbyt srogi.
Teraz mi sprawdzić wypada,
1295Co przerażona i blada
Rzucasz mi na dumną głowę.
Odejdźcie, drugą połowę
Złorzeczeń człeku-zwierzowi
Niechaj nieszczęsna wypowie.
Rozaura
Zygmunt
Klotald
Zygmunt
Klotald
1310
Władza, Cnota, PrzywódcaO, jeśli ojców twych wzorem
Chcesz władać, najprzód zapanuj
Nad żądzami, cześć uszanuj,
Okrucieństwa pozbądź, panie,
Bo czym jesteś, snem się stanie!
Zygmunt
1315
Znowu snem! Wściekłości burzę
W piersiach budzi mi to słowo:
Gdy ci w piersiach miecz zanurzę,
Prawda tryśnie purpurowo.
Klotald
Chwytając go za rąkę.
Zygmunt
Klotald
Zygmunt
Rozaura
Astolf
Wpada.
Zygmunt
Astolf
Zygmunt
Astolf
Dobywa miecza.
Wchodzą Bazyli i Estrella.
Klotald
Bazyli
Estrella
Bazyli
Astolf
Znygmut
Bazyli
Klotald
Oszczędź królu reprymendy[78].
Zygmunt
Odchodzi.
Bazyli
Nim się to stanie, należy
Śpiącego oddać siepaczom
I do starej rzucić wieży:
1360Snu piękność, który przeminie,
Zbudzenia bólem niech zmierzy.
Odchodzą wszyscy prócz Astolfa, Estrelli i Rozaury na stronie.
Astolf
Proroctwo, Prorok, SzczęścieRzadko wróżba wtedy kłamie,
Gdy nieszczęścia zapowiada:
Pewną tak niedolą blada,
1365Jak niepewnym szczęście bywa,
A prorok, którego ramię
Złe tylko zawsze wskazywa[79],
Nieomylności jest bliski.
Los mój i los Zygmuntowy
1370Dowieść nam tego gotowy:
Jemu wróżył od kołyski
Pychę, zabójstwa i gwałty:
Wszystko to w widome kształty
Przeszło, sprawdzone do końca.
1375Mnie wieścił uśmiechy słońca,
Szczęścia czarowną pogodę,
Tymczasem marzenia młode,
Słowa przyjaznej zachęty
Gniewy twe rozwiały, wstręty.
Estrella
Rozaura
Na stronie.
Astolf
Obraz ten — u nóg twych złożę.
Z serca go mego wypłasza
Twój obraz! Tak zawsze bywa:
Cień lada gwiazda rozprasza,
1395Lecz słońce — gwiazdę zaćmiewa!
Idę poń[80].
Na stronie.
Przemiana, Kobieta, MężczyznaRozauro miła,
Trzeba, żebyś przebaczyła:
1400W ludzkich to losów zamieci
Zmian tych raptownych przyczyna;
Co obecnością nie świeci,
To się łatwo zapomina.
Odchodzi.
Rozaura
Estrella
Rozaura
Estrella
Od wczora[81]
Znana mi tylko, tak miłą
Jesteś mi, że ciebie piszę
Między te, z którymi żyło
Się długo. Stąd zaufanie
Do zwierzeń serca mnie wiedzie.
Rozaura
Estrella
Krótkie me wyznanie.
1410Astolf mężem moim będzie,
Jeśli los na nas zażarty
Tej jednej szczęśliwej karty
W życiu nam nie pozazdrości.
Jedno mi bolesnym było,
1415Gdy o rękę moją prosił:
Na piersiach medalion nosił
Nieznanej damy. Drażniło
To moją miłość niemało.
By zyskać oko łaskawsze
1420Poszedł więc, galant, jak zawsze
Przynieść medalion. Lecz całą
Przyjemność zwycięstwa psuje
Wstyd, żem żądała. Pojmuje
Go może uczuć twych tkliwość.
1425Ty jesteś sama poczciwość:
Odbierz go za mnie. Królewnę
Wyręcz, piękna, jak królowa,
Masz zręczność gładkiego słowa,
A czym miłość, wiesz zapewne.
Odchodzi.
Rozaura
1430
Obym była nie wiedziała.
Nieba! Śpieszcie mi z pomocą,
Wskażcie ścieżkę, by umiała
Poprowadzić mnie tą nocą
Mojej doli opłakanej,
1435Dróżkę wskażcie, co podobna
Do mnie, dolą tak żałobna
Idzie, widząc koło siebie
Nieprzebyte przeszkód ściany.
Wskażcie położenie trudne,
1440W którym rozum takie złudne
Daje rady, że w nich nie ma
Ni ratunku, ni pociechy,
W którym zaledwie oczyma
Dojrzysz nieszczęścia, już echy[82]
1445Strasznymi drugie odpowie,
Już się z jednego popiołów
Drugie jak Feniks odradza,
Stare cudownie odmładza,
W żywych się zmarłe odnowi.
1450Mówiono, że tych aniołów
Nieszczęścia czarna gromada
Jest bojaźliwą, że rada
Dlatego kupić się[83] w tłumie:
Ja to bojaźnią nie umię[84]
1455Nazwać. O! Powiem inaczej,
Że idą syny rozpaczy
Zwartą falangą, z szpadami
Naprzód i naprzód bez końca.
A kogo wiodą bez słońca
1460Czarnymi nocy cieniami,
Jedną pociechę mieć będzie:
Druhami będą mu wszędzie!
O! Jam doznała tej drużby
Wiernej i pewnam ich służby
1465Aż do śmiertelnej pościeli!
Astolf
Rozaura
Astolf
Rozaura
Astolf
Próżną ta komedia cała.
Serce pozna, choć w Astrei
Przedmiot westchnień i nadziei,
1500Rozaurę, przedmiot miłości.
Rozaura
W nieznane jakieś ciemności
Wiedzie wasza mowa, książę,
Ja wiem, że tutaj mnie wiąże
Powinność, w imię Estrelli
1505Odebrać portret, jeżeli
Chęć wasza z jej chęcią w zgodzie.
Chociażby ku własnej szkodzie
Czynić, co pani poleci,
Oto cel, który mi świeci.
Astolf
Rozaura
Astolf
Rozaura
Astolf
Rozaura
Astolf
Rozaura
Astolf
Rozaura
Astolf
Rozaura
Estrella
Wchodząc.
Aatolf
Rozaura
Na stronie.
Niechaj czucia moje
Obrażone mi pomogą
1555Wyrwać tę pamiątkę drogą.
Głośno.
Wszystko ci powiem dokładnie.
Astolf
Rozaura
Przed chwilą,
Gdym wedle twego rozkazu
Księcia z portretem czekała,
Myśl moja się zaplątała,
1565Jak niejednego się razu
Dzieje, z portretu — w portrety.
Wspomnę przez dziwny trafunek,
Że własny mam wizerunek
Przy sobie. Próżność, niestety,
1570Ciągnie mnie, by go wydostać,
Wtem księcia zjawia się postać —
Spłoszona, wypuszczam z ręki
Medalion — on go podnosi.
Gotuję naprzód podzięki,
1575By go odebrać, on prosi,
By go zatrzymać mógł sobie.
Korna, przedstawienia robię,
Po com tu przyszła. Daremnie!
Widocznie żartuje ze mnie,
1580Oba chowając portrety…
Stąd w końcu nie brak podniety
Do słów niecierpliwych wcale.
Zbyt zaiste poufale
Książę za pierwszym spotkaniem
1585Zabawia się żartowaniem.
Proszę popatrzeć łaskawie:
Wszak mój portret?!
Estrella
Biorąc od Astolfa portret.
Rozaura
Estrella
Rozaura
Estrella
Oddaje Rozaurze portret.
Rozaura
Na stronie.
Odchodzi.
Estrella
Choć nie myślę, by się miały
Ostać nasze sentymenty,
Po rzeczach, co się podziały:
1600Proszę was o portret drugi
Z ciekawości, z konsekwencji,
Żem prosiła raz.
Astolf
Estrella
Odchodzi.
Astolf
Słuchaj! Wstrzymaj się! — Nie słucha…
Jakaż losów zawierucha,
Rozauro, do Polski nas goni,
1615Abyśmy zginęli w tej toni!
Odchodzi.
Zmiana dekoracji. Wnętrze wieży. Zygmunt przykuty,
odziany skórą zwierzęcą — śpi. Klotald, Klaryn, stróże.
Klotald
Stróż
Klaryn
Niech słodzi
1620Sen pełen miłych pamiątek
Już naprzód chwilę zbudzenia,
Która cieniowi żywota
Użyczy śmierci promienia.
Klotald
Człowiek tak świetnej wymowy
1625Wart umieszczenia, gdzie słowy
Będzie dowolnie szermierzyć:
Weźcie go, w wieży zostanie.
Klaryn
Klotald
Klaryn
Klotald
Klaryn
Wyprowadzają go.
Bazyli
Klotald
Bazyli
Klotald
Bazyli
Klotald
Bazyli
Zygmunt
Przez sen.
Ten książę tronu jest godny,
Co więzy tyranom zakłada:
1655Umieraj, Klotaldzie wyrodny,
Mój ojciec — przede mną niech pada.
Klotald
Bazyli
Zygmunt
Przez sen.
Niechaj wielki teatr świata
1660Patrzy się, dziwi, otwiera
Oczy, jak Klotald umiera,
Jak Zygmunt ojca ugniata!
Budzi się.
Biada mi! Gdzieżem?
Bazyli
Odchodzi, lecz w głębi sali zostaje.
Zygmunt
Klotald
Zygmunt
Klotald
Zygmunt
Klotald
Zygmunt
Co? Ach! Dobrze mi tak było!
Wstałem z łoża, co strojone
W wszystkie wonnej wiosny kwiaty,
1685Sługi z pokorą schylone
Drogie mi podały szaty,
Tyś sam przyniósł wieść wesołą
Z schylonym kornie obliczem,
Żem nie więzień już, że czoło
1690Dumnie w górę podnieść mogę,
Bo przed sobą tronu drogę
Ma, kto Polski królewiczem.
Klotald
Zygmunt
1695
Nagrodę, za co nagrodę?
Tyś tyrał me lata młode,
Więc za zbrodniarza cię miałem,
Dwa razy zabić cię chciałem.
Klotald
Zygmunt
Bazyli wychodzi.
Klotald
Na stronie.
Odchodzi.
Zygmunt
Ma słuszność. Więc na przypadek,
Gdybyśmy znowu śnić mieli,
1720
Sen, Życie snem, Theatrum mundi, Kondycja ludzkaWstrzymajmy duszy upadek,
Furię i zemstę, jeżeli
Przyjemny ma sen nam wrócić.
Snu niczym nie trzeba kłócić,
Bo sen istotne to życie,
1725Póki z zbudzeniem[91] rozbicie
Nie przyjdzie. Śni król, że włada,
A słów pochlebców kaskada
Każdą kropelką strumienia
Oznacza bliskość zbudzenia.
1730Śni bogacz skarbów nadmiary,
Nędzę, ubóstwo śni stary,
Śni, kto możnieje i rośnie,
Śni, kto się trapi żałośnie.
Śni, kto się gniewa obrażon:
1735Śnią wszyscy, choć się nie ważą,
Że śnią, otwarcie powiedzieć.
Śnię ja, że muszę tu siedzieć
W wieży, jak śniłem, że wolny
Zemście bieg dałem swawolny.
1740Czym życie? Złudzenia chwilką,
Czym życie? Marzeniem tylko,
Cieniem, majakiem, rojeniem,
Największe szczęście — pół niczym:
Sennym jest życie — marzeniem,
1745Sen zaś snem tylko zwodniczym.
DZIEŃ TRZECI
Klaryn
WięzieńZa to, co wiem, siedzę w dziurze,
Gdzie na śmierć skazani siedzą:
Cóż mi zrobią, gdy dowiedzą
Się, co nie wiem? W koniunkturze[92]
1750Strasznej jestem, niesłychanej:
Człowiek z takim apetytem
Żywcem tutaj pogrzebany!
Będąc przy tym klarynetem
Do głośnego spraw głoszenia,
1755Czyliż nie przerwę milczenia
Choćby tak godnym przedmiotem
Litości, jak sam nim jestem?
Ja, otoczony szelestem
Pająków, szczurów chrobotem,
1760Myszy, słowików ciemnicy,
Kwikiem, czy nie mam z źrenicy
Łez ronić, żałować siebie?
Dopiero, kiedy na ciebie
Sny przyjdą, zmory, straszydła
1765W nocy, gdy przyjdą mamidła
Procesji jakichś, strzeż Boże,
Gdzie ludzie się gniotą jak w worze,
Krwawią, deptają po sobie!
A w dzień, kiedy studia robię
1770Nad wzniosłą poszczenia sztuką,
Nad całą głodu nauką!
Otóż i skutek, żem wiedział,
Coś, czegom głośno nie gadał;
Sługa, co gębę przysiadał,
1775Wart, aby za gębę siedział.
Trąby, bębny i hałas wojenny za sceną.
Głos za sceną.
W wieży jest! Wyważcie wrota!
Klaryn
Żołnierz
Wywaliwszy drzwi.
Żołnierz 2-gi
Klaryn
Żołnierz 1-szy
Klaryn
Na stronie.
Żołnierz 1-szy
1785
Tyś nasz król, pan przyrodzony,
Ty masz prawo do korony,
A nie jakiś tam przywłoka:
Łaskawego nie szczędź oka.
Wszyscy
Klaryn
Na stronie.
1790
Może to zwyczaj w tej stronie,
Że do turmy się pakuje
Tego, co chodzi w koronie?
Drugi tego przykład prawie…
No! Do roli się zaprawię.
Wszyscy
Klaryn
Żołnierz 2-gi
Klaryn
Żołnierz 2-gi
Klaryn
Żołnierz 2-gi
Wszyscy
Klaryn
Nowy zwyczaj tu się kryje:
1810Każdy książę, choć ich wiele,
Kiedy robią z niego księcia,
Znać Zygmuntem się mianuje.
Zygmunt
Wchodzi.
Klaryn
Żołnierz 2-gi
Zygmunt
Żołnierz 2-gi
Do Klaryna.
Klaryn
Żołnierz 2-gi
1825
Wzniosły książę! Te sztandary,
Co się w wiatrach niebios chwieją,
Twoje są, poddańczej wiary
Znak, u stóp twych głowy kładą.
Ojciec twój nieszczęsną radą
1830Zbyt posłuszny gwiazd wieszczeniom
Chciał, by wbrew starym kolejom
Kniaź Moskwy władał przestrzenią
Polski. Lecz z dworem lud cały
Zgodnie na myśl tę powstały.
1835Nie chcemy obcego pana,
Skoro krew królów nam dana.
Więc w tej nieszczęsnej otchłani,
Gdzie wola ojca cię trzyma,
Idziem tęsknymi oczyma
1840Szukać cię dla Polski, pani
Ludu, na ojca i króla.
Tłum mnogi się tam rozczula,
Pragnie cię widzieć, powitać.
Pragnie z swym księciem na czele,
1845Losów o przyszłość zapytać.
Żyj nam, Zygmuncie, lat wiele!
Zygmunt
Raz drugi, wielkie niebiosy!
Mam śnić wielkości, ja właśnie,
Com, jak są marne, doświadczył?
1850Drugiż raz będę się patrzył,
Jak ten majestat, te głosy
Wielkość wieszczące znikomą
Rozpłyną podobne fantomom[93],
Jak wszystko, co błyszczy, zagaśnie?
1855Nie będzie tego, nie będzie!
Z prawem żywota ja w zgodzie:
Życie snem, Marzenie, Vanitas, PozoryGdy snem ten żywot się przędzie,
Gińcie sny, gińcie, marzenia,
Kłamcy, co duszy ku szkodzie
1860Postacie z nocy i cienia
Ubieracie w głos i ciało,
Gdy ciała i głosu nie stało!
Nie chcę wielkości kłamanej,
Nie chcę świetności fałszywej,
1865Która jak drzewo magnolii
W wiosenne kwiaty przybranej
Na zimy powiew zbyt żywy
We wszystkich się kwiatach rozboli
I rozchorzała, wśród doby
1870Jednej pozbywa ozdoby.
Odwet niech spotka ode mnie
Sny! Coście szydziły ze mnie,
Wiem, że snem życie nareszcie,
Wy wiedzcie, że snami jesteście.
Żołnierz 2-gi
Zygmunt
Jużem to widział raz przecie
1880W równej jak dzisiaj jasności;
Lecz jeśli ten dzień wielkości
Snem się jak tamten dzień plecie?
Żołnierz 2-gi
Takie już świata jest prawo,
Że sny nam wróżą, co będzie:
1885Pierwszy raz byliście w błędzie
Dziś spotykacie się z jawą.
Zygmunt
Niechże tak będzie, niech będzie
Przeczuciem, wieszczbą, przestrogą!
Skoro tak krótkim to życie,
1890Raz drugi śnijmy, o duszo!
Ale hamować się muszą
Sny tym, że zbudzić nas mogą,
Że marzeń przyjdzie rozbicie,
Na które gotów być trzeba,
1895Że jest feudalny Pan nieba.
Co kiedy zechce, rozrywa
Sen władzy, choć najświetniejszej;
Wtedy snów naszych ogniwa
Niebezpieczeństwo się zmniejszy.
1900Dzięk wam za wierność, wasale,
Pójdę i państwo ocalę
Od obcej, co grozi, niewoli,
Ojca do stóp mych ukorzę…
Na stronie.
1905Po cóż to wyrzekłem, Boże!
Po co przyszłość zapowiadać,
Chybić, w czci własnej upadać?
Klotald
Wchodzi.
Jakież tu widzę rokosze[95]?
Zygmunt
Klotald
Klaryn
Na stronie.
Klotald
Zygmunt
Klotald
Zygmunt
Klotald
Zygmunt
Na stronie.
Zdrajco! Niewdzięczny! O nieba!
Gdy śnię, śnić dobrze mi trzeba.
Głośno.
1935Klotaldo, cenię twą cnotę;
Weź miecz twój i służ królowi,
W polu się przyjaźń odnowi.
Zagrajcie na bojów ochotę!
Trąby.
Klotald
Odchodzi.
Zygmunt
Odchodzą wszyscy.
Zmiana dekoracji. Zamek królewski. Bazyli, Astolf.
Bazyli
Książę Astolfie, Buntktóż wstrzyma
1950Rumaka, co cugli nie ma?
Kto wstrzyma wartki prąd rzeki,
Rwący, gdzie bezmiar daleki
Morza, kto górze zakaże
Walić się, gdy runą jej skały?
1955Skutecznie postawi kto straże,
Gdy zburzy się strasznie — lud cały?
Patrz, jak się partii[96] zaciekłość
Z głębiny tłumów dobywa,
Jak jeden zapał i wściekłość
1960Tutaj Astolfa opływa,
A tam — za Zygmuntem staje:
BuntTron stary drży w podwalinach,
W krwawych utarczkach i czynach
Miasta się szarpią i kraje.
Astolf
Bazyli
Nie! Nie uniknie nikt losów,
Ani ich wiedzą nie wstrzyma;
Kto grom chce zgasić niebiosów?
Ratunku przed gromem nie ma.
1975Czym chciałem zakląć nieszczęście.
To na mnie, na państwo moje
Powraca, podnosząc pięście…
Tym pięściom ja nie dostoję.
Estrella
Wchodzi.
Jeśli obecność twa, panie,
1980Burzy uśmierzyć nie zdoła,
Bunt, Rewolucja, WalkaStracone państwo! Dokoła
Gwar, ścisk, krzyk i zamieszanie,
Walą się ludu bałwany
Krwawej pragnące kąpieli,
1985Domów druzgocą się ściany,
Ruiną miasto się ścieli,
Grobem się stanie rycerzy
Wściekłość, co w ludzie się szerzy,
Podając żagwie i noże.
1990Ratuj się, królu! O Boże!
Klotald
Wchodzi.
Bazyli
Klotald
Z czołem wzniesionem
Dumny jak zawsze nadchodzi:
1995Lud wpadł do wieży ustronnej
Oddać mu blaski korony.
Wolny — na Polski tron godzi.
Bazyli
Dajcie mi konia, niech zmierzy
Się ojciec z syna żelazem!
2000Gdzie wiedza chodziła płazem,
Waleczność bunty uśmierzy.
Estrella
Odchodzi z królem i Astolfem.
Rozaura
Wstrzymując Klotalda.
Chociaż animusz dostojny
Na nowe pędzi cię boje,
Ja na twojej drodze stoję,
Do mej wzywając cię wojny.
2010Znasz moje losy, z twej rady
Astolfa chronię się oka,
Ujrzał mnie i pełen zdrady
Dążąc, gdzie blaski z wysoka
Świecą, dzisiaj o wieczorze
2015Z Estrellą szuka spotkania.
Ramię, co cześć mą ochrania,
Tej hańby przenieść nie może.
Oto jest klucz od ogrodu:
ZemstaWstyd mój niech będzie pomszczony,
2020Kto hańbi blask twego rodu,
Niech w krwi dziś padnie czerwonej!
Klotald
Tak! Jestem dla cię wylany,
Wszystkom był zrobić gotowy
Dla twej czci i mojej głowy.
2025Dobyć miecz nawet kowany[98]
W niechybnej śmierci czeluści,
Kiedy na kogo się spuści.
Lecz zmiana zaszła niemała,
Astolf, gdy Zygmunt rozkował[99]
2030Ostatnich względów ogniwa,
Z własnego życia pogardą
Od śmierci mnie uratował,
Tak, że dziś z duszą mą hardą,
Jak często na świecie bywa,
2035Wśród dwu obowiązków stoję:
Ta mnie do zemsty wyzywa,
Która ode mnie ma życie,
Gdy życie własne raz drugi
Z jegom zatrzymał wysługi.
2040Walkę więc ciężką widzicie,
Gdzie dwa obowiązki święte:
Gdzie życie dane, gdzie wzięte.
Rozaura
Klotald
Tak! Rozpoczynam od dania:
Twoimi majątki moje;
Tymczasem szukaj mieszkania
W klasztorze, gdzie duszę twoją
2055Od złego zachowasz w cale[100].
Niezgoda kraj ten rozdziera:
Szlachcic, jej mnożyć nie mogę,
Ciebie traktując wspaniale,
Łącząc miecz, co bunty ściera,
2060Z mieczem lennodawcy, pana.
Czynię, com winien, choć drogę
Na tron Astolfowi ścielę:
Stać wiernie, gdziem stał lat wiele,
Moc większa ojcu nie dana.
Rozaura
Klotald
Rozaura
Klotald
Rozaura
Klotald
Rozaura
Klotald
Rozaura
Klotalad
Rozaura
Klotald
Rozaura
Klotald
Rozaura
Klotald
Rozaura
Klotald
Rozaura
Klotald
Rozaura
Klotald
Rozaura
Klotald
Rozaura
Klotald
Rozaura
Klotald
Rozaura
Klotald
Rozaura
Klotald
Rozaura
Odchodzi.
Klotald
Odchodzi.
Zmiana dekoracji. Górzysta i leśna okolica. Zygmunt przebrany w skórę zwierzęcą, Klaryn, wojsko.
Zygmunt
Widząc mnie w takiej odzieży,
Jakżeby się Roma cieszyła
Pomnąc, jak z wilczej obieży
2105Początek wzięła, jak wzbiła
Głowę nad ludy i nieba!
Takiego by jej potrzeba.
Lecz my — powściągniem poloty
Chwały, wojennej ochoty,
2110Famie nałożym wędzidło:
Wszakże by wszystko obrzydło,
Gdyby się snem znów wydało;
Aby ze snu nie wstało straszydło,
Nie trzeba marzyć zbyt śmiało.
Klaryn
2115
Na koniu (przebacz, że muszę
Konia tego odmalować:
Świat w sobie zdaje się chować,
Ciało ma z ziemi, lecz duszę
Z ognia, z powietrza ma tchnienie,
2120Z wody ma pianę u pyska —
Z ziemi, powietrza i wody,
Z ognia, co życiem w nim tryska)
Rumak cudownej urody
Niesie tu w pędzie, co lotem
2125Zwać się powinien, kobietę
Znanego dobrze nazwiska.
Zygmunt
Klaryn
Zygmunt
Rozaura na ubraniu niewieścim nosi płaszcz wojenny, zbroję, miecz i sztylet.
Rozaura
2130
Wspaniałomyślny Zygmuncie!
Majestat twojej potęgi
Na ciemnym powstaje gruncie,
Jak Świt, Przyroda nieożywionasłońce w zmierzchach Aurory
W świetlane tryskając kręgi
2135Na drzewa, na morza, na bory,
Na kwiaty, na niebios błękity,
Różowawiąc[101] zrazu szczyty
Niebios i wzgórzy[102], i borów,
Aż pełnym je światłem obleje.
2140
W tobie, wśród tysiąca stworów,
Położyła swą nadzieję
Kobieta i nieszczęśliwa,
Dwie nazwy, a każda z osobna
Mężczyznę na pomoc przyzywa.
2145Trzykroć już moją żałobną
Twarz oglądałeś, raz w puszczy
W męskim zbłąkaną odzieniu,
Gdzie widok twego nieszczęścia
W mym stał się ulgą cierpieniu;
2150W blasku królewskim raz drugi
Widziałeś mnie w szacie sługi
Dworu Estrelii; raz trzeci
Dzisiaj, niewiastę po szatach
Męża — rycerza po zbroi.
2155Lecz skoro wołam już twojej
Pomocy, niechże rozświeci
Powieść o bólach i stratach
Moich — pomocy żądanie.
Matką moją, szczytny panie,
2160Dama jest wielkiego rodu,
Której zgubą, jak to bywa,
Piękność stała się za młodu.
Zdrajca jej wdziękiem zwabiony,
Niepomny przysiąg tysiąca,
2165Puścił ją, że nieszczęśliwa
Po miłości uświęconej
Małżeństwa obietnicami
Została dotąd płonąca
Wstydem, a z dawnych pamiątek
2170Szpada jej tylko została,
Szpada, którą mnie oddała.
Nie idąc w wdzięków jej ślady,
Których się zaledwie szczątek
Zachował w mej twarzy bladej,
2175Poszłam jej nieszczęścia śladem,
Poszłam jej losów przykładem.
Astolf (ach, na to nazwisko
Gniew mną i boleść porusza)
Astolf, wiarołomna dusza,
2180Poszedł, zwabion drogą śliską,
Tronu i szczęścia (jeżeli
Szczęściem, co dla mnie jest zgonem)
Szukać w małżeństwie Estrelli.
Piekło wstrząsnęło mym łonem
2185Na tę wiadomość, zniemiała
Słowam dla matki nie miała…
Lecz ona z wolna, łagodnie
Z zbolałej duszy otchłani
Wysnuła Astolfa zbrodnię,
2190Współczując, co cierpię dla niej.
Sędzia, co popadł sam w winy,
Jakiejż on dobroci bywa,
Tak i moja nieszczęśliwa
Matka z tej samej przyczyny
2195Srodze doznawszy zawodu,
Łagodną dla swego płodu
Była sędziną, trafnymi
Rady kierując moimi
Kroki. Do Polski mi każe
2200Iść zaraz, szpadę tę w darze
Daje, obudza nadzieję,
Że możny jakiś nad możnych,
Poznawszy ostrze tej stali,
Swą mnie opieką odzieje
2205I cześć zachwianą ocali.
Nie! Od zemsty mojej prawej
Tak mnie łatwo nie oddzielą!
Przyszłam dzielić twoje sprawy,
Przyszłam w walce twej cię wspierać,
2220Dyjanę[103] łącząc z Minerwą
Zwyciężyć albo umierać.
Koronę zdobyć dla ciebie
Mężczyzna we mnie wyrusza;
Pomoc czci zyskać w potrzebie
2225Niewieścia błaga cię dusza.
Zbrojnam i pomnam w mym łonie
Twoich zapędów. Więc stoję
Mężczyzną w czci mej obronie,
O którą, niewiasta, się boję.
2230Słabości, krzywdzie niewieściej
Nie dasz ty marnie przeminąć,
Bo mąż w kobiecie się mieści
Gotów cześć odzyskać lub zginąć.
Zygmunt
Na stronie.
Jeśli prawdę śnię, o nieba!
2235Zapomnienia mi potrzeba,
Boskiej mi trzeba pomocy
W tym zamęcie i niemocy.
Wszak, co ona opowiada,
Z tym, co przebyłem, się składa,
2240Wszak mnie widziała, gdym władał.
Czyliżby przymiot władania
Taką ułudność posiadał,
Że z snu się władza wyłania
A sen znów władzę pochłania?
2245Czyliżby blask i potęga
Tak były snu bliskie niezmiernie,
Że nie wie się, gdzie prawda dosięga,
Gdzie złuda wpada misternie?
Czy mają się do się wzajemnie
2250Jak kopia z oryginałem,
Gdzie kopii szukać daremnie,
Bo pierwowzorem jest całym?
Więc gdy marnym jest złudzeniem
Wszystka chwała i potęga,
2255To się zgódźmy z przeznaczeniem,
Czasu chwyćmy lotne chwile;
Co nas w snach wabiło mile,
Po to ręka niechaj sięga.
Palą mnie Rozaury wdzięki,
2260W dłoni mam ją, czas się zdarza —
Opiekuńczej wzywa ręki,
Cześć podaje w dłoń mocarza,
Mocarz, żądzy czując spiekę,
Niech cześć zdepcze i opiekę!
2265Sen to tylko — niech dogodzi!
Ale potem złe przychodzi,
Obudzenia przyjdzie chwila
(Na sprzeczności się wysila
Rozum mój). Dla snu, co minie,
2270Snu rozkoszy albo chwały,
Któż da czas zbudzenia cały,
Wieczność, co bez końca płynie?
Kto ma ognie za bezpieczne,
Co popiołem go zaprószą?
2275
Wiedza, CnotaWięc szukajmy to, co wieczne,
Nieśmiertelną naszą duszą:
Chwały, co nie ginie marnie,
Szczęścia, co czci nie zagarnie
Z blasku królewskiej korony.
2280Książę jest złego mścicielem,
Rozbójnikiem być nie może,
Więc dopomóż, wielki Boże,
By jej klejnot był pomszczony,
Za wysokim dążąc celem
2285Unikajmy pokus marnych.
Grzmijcie, trąby! Nim się w czarnych
Cieniach światło dnia ponurzy,
Walki chcę ja! Walki! Burzy!
Rozaura
Tak mnie opuszczasz bez słowa
2290Pociechy, wiary, otuchy:
Twarz odwrócona surowa,
Na skargę moją tyś głuchy!
Zygmunt
Odchodzi.
Rozaura
Klaryn
Rozaura
Klaryn
Gdzie świat zapędził mnie raczej?
W jamę, gdzie pełen rozpaczy
Czekałem ciągle przybycia
Śmierci prawdziwej lub życia,
2310Gdziem nie żył wzięty w opały,
Lecz szczęściem nie umarł cały.
Rozaura
Klaryn
Rozaura
Klaryn
Załoga zamku się wali
Krzycząc, że pardonu nie ma:
2320Że wszystko mieczem obali,
Co z księciem Zygmuntem trzyma.
Rozaura
A ja — nie u jego boku?
Leniwego rycerz kroku.
Chodźmy czas zwrócić stracony,
2325Aż świat poblednie zdziwiony.
Odchodzi.
Głosy
Inne
Klaryn
Bazyl, Zygmunt! W imię Boże,
Każdy niech żyje, jak może,
2330Bez kolizji z moją skórą.
Neron[104] bywał bez litości,
Naśladować mi Nerona;
Albo raczej żar miłości
Zwrócić na godnego — siebie!
2335Między skały się pogrzebię,
Gdzie ta ustroń zaciszona[105],
Z życiem moim zrobię ligę,
By pokazać śmierci — figę.
Chowa się za skały.
Bębny, szczęk broni, w ucieczce Bazyli, Estrella, Astolf, Klotald.
Bazyli
Klotald
Astolf
Bazyli
Wojna, Zdrada, ZwycięstwoPodczas wojny
2345Zdrajcą zawsze zwyciężony,
A zwycięzca — człek dostojny.
W górne śpieszmy gdzieś regiony!
Strzał — Klaryn pada trafiony.
Klotald
Astolf
Klaryn
ŚmierćOto wszystko już przepadło…
Uciekałem i dopadło
Mnie śmiercisko, uciekając
Gdzieś stanąłem jej na drodze:
2355Wróćcie się, błądzicie srodze,
Jeśli nogi w tył zwracając
Mniemacie, że ją miniecie;
Wszędzie tam ona na świecie,
Gdzie los jej pobyt przeznaczył.
2360Wszak z walki wracacie zdrowi,
Ja zaufałem krzakowi
I krzak mnie dla śmierci zahaczył.
Umiera.
Bazyli
Klotald
Astolf
Klotald rozumnie ci radzi,
Ja młody środek podaję:
W odwodzie z rycerstwem staję,
Na leśnej znajdziesz tam łące
2385Rumaka, co cię przesadzi
Przez gór i przeszkód tysiące.
Bazyli
Nie! Gdy tak niebo już dało,
Gdy śmierć tu moja się zbliża,
Dostać jej wzroku przystało
2390Na ojca, króla, rycerza.
Wchodzi Zygmunt, Rozaura, wojsko.
Zygmunt
Klotald
Do króla.
Bazyli
Klotald
Bazyli
Niewola, PokoraTo co jedno pozostało.
Szukasz mnie i dopominasz
2400Się osoby mojej, książę.
K'tobie na kolanach dążę,
Na siwych włosów dywanie
Stawaj w zwycięskim rydwanie,
Podepcz koronę twą nogą,
2405Jeńcy się bronić nie mogą.
Los niech wypełni twe śluby,
Niebo — dokona mej zguby.
Zygmunt
Dworze ojczysty, dostojny,
Świadku tych niezgód i wojny,
2410Świadku tej losów przemiany!
Usłysz, co w tej niesłychanej
Chwili twój książę wypowie.
Wyroki nieb niewzruszone
Tam — litera przy literze
2415Na modrym niebios eterze[108]
Palcem Wszechmocy skreślone,
Nie mylą nigdy, nie miną!
Mylą się tylko, co badać
Nieszczęsną je chodzą godziną.
2420Tą drogą, trzebaż powiadać,
Przemoc, Krzywda, PrzemianaOjciec mój, aby się bronić
Przed zwierzęcym przedsięwzięciem
Moim, zrobił mnie — zwierzęciem!
A choć z natury mnie kłonić
2425Mogła krwi mojej szlachetność,
Rodu mego mogła świetność,
Darów przyrody obfitość,
Abym znał łagodność i litość:
To wychowania okropność
2430Wszelką mi miękkość odjęła,
Gniewem i żółcią przejęła,
Zabrała nawet — roztropność.
Szalony, kto mordu ludzi
Bojąc się, tygrysa budzi,
2435Szalony, kto się od stali
Bojąc zginąć, pochwę spali,
Klingami[109] igrając ostrymi.
I ten szalony, co słyszy,
Że zginie w morza zaciszy,
2440A opuszczając brzeg ziemi
W spiętrzone wpada kryształy.
Jeśli od dziecka ja cały
Byłem tygrysem w snu głębi,
Mieczem, co w pochwie śmierć chowa,
2445Morzem, co w ciszy się kłębi:
Czyż krzywdą potrzeba było
Budzić, co w wnętrzu się snowa[110]?
Czy raczej rozum nie stara
Się użyć tego, co miara,
2450Co tu roztropność podaje?
O, przykładem niech się staje
Tutaj widok pełny grozy,
Obraz godny podziwienia:
U stóp moich — moc ramienia,
2455Które walczyło z niebiosy,
Aż je Pan niebios poimał[111]!
Boski to dekret, panowie,
Spełnion nad tym, co go trzymał,
Lecz nie wstrzymał! Mojejż głowie
2460Wiekiem młodszej, słabszej duchem,
Czyż przypiszę, że łańcuchem
Twardej woli niebo spęta?
Nie! Wstań, ojcze, niebios święta
Wola chciała cię wyleczyć.
2465Wyleczonyś. Jeśli syna
Zemstą swoją chcesz zniweczyć,
Oto jest, kolana zgina,
Klęka.
Włosy ściele na posłanie
2470Do twych stóp, ojcze i panie!
Bazyli
Synu! Raz drugi mi dany!
Zwycięzca wracasz, kochany.
Zwycięzca własny, korona
Twoja czynami poczczona[112].
Wszyscy
Zygmunt
Tak! Trzeba
Mi zwycięstw jeszcze. Dziś! Nieba
Najtrudniejszego niech starczy.
Astolfie! Blask twojej tarczy
2480Cześć winien Rozaurze wrócić,
Tę weźmiesz, którąś chciał rzucić.
Astolf
Klotald
Astolf
Zygmunt
A na czym los wasz, Estrello,
2490Wcale cierpieć nie powinien.
Podaj mi rękę, te ręce
Niech władzą się razem podzielą.
Estrella
Zygmunt
Klotalda uścisk mój czeka:
2495
Cnota, RycerzGodny nagrody wszelakiej,
Co w szczęściu i klęskach jednaki,
Wzorem rycerza, człowieka!
Zdrada, SprawiedliwośćWódz wojska Zygmunta
Jeśli czcisz tego zasługi,
Co ojcu służył wiek długi,
2500Jakże mnie uczcisz dość hojnie,
Com buntom przewodził, wojnie,
Com z strasznej wyrwał cię wieży?
Zygmunt
Na wieki się tobie należy
Wieża ta, aby na wieki
2505Nikt ci nie zabrał zdobyczy.
Nie brak ci będzie opieki;
Nagrodę — tam zdrajca niech liczy!
Bazyli
Przemiana, Przemijanie, Życie snem, SzczęścieAstolf
Zygmunt
2510
Przypisać wasze zdziwienie?
Mistrzem mi — senne marzenie.
Trwoga, by w marzeń przemianach
W czarnych nie ujrzeć się ścianach,
Czucie zdobyte boleśnie,
2515Że szczęście mija jak we śnie,
Wnętrzna[113] potrzeba, by w wieczną
Drogę, gdzie niebios wyżyny,
Sen dał nam prawdę stateczną
Ku trwałej życia nauce:
2520By darowano nam winy,
Jak błędy przebaczą w tej sztuce.
Przypisy
[1]
hipogryf (z gr.) — legendarne zwierzę. Przednia część była gryfa (mityczne zwierzę; lew o głowie, przednich łapach i skrzydłach orła) a tylna konia. [przypis edytorski]
[11]
koleba — miejsce w górach, które służyć może za schronienie; tu być może augmentatyw od: kolebka. [przypis edytorski]
[19]
ciura — w daw. wojsku pachołek, pomocnik żołnierza, osoba należąca do czeladzi służącej w wojsku i zajmującej się taborem itp. [przypis edytorski]
[27]
Minerwa (mit. rzym.) — bogini mądrości, opiekunka rzemiosła, sztuki i literatury. [przypis edytorski]
[36]
Euklides — grecki matematyk, działający na przełomie IV i III w. p.n.e. w północnym Egipcie, w Aleksandrii. [przypis edytorski]
[41]
kluby — dyby, imadło; daw. narzędzie tortur; wziąć w kluby: zdyscyplinować, skłonić do posłuszeństwa. [przypis edytorski]
[44]
zaćmieniem (…) kiedy Pana zwisło ciało — według Ewangelii w chwili śmierci Chrystusa na krzyżu ziemia pogrążyła się nagle w ciemności. [przypis edytorski]
[45]
budowl — dziś popr.: budowli; tu: wyraz skrócony ze względu na rytm wiersza. [przypis edytorski]
[53]
infiltracja — powolne przenikanie lub przesiąkanie płynów; tu przen.: wpływ. [przypis edytorski]
[54]
kadawer (z łac.)— ciało człowieka zmarłego lub śmiertelnie chorego, zatracające funkcje życiowe. [przypis edytorski]
[62]
kurbet — figura w jeździectwie: koń podskakuje na tylnych nogach z przednimi uniesionymi w górę. [przypis edytorski]
[65]
sowizdrzał — człowiek niepoważny, żartowniś występujący w ludowej literaturze od XIV w. [przypis edytorski]
[67]
grand — najwyższy tytuł szlachty hiszpańskiej; tu w znaczeniu: znacząca osoba. [przypis edytorski]
[95]
rokosz — bunt, powstanie zbrojne (szczególnie szlachty w daw. Rzeczpospolitej). [przypis edytorski]
[96]
partia (łac.) — w dawnej Rzeczypospolitej (XVII i XVIII w.) oddział jazdy rozlokowany na określonym obszarze. [przypis edytorski]
[101]
różowawiąc — dziś popr. różowiąc; tu: forma wydłużona ze względu na rytm wiersza. [przypis edytorski]
[103]
Diana (mit.rzym.) — bogini łowów, księżyca i płodności, opiekunka zwierząt i przyrody. [przypis edytorski]
[104]
Neron (37–68 r. n.e.) — ur. 15 grudnia w Ancjum, zm. 9 czerwca w Rzymie; cesarz rzym. od 54 r., matkobójca, postrzegany przez arystokrację rzym. jako tyran, w końcowym okresie panowania uznał się za boga. Podejrzewany o to, że w 64 r. kazał podpalić Rzym winą obarczył chrześcijan i zastosował wobec nich krwawe represje. Po śmierci Nerona pojawiali się podający się za niego samozwańcy, co sugeruje, że był w istocie lubianym i cenionym przez niższe warstwy społeczne władcą, skoro samozwańcy liczyli na odzew zarówno wśród legionów, jak i wśród poddanych; niemniej w przekazach pozostał uosobieniem tyrana i mordercy chrześcijan. [przypis edytorski]
[105]
zaciszona — dziś popr.: zaciszna; tu: forma wydłużona ze względu na rytm wiersza. [przypis edytorski]
[108]
eter — górne warstwy powietrza; w filozofii staroż. subtelna, nieważka materia. [przypis edytorski]
[109]
klinga — część broni siecznej, od rękojeści w dół, służąca do kłucia lub cięcia. [przypis edytorski]
Bezpieczne płatności zapewniają:
Dane do przelewu tradycyjnego:
nazwa odbiorcy
Fundacja Wolne Lektury
adres odbiorcy
ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125, 00-514 Warszawa
numer konta
75 1090 2851 0000 0001 4324 3317
tytuł przelewu
Darowizna na Wolne Lektury + twoja nazwa użytkownika lub e-mail
wpłaty w EUR
PL88 1090 2851 0000 0001 4324 3374
Wpłaty w USD
PL82 1090 2851 0000 0001 4324 3385
SWIFT
WBKPPLPP
Proszę czekać...
Słuchaj od tego miejsca
