Przypisy

Charakterystyczną niezmiernie jest rzeczą, że w filozoficznych pracach modernistów katolickich postępowe, nowoczesne pojmowanie języka, zrozumienie dogmatyzującej roli, jaką odgrywa on w umysłowym życiu — zajmuje bardzo wybitne miejsce. Trzeba pamiętać, że kardynał Newman zajmował pod tym względem już stanowisko bardzo dobitne i z duchem nowoczesnej myśli zgodne. Dzisiaj Henri Bergson i w tej dziedzinie jest mistrzem, którego szkole poddać się musi każdy umysł, pragnący stać na poziomie współczesnej europejskiej kultury. Gdy piszę to, z prawdziwą rozpaczą myślę, że wszystko to znowu zostanie poczytane za mój paradoks, za chęć popisania się czymś oryginalnym, że znów jakiś pan Józef Kotarbiński przeciwstawi temu wszystkiemu swą filozofię z Uriela Acosty, a przecież tu na Zachodzie przenikają te rzeczy po prostu w krew i nerwy kół wykształconych, przecież już przeciętni — byle nie polscy — dziennikarze w stylu swym, sposobie pisania zdradzają wpływ Bergsonowskiej krytyki języka. Trzeba przyznać, że na ogół moderniści katoliccy przyczynili się niezmiernie do pogłębienia przeciętnej kultury filozoficznej inteligentnych kół europejskich, zmusili oni szerokie kręgi europejskiej publiczności do przedyskutowania i przemyślenia najistotniejszych zagadnień psychologii, filozofii, teorii poznania. Ludzie, którzy uczą się myśleć na pracach Newmana, którzy przemyślą jego przetłumaczoną niedawno na język francuski Grammaire de l'assentiment, są raz na zawsze zabezpieczeni od wulgarnych złudzeń naiwnej myśli, nieustannie na każdym kroku wikłającej się w samorzutnie stwarzanym fetyszyzmie pojęciowym. Gdy po pismach modernistów, Newmana, Tyrrela, Blondela, le-Roy przechodzi się — dajmy na to — do protokołów obrad niemieckiego kongresu socjaldemokratycznego — smutnych doświadcza się wrażeń. Pani Róża Luksemburg sformułowała niedawno pogląd, że aż do zwycięstwa proletariatu — myśl socjalistyczna nie może czynić postępów poza Marksa. Straszne jest zaniedbanie umysłowe kół, w których tego rodzaju karykaturalne twierdzenia są możliwe i nie ośmieszają na zawsze tych, co je wygłosili. Przypominają się najzjadliwsze wycieczki Chamberlaina przeciwko ewolucjonistycznej teorii poznania, która wyprowadza automatycznie z ciemnoty wiedzę prawdy. Pracy więc, której myśliciele wszystkich kierunków dokonywują sami nad sobą, zrzekają się marksiści typu R. Luksemburg — (a nie jest p. Luksemburg w tym swoim twierdzeniu ani odosobnioną, ani oryginalną) — na rzecz dziejowej dialektyki. Rozwój ekonomiczny myśli za nich. Jerzy Plechanow z głęboką pogardą traktuje „chaotyczne” pisma Sorela. Jest to całkiem szczere. Struktura umysłowa Plechanowa jest całkiem niewspółmierną z umysłem, posiadającym tak wybitnie postępowe wyszkolenie, jak Jerzy Sorel, jedyny dziś pisarz socjalistyczny, którego miejsce w historii myśli ludzkiej jest zabezpieczone. [przypis redakcyjny]

charakteryzowany (z gr.) — znamionowany, jakiś dygnitarz. [przypis redakcyjny]

Charenton — miejscowość pod Paryżem, przy ujściu Marny do Sekwany. (Znajduje się tu znany zakład dla obłąkanych.) [przypis redakcyjny]

charisma (łac.) — dar. [przypis redakcyjny]

Charis — u Greków bogini wdzięku niewieściego. [przypis redakcyjny]

charitativum (…) subsydium — dobrowolny zasiłek. [przypis redakcyjny]

„Charivari” (fr.) — dosł.: kocia muzyka; tytuł ilustrowanego pisma satyrycznego, które wychodziło w Paryżu od 1832 r. [przypis redakcyjny]

charlał — chyrlał, słabował. [przypis redakcyjny]

Charles Batteux (1713–1780) — estetyk francuski, twórca francuskiej filozofii sztuki, znany ze swych dzieł: Les Beaux arts (1746) i Cours des beltes lettres (1747–1750). Ostatnie dzieło rozpowszechnione było w Niemczech w tłumaczeniu Ramlera (1756–1758). [przypis redakcyjny]

Charles Vaillant — lekarz francuski, który stracił obie ręce, pracując przy roentgenie. [przypis redakcyjny]

Charlotte Corday (1768–1793) — rewolucjonistka francuska, żyrondystka, zabójczyni Marata, jednego z przywódców jakobinów, została zgilotynowana. [przypis redakcyjny]

Charlottenburg — w owym czasie oddzielne miasto pod Berlinem, obecnie jedna z jego dzielnic. [przypis redakcyjny]

Charon (mit. gr.) — przewoźnik dusz zmarłych przez rzekę Styks. [przypis redakcyjny]

Charon — według mit. gr. bóg podziemi, przewoził dusze zmarłych w łodzi przez rzekę Styks i wody Acherontu do krain piekielnych. [przypis redakcyjny]

charszcze — tu: rośliny morskie. [przypis redakcyjny]

Charybda — wir morski w cieśninie Sycylijskiej; tu: zapewne pomylony ze Scyllą, rafą skalną znajdującą się naprzeciw wiru (dalej mowa o „kruszeniu się”, co w przypadku wiru nie jest możliwe). W literaturze staroż. Scylla i Charybda były wymieniane najczęściej obok siebie, ponieważ razem stanowiły wyjątkowe zagrożenie dla przepływających statków; por. wyrażenie: znaleźć się między Scyllą a Charybdą. [przypis redakcyjny]

chasen — główny śpiewak w synagodze, inaczej kantor. [przypis redakcyjny]

chasse (fr.) — krok w tańcu. [przypis redakcyjny]

chauffeurs (fr.) — tak nazywano w okresie rewolucji 1789 r. bandytów, którzy, chcąc od swych ofiar wydobyć zeznania o ukrytych pieniądzach, przypiekali im stopy przy ognisku. [przypis redakcyjny]

chcąc dał na urząd — umyślnie. [przypis redakcyjny]

chce, jak Czarniecki,/ Umierając, swe żegnać rynsztunki — Pomysł żegnania się z koniem, towarzyszem bojów, przejęty, zdaje się, z Niemcewicza dumy o Czarnieckim, w której poeta za Kochowskim wprowadził podobną wzruszającą scenę żegnania się wodza z ulubionym rumakiem. [przypis redakcyjny]

Chcesz, bym prosił tego pana o napisanie rozbioru greckiej książeczki — tj. Irydiona. [przypis redakcyjny]

Chciał Drapigraca schwycić go za nogę — Widzimy tu, że głównym typem piekła jest bezrząd, czyli anarchia. Naczelnik szatanów Jeżobroda, którego poeta ironicznie nazywa dekurionem, kapitanem, nie może utrzymać grozą swojego urzędu żadnego porządku między swymi podwładnymi. [przypis redakcyjny]

Chciałem wystawić go zakochanego… — Juliusz Kleiner, Juliusz Słowacki, wyd. III, Lwów 1924, t. I, str 30. [przypis redakcyjny]

chciał satysfakcji… — zadośćuczynienia (za obrazę), tj. pojedynku. [przypis redakcyjny]

chciał sobie w łeb strzelić — Jerzy Lubomirski. [przypis redakcyjny]

Chciałyby pokój despotyzmu połączyć ze słodyczami wolności (…) Wydaje mi się, że nie można pogodzić spokoju z wolnością — trzeba wybierać — w Umowie społecznej III, 4 przytacza Russo słowa Rafała Leszczyńskiego, wojewody poznańskiego, którego nazywa „cnotliwym”: Malo periculosam libertatem, quam quietam servitium [wolę niebezpieczną wolność niż spokojną niewolę; red. WL]. — W tym ustępie Uwag Russo zdaje się występować przeciwko jakimś monarchiczno-absolutystycznym zakusom Polaków. Może w uwagach nad reformą, przesłanych Wielhorskiemu z generalicji, znalazły się jakieś pomysły tego rodzaju, może inspiratorem ich, czy autorem, był Wessel? W każdym razie musiały istnieć jakieś silne monarchiczne tendencje, bo i Wielhorski w swej książce patetyczny ustęp Przedmowy do Narodu poświęca niektórym z obywateli, co „sprzykrzywszy sobie bezrządu skutki, rząd jedynowładny w Polsce widzieć” pragnęliby. [przypis redakcyjny]

Chciejcie naukę odkryć utajoną w tych dziwnych wierszach pod słowa zasłoną — Nauka czyli sens moralny ukryty tutaj pod zasłoną słowa, w tych dziwnych rymach (degli versi strani), jest taki: Meduza czyli Gorgona, każdego, kto na nią spojrzy, obracająca w kamień, symbolem jest błędu, wszelkich pokus zmysłowych i umysłowych, od których pociągana dusza nasza kamienieje i gasi w sobie światło wiary, iskrę bożą. Dlatego to rozum przez usta Wirgiliusza radzi poecie, ażeby do Meduzy, czyli do błędu, stanął tyłem, a sam wątpiący jako rozum nie ufa słabości woli ludzkiej, jeszcze światłem wiary i łaską bożą dostatecznie niewzmocnionej, chociaż już będącej na zbawiennej drodze poprawy, i własną dłonią poecie oczy zakrywa. [przypis redakcyjny]

Chciejże pomnieć, a dobrze baczyć, namilejsza!; W czerwonej czapce chodził — tytuły pieśni popularnych w czasach Kochanowskiego. [przypis redakcyjny]

chciwa walek dusza (…) strząsa — walek: dziś nieużywana, ale właściwie poprawniejsza forma niż walk (zob. Brückner 1. c. 42); strząsać: w znaczeniu dzisiejszem, wstrząsać napotyka się jeszcze na początku XIX w. dość często. [przypis redakcyjny]

Chciwiec z Kahorsu, chełpliwy Gaskoniec — Dwaj papieże Francuzi, Jan XXII i Klemens V. [przypis redakcyjny]

chciwość (starop.) — chęć, zapał. [przypis redakcyjny]

chęć i wola — Chęć i wola nie są jednoznaczne. Pierwsza jest uczuciem pożądania czegoś w duszy, druga jest wyraźnym usiłowaniem ducha do działania, żeby rzecz pożądaną zdobyć na swoją własność. [przypis redakcyjny]

Chęć, jaką skrywasz, zaspokoić, muszę — Pierwsze objawione życzenie poety jest: widzieć, kto leży w tych grobach; drugie ukryte: że chciałby między nimi spotkać znajomych swoich, co się skazili błędami nauki Epikura. [przypis redakcyjny]

chęć — tu: pożądliwość, ambicja. [przypis redakcyjny]

Chè, chè! (wł.) — No, no! [przypis redakcyjny]

chętny (daw.) — życzliwy; por. współcz. antonim: niechętny. [przypis redakcyjny]

cheder — początkowa religijna szkoła żydowska. [przypis redakcyjny]

Chełmscy — rodzeni bracia: Marcjan, podstoli sandomierski, później oboźny koronny, Krzysztof, podstoli krakowski, i Andrzej. [przypis redakcyjny]

Chełmski, Marcjan — pułkownik arkabuzjerów królewskich, oboźny koronny. [przypis redakcyjny]

chełpi się ona swą pewnością — Znany dialog przy kominku między Pont de Veyle a panią du Deffand (M. Grimm, Correspondance littéraire). [przypis redakcyjny]

Chełzna — kiełzna, opanowuje. [przypis redakcyjny]

Chendaswind — wstąpił na tron w 642. [przypis redakcyjny]

Che perfida! Oh, donna senza fide! (wł.) — Obłudnico! Och, niewierna! [przypis redakcyjny]

chercheur de noises (fr.) — poszukiwacz zwady. [przypis redakcyjny]

cher cousin (fr.) — drogi kuzynie. [przypis redakcyjny]

chersonez — półwysep; chersonez złoty: Indie zagangesowe, a w szczególności półwysep Malakka. [przypis redakcyjny]

cheruwym bożyj (ukr.: cherubin boży) — anioł. [przypis redakcyjny]

che sara — sara (wł.) — co będzie, to będzie. [przypis redakcyjny]

chiacchierata (wł.) — pogawędka. [przypis redakcyjny]

Chiaja — jedna z ulic Neapolu. [przypis redakcyjny]

Chiarentana — Cześć gór alpejskich, skąd źródło Brenty wypływa, przez całą zimę zwykle okryta śniegami; na wiosnę, jak mówi poeta, gdy poczuje ciepło, okolice Włoch północnych wezbraniem rzek zalewa. [przypis redakcyjny]

chilatas — vadinama pagarbos skraistė, sultono teikiamoji aukštiems viešpatijos valdininkams [przypis redakcyjny]

chimera — potwór mitologiczny, przenośnie: urojenie, mrzonka. [przypis redakcyjny]

Chimera — potwór ziejący ogniem: głowa lwia, tułów kozi, ogon smoczy. [przypis redakcyjny]

chimeryczki — grymaśnice, dziwaczki. [przypis redakcyjny]

Chińcyki trzymają się (…) — jesienią 1899 r. wybuchło w Chinach tzw. powstanie bokserów, skierowane przeciw cudzoziemcom, a właściwie przeciw imperialistycznej dominacji mocarstw europejskich na obszarach „Cesarstwa Nieba”. Interwencja wojskowa w 1901 r. tych państw (między nimi również monarchii Austro-Węgier) doprowadziła do stłumienia ruchu rewolucyjno-niepodległościowego i do zwiększenia zależności Chin od mocarstw. Z końcem 1900 roku (a w Weselu „rzecz dzieje się w roku tysiąc dziewięćsetnym”) rząd chiński jeszcze opierał się ich naciskowi, kiedy spotkał się z żądaniem krwawych represji na powstańcach. Pytanie Czepca ma zatem treść najzupełniej aktualną. [przypis redakcyjny]

chiński imbier — chiński imbir uważano za lek żołądkowy. [przypis redakcyjny]

Chio — wyspa na Morzu Egejskim. [przypis redakcyjny]

Chitonem (…) nienaruszone — Iliada, II, 43–47. [przypis redakcyjny]

Chi va piano, va sano! (wł.) — Powoli, ale bezpiecznie! [przypis redakcyjny]

chłodnik chróściany — altana z gałęzi. [przypis redakcyjny]

chłodnik — rodzaj altany, szałas z gałęzi. [przypis redakcyjny]

Chłodząc odkrytą głowę — w A.[autografie] zam. przekreślonego: Kąpiąc w rosie swą głowę. [przypis redakcyjny]

chłonie w siebie — przywłaszcza sobie przywileje. [przypis redakcyjny]

chłopak kredensowy — usługujący przy stole. [przypis redakcyjny]

chłopa — za człowieka tu wzięto, nie za kmiecia tylko. [przypis redakcyjny]

chłopcy małe — młodzież skazana w procesie filareckim. [przypis redakcyjny]

chłopięcina (starop.) — chłopię; chłopiec. [przypis redakcyjny]

chłopiec z prowincji — w postaci tej zespolił Żeromski pewne szczegóły z życia Józefa Piłsudskiego i Stanisława Wojciechowskiego. Stanisław Wojciechowski (1869–1953, działacz prawicowego skrzydła PPS), bliski współpracownik Piłsudskiego, po roku 1905 wystąpił z PPS i stał się organizatorem ruchu spółdzielczego. W latach 1918–1919 był ministrem spraw wewnętrznych. Po wojnie zbliżył się do prawicowego stronnictwa chłopskiego „Piast”. W roku 1922 jako kandydat Centrum i PPS wybrany został na prezydenta. Zrzekł się władzy po zamachu majowym Piłsudskiego (1926). [przypis redakcyjny]

chłop (starop.) — [tu:] mężczyzna. [przypis redakcyjny]

chłop — tu: mężczyzna, człowiek. [przypis redakcyjny]

chłopy (starop.) — [tu:] mężczyźni. [przypis redakcyjny]

chłuba (starop.) — chełpliwość. [przypis redakcyjny]

chłubisz — (tak w rękopisie) chlubisz, chełpisz. [przypis redakcyjny]

chłubliwy — (tak w rękopisie) chełpliwy, chlubiący się. [przypis redakcyjny]

chlajna (z gr.) — ciepłe wełniane okrycie u starożytnych Greków. [przypis redakcyjny]

chlamida (z gr.) — wierzchnie okrycie starożytnych Greków. [przypis redakcyjny]

Chlebowski zrobił coś podobnego — pamiętny artykuł prof. Bronisława Chlebowskiego (1846–1918), o Legendzie Młodej Polski, był wydrukowany w warszawskiej „Książce” z 15 lutego 1910, Z. II. Stanowi on przełomowy i ważny moment w dziejach stosunku oświeconej opinii publicznej w Polsce do Brzozowskiego. Antoni Lange poświęcił tej książce przedtem już ciepłą wzmiankę w jednym z zeszytów warszawskiego „Świata” z początku r. 1910 w sprawozdaniu z ruchu literackiego za r. 1909. Były to pierwsze, jedyne i dość późne głosy publiczne o Legendzie, które po czterech miesiącach od pojawienia się dzieła przerwały wreszcie głuche a pocieszne milczenie, jakie w zakłopotaniu i wstydliwie zachowywała krytyka nasza i publicystyka, bezradne wobec Legendy wtedy jeszcze, gdy dokoła niej huczało już w całej Polsce wśród jej czytelników. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

chleb — tu: żywność dla ludzi i obroki dla koni. [przypis redakcyjny]

chleb żałobny — uczta pogrzebowa, stypa. [przypis redakcyjny]

chmięst (daw.) — trzaska. [przypis redakcyjny]

Chmura — zapewne dworzanin królewski, upamiętniony również przez Piotra Rojzjusza w zbiorze Carmina. [przypis redakcyjny]

chór — miejsce w kościele, zwane presbiterium. [przypis redakcyjny]

chór uczonych panien aoński — Aonia, część Beocji, gdzie Helikon, siedziba Muz; aoński chór znaczy więc tyle, co chór Muz. [przypis redakcyjny]

choboty (starop.) — spodnie szerokie, buchaste. [przypis redakcyjny]

Choć pilnie (…) stanie — z bajki La Fontaine'a pt. Wartość wiedzy (ks. VIII, 19). [przypis redakcyjny]

Choć Pismo wcale rzecz inną rozumie — Poeta mówi o Piśmie Świętym, że ma znaczenie podwójne, literalne i figuryczne [tj. dosłowne i symboliczne; red. WL], to jest, litera i duch. [przypis redakcyjny]

Choć tych cięć nie czuł i dziesiątej części — Herkules wściekły uderzył go sto razy, chociaż może przed dziesiątym uderzeniem już nie żył. [przypis redakcyjny]

chochoł — słomiane okrycie drzewek i krzewów ogrodowych na zimę. [przypis redakcyjny]

chocia to (starop.) — mimo że. [przypis redakcyjny]

Chociaż mróz dzierży dziś w nocy wartę… — przekład Zofii Baumanowej. [przypis redakcyjny]

Chociaż ten czarny żupan… — Zdanie przyzwolone [okolicznikowe przyzwolenia, ze spójnikiem: chociaż, pomimo że; Red. WL] nie jest tu jasno uzasadnione. Oczywiście też nie ten żupan nosił niegdyś jasne barwy, tylko Miecznik. Prof. Brückner uważa czarny żupan za metonimię znaczącą tyle co „Miecznik” („Przegląd Warszawski” 1923, str. 46). [przypis redakcyjny]

Chocieś… czytał — staropolska forma, dziś już przestarzała: choć (chociaż) czytałeś. [przypis redakcyjny]

Chocim (ukr. Chotyn) — miasto i twierdza nad Dniestrem, ok. 20 km na południe od Kamieńca Podolskiego, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy. [przypis redakcyjny]

Chocim (ukr. Chotyn) — miasto i twierdza nad Dniestrem, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy; bitwa pod Chocimiem (1621) — taktyczne zwycięstwo wojsk polsko-litewsko-kozackich nad armią turecką. [przypis redakcyjny]

Chodkiewicz, Jan Karol — zwycięzca spod Kirchholmu. [przypis redakcyjny]

Chodkiewiczówna, Teresa — córka Jana Kazimierza Chodkiewicza, kasztelana wileńskiego. [przypis redakcyjny]

Chodkiewicz — proponując odwrót dla doświadczenia wojska, postępuje tak samo, jak Agamemnon w Iliadzie II. Potocki nieraz uwzględnia Iliadę, ale tu poszedł za źródłami historycznymi; zob. T. Sinko, Echa klasyczne w literaturze polskiej (Wojna Chocimska i Iliada). [przypis redakcyjny]

chodu snadnego — kroków lekkich, elastycznych. [przypis redakcyjny]