Przypisy

De nobis ipsis silemus (…) — tę dewizę dodał Kant w drugim wydaniu swego dzieła. [przypis tłumacza]

Dentatus, [właśc. Manius Curius Dentatus (zm. 270 p.n.e.)] — zwycięzca Pyrrusa [w bitwie pod Benewentem (275 p.n.e.), po której król Pyrrus przerwał wojną prowadzoną przeciw republice rzymskiej i powrócił do Epiru. Być może jednak autor miał na myśli Lucjusza Sykcjusza Dentatusa (zm. ok. 450 p.n.e.), legendarnego plebejskiego bohatera, słynnego z odwagi żołnierza, który walczył w 120 bitwach i zdobył dziesiątki wyróżnień wojskowych, zamordowanego za sprzeciwianie się kolegium decemwirów; red. WL]. [przypis tłumacza]

De omni re scibili (łac.) — Tytuł jednej z dziewięciuset tez, których Pic Mirandola zamierzał bronić publicznie w Rzymie w r. 1486. [przypis tłumacza]

departament Wydrążona — po francusku Creuse. Podajemy tu nazwę departamentu w przekładzie, gdyż tego wymaga gra słów, na której powieść osnuto. [przypis tłumacza]

de — partykuła; orge — jęczmień; słowo ville, oznaczające miasto, często występuje w złożeniach w nazwach miejscowości i nazwiskach. [przypis tłumacza]

Depozyt (…) życie zawisło — W czasie małoletniości i młodości Ludwika XIV Francją wstrząsały zamieszki domowe (Fronda): Orgon stał w nich (jak dowiedzieliśmy się od Doryny w akcie I) po stronie króla. Ale jak zdarza się często w takich domowych wojnach, miał widać przyjaciela w przeciwnym obozie i przyjął odeń jakiś tajemny depozyt do przechowania. Tartufe przejrzał w lot, jaką siłę może mu dać taka broń, i postarał się o to, aby depozyt, który może mieścił jakieś ważne tajemnice polityczne, dostał się w jego ręce. To tłumaczy poniekąd zuchwalstwo, z jakim sobie poczyna, gdyż oddając dworowi przysługę i denuncjując Orgona jako zdrajcę, miał nad nim zupełnie niedwuznaczną przewagę. [przypis tłumacza]

Deprendas (…) facies (łac.) — „Zduś ból ducha skrytego w ciało swe ułomne,/ Zduś i skryj radość swoją! I tak twarz je zdradzi,/ Jak dym watrę” (Iuvenalis, Satirae, IX, 18; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Deputy Assistent Quartermaster General — oficer zastępujący głównego kwatermistrza. [przypis tłumacza]

Derceteus — w Folio: Decretas. Dlaczego późniejsi wydawcy nie pozostawili imienia niezmienionym lub raczej nie przywrócili prawdziwego — nie wiem. [przypis tłumacza]

Derce — źródło w Beocji. [przypis tłumacza]

Der denkende Mensch… — Człowiek myślący odczuwa troskę, która może się zmienić w zepsucie obyczajów, a o której człowiek bezmyślny nic nie wie: jest to niezadowolenie z Opatrzności, rządzącej u światym, które człowiek czuje, zastanawiając się nad dolegliwościami, tak bardzo i snać beznadziejnie przygniatającemi ród ludzki. Jest to atoli sprawa największej wagi, ażeby być zadowolonym z Opatrzności, jakkolwiek tak uciążliwą zakreśliła nam drogę na tym padole: częścią dla tego, ażeby śród tych uciążliwości nie pozbywać się otuchy, częścią zaś dlatego, aby składaniem winy na przeznaczenie nie tracić z oczu własnej winy, będącej może wyłączną przyczyną złego, i w ten sposób nie pozbywać się pomocy, wypływającej z poprawy siebie samego. [przypis tłumacza]

Derham, Wilhelm (1657–1735) — uczony ang., autor dzieła pt. Teologia astronomiczna, w którym dowodzi istnienia Boga na podstawie cudów przyrody. [przypis tłumacza]

Derkylidas — Spartanin, ruszył z niewielką siłą w roku 411 na zdobycie Abydos, kolonii Miletu, które po pewnym czasie przeszło na stronę jego i Farnabazosa. [przypis tłumacza]

Der Nordmolch, der Edelmolch (niem.) — płaz północny, płaz szlachetny. [przypis tłumacza]

Des Barreaux (1602–1672) — głośny ze swego epikureizmu. [przypis tłumacza]

Desbarreaux, Boindin — Jakub Vallée des Barreaux (1602–1673): literat francuski, sceptyk i „niedowiarek”, udający niekiedy pokutnika. Mikołaj Boindin (1676–1751): uczony i literat, otwarty wyznawca i szerzyciel ateizmu, członek „Akademii napisów” i stały uczestnik sporów w słynnym „café Procope” Grimm opowiada o nim w Korespondencji literackiej, że zapytany kiedyś o różnicę między sobą a Dumarsaisem (takimż „esprit fort”), odpowiedział: „Dumarsais jest ateuszem jansenistowskim, ja zaś — molinistowskim”. [przypis tłumacza]

Descartes, zwracając się (…) wprost do każdego myślącego człowieka — Znamiennym też jest, iż Descartes chętnie widział jako uczennice swoje bogato obdarzone i rozumne kobiety; znajdował w nich umysł bardziej naturalny, szczery, mniej zachwaszczony przesądami. Najważniejsze dzieła poświęca bądź księżniczce Elżbiecie, bądź królowej Krystynie, i do nich też zwraca najpiękniejsze swoje listy. Toteż, Filaminta i Armanda w Uczonych Białogłowach Moliera z zapałem będą rozprawiać o „wirach” kartezjańskich. [przypis tłumacza]

Desfontaines [Pierre] (1685–1745), krytyk francuski, głośny przez swoje spory z Wolterem. [przypis tłumacza]

desinit in piscem (łac.) — zakończona rybim ogonem. [przypis tłumacza]

Desinit (…) superne (łac.) — „W górnej części kobieta śliczna, dołem ryba” (Horatius, Ars poetica, 4; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Desmahis, [właśc. Joseph-François-Édouard de Corsembleu] (1722–1761) — znany głównie przez swą komedię Bilet perdu ou l'Impertinent. [przypis tłumacza]

de Spinoza pojmował uduchowienie materii nie w sensie witalistycznym, (…) lecz mechanistycznym (…) — W Streszczeniu systematów de la Mettriego czytamy, że „zdaniem Spinozy, człowiek jest prawdziwym automatem, maszyną, ulegającą najniewątpliwszej konieczności” (s. VII). W Człowieku-maszynie zaś powiada autor po stwierdzeniu zasadniczego przebiegu rozkładowego u wszystkich bez wyjątku jestestw organicznych, że „w całym wszechświecie istnieje jedna tylko wszechistota, podlegająca jednakowoż rozmaitym zmianom” (§ 77). Jest to oczywisty wpływ de Spinozy. [przypis tłumacza]

Despota (…) epiphenete — po grecku. [przypis tłumacza]

Deum (…) locum — Vergilius, Georgica, IV, 221. [przypis tłumacza]

Deus absconditus (łac.) — „Bóg ukryty” (Iz 45, 15). [przypis tłumacza]

Deus absconditus (łac.) — Iz 45, 15: „Bóg ukryty”. [przypis tłumacza]

Deus glorificatus est, et Scripturae divinaecreditae sunt (…) (łac.) — „Uwielbiono Boga i uwierzono Księgom świętym, gdy wszyscy tymi samymi wyrazami i imionami odczytywali je od początku do końca, aby i obecni ludzie poznali, iż Księgi święte przetłumaczono z natchnienia Boga, i aby nie było dziwu, iż Bóg to sprawił: kiedy w tej niewoli w którą podał ich Nabuchodonozor, zniszczały Księgi i kiedy po 70 latach Żydzi wrócili do swej ojczyzny, natchnął Ezdrasza, kapłana pokolenia Lewi, iżby przypomniał sobie wszystkie rzeczenia dawnych proroków i aby wskrzesił ludowi prawo, które mu dał Mojżesz”. (Euzeb. VIII, 14. 15). [przypis tłumacza]

Deus (…) gratiam — Biblia, 1P 5:5. [przypis tłumacza]

Deus ille (…) locavit — Lucretius, De rerum natura, V, 8. [przypis tłumacza]

Deus (…) parvis — Augustinus Aurelius, De civitate Dei, XI, 22. [przypis tłumacza]

Deus qui signis evidentibus suam portionem protegit (łac.) — „Bóg, który oczywistymi znaki chroni swą gromadkę”. [przypis tłumacza]

Deus (…) vice — Horatius, Epodes XIII, 7. [przypis tłumacza]

de Ventre inspiciendo (łac.) — [dosł. O badaniu brzucha; red. WL] Tytuł ustępu w Pandektach tyczącego badania ciężarnych niewiast i wdów z punktu widzenia legalności potomstwa. [przypis tłumacza]

de Vervins (…) poddał Boulogne — królowi angielskiemu, który prowadził sam oblężenie. [przypis tłumacza]

d'Holbach, [Paul Henri Thiry] (1723–1789) — z pochodzenia Niemiec, zrazu zawdzięczał swój mir w paryskim świecie obiadom, jakimi ugaszczał encyklopedystów; stopniowo przejął się ich filozofią, doprowadzając ją do krańcowego i ciężkiego ateizmu. Ogłosił liczne pisma. [przypis tłumacza]

dhow a. dow — arabski statek jednomasztowy, używany zwłaszcza przez handlarzy niewolnikami. [przypis tłumacza]

diabeł w czasie mszy św. Marcina (…) zębami musiał rozciągać swój pergamin — Wedle legendy dwie stare baby gadały z sobą bez przerwy, podczas gdy św. Marcin odprawiał mszę. Diabeł, który stał za nimi i spisywał ich rozmowę, nie znalazł w końcu miejsca na swoim pergaminie i musiał go zębami rozciągać, przy czym potknął się i potłukł o filar kościelny. [przypis tłumacza]

diabły z natury swojej lękają się błysku miecza, tak samo jak blasku słonecznego — Nauka o substancji powietrznej diabłów, głoszona tajnie w Hiszpanii przez arabskich okultystów. [przypis tłumacza]

Diaboli (…) est — Hieronymus, Epistulae, II. [przypis tłumacza]

Dia Cyenes — nad Nilem. [przypis tłumacza]

diadochowie — następcy, spadkobiercy (polityczni); historię ich napisał Agatarchides z Knidos, wedle Starożytności XII, 1. [przypis tłumacza]

dialog Platonowego prawodawcy z obywatelami (…) — Prawa, XI. [przypis tłumacza]

Diana, Antoni — współczesny autor teologiczny, nienależący do zakonu jezuitów. [przypis tłumacza]

Diana — Prowincjałki, V. Diana: pisarz-kazuista. [przypis tłumacza]

Di (…) avvocati — „W obojej ręce węzły wielkie pozwów miała,/ W zanadrze sobie długich procesów natkała,/ W torbie u pasa miała plenipotencyje,/ Skrutynia i rady, i informacyje,/ Przez które sprawiedliwość opak wywracają/ I przez które ubogie łupią i zdzierają./ Za nią, przed nią i z obu boków szli praktycy/ I, z prokuratorami, pisarze, prawnicy”; Ariosto, Orland Szalony, XIV, 84 (przekład Piotra Kochanowskiego). [przypis tłumacza]

Dicendum (…) diffidens — Cicero, De divinatione, II, 3. [przypis tłumacza]

Dic mihi, quaeso, utrum Deus non sit auctor mali — Powiedz mi, proszę, czy Bóg nie jest sprawcą złego [przypis tłumacza]

Dicunt his qui blasphemant me: Locutus est Dominus (…) (łac.) — Mówię tym, którzy mną gardzą: Pan mówił: Pokój mieć będziecie: i każdemu chodzącemu wedle uporu serca swego mówią: Nie przyjdzie na was nic złego. [przypis tłumacza]

Diderot, [Denis] (1713–1784) — jeden z najwybitniejszych pisarzy XVIII w., filozof, twórca Encyklopedii, dramaturg, zażywający ogromnego wpływu i rozgłosu w całej współczesnej Europie. [przypis tłumacza]

Diderot, [Denis (1713–1784)] — słynny pisarz i filozof XVIII w., zrazu przyjaciel Russa, później z nim poróżniony (patrz księga IX). [przypis tłumacza]

Didlot, Charles-Louis (1767–1837) — znany twórca baletów w epoce Puszkina. [przypis tłumacza]

Die boesen giftigen Zungen… — Złe, jadowite języki można słusznie nazywać dziećmi diabła, tak jak i on, diabeł (diabolus), nie oznacza niczego więcej, jak tylko zły i jadowity pysk. [przypis tłumacza]

Die philosophischen Systeme… — Systemy filozoficzne, wymyślone przez autorów swoich dla innych i wystawione na widok publiczny jako listki figowe bądź to w chęci spierania się lub uczynienia z nich widowiska, właściwie ludzi rozsądnych nie obchodzą. Natomiast obchodzą ludzi innych, i to bardzo, ci filozofowie, którzy poszukiwali światła i prawdy dla własnej potrzeby i dla pozbycia się gniotącego ich kamienia nieprawdy. [przypis tłumacza]

Difficultatem facit doctrina — Quintilianus, Institutio oratoria, X, 3. [przypis tłumacza]

Digna necessitas (łac.) — „Godna konieczność”. [przypis tłumacza]

Dignare me (łac.) — Rz 9, 8: „Uznaj mnie za godnego”. [przypis tłumacza]

Dignior plagis quam osculis non timeo quia amo (łac.) — „Choć bardziej godny plag niż pocałunków, nie boję się, bo kocham”. [przypis tłumacza]

Digno tam sacra membra tangere (łac.) — Hymn Vexilla regis: „Godnemu dotykać się tak świętych członków”. [przypis tłumacza]

Dignus est accipere (łac.) — Ap 4, 11: „Godzien jest przyjąć”. [przypis tłumacza]

Dii estis (łac.) — Ps 81, 6: „Jesteście bogami”. [przypis tłumacza]

Dikaiarchea a. Dicearchia — Δικαιάρχεία, Puteoli, dziś Pozzuoli, miasto portowe w pobliżu Neapolu nad zatoką tejże nazwy. [przypis tłumacza]

dining-rooms (ang.) — jadalnie. [przypis tłumacza]

dining-rooms (ang.) — pokoje jadalne. [przypis tłumacza]

Diogenes odpowiedział (…), jakie wino smakuje mu najlepiej (…) — Diogenes Laertios, Życie Diogenesa cynika [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 54. [przypis tłumacza]

Diogenes powiadał (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Diogenesa Cynika [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 38. [przypis tłumacza]

Diogenes, spotkawszy filozofa Speuzippa (…) — Diogenes Laertios, Speuzyp z Aten [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, IV, 3. [przypis tłumacza]

Diogones bowiem (…) nasycić swój brzuch, pocierając go — por. Diogenes Laertios, Diogenes z Synopy, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 69. [przypis tłumacza]

Diomedon — jeden z 10 wodzów, umiarkowany demokrata, poważny obywatel, strateg w 412 r. razem z Leonem. Obaj dali się poznać jako tędzy ludzie na swym stanowisku. Autor nie podaje, skąd się tu nagle wziął Diomedon. Może po drodze na morzu spotkał go ów statek, co się wymknął do Aten. [przypis tłumacza]

Diondas — nieattyckie imię. [przypis tłumacza]

Dionizje — Dionizje Wielkie, czyli miejskie, i Małe, czyli wiejskie, dały początek teatrowi greckiemu. [przypis tłumacza]

Dionizjusz Herakleotes (…) — Cyceron, O granicach dobra i zła, V, 31. [przypis tłumacza]

Dionizjusz, nie mogąc dorównać (…) — por. Diodor z Sycylii, Bibliotheca historica [Biblioteka historyczna], XV, 2. [przypis tłumacza]

Dionizjusz starszy (…) w porze olimpijskich igrzysk (…) Nawet marynarze ocaleni z rozbicia podsycali to mniemanie — por. Diodor Sycylijski, Biblioteka historyczna, XIV, 109. [przypis tłumacza]

Dionizos w istocie jest piękny — starsza rzeźba przedstawiała Dionizosa zawsze brodatego, dopiero w IV w. przed Chr. (za czasów Ksenofonta) zaczęła sztuka przedstawiać Dionizosa jako młodzieńca cudnej, raczej żeńskiej niż męskiej urody. [przypis tłumacza]

Dionizy posiadł miłość, był zdolny — Komentatorowie przypuszczają, iż notatka ta ma na myśli Dionizego Areopagitę, który był zdolny pojąć św. Pawła i nawrócił się (Dz 17, 34). [przypis tłumacza]

Dion (…) przyjaciół — Plutarch, Dion [w:] Powiedzenia królów i wodzów. [przypis tłumacza]

Diopejtes — stały dowódca ateńskiej kolonii na Chersonezie; po zawarciu pokoju prowadzi wojnę z Kardią samodzielnie, zasilany skrycie przez Ateny, za poparciem Demostenesa; tamże pada. [przypis tłumacza]

Dios-Heliopolis — διὸς ἡλίου πόλις (Niese), Δίου πόλις (Dindorf). Boettger uważa je za Dion należące do Dekapolis i dodaje „leżało w pobliżu Pelli”. Putzger umieszcza na mapie na północnym krańcu ziemi Gilead. Kiepert (mapa Palestyny) przy miejscowości Zezun pisze „Dium?”, a na mapie „Phoenice et Palaestina” Dium bez pytajnika. W edycji Niesego mamy pełną nazwę „Miasto boga słońca”, co wygląda na Heliopolis (Baalbek). Jeżeli Arystobul zawrócił od Dium, była to taka odległość, iż trudno zrozumieć, dlaczego podobny „postępek ubódł” Pompejusza, ale jeżeli omijając Damaszek, więc niemal mu przed nosem pociągnął na oczach wszystkich do Heliopolis i stamtąd wrócił, to łatwo pojąć możemy, że Pompejusza obraził. [przypis tłumacza]

Dioskurowie (mit. gr.) — Kastor i Polluks, synowie spartańskiego króla Tyndareosa i Ledy, bracia Heleny. [przypis tłumacza]

Diospolis — Διοσπολις; w Indeksie Niesego miasto Celesyrii, to samo, które w I, VI, 4 nazwane zostało Dios-Heliopolis (Διὸς ἡλίου πόλις). Boettger milczy o nim w swym Leksykonie, Dindorf w indeksie pisze: „Diospolis, urbs Arabiae, A. I. XV, v, 2 (B. I., I, VI, 4?)”, który to znak zapytania wyjaśnia jego stanowisko; Gratz (Geschichte der Juden III, 133, 164) Dion i Diospolis uważa za jedno, nie zastanawiając się nad jego położeniem. Zdaje się, że Flawiusz może mieć tu na myśli tylko Heliopolis (Baalbek). Patrz: Geschichte von Baalbek, Michel M. Alouf, Bejrut 1900, str. 33, rozdz. 3 „Verschiedene Namen der Stadt”, oraz przytoczone przez Oppenheima (Vom Mittelmeer zum Persischen Golf, I, 44) zdanie o tej książce. Pape (p. Διὸς) bliższych objaśnień nie daje. [przypis tłumacza]

Diotimos — zamożny patriota; Aleksander Wielki żądał wydania go. Z przytoczenia wynika, że wszyscy ofiarodawcy otrzymali wieńce przed absolutorium. Może więc Demostenes powołać się na tradycję, ale formalnie nie ma słuszności, dlatego też kwestię prawną zostawia na uboczu. Tradycja była szkodliwa i mogła prowadzić do honorowania defraudantów, którzy by odsetek sum sprzeniewierzonych ofiarowali państwu. [przypis tłumacza]

Diotymos — wyzwoleniec Hadriana. [przypis tłumacza]

Diriguisse malis (łac.) — „zakrzepła od tych ciosów” (Ovidius, Metamorphoses, VI, 3, 303; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

dirk — sztylet, puginał. Wszyscy prawie korsarze, o których mowa w tej powieści, mają dziwne nazwiska: Flint to krzesiwo, Pew: klęcznik, Silver: srebro itp. (przyp. tłum.). [przypis tłumacza]

Dis — Pluton. [przypis tłumacza]

Disteln — S. Anm. zu V. 43. [przypis tłumacza]

distinguo (łac. dosł.: odróżniam) — [tu:] subtelne rozróżnienie. [przypis tłumacza]

distinguo (łac.) — rozróżniam. [przypis tłumacza]

Divan — pers., daivan arab. — Rytuose reiškia vastybės tarybą, taipgi eilių rinkinį. Pas mus reiškia kilimą arba kaurą. [przypis tłumacza]

Diversos (…) conveniunt — Cornelius Gallus, I, 104. [przypis tłumacza]

Divitiarum (…) satietas (łac.) — „Bogactwa owocem jest dostatek; o dostatku świadczy sytość” (Cicero, Paradoxa stoicorum, VI, 2; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Diwrej Hajamim (Diwrej Hajomim) — Księgi Kronik, także nazwa kroniki. [przypis tłumacza]

Dixerat (…) soporem — Vergilius, Aeneida, VIII, 387, 392. [przypis tłumacza]

Dixi in corde meo de filiis hominum (łac.) — Koh 3, 18: „Rzekłem w sercu mym o synach ludzkich”. [przypis tłumacza]

Dixit Dominus (łac.) — „Powiedział Pan” (Ps 109.) [przypis tłumacza]

djins (ang.) — dżinny, dobre lub złe duchy w kulturze arabskiej. [przypis tłumacza]

dławiący lęk mówił ludziom, że to dopiero początek — μείζονα δὲ τῶν ἑκάστοτε τολμωμένων τὴν ἐπὶ τοῖς ἀπειλουμένοις ἀνάτασιν (N), μετάστασιν (D); inni tłumacze ściślej trzymali się oryginału, według mnie ze stratą kolorytu. [przypis tłumacza]

długie mury — zbudowane za Peryklesa w latach 461–457; dwa ramiona, długości prawie 8 km, północne i środkowe, łączyły port Pireus z miastem, a droga z Faleronu do Aten zabezpieczona była trzecim ramieniem, południowym. [przypis tłumacza]

długowełniste barany — Moneta z czasów św. Ludwika, tak nazywana dla wybitego na niej Baranka Bożego, z napisem: Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis! [Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata, zmiłuj się nad nami; red. WL]. [przypis tłumacza]

dłużny będę Apollinowi nową ofiarę dziękczynną — jedną ofiarę winien za ocalenie życia na wojnie, drugą za los szczęśliwy, jaki mu Cyrus gotuje. [przypis tłumacza]