Stanisława Przybyszewska

Ur.

1 października 1901 w Kraków

Zm.

15 sierpnia 1935 w Gdańsk

Najważniejsze dzieła:

Sprawa Dantona (1930), Thermidor, Dziewięćdziesiąty trzeci

Dramatopisarka, powieściopisarka, tłumaczka i malarka. Była córką dwojga artystów, Anieli Pająk i Stanisława Przybyszewskiego, ze związku pozamałżeńskiego, co rzutowało na jej dzieciństwo i młodość. Aniela Pająk była dobrze wykształconą malarką, pochodziła jednak z niższych warstw mieszczaństwa, co sprawiło, że jej związek z Przybyszewskim uważany był za mezalians. Te dwie okoliczności sprawiły, że po urodzeniu Stanisławy matka z córką wyprowadziły się z konserwatywnej Polski i zamieszkały we Włoszech, a następnie Paryżu.

Gdy Stanisława ma 11 lat, Aniela Pająk umiera. Odtąd opiekuje się nią ciotka, Halina Barlińska (siostra Anieli), i przyjaciele (m.in. rodzina Pawlikowskich, którzy wspierali Anielę w jej wykształceniu). Stanisława wraca do Polski i kończy seminarium nauczycielskie, a następnie odbywa praktyki w klasztorze Niepokalanek w Nowym Sączu, po czym zamieszkuje w Krakowie. W tym okresie wraca do Polski jej ojciec, Stanisław Przybyszewski, który do tej pory nie interesował się córką (ani jej matką). Nawiązują korespondencję, a Stanisława nareszcie nie czuje się tak przeraźliwie samotna jak dotąd. Przeprowadza się do Poznania, gdzie w tajemnicy przed żoną ojca buduje z nim relacje, które ostatecznie zerwie kilka lat później. Zaczyna też publikować pierwsze utwory, w tym tłumaczenia, w piśmie ,,Zdrój"). Cały czas się kształci, interesuje się historią, ekonomią, psychologią, ale też fizyką, w konserwatorium ćwiczy grę na fortepianie. Utrzymuje się z pracy nauczycielki, urzędniczki w dyrekcji poczty oraz prywatnych lekcji języków obcych.

Gdy ojciec wyprowadza się do Gdańska, Stanisława wyjeżdża do Warszawy, do ciotki. Tu poznaje nowe środowisko. Zostaje zatrzymana za rzekome kontakty z (nielegalną już wówczas) Komunistyczną Partią Polski. Przez cztery miesiące przebywa w areszcie, ostatecznie zostaje zwolniona z powodu braku dowodów. Po powrocie zaczyna się ukrywać w podwarszawskim Zalesiu. Odnawia kontakt ze znajomym z Poznania, Janem Panieńskim, z którym biorą wkrótce ślub i zamieszkują wspólnie w Gdańsku. Pochłania ją badanie rewolucji francuskiej, szczegółowo studiuje wydarzenia, czyta nowe interpretacje wydarzeń, szczególnie przekonujące wydają jej się tezy socjalistycznego historyka francuskiego Alberta Mathiez, odrzucającego liberalną i konserwatywną interpretację, w której przywódca jakobinów, Maximilian Robespierre, jest odpowiedzialny za nieuzasadniony terror i winny ,,klęski Rewolucji''.

Po dwóch latach udanego związku zostaje wdową, gdy Panieński umiera na atak serca. Od tej pory zmaga się z narastającymi problemami finansowymi i kryzysem psychicznym. Ma też coraz większe problemy zdrowotne, m.in. wynikające z reumatyzmu, które prowadzą do nadużywania morfiny.

W 1925 r. kończy pierwszą wersję Sprawy Dantona, w której przedstawia własną interpretację wydarzeń z 1794 r., ale też szerszą wizję tego, czym jest rewolucja i jak przebiegają wewnątrz niej konflikty. Pracując nad udoskonaleniem dramatu, pisze jednoaktówkę Dziewięćdziesiąty trzeci i stara się o jej wystawienie --- bez powodzenia.

W 1929 kończy prace nad Sprawą..., jednak mimo zainteresowania samego Leona Schillera sztuki nie udaje się wystawić ani w Łodzi, ani w Warszawie, ani w Berlinie. W 1931 r. trafia na kilka dni na scenę Teatru Wielkiego we Lwowie, gdzie Schiller jest kierownikiem artystycznym, ale zostaje zdjęta z afisza po ataku prawicowych środowisk. Kolejna inscenizacja, w reżyserii Aleksandra Zelwerowicza, nie przemawia do publiczności. Przybyszewska kończy kolejną sztukę pt. Thermidor, którą pisze już po niemiecku, licząc na to, że w Berlinie łatwiej jej będzie zaistnieć ze swymi progresywnymi poglądami niż w coraz bardziej zdominowanej przez prawicę Polsce.

Umiera w nędzy, wycieńczona fizycznie i psychicznie, mając 33 lata.

Dopiero w PRL-u sztuki Przybyszewskiej znajdują uznanie, w l. 60 i 70. są kilkukrotnie wystawiane, a na podstawie Sprawy... Andrzej Wajda kręci głośny film pt. Danton (1983 r.). Również w XXI w. jej sztuki są obecne na scenach, m.in. Teatru Polskiego w Bydgoszczy i Teatru Polskiego we Wrocławiu, a historia jej fascynacji Robespierrem staje się kanwą opery Olimpia z Gdańska Zygmunta Krauzego (libretto Blaise de Obaldia i Krystyna de Obaldia, reż. Jerzy Lach, prawykonanie: 20 XI 2015, Gdańsk, Opera Bałtycka).