Kiedy bohaterka tej ballady zdradza przebywającego poza domem męża, nie ma pojęcia, że stawia pierwszy krok na drodze ku przepaści. Lilije to pełna emocji opowieść o zbrodni i karze, w której na straży sprawiedliwości stają siły nadprzyrodzone.
Lilije (powstałe już w 1820 roku) są jedną z kilkunastu ballad, które Adam Mickiewicz zamieścił w swoim debiutanckim tomie Ballady i romanse z 1822 roku. Wydane w Wilnie Ballady i romanse uważane są za manifest polskiego romantyzmu, a datę ich ukazania się uznaje się za symboliczny początek tej epoki w polskiej sztuce i literaturze.
W tomie znalazły się zarówno ballady poważne, jak i zabarwione ironicznym humorem, a także przypowiastki sentymentalne (których źródeł literackich można upatrywać w dumkach i sielankach). Często występują w nich motywy zaczerpnięte z folkloru. Tak jest w przypadku Liliji, opatrzonych przez Adama Mickiewicza podtytułem Z pieśni gminnej. Inspiracją dla ballady była ludowa pieśń Pani zabiła pana. Opowiada ona o kobiecie, która zdradza przebywającego na wojnie męża, a gdy ten wraca do domu, morduje go, obawiając się, że jej niewierność wyjdzie na jaw (na jego grobie sieje jednak rutę, nie lilie). Adamowi Mickiewiczowi udało się w Lilijach uczynić z tej fabuły historię nie tylko poruszającą i pełną emocji, ale także głęboko metaforyczną. Utwór ma bardzo wyraziste przesłanie moralne i ukazuje metafizyczny związek między dobrem a złem. Lilije zawierają w sobie elementy historyczne, realistyczne oraz fantastyczne, łącząc je ze swobodą charakterystyczną dla romantycznej ballady.
Akcja Liliji została przez Adama Mickiewicza ulokowana w średniowieczu — dowiadujemy się, że mąż głównej bohaterki udał się na wyprawę wojenną na Kijów z królem Bolesławem (Chrobrym lub Śmiałym). Mamy tu więc do czynienia z bardzo lubianym przez romantyków zabiegiem — historycyzmem. Polega on na przeniesieniu fabuły utworu w czasy odległe autorowi. Ale choć akcja ballady rozgrywa się w średniowieczu, to jej temat jest ponadczasowy i uniwersalny. Opowiada ona o naturze zła i konsekwencjach zbrodni. W przedstawionej w Lilijach historii jeden niemoralny czyn pociąga za sobą kolejne. Zaczyna się od niepanowania nad pożądaniem — bohaterka ballady zdradza męża. Następnie bojąc się ujawnienia swego postępku, morduje człowieka, któremu ślubowała miłość i wierność. A choć prześladuje ją wspomnienie dokonanego czynu i obawia się kary, nie czuje jednak skruchy i żalu. Przeraża ją nie to, co zrobiła, lecz perspektywa odkrycia przez innych jej czynu. Brak skruchy powoduje, że zło może się szerzyć dalej. Kobieta okłamuje własne dzieci, którym zabiła ojca. Kiedy bracia męża przybędą go szukać, ich także okłamie. I ponownie ulegnie pożądaniu, romansując z braćmi swojej ofiary. Bracia także zostają wciągnięci w krąg występku. Zamiast starać się poznać prawdę o zniknięciu brata, flirtują z jego żoną, a w końcu, powodowani namiętnością, stają do wzajemnej, bratobójczej walki.
Lilije kryją w sobie bogatą warstwę symboliczną. W tekście trzykrotnie pojawiają się tytułowe lilie. Są to kwiaty symbolizujące niewinność i czystość, a zatem przeciwieństwo tego, co reprezentuje sobą bohaterka ballady — rozpustnica, zdrajczyni, mężobójczyni. To, że kobieta, pragnąc zamaskować swój czyn, sadzi na grobie ofiary właśnie lilie, wydaje się dodatkowym szyderstwem z cnoty. Podobnie jak to, że bracia zmarłego właśnie z tych kwiatów plotą wianki, których urodę oceniając, kobieta ma dokonać wyboru nowego męża. Choć czynią to nieświadomie, nie zmienia to jednak faktu, że skalali braterskie więzi i sprofanowali grób. Po raz trzeci lilie pojawiają się w finale ballady — wyrastają w miejscu cerkwi, w której miało dojść do zaślubin morderczyni z jednym z braci ofiary. W Lilijach Adama Mickiewicza, jak w wielu innych utworach romantycznych, przyroda staje się wykładnią i narzędziem ludowej moralności. A moralność ta wymaga, aby każda zbrodnia doczekała się kary. Jeśli ludzie nie dokonają sądu i nie wydadzą wyroku — uczyni to sama natura. To dzięki liliom wyrosłym na grobie powraca upiór zamordowanego męża. Żona przyzywa go nieświadomie, kiedy bierze w dłonie wianek, symbol czystości i niewinności panny młodej — uwity z kwiatów, które posadziła dla zamaskowania swojej wiarołomności i zbrodni. Kiedy pojawia się upiór, wszyscy poznają prawdę, a chwilę później cerkiew zapada się pod ziemię, niczym biblijna Sodoma i Gomora. Warto zwrócić uwagę na ten motyw — kara spotyka całą społeczność, nie tylko mężobójczynię i jej zalotników. Czy nie jest to niesprawiedliwe i okrutne? Dlaczego konsekwencje czynów kilku osób ponoszą wszyscy? Należy zatem postawić pytanie: czy rzeczywiście obecni w cerkwi goście weselni są bez winy? Zapewne znajduje się wśród nich także pierwszy kochanek wiarołomnej żony, a może jest ich kilku? A co z dziećmi, które „zapomniały ojca”? Co z pozostałymi mieszkańcami okolicy? Może nie tyle nie znali prawdy, ile nie chcieli jej poznać? Odwracanie oczu od grzechu to także grzech. Zło rozrasta się niczym chwast, musi więc zostać powstrzymane i dosłownie wyrwane z korzeniami. Dlatego cerkiew zapada się pod ziemię, pochłaniając wszystkich, winnych i niewinnych. Zdarzenie to ma wymiar nie tylko etyczny, ale także metafizyczny. Przywraca naturze ład, zaburzony przez najbardziej sprzeczny z naturą czyn — odebranie życia. Wyplenione zostały chwasty grzechu, w ich miejscu wyrastają lilie. Oznaczają triumf prawdy, sprawiedliwości i zwycięstwa dobra nad złem.
Interpretując Lilije Adama Mickiewicza, warto też zwrócić uwagę na występującą w balladzie postać Pustelnika. Pustelnik ma wiedzę o sprawach życia, śmierci, duchowości. Reprezentuje zatem figurę mędrca. Pełni też rolę spowiednika, któremu morderczyni wyznaje, co uczyniła. Jego osąd moralny jest jednoznaczny. Pustelnik potępia czyn kobiety i przeraża go, że nie odczuwa ona skruchy. Ale — tak jak katolicki ksiądz spowiednik — zachowuje dla siebie wiedzę o tym, co się stało; nie wydaje sekretu, nie ingeruje w wydarzenia. Pustelnik występujący w Lilijach jest jednak kimś więcej niż mędrcem i powiernikiem sekretów. Dysponuje wielką mocą — wie, jak przywołać zmarłego. Jest zatem kimś w rodzaju pogańskiego czarownika, ogniwem łączącym świat ludzi ze światem nadprzyrodzonym.
Lilije to utwór od pierwszych strof przepojony nastrojem niesamowitości i grozy (co bardzo charakterystyczne dla ballad romantycznych), a jednocześnie niezwykle emocjonalny. Narracja jest dynamiczna, wręcz nerwowa, urywana, niczym oddech zagrzebującej pośpiesznie zwłoki morderczyni. Adam Mickiewicz osiągnął taki efekt, umiejętnie dobierając środki literackie. Utwór podzielony jest na strofy, ale mają one nieregularną liczbę wersów. Większość z nich napisana jest siedmiozgłoskowcem, lecz w dialogach zdarzają także wersy znacznie krótsze, co wpływa na rytm ballady, budując jej nerwowe tempo. Występują zarówno rymy parzyste, jak krzyżowe. Bogate środki stylistyczne służą nadaniu plastyczności opisom i tworzą pożądaną przez poetę atmosferę. Istotne są zwłaszcza epitety („podziemnym woła głosem”, „Ciemno, wietrzno, ponuro”) oraz porównania. Porównania i anafory wpływają na dynamikę i rytm opowieści, bywają zresztą zestawianie razem: „A on już leży w grobie, / A nad nim kwiatki rosną,/ A rosną tak wysoko, / Jak on leży głęboko.” Liczne wykrzyknienia także dodają dynamizmu i emocji: „Ha! ha! mąż się nie dowie! / Oto krew! oto nóż!”. W tekście znajdziemy też wiele metafor: „Byleby moję zbrodnię / Wieczysta noc powlekła”, „droga cnoty śliska”, „twarda wieczności brama”. Historię opowiada trzecioosobowy, wszechwiedzący narrator — mamy zatem do czynienia z liryką pośrednią. Szczególny zapis nazwy tytułowych kwiatów oddaje brzmienie w czasach Mickiewicza tego słowa (trzysylabowego: li-li-je), co znajduje odzwierciedlenie w rytmie wiersza.
Od strony gatunkowej Lilije to typowa ballada i jako taka zawiera cechy różnych rodzajów literackich — liryki, epiki i dramatu (ballada jest bowiem gatunkiem synkretycznym). Sam termin „ballada” odnosił się początkowo do pieśni tanecznej, a wywodzi się od włoskiego słowa ballare — tańczyć. Normy ballady jako gatunku literackiego skrystalizowały się na przełomie XIV i XV wieku. Ballady mają układ stroficzny, cechują się melodycznością i rytmicznością i zazwyczaj występują w nich rymy i paralelizmy (elementy liryczne). Opowiadają o wydarzeniach, które przedstawiane są przez trzecioosobowego i wszechwiedzącego narratora (element epicki), zawierają też elementy dialogu (element dramatyczny). Są opowieścią osnutą wokół jednego, wyrazistego wątku i mają jasno zarysowany konflikt. Najczęściej występują w nich dwaj, trzej główni bohaterowie, pozostali to postaci epizodyczne, zlewające się z tłumem. Spopularyzowana dzięki Mickiewiczowi ballada stała się jednym z ulubionych gatunków polskich romantyków.
Lilije Adama Mickiewicza wpisują się w ciąg opowieści o winie i karze, obecny w kulturze i literaturze od jej zarania po dzień dzisiejszy. Motyw ten znajdziemy w Biblii, w mitologiach i w folklorze. Znajdziemy u Shakespeare'a (Makbet, Tytus Andronikus) i u Dostojewskiego (Zbrodnia i Kara, Bracia Karamazow). Znajdziemy go w arcydziełach literatury i w powieściach brukowych, na płótnach wielkich mistrzów i w marnych filmach. Galeria zbrodniarzy i ich uczynków jest bogata i różnorodna, fascynacja nimi niezmienna od wieków, a pytanie o naturę zła i jego konsekwencje dla człowieka pozostaje zawsze aktualne.
Ballada Lilije Adama Mickiewicza jest dostępna jako e-book w formatach EPUB i MOBI, a także jako plik PDF. Utwór jest lekturą obowiązkową w liceach i technikach i został opracowany redakcyjnie, w tym opatrzony przypisami, z myślą o uczniach i uczennicach. Zamieszczony na stronie Wolnych Lektur audiobook Lilije czyta Katarzyna Misiewicz.
