Balladyna

Czy jedynie dobro tworzy historię? W utworach Słowackiego nie znajdujemy jednoznacznie twierdzącej odpowiedzi na to pytanie. Dotyczy to nie tylko późniejszego okresu twórczości poety, kiedy sformułował on koncepcję „odrodzenia przez krew”, jakie dokonuje się zarówno w życiu jednostek, jak i poszczególnych narodów. Odnosi się to również do Balladyny — dramatu o władzy, kosztach awansu społecznego i o tym, jak się pisze historię.

Balladyna jest lekturą szkolną w klasach VII–VIII szkoły podstawowej. Wydanie udostępnione przez Wolne Lektury zawiera przypisy opracowane specjalnie dla uczennic i uczniów.

Akcja Balladyny Juliusza Słowackiego toczy się w okresie prasłowiańskim, „za czasów bajecznych, koło jeziora Gopła” i trwa cztery dni. Świadkiem wydarzeń i ludzkich działań jest natura, której siły w znacznym stopniu wpływają na atmosferę utworu i jako deus ex machina wkraczają na scenę w finale, aby wyrównały się rachunki krzywd. Imię tytułowej bohaterki nawiązuje do ballady — gatunku literackiego, w którym pojawiają się elementy fantastyki i baśni oraz odniesienia do wierzeń ludowych. Elementy te wprowadzone zostały do utworu Słowackiego za sprawą postaci królowej jeziora Gopło, nimfy Goplany.

Goplana zakochuje się w pochodzącym ze wsi Grabcu. Ten jednak spotyka się z Balladyną — jedną z dwóch córek ubogiej wdowy. Z pomocą swoich magicznych pomocników Skierki i Chochlika kierowana zazdrością Goplana postanawia sprowadzić do chaty wdowy księcia Kirkora i sprawić, aby zakochał się w jej rywalce. Polecenie Goplany jest jednak nieprecyzyjne: nie wskazuje Skierce, którą z dziewcząt ma otoczyć czarem, by ujęła ona serce księcia. W ten sposób niespełniona miłość Goplany staje się zalążkiem wielu zawikłań w losach ludzkich, a w konsekwencji — szeregu nieszczęść. Kirkor zaczyna żywić uczucie do obu sióstr, jest zauroczony zarówno Balladyną, jak i Aliną — nie potrafi dokonać wyboru, którą z nich poślubić. Wdowa (której ten pomysł do ucha wyśpiewał Skierka) proponuje sposób na rozstrzygnięcie jego dylematu: ta z dziewcząt, która pierwsza wróci z lasu z pełnym dzbanem malin, zostanie żoną Kirkora. Wygrywa Alina, ale kierowana zazdrością Balladyna zabija swoją siostrę. Jest to pierwsza popełniona przez nią zbrodnia. W efekcie tego zdarzenia morderczyni poślubia księcia.

Ku niezadowoleniu Balladyny, książę Kirkor zrzeka się tronu, gdy społeczność pragnie obwołać go nowym suwerenem. Pragnie on odsunięcia od władzy bezlitosnego króla Popiela IV i przywrócenia prawowitego władcy Popiela III, ukrywającego się w lesie pod postacią Pustelnika.

Główne bohaterki, Balladyna i Alina, są opisane na zasadzie kontrastu: Balladyna jest brunetką o czarnych oczach i uosabia zło, natomiast jasnowłosa, niebieskooka Alina ucieleśnia dobro. Alinę cechuje uczciwość, pracowitość, prostolinijność, szacunek do matki i miłość do rodziny. Tymczasem żona Kirkora okazuje się próżna, leniwa, niewierna, co więcej, wypiera się własnej matki, aby zatuszować swe gminne pochodzenie i łatwiej wtopić się w społeczne struktury władzy. Skutecznie ukrywa kolejne popełniane przez siebie zbrodnie. Ostatecznie Balladyna zostaje ukarana — ginie od uderzenia pioruna. Spełnia się ludowa mądrość mówiąca o tym, że nie ma winy bez kary.

W swym procesie twórczym Słowacki wyraźnie inspirował się dramatami Szekspira, zwłaszcza Makbetem: w Balladynie początkowo zło triumfuje nad dobrem, żądza władzy i rywalizacja doprowadzają do kolejnych tragedii, a autor dokładnie studiuje psychikę mordercy. Utwór zawiera elementy tragizmu, jak i groteski (ten ostatni ton pojawia się przede wszystkim w scenach z Grabcem), a świat rzeczywisty nieustannie przenika się ze światem fantastycznym, co również cechuje dramat szekspirowski.

Juliusz Słowacki przedstawia wiarygodne sylwetki zarówno dobrych i złych, moralnych i niemoralnych bohaterów. Obok wątków baśniowych w dramacie występują motywy z legend. Najistotniejszym z nich jest nawiązanie do opowieści o Popielu: korona Popielów stanowi ważny dla rozwoju fabuły — a przy tym symboliczny — rekwizyt. Autor Balladyny kilkukrotnie nawiązuje do innych słynnych utworów. Plan Pustelnika mający na celu sprawdzenie wierności małżeńskiej Balladyny, czyli wysłanie jej zamkniętej skrzyni, stanowi popularny motyw, znany również z mitologicznej opowieści o puszce Pandory. W dramacie znajdujemy również dialog z balladą Adama Mickiewicza Świtezianka, w której także występuje tajemnicza nimfa wodna. Natomiast plama z krwi widoczna na czole Balladyny została zaczerpnięta z Pisma Świętego — Bóg naznaczył w ten sam sposób biblijnego bratobójcę Kaina. Co więcej, można dostrzec odniesienie do kulminacyjnej sceny z Króla Edypa Sofoklesa w scenie sądu sprawowanego przez Balladynę-władczynię, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i prawa wydającej jeden za drugim wyrok śmierci za popełnione zbrodnie, a mającej przy tym świadomość, że w istocie wypowiada wyrok na swą własną głowę. Jest to nawiązanie przez odwrócenie: Edyp sądził sprawiedliwie, nie mając świadomości, że skazuje sam siebie, a ujawnienie tej prawdy stało się momentem tragicznym, strącającym go w otchłań rozpaczy i klęski wszelkich życiowych usiłowań. Balladyna przeciwnie: wie, kto jest winny, a wydaje sądy, ujęta w sztywne karby litery prawa i usilnie nakłaniana przez Kanclerza do pełnienia swej powinności.

Juliusz Słowacki napisał Balladynę w Genewie w 1834 r., dedykując ją Zygmuntowi Krasińskiemu — „kochanemu poecie ruin”. Pięć lat później, w 1839 r. w Paryżu utwór został wydany po raz pierwszy. Balladyna to dramat w pięciu aktach. Pod względem gatunku jest tragedią — bohaterowie toczą wewnętrzny spór między tym, co pragną osiągnąć, a tym, co niesie im los, przy czym są skazani na życiowe niepowodzenie. Utwór Słowackiego jest jednym z najważniejszych dzieł epoki romantyzmu.