Współczesny świat przesiąknięty jest niepokojem i lękiem o przyszłość. Boimy się skutków katastrofy klimatycznej, konfliktów zbrojnych i tego, że skutki postępu technologicznego wymkną się spod ludzkiej kontroli. Choć świat, w którym żył i tworzył Kazimierz Przerwa-Tetmajer był pod wieloma względami zupełnie inny niż nasz, to panujące wówczas nastroje bywały zaskakująco bliskie dzisiejszym, o czym można się przekonać, czytając ten wiersz.
Hymn do Nirwany jest pełnym rozpaczy i poczucia bezsilności wołaniem o ratunek. Kazimierzowi Przerwie-Tetmajerowi udało się doskonale oddać dekadencką atmosferę zniechęcenia, pustki i braku nadziei. Dekadentyzm to nurt światopoglądowy i artystyczny związany ze zbliżającym się końcem XIX wieku i towarzyszącymi mu uczuciami niepokoju, lęku, zagrożenia. Termin pochodzi z języka francuskiego — decadence oznacza schyłek, „chylenie się ku upadkowi''. Podmiot liryczny Hymnu do Nirwany jest głęboko rozczarowany i wyczerpany wszystkim: ludźmi, cywilizacją, życiem i samym sobą. Egzystencja jest dla niego udręką, a nirwana jawi się jako jedyna szansa na ukojenie i spokój. Ale czym ona właściwie jest i jak rozumiał ją autor adresowanego do niej wiersza?
Podobnie jak wielu artystów Młodej Polski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer był zafascynowany kulturą Indii. Z tego właśnie kręgu kulturowego wywodzi się termin „nirwana'', w dosłownym tłumaczeniu oznaczający „zgaśnięcie''. W buddyzmie i hinduizmie pojęcie to oznacza stan wolności i braku cierpienia, jaki człowiek może osiągnąć dzięki praktykom duchowym. Źródłem cierpienia jest niewiedza, powodująca tzw. splamienia karmiczne, które skazują duszę na odradzanie się w kolejnych wcieleniach (buddyzm i hinduizm głoszą, że dusze reinkarnują — wędrują, odradzając się po śmierci w innym ciele). Osiągnięcie nirwany oznacza uwolnienie się od cyklu narodzin i śmierci i doświadczenie doskonałej formy istnienia pozbawionego cierpienia i emocji. Nie jest jednak stanem nicości i zaniku świadomości, choć często tak właśnie jest rozumiane przez ludzi Zachodu, nierozumiejących dobrze buddyjskich i hinduistycznych konceptów. Na gruncie europejskim termin „nirwana'' rozpowszechnił Artur Schopenhauer, filozof, którego idee były bardzo popularne wśród modernistycznych artystów. Potocznie pojęcie to jest używane jako alegoria stanu oderwania od rzeczywistości i zawieszenia między życiem a śmiercią. W takim też znaczeniu używa go Tetmajer w Hymnie do Nirwany
Hymn do Nirwany ukazał się drukiem w 1894 roku, wchodząc w skład drugiego tomu Poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Autor nazwał swój utwór hymnem i rzeczywiście wiersz ma cechy charakterystyczne dla tego gatunku. Jest skierowany do konkretnego adresata — spersonifikowanej Nirwany. Ma podniosły, patetyczny nastrój, który poeta osiągnął, stosując długą miarę wierszową (czternastozgłoskowiec), inwersję oraz archaizację języka. Wiersz nie jest podzielony na strofy, ale ma bardzo regularną budowę. Podmiot liryczny wiersza ujawnia swoją obecność, używając czasowników w pierwszej osobie liczby pojedynczej, mamy więc do czynienia z przykładem liryki bezpośredniej. Kazimierz Przerwa-Tetmajer zastosował w Hymnie do Nirwany liczne środki stylistyczne. Odnajdujemy apostrofy („podnoszę głos do ciebie, Nirwano''), epitety („nikczemne twarze'', „błędny wzrok'') oraz liczne metafory („Niech otchłań klęsk i cierpień w łonie się twym pogrzebie''). Stosując hiperbole, jak np. „Oto mi ludzka podłość kałem w źrenice bryzga'' poeta nadał wierszowi bardzo ekspresyjny, a zarazem obrazowy charakter. W utworze można dostrzec elementy estetyki brzydoty, prekursorskie wobec turpizmu, który w literaturze polskiej pojawi się za kolejne pół wieku. Hymn do Nirwany zarówno formą, jak i nastrojem nawiązuje do utworów religijnych. Struktura i język wiersza kojarzą się z katolickimi litaniami adresowanymi do świętych, Matki Boskiej czy Jezusa Chrystusa, tyle tylko, że powtarzane tradycyjnie w litaniach zwroty „zmiłuj się nad nami'' lub „módl się za nami'' zostają zastąpione zawołaniem „Nirwano!''. Sparafrazowany fragment Modlitwy Pańskiej — „I przyjdź królestwo Twoje na ziemi, jak i w niebie'' jest klamrą zamykającą utwór. Monotonna melodia całości kojarzyć się może zarówno z chrześcijańską modlitwą, jak również z buddyjską mantrą.
Hymn do Nirwany to modlitwa na miarę końca XIX wieku — wypełnia ją nie wiara, lecz zwątpienie i rozpacz, które uleczyć może tylko niebyt. Podmiot liryczny utworu reprezentuje człowieka głęboko rozczarowanego i wyczerpanego egzystencją. Pragnie uciec, pogrążyć się w pustce, zapomnieć o wszystkim — o ideałach i autorytetach na równi z niesprawiedliwością, brzydotą i okrucieństwem ludzkiego świata. Nie widzi szansy wpływania na rzeczywistość i zmieniania jej na lepsze. Błaga o ratunek, o ulgę. Ale ze swoją prośbą nie zwraca się do chrześcijańskiego Boga, lecz do obcej kulturowo Nirwany. W utworze Kazimierza Przerwy-Tetmajera ujawnia się tym samym kryzys wiary i tradycji. Wątki krytyki religijnej nie były rzadkością w twórczości literackiej Młodej Polski — artyści tego okresu lubili poddawać w wątpliwość zastane i powszechnie uznawane przez społeczeństwo wartości, nie bali się kontrowersji ani nawet oskarżeń o bluźnierstwo.
Dekadencka atmosfera końca XIX wieku prowadziła do postaw skrajnych — z jednej strony wywoływała apatię i melancholię, ale z drugiej — skłaniała do buntu, kwestionowania społecznych norm, przekraczania granic. Dekadenci często próbowali oderwać się od egzystencjalnej beznadziei za pomocą alkoholu, narkotyków i seksualnej ekstazy. Chętnie sięgali po wywołujący halucynacje absynt. Były to sposoby osiągnięcia Nirwany drogą na skróty, co z góry skazywało je na porażkę. Środki te dostarczały wprawdzie ulotnych chwil zapomnienia, a nawet metafizycznego uniesienia, ale nieuchronny powrót do rzeczywistości był bolesny, a poczucie pustki i bezsensu egzystencji tylko się pogłębiało. Rozbuchane życie erotyczne w połączeniu z brakiem środków skutecznie chroniących przed zakażeniami przenoszonymi drogą płciową prowadziło do rozprzestrzeniania się chorób wenerycznych. Ich ofiarą padło wielu młodopolskich artystów wraz z ich rodzinami — taki los stał się udziałem także Kazimierza Przerwy-Tetmajera oraz jego syna, którego choroba i alkoholizm doprowadziły do samobójczej śmierci.
Pesymizm Tetmajera i innych dekadentów miał w sobie elementy profetyczne, którym trudno zaprzeczyć. Nie doszło może do wieszczonego przez dekadentów upadku cywilizacji europejskiej, ale jakiś jej rozdział kończył się nieodwołalnie. Początek wieku XX przyniósł I wojnę światową i zastosowane po raz pierwszy w historii metody masowego zabijania, takie jak gazy bojowe. A przecież najgorsze miało dopiero nadejść. Kazimierz Przerwa-Tetmajer przeżył I wojnę światową i zdążył doświadczyć II wojny. W 1940 roku ciężko chory poeta został wyrzucony przez okupujących Warszawę hitlerowców z Hotelu Europejskiego, gdzie mieszkał przez ostatnie kilka lat, utrzymywany przez ludzi dobrej woli. Zmarł w szpitalu kilka dni po opuszczeniu hotelu. Jego koniec nie był wprawdzie tak głęboko tragiczny, jak opisał to Tadeusz Różewicz w wierszu Kazimierz Przerwa-Tetmajer (gdzie poeta, wyciągnięty przez przechodniów z zaspy śnieżnej, umiera nierozpoznany), ale bez wątpienia był to koniec ogromnie samotny i smutny. Czy dusza poety doświadczyła po śmierci upragnionej Nirwany?
E-book Hymn do Nirwany Kazimierza Przerwy-Tetmajera dostępny jest w formatach EPUB i MOBI, oraz jako PDF.
