- Alkohol: 1
- Asceta: 1
- Burza: 1
- Cud: 1
- Dom: 1
- Duma: 1
- Dziecko: 1
- Historia: 1
- Kara: 1
- Kobieta: 1
- Król: 1
- Los: 1
- Małżeństwo: 1
- Matka: 1
- Mąż: 1
- Mężczyzna: 1 2 3 4
- Miłość niespełniona: 1
- Młodość: 1
- Morze: 1
- Noc: 1
- Obowiązek: 1
- Obyczaje: 1
- Okrucieństwo: 1
- Pamięć: 1 2
- Patriota: 1 2 3
- Pijaństwo: 1
- Podstęp: 1
- Poeta: 1
- Poświęcenie: 1
- Pozycja społeczna: 1 2
- Proroctwo: 1
- Przemiana: 1
- Przemijanie: 1
- Przyjaźń: 1
- Przysięga: 1 2
- Religia: 1
- Sława: 1
- Sługa: 1 2
- Spotkanie: 1 2 3
- Strach: 1
- Syn: 1 2
- Tęsknota: 1 2
- Ucieczka: 1
- Uczta: 1 2
- Wiadomość: 1
- Wierzenia: 1 2
- Więzienie: 1
- Władza: 1
- Woda: 1
- Wojna: 1
- Wrażliwość: 1
- Wychowanie: 1
- Zemsta: 1
- Żołnierz: 1 2
AnafielasPieśń z podań Litwy
Pieśń trzecia i ostatnia.[1] Witoldowe boje
Witoldowe boje
I
1
Dlaczego duchem po rodzinnéj ziemi
Błądzę ja zawsze, rozkopując groby,
I szukam życia zgasłego pod niemi[2],
Życia wśród prochów, śmierci, wśród żałoby?
5
Dla czego idę ze świata upiorem[3]
Na Anafielas, gdzie naddziadów[4] cienie,
Z łukiem na plecach, a w rękach z toporem,
Z siwemi brody[5], siadłszy na kamienie,
Płaczą i patrzą ku rodzinnéj stronie
10
Sparłszy[8] na oręż spracowane dłonie,
Sparłszy na ręce piersi bez oddechu?
Dla czego duch mój nie pójdzie z żywemi[9]
Życiem dzisiejszém[10] serca rozweselać,
15I bujać z niemi, i rozśmiać[11] się z niemi,
I ich roskosze[12] i radość podzielać?
Dla czego w górę zwracam tęskne oczy,
i szukam duchów, co w nieba wzleciały,
W kraj nieśmiertelny, smutny a uroczy?
20Dla czego z niemi i w nim żyję cały?
Poeta, Historia, PamięćDla czego w pieśni umarłych, co ludzi
Piersi nie grzeje, serca nie porywa,
Wiecznie się głos mój wysila i trudzi,
I ledwie ustał, znowu się odzywa?
25
Czemu sam jeden na Anafiel lecę,
Na próżno ciągnąc zimny lud do siebie;
Wskazując przeszłość, stary ogień niecę,
Sam tylko, Litwo, mając łzy dla ciebie?
Czemu?? — nie powiém, i wy nie powiécie[13],
30Bo nikt z was nie wié[14] słowa téj zagadki:
Z piastunki ręku[15] czemu drobne dziécię,
Płacząc, się ciągnie do grobu swéj matki?
Matką mi — przeszłość, a piastunką — życie.
II
MorzeO morze! sine morze! kto nad cię piękniejszy?
35Z wszystkich Stwórcy objawień kto większy od ciebie?
Nic twych wdzięków nie zgasi, wielkości nie zmniejszy;
Piękneś w obliczu ziemi i piękne przy niebie,
I wielkie, i ogromne, jakby Bóg cię stworzył,
Aby wieczność wystawił[16], ludzi upokorzył.
40
Czy słońce się przegląda w twéj zielonéj fali,
I, topiąc swe promienie w przezroczyste głębie,
Stem[17] barw ciebie ubiera, płomieniem zapali,
Lub maluje, jak opal, jak szyje gołębie,
Czy noc czarna zapadnie, Menes[18] wejdzie blady,
45I strugą światła śrébrną[19] wysypie swe ślady,
Ty zawsze wielkie, piękne, ty zawsze cudowne!
Oko ludzkie, co na twych przestrzeniach spoczywa,
Drogie myśli z twych głębin, obrazy czarowne,
Droższe pereł, korali, nurzając, dobywa;
50A ucho twego głosu słuchając zdumiałe[20],
Zda się słyszy, jak w niebie nócą[21] Bożą chwałę.
Ciche, tyś wielkie, straszne w swoim majestacie,
W lazurem, zielonością wyszywanéj szacie;
Zburzone, ty falami bijąc brzeg zszarpany,
55Rycząc, z wnętrzności białe wyrzucając piany,
Trwogą napełniasz serce, duszę niepokojem,
Jakbyś ziemię pochłonąć chciało w łonie swojém.
Morze! czemuż ten, co cię pokochał namiętnie,
Jak piérwszą miłość w duszy, pamięć twoję[22] chowa,
60I wspomina o tobie z uniesieniem, smętnie?
We snach ku twoim brzegóm[23] zwraca mu się głowa
I serce na szmer fali podnosi się twojéj,
A w oczach wciąż twa wielkość i piękność mu stoi?
III
Chmurne niebo nad głowami,
65Żółte piaski naokoło,
W dali szumi bałwanami[24]
Sine morze burzą wzdęte,
Wyżéj Świętéj Góry czoło,
Sosnowym wiankiem opięte,
70
Chmury lecą po niebiosach.
Po ziemi piasku tumany,
Wiatr w sosen zielonych kosach[25]
Wyje burzą rozpasany,
I zaszumi gdzieś na chmurze,
75To na morzu, to na górze.
Znowu cicho, znowu fale
Konają na piasków łonie,
Chmury toczą się wspaniale,
Sosny zgięte wznoszą skronie,
80Cisza wkoło, którą zrywa
Ptaków gromada krzykliwa.
Lecz już znowu ryczy morze,
Piaski z brzegów wiatr rozprasza,
Chmury rozrywa i porze[26],
85Sosen gałęzie podnasza[27],
Lecz nie słychać w burzy ryku
Sosen szumu, ptaków krzyku.
Wieczór chmurami odziany,
Już zachodnie gasną zorze
90Blaski krwawemi[28]; bałwany,
I dalekie błyszczy morze,
A na górze zza gęstwiny
Dym się w niebo podniósł siny.
Na górze, w sosnowym wianku,
95Bieleją mury świątyni;
W niéj goreje bez ustanku
Ogień Litewskiéj Bogini;
Dwanaście dziewic swojemi
Tli go rękoma białemi.
100
I nieraz żeglarz zbłąkany,
Gdy burza z łodzią szaleje,
Wierzch góry w sosny odziany,
Ogień, co na górze tleje,
I Bóstwo wzywa w rospaczy[29],
105Aż znak wybawczy zobaczy.
Pusto; na niebios przestworzu
I ptak jeden nie przeleci;
Łódź nie czernieje na morzu;
Na ziemi w piasków zamieci
110Duchy szalonemi skoki[30]
Na Bałtyk lecą széroki.
I znowu wiatr się uśmiérza,
Chmury rzadnieją[31] nad głową,
I wolniéj fala uderza
115W żółtą mieliznę piaskową,
Ptaki nad morze wzleciały
A sosny szumieć przestały.
Czyjaż tam suknia bieleje
Na wydmach piasku w oddali?
120Wiatr jasnym fartuszkiem wieje.
Czy to bóstwo wyszło z fali?
Czy to Bałtyku królowa[32],
Po kochanku płacze wdowa?
Czy to morza córa biała
125Zbiera rozpierzchłą drużynę,
Którą burza rozsypała,
Bijąc o brzeg fale sine?
Czy zbiera rybki, co drgają,
Na piasku wody czekają?
130
Czy to Praurma[33] góry swojéj
Idzie kapłanki odwiedzić?
Służby, co w świątyni stoi,
Tajemne kroki dośledzić?
Praurma, co na Litwy niebie
135Nie zna możniejszéj nad siebie?
Nie bóstwo to, nie duch morza,
Żmudzka to idzie dziewczyna,
Widymuntówna to hoża,
Bojara córka jedyna,
140
Wejdalotka z Świętéj Góry
Śpieszy pod ołtarza mury.
Na głowie wianek ruciany,
Na szyi sznur bursztynowy,
Rąbek[34] biały spływa z głowy,
145Fartuch w dzwonki obszywany,
A koszulka z lnu żmudzkiego,
Jak piana morska białego.
Noc, StrachNiespokojna — noc zachodzi,
Gasną zorze, duchy wstają,
150Z morza na spróchniałéj łodzi
Już topielce przybijają,
I po brzegach wyć poczęli,
Pastwę[35] ciągną do topieli.
Duchy nocy już głosami
155Ptaków krzyczą, i czarnemi
Skrzydły[36] wioną nad głowami,
Smutne pieśni nócąc[37] ziemi.
Ona śpieszy — noc zapada,
A przed nocą wrócić rada.
160
Już pod górą, a po błoni[38]
Słychać tentent[39] i parskanie:
Jakiś jeździec za nią goni;
Miecz mu brzęczy, a w kołczanie
Pióra strzał zaszeleściały[40],
165A koń parą bucha cały.
SpotkanieOna bieży, on ją goni;
Po piasczystéj[41] lecą błoni;
Ale biały koń wyściga
Coraz dziewczę, coraz bliżéj,
170I jak strzała tylko miga,
Ku niéj prędzéj, ku niéj chyżéj.
Aż ją dognał; ona stała,
Serce biło, twarz pałała;
On jéj w oczy zadziwiony
175Patrzał długo, patrzał śmiało.
— Dziewczę! z któréj idziesz strony?
Co cię w burzę tu zagnało? —
— Córką jestem Widmuntową,
Wejdalotką z Świętéj Góry;
180
Gdy mnie burza, gdy mnie chmury
Na morskim brzegu zastali[44],
I dzień cały zatrzymali.
Teraz wracam do ołtarzy.
185Nie czyń złego, puść mnie, panie!
Bóg podróżnych niech ci zdarzy
Szczęsną drogę, powitanie
W progu zamku, gdy spoźniony[45]
Do dzieci wrócisz i żony. —
190
— O! do zamku mi daleko!
Widmuntówno! nie dziś stanę;
Za siódmą on stoi rzeką,
A gdy wrócę, nie kochaną
Żonę, ale psy, sokoły,
195Powitam w nim, niewesoły. —
I poleciał. Ona stała;
Raz ku górze, dwa ku niemu
Tęskno, smutno spoglądała;
I powoli ku swojemu
200Szła ustroniu, a dumała
Z okiem w ziemi, w myślach cała.
Jasne niebo, znikły chmury,
Żółte piaski złotem świecą,
Na wierzchołek Świętéj Góry
205Stada dzikich ptaków lecą,
I krążąc nad nią wokoło,
Pieśń zaśpiewały wesołą.
Już nie szumi gaj sosnowy,
Morze do snu się kołysze,
210Fala, brzeg całując płowy,
Ledwie szmerem przerwie ciszę.
Światło wkoło, radość wkoło,
W niebie, na ziemi wesoło.
Tam rybacy z siecią płyną
215I pieśniami brzeg żegnają,
Wiosłem wodę porąc[46] siną,
Pieśnióm[47] wtóry wybijają.
Światło wkoło, radość wkoło,
Na ziemi, morzu wesoło.
220
Ale słońce już zapada
Do kąpieli po upale,
Na noclegi ptaków stada
Lecą w jezior ciche fale,
A Święta Praurymy Góra
225Cieniem słoni[48] się ponura.
Tylko na jéj sosen skronie
Jeszcze słońce rzuca blaski;
Stoją w złocistéj koronie,
Ponad morze, ponad piaski
230Harde, smutne wznosząc głowy,
Stróże świątyni Królowéj.
Czyjaż tam suknia bieleje
Na żółtych wydmach w oddali?
Wiatr jéj rąbkiem jasnym wieje.
235Czy to bóstwo wyszło z fali?
Czy to Bałtyku Królowa,
Po kochanku płacze wdowa??
Czy to morza córa biała
Zbiera rozpierzchłą drużynę,
240Co fala powyrzucała,
Bijąc o brzeg fale sine,
I zbiera rybki, co drgają,
Na piaskach wody czekają?
Czy to Praurma góry swojéj
245Idzie kapłanki odwiedzić?
Służby, co w świątyni stoi,
Tajemne kroki dośledzić?
Praurma, co na Litwy niebie
Nie zna możniejszéj nad siebie?
250
Nie bóstwo to, nie duch morza,
Nie Praurma w ludzkiéj postaci;
Biruta, Żmudzinka hoża,
Wraca od rybaków braci,
Z rucianym wiankiem na skroni,
255Z próżnym koszem w białéj dłoni.
Znowu tęskni, znów ją goni
Jeździec na siwym żmudzinie[49];
Niedźwiedzi ma szłyk[50] na skroni,
Burka[51] czarna z ramion płynie,
260Łuk rogowy, miecz u boku,
W ustach uśmiech, duma w oku.
Widmuntówna go ujrzała
I szła daléj — serce biło;
Zrumieniona, w strachu cała,
265W sercu, w uszach jéj tętniło;
Nie widziała, gdy ją witał,
Nie słyszała, gdy zapytał:
— Dokąd? Widmuntówno hoża!
Dokąd poźnym[52] znów wieczorem?
270Już zachodnia gaśnie zorza,
Krucy kraczą ponad borem —
Duchy lecą, widma lecą,
Kaukie[53] złém już okiem świecą! —
— Kapłanką jestem Zniczową,
275
Wejdalotką z Świętéj Góry;
Pod świątyni wracam mury.
Od złych duchów, złego człeka,
Praurmy broni mnie opieka. —
280
— Widmuntówno! pojedź ze mną.
Dość kapłanek ma Prauryma.
W moim zamku pusto, ciemno,
I zaświecić komu nié ma[56];
Zamek smutny, opuszczony —
285Dzieci nie mam, nie mam żony.
Pojedź ze mną. Skarb mój mnogi,
Sług mam wielu, kraj széroki,
Skarby kładnę[57] ci pod nogi,
290Złote wieńce, miękkie szaty,
Kraj mam wielki, dwór bogaty.
Widmuntówno! pojedź ze mną;
Siwy nas uniesie dwoje.
Pod zasłoną nocy ciemną
295W Litwę polecimy moję[60].
Nim się druga noc rozściele,
Na Trokach będzie wesele. —
— O, nie, panie! jam Zniczowa[61],
Wejdalotka z Świętéj Góry;
300A kto przysiąg nie dochowa,
Perkun karze ogniem z chmury;
Kto przysiąg świętych[62] naruszy,
Perkun karze ogniem w duszy.
Porzuć Widmuntowe dziecię.
305Sto na Żmudzi dziewcząt, panie,
Pójdzie z tobą, gdy zechcecie,
Dzielić na Trokach mieszkanie.
Jam piérwszy wianek z méj głowy
Rzuciła w ogień Zniczowy. —
310
— Sto kapłanek ma Prauryma,
Jest tam komu Znicz rozdymać[63];
U mnie w Trokach jednéj nié ma
Domowy ogień utrzymać.
Przysięga, KaraUcieczka będzie tajemną,
315Siadaj na koń i jedź ze mną. —
— O, przed Bogów okiem, panie,
Żaden krok się nie utai.
Przez morski odmęt, otchłanie,
Z głębi lasów, z ludów zgrai,
320Bóg wywlecze przeniewiercę
I piorunem trafi w serce.
Tu mi miejsce, tu przysięga,
Tu mój ojciec, bracia mili,
Tu rodzinnéj rzeki wstęga,
325Tu mi żmudzki ptak mój kwili,
Wszystko moje, kraj mój miły,
Wejdalotkę uwięziły. —
— Litwa, Żmudź — siostry rodzone,
Język bratni, kraj to krewny,
330I dłonie ich połączone,
Los ich nie rozerwał gniewny.
Twa rodzina — mą rodziną.
Siadaj, jedź ze mną, dziewczyno!
Piękny zamek na jeziorze,
335W zamku wesołe komnaty,
Tłumy sług na moim dworze.
Sznury pereł, drogie szaty,
Xiążęcą[64] czapkę na skronie,
Złotą kądziel dam ci w dłonie.
340
Będziesz wieść xiążęce życie.
Wśród sług wesołego dwora,
Śpiewem budzona o świcie,
Śpiewem uśpiona z wieczora,
Na posłanie twe puchowe
345Kładąc od trosk wolną głowę. —
— O, nie, panie! o, nie, panie!
Ja chcę tylko żyć ze swemi.
Za roskosze[65] wszystkie stanie
Roskosz widzenia swéj ziemi.
350Tu mój ojciec siwy żyje,
Tu mój brat z morzem się bije.
Tu dzieciństwa zeszły lata,
Nad morzem muszle zbierała,
Na tym brzegu jam czekała
355W poźną[66] noc rybaka brata,
Tum[67] zrywała piérwsze kwiaty,
Tam w dolinie dym méj chaty. —
Ona bieży, on ją goni;
Próżno dziewczę się wyrywa,
360Po piasczystéj[68] lecą błoni.
Z wiatrem końska igra grzywa,
Burka z wiatrem się poddyma.
Kiejstut dogonił ją, trzyma,
I porywa, na koń sadza.
365— Próżne łzy, Biruto, twoje!
On nie takie staczał boje,
Nie taki łup uprowadza.
Nigdy łzy go nie skruszyły,
Nigdy jęk nie wydarł siły.
370
Leci Kiejstut, a na ręku
Płacze swojéj braci, ziemi,
Płacze, w głośnym lejąc jęku
Żal za rodziną, za swemi,
Płacze sercem i oczyma,
375Płacze dziewczę — płacz nie wstrzyma —
I tak woła: — Bogi moje!
Zwiejcie burzę, gromy ślijcie,
I kapłankę weźcie swoję[69],
I niewolnicę odbijcie! —
380A Bogowie nie słuchali,
Jeździec coraz jechał daléj.
Ona woła: — Ojcze stary!
Wyślij lud twój, sługi, woje,
Na porywcę[70] wzywam kary,
385W obcych rękach dziecię twoje. —
I nie słuchał ojciec stary,
Jeździec sadził przez obszary.
Ona woła: — Bracia moi!
Wy na morzu, wy daleko,
390Nie ujrzycie siostry swojéj.
Siostrę waszą w połon[71] wleką. —
I bracia jéj nie słuchali,
Jeździec coraz leciał daléj.
— Nocy czarna! straszna nocy!
395Nie gaś słońca, niechaj płonie.
Saułe[72]! wzywam twéj pomocy,
Świeć mym bracióm na pogonie;
Gdy mnie szukać się rozbiegą[73],
Wiedź ich prosto śladem jego. —
400
Lecz i słońce nie słuchało,
Nie słuchała noc jéj czarna,
Piaskiem drogę zasypało.
Siwy biegł, jak leci sarna,
Kiedy łowiec[74] za nią w lesie
405Psy i strzały zbójcze[75] niesie.
Ona płacze; łzy jéj biegą,
A za łzami, za lasami,
Ni domku ojca starego,
Morza z złotemi brzegami
410Nie widać, ni Świętéj Góry,
I Praurymy znikły mury.
Wszystko znikło przed jéj okiem,
Wszystko minął jeździec w biegu;
Już na polu gdzieś szérokiém,
415Na nieznanéj rzeki brzegu.
Ona to, co postradała,
Jeszcze w mokrych oczach miała.
IV
O! dzień to wielki, dzień był uroczysty.
Gdy kurzem osunięty, cały krwią oblany,
420Kiejstut na zamek zawitał ojczysty,
A sługa w bramie, z zgiętemi kolany[76],
Z łbem nachylonym, powitał go słowy:
— Kniaziu! do zamku gość nam przybył nowy.
Serce Kiejstuta zatrzęsło się w łonie.
425On przeczuł, jaki gość na zamku świeży;
Więcéj nie pyta, z potu otarł skronie,
Konia porzucił i w świetlicę bieży.
Biruta siedzi na łożu rumiana,
A białą piersią karmi swe pacholę,
430Wstała na nogi przeciw swego pana
Z radośną krasą na wesołém czole.
— Patrzaj, Kiejstucie! syn ci się narodził!
Ty syna chciałeś, masz mieczu[77] dziedzica,
Co, jak ty, będzie w krwi krzyżackiéj brodził,
435Co, jak ty, będzie bicz i nawałnica
Na wrogów Litwy! Weźmij go na ręce
I pobłogosław w imie[78] Bogów Litwy. —
A Kiejstut syna podniósł, i dziecięce
Rysy rozpatrzył[79]. Czy rękę do bitwy,
440Oczy wojaka ma, siły żołnierza?
Patrzy i patrzy, czoło mu jaśnieje.
Dziecię nie płacze na widok rycerza,
Rączki podaje, do niego się śmieje,
Już nie ku matce, ku ojcu swojemu.
445
Na wpół weselem, wpół się smutkiem kraje
Biruty serce — synu[80] jéj małemu
Lepiéj żołnierski uścisk zasmakował
Niżli matczyny; syn już od jéj łona
Wyrwał się, bojów zapachu skosztował;
450Znów będzie samą, znów osamotniona!
Zdjął szłyk[81] i usiadł Kiejstut, i kołysze
W niedźwiedziéj burce na kolanach syna,
A matka patrzy, niespokojna dysze[82],
Oczyma wodzi, serce jéj się ścina,
455Jak Trockie, w mrozy zimowe, Jezioro.
Łzów[83] nie uronisz, Widmuntowa córo,
Ale cię boleść, jak mróz kwiaty, zwarzy,
Dziki swój pazur zostawi w twéj twarzy.
Już do twéj piersi nie zrywać się jemu;
460Ojciec kołysze rękoma twardemi,
A Witoldowi tak lubo[84] małemu;
Lepiéj niż kiedy piersiami białemi
Tyś go karmiła, i piersią kobiécą
Do snu na próżno chciała skleić oczy.
465Patrz, on się śmieje; na powieki lecą
Mary wesołe, sen jakiś uroczy.
Żołnierz, Wojna, SynKiejstut Birutę pocałował w czoło.
— Dzięki ci! Rodź mi takie, jak ten, syny[85].
Trzeba ich Litwie, by stanęli wkoło
470Murem żelaznym bezbronnéj krainy,
Któréj gór, morza, gdy Bogi nie dały,
W piersiach swych synów ma morza i wały;
Trzeba nam ręki i głowy do boju,
Bo długo jeszcze nie będzie na Litwie,
475I nigdy może nie będzie pokoju —
I żyć nam w boju, i umierać w bitwie. —
Mówił, a słowa leciały do ucha.
Ona słyszała, a jakby nie słucha;
Cóś[86] może biedna o swym synu marzy,
480Bo widać myśli na schmurzonéj twarzy.
I nic nie rzekła, nie odpowiedziała,
Syna przyjęła, cisnęła do łona,
Piersi mu białéj do ustek podała;
Dziecię nie wzięło — żółcią zaprawiona.
485
Ilekroć Kiejstut powracał z wyprawy,
Bieżał[87] do syna — piérwszy to syn jego.
Piérwszy raz serce, co w bój wrzało krwawy,
I do dziecięcia zabiło małego,
I biegło, jako łanie ku swym biegą[88].
490
WychowanieA kiedy przybył, nie ściskał dziecięcia,
Ani je tulił, ni pieścił ustami,
Lecz na żołnierza chował pacholęcia,
Grając mu w rogi i dzwoniąc szablami;
Nie chował syna jako ptaka w klatce,
495Co go hodują, aby pięknie śpiewał;
Nie dał kobiétom, własnéj nie dał matce,
A pierś mu męzką[89] prawicą rozgrzewał;
Nosił jak orlę do łowów uczone,
Jako sokoła, co, gdy skrzydła wzrosną,
500
I puści na nie z źrenicą radośną[92],
I pójdzie w górę bujać po obłokach;
Chował go, jako chowają ogary,
Którym krew lizać, mięso szarpać dają,
505Aby, gdy przyjdą do lat, w zgrai staréj
Poszły, za starą nie zostały zgrają;
Chował do boju Witolda młodego,
Na niewygodach, na łowach, na koniu;
A w odpoczynku nie pieśnią kobiécą,
510Ni śpiewem dziewic ucho mu głaskano,
Ale Jaćwieży[93] pieśni mu śpiewano,
Co ogniem idą, ogień w sercu niecą,
I całe życie potém w duszy świecą;
Pieśni o dziadów zapasach szalonych,
515Pieśni o ojców bojach utrapionych!
Niemi[94] młodego karmią bez ustanku,
Niemi do serca ojciec mu kołata.
O! bo najdaléj, co w życia poranku
Do serca pójdzie, w serce się zaszyje,
520Tego nie zetrze wiek, życie nie zmyje,
Tego poźniejsze[95] nie zagaszą lata.
Ledwie zagrzebiesz, na wierzch znów wychodzi,
Człeka odżywia i znowu odmłodzi.
Napróżna[96] praca! Gdy w serce upadnie,
525Myśl czy uczucie pozostanie na dnie
I długie lata, jak koncha[97] perłowa
W przepaściach morza duszy się przechowa.
V
Płyną lata jak fale, wiatr losu je wzdyma,
Płyną falą do brzegu, o brzeg się rozbiją,
530I rozprysnął się bałwan, a po nim nic nié ma!
Trochę piany, którą się suche piaski myją,
Trochę muszli, i rybek, i bursztynu bryła,
Co się wstydząc przed słońcem, do ziemi zaryła.
Czasem fala o brzegi kiedy się rozbije,
535Piany nie pozostawi, nie rzuci bursztynu,
Rozpryśnie się o skały, zimny kamień zmyje
I topielca wyniesie, na postrach dla gminu[98].
Nikt fali nie policzy, fali nie wywróży,
Pogody nie przepowié, nie przepowié burzy.
540
Płyną lata falami na trockiém zamczysku,
I Biruta nie płacze po żmudzkiéj rodzinie,
Wieczór[99] tylko w zachodu jaskrawym odbłysku,
Gdy, jak morze, jeziora świecą fale sinie[100],
Kiedy wody zaszumią, ptak jaki zakwili,
545Ona myślą ucieka do ubiegłych chwili[101],
I wspomina na ojca[102], wspomina na brata,
Na świątynię Praurymy, na ojczyste kraje,
Na pamiątki z innego, z młodzieńczego świata,
Których do szczęścia sercu Biruty nie staje[103],
550Ale nie pójdzie ona za rodziną swoją,
Bo przy łożu Biruty dwie kolebki stoją.
W jednéj kolebce córka śpi z złotemi włosy[104],
I pogląda, jak xiężyc, gdy wejdzie w niebiosy,
555Siejąc po białym świecie srébrzyste promienie;
Jako gwiazda przyświeca nad dolą matczyną;
Przy niéj mroki przyszłości jaśnieją i giną.
W drugiéj kolebce matki i ojca nadzieje,
Młody Witold usypia. To słońce u wschodu
560Jeszcze wielkiémi blaski[107] po świecie nie sieje,
Lecz słońce i olbrzyma rozpoznasz za młodu.
Inaczéj gwiazdy świecą, srébrny xiężyc[108] świeci,
565
I dziecinnych zabawek, jak siostra, nie żąda,
Do zbroi się wyciąga bezsilném[112] ramieniem,
Na miecz ojcowski okiem gorącém pogląda[113],
A gdy biją w lietaury[114], gdy w rogi zadzwonią,
Serce mu skacze małe, drobną klaszcze dłonią.
570
A gdy Kiejstut na wojnę szłyk niedźwiedzi wdzieje,
Kiedy burkę narzuci i wiżos[115] obuje,
Mały Witold do ojca wesoło się śmieje,
Za szyję obejmuje, sukni uwiązuje,
Jak gdyby już chciał dzieckiem[116] dzielić niespokojny
575Zwycięztwa[117] nad Krzyżaki i z Lachami wojny.
— Nie czas jeszcze, Witoldzie! — ojciec mu powiada —
— Nie czas — mówi mu matka — śpij jeszcze spokojny,
Przyjdą i tobie lata, a Litwa ci rada
Da lud zbrojny do ręki i miecze do wojny.
580Śpij w kolebce. Za wcześnie obudzą sąsiady[118],
Wrzawa boju, pożogi i Rusi napady.
Obowiązek, PatriotaŚpij, Witoldzie! Po ojcu miecz wziąwszy skrwawiony,
Nie dasz mu w pochwach drzémać i rdzą się okrywać.
Trzech strasznych wrogów stoi z każdéj Litwy strony,
585Nie będziesz mógł spać wówczas, nie będziesz spoczywać,
Usiąść nie będzie kiedy na ojczystych progach,
Z sokoły, psami hulać po Litwy rozłogach.
Śpij, Witoldzie, śpij, dziecię, snem na całe życie!
Spadnie ci potém Litwa na piersi brzemieniem,
590Wrzawa wojen obudzi o młodzieńczym świcie,
I do grobu wojenném wieść cię będzie pieniem.
Sen twój na życie całe; po nim nie spać tobie,
Aż z przodkami twojemi, w Swintorohy grobie. —
A dziecię, zda się, słucha, i słowa nie słyszy,
595Wciąż za tarczę błyszczącą, to za łuk porywa,
I za ojcem, gdy jedzie, niespokojnie dyszy[119];
A matka go w objęciach ściska nieszczęśliwa,
Pieśnią wojny usypia najmilszego syna,
W zbroję twardą go kładzie, gdy kwilić zaczyna.
600
Rośnie olbrzym w żelazie, karmiony od młodu
Mlékiem żmudzkiéj dziewicy[120], żmudzką pieśnią boju,
I po żyłach już płynie krew starego rodu
Dziadów, którzy nie znali spoczynku, pokoju,
Co dziecinną już ręką gdy wzięli miecz biały,
605Szli z nim w boju niezbytym przez długi wiek cały.
VI
Nad kolebką Witoldową
Dwa duchy ciężą skrzydłami:
Czarny duch wisi nad głową,
Świeci krwawemi[121] ślipiami,
610A w paszczy język śpieniony[122]:
To słowika głosem śpiéwa,
To zahuczy rozjuszony,
Jak wąż, sowa się odzywa;
U nog[123] dziecka biały klęczy,
615Ręce załamał i jęczy,
A po twarzy dwie łzy płyną,
To wytrysną, to znów zginą.
Dziecię śpi i przez sen słucha
Czarnego, białego ducha.
620Oba w drobne szepcą uszy,
Obu pieśni grają w duszy.
Czarny okrył mu skrzydłami
Śpiącą, sny młodemi[124], głowę,
I serca objął połowę,
625I tak mu śpiewa, tak mami:
— Ty będziesz wielki, wielki jak przodkowie,
Litwy ty panem, ty panem na Rusi,
Przed tobą wszystko paść, czołem bić musi.
630Gdzie mieczem skiniesz, ludy ci pokłonią,
Zgarniesz je w jedno olbrzymią twą dłonią.
Na próżno Lach ci krzyż złoty ukaże,
Ty wiész, że Litwy Bogi, Bogi twoje.
Niech zdrajcy padną na wylękłe twarze,
635Ty z krzyżem tylko zwodzić[127] będziesz boje.
W ręku twych[128] wojna, wojna na twém czole,
Wojna twą sławą, twéj wielkości pole,
Krew ci ofiarą, co serce ochładza,
Łza — napój słodki, który sen sprowadza!
640
ProroctwoTy będziesz wielki, jak wielcy przodkowie,
Dziadowie twoi z kamienia i stali,
Co suchém okiem w morza krwi patrzali[129],
Nogą na wrogach podeptanych stali,
Rusi na piersiach, Krzyżakóm[130] na głowie,
645Lachóm wnętrzności jedli i szarpali.
W tobie krew krzyża nieprzyjaciół płynie,
Ojców, co w wierze wytrwali do końca.
Tyś Litwy panem, i Litwa nie zginie —
Tyś wiary ojców i swobód obrońca.
650Skroń twoję[131] sława uwieńczy koroną
Z kości twych wrogów i ciał ich splecioną!! —
Dziecię śpi i przez sen słucha,
Do czarnego śmiejąc[132] ducha,
I serce mu drobne bije,
655I myśl ciemna w głowie wije,
I rękami szuka broni,
I już wrogów we śnie goni,
Ciśnie Litwę w silnéj dłoni
I przyciska ją do łona.
660Rozszarpana, pokrwawiona,
Z zdartą piersią, w łzach i jęku
W Witolda spoczęła ręku.
A duch biały cicho śpiewa.
Nie słychać go w dziecka duszy;
665Śpiew anielski nie porywa,
Śpiew pokoju nie poruszy;
Bo wciąż w uszach brzmi bojowo
Czarnych duchów wielkie słowo.
— Ty będziesz wielki, nie twych przodków sławą,
670Nową sławą, nową chwałą,
Nie pogan wielkością krwawą,
Chrześcijan spokojną i trwałą.
Ty będziesz wielki — serce twe usłucha
Głosu chrześcijańskiej wiary,
675Złego wyrzeczesz się ducha,
Czarnych bogów Litwy staréj.
Ty będziesz wielki — pod twojém ramieniem
Pokój i wiara rozświecą;
Będziesz dla Litwy wytchnieniem;
680Ludy pod skrzydła twe zlecą.
Ty będziesz wielki, bo przebaczysz wrogóm[133],
Bo lud przyciśniesz do łona,
Krwawym nie skłonisz się bogóm[134],
Litwy, tyś Rusi — obrona.
685
Pogasisz ognie, co tleją, pogańskie,
Krzyża ty będziesz podporą;
Błogosławieństwa ci Pańskie,
Na wysokiém niebie gorą. —
Dziecię śpi, przez sen nie słucha,
690Do czarnego tuli[135] ducha.
Biały u nóg jego klęczy,
Załamał dłonie i jęczy,
A wciąż pieśń pokoju śpiéwa,
Do serca się nią dobywa.
695
Kołyszą tak bohatera
Pogan bogi, Anioł Boży,
Ich pieśń serce mu otwiera,
Pieśń anielska nie otworzy.
VII
Ryngoldzie[137] wielki! dobrze Litwie było
Pod twemi skrzydły w jedno wzrastać ciało.
W Mindowsa[138] ręku jeszcze się łączyło,
Co po nim tylko rozpadać się miało.
705Syn mścić śmierć ojca zrzucił suknie mnisze[139],
Lecz jemu w boju klasztorne zacisze
Śmiało się jeszcze. Ni serca, ni dłoni
Nie miał mnich zemstą za ojca zagrzany.
Ni sił ojczyznę z złéj podzwignąć[140] toni,
710Sąsiady[141] zwalczyć, upokorzyć pany.
Na próżno na koń siadł z szłykiem na głowie.
Śmieli się z mnicha rycerza kniaziowie,
I jednéj nocy w Włodzimierza grodzie
Miecz zdradny[142] w piersi bezbronne posłali;
715Krew upłynęła ostatnia w cnym rodzie,
Oni się ciesząc, na bezpańską gnali
Litwę sierotę, co po swoich panach
Na mchem zarosłych płakała kurhanach.
I Krzyżak leciał część swojego łupu
720Garnąć, Lach leciał na wołyńskie włości,
Rusin Krewiczan chciał wziąść[143] bez okupu,
A kniazie Litwy w wzajemnéj się złości
Nad trupem matki o puściznę[144] bili,
Krwią swoją ziemię użyżniając[145] wrogów,
725I jeden z drugim tłukli i walczyli,
Święcąc na przemian wiarę swą i Bogów.
I długie walki, długie były boje,
Aż Gedymina[146] prawicą objęta
Litwa na rany zapomniała swoje[147],
730Ale o zemście we wnukach pamięta.
Walczył Gedymin, walczy Olgierd[148] z bratem,
W karki sąsiadów tnie ciężkim bułatem[149],
A każde cięcie krwi strumień wyciska;
Leje się! Lecz cóż na krwi Litwa zyska??
VIII
735
Biruta siedzi u złotéj kądzieli,
I z wolna, myśląc, wyciąga nić długą;
Ilekroć wzrokiem spotka się ze sługą,
Pyta o pana, czy go nie widzieli?
— Powiedzcie, Kiejstut nie wraca z wyprawy?
740Nie słychać trąbki? nie widać kurzawy? —
A słudzy milczą, cisza wpośród grodu,
Cisza na jasném i gładkiém jeziorze,
Nie pyli droga. Drogą od zachodu
Wracać powinien Kiejstut o téj porze,
745A jego nié ma! Dnie samotne płyną,
I tęskniéj z każdą przebytą godziną.
Nié ma Kiejstuta! Czy znowu Krzyżacy
Wzięli w niewolę zaciętego wroga?
— Powiedz mi, wietrze, powiedzcie mi, ptacy[150],
750Czemu gród pusty, czemu milczy droga?
Powiedz, kukułko, zwiastunko dobrego,
Czemu mi pana nie widać mojego??
Nie słychać rogu, którym żonę wita?
755Tyle już razy zagasały zorze,
A wzrok Biruty próżno się oń[153] pyta;
I ranki wschodzą, i noce zapadną,
Dokoła z wieścią nie spotkać się żadną.
Czego tak długo bawi się na Żmudzi?
760Wszak pobiegł tylko na krzyżackie włości
Na siwym koniu, z małą garścią ludzi,
Z żagwią i mieczem do Krzyżaków w gości;
Wszak nasze wojny, jak burzy nachody,
Nazajutrz po nich jednym śladem[154] szkody.
765
I czas powrócić, dość komturów gonić.
Dwadzieścia ranków, jak już nié ma wieści.
Biruta ciche łzy poczęła ronić,
A sercem przestrach owładnął niewieści.
Czy Kiejstut o swéj zapomniał rodzinie,
770I gdzieś z obcemi czas mu miléj płynie?
Ona wygląda sama; przy jéj boku
Nié ma Danuty — Danuta daleko!
Xiążę[155] Mazowsza uwiózł ją od roku;
Pod obcym dachem, pod cudzą opieką;
775Młode się dziewczę w Laszy kraj dostało,
A matce po niéj łzy puścizną całą.
Nié ma Witolda — Witold nie wytrzyma
U kolan matki; on w podworce bieży[156],
Koni, orężów[157] szukając oczyma,
780Wieści o wojnie u starych rycerzy;
Pyta i słucha sercem stare dzieje,
I ręka drga mu, a głowa szaleje.
I teraz matkę odbieżał[158] stroskaną,
Ponad jezioro leci z starym Grydą;
785Młodzieńczą głowę sparł mu na kolano,
A myśli jego już na boje idą,
Już ostrzy miecz swój i konia dosiada,
Z ogniem i śmiercią lecąc w kraj sąsiada.
A matka duma i patrzy po drodze —
790Droga ciemnieje, zachód gaśnie cały.
Oczy jéj we łzach, serce jéj we trwodze,
Duchy do uszu złowrogie szeptały,
Sen ciężki w nocy pierś cisnął stroskaną;
Nie ustał, choć ją rozbudziło rano.
795
Któś[161] drogą pędzi. Kądziel z rąk wypadła,
Wstała, nastawia niespokojne ucho,
Ręce złamała[162], na twarzy pobladła,
I chciałaby się rzucić na jezioro,
800Płynąć, by wieści dostać o nim skoro.
Już widny[163] tuman. Może gnają stada?
Nie — bo jéj serce o wieści powiada,
Nie — bo jéj serce wielkim głosem woła:
805— Kiejstut powraca z dalekiéj wyprawy!
Lecz czy zwycięztwem[166], czy swą raną krwawy? —
I róg się ozwał na przeciwnym brzegu.
Ona pobiegła, kędy łodzie stały,
Na przewozników[167], niespokojna, w biegu
810Woła, wysyła, dwór wzruszyła[168] cały:
— Pan wasz przybywa! lećcie! pan przybywa!
Róg się Kiejstuta nad brzegiem odzywa. —
I promy pędzą, łodzie się uniosły,
Laskami robią[169] i długiemi wiosły,
815Żeglują szybko po cichém jeziorze;
Jéj niespokojność, jak łódź fale, porze[170];
Czeka i czeka — nie widać ich w mroku.
Całun na ziemi, noc na bystrém oku.
Już bliżéj szelest i szum prutéj fali,
820Już płyną, ale w milczeniu, bez krzyku;
Nigdy z zwycięztwem[171] tak nie powracali.
Kiejstut bez burki, bez swojego szłyku,
Nie widać konia, siwego żmudzina,
Milczący xiążę[172], niewielka drużyna.
825
I Witold skoczył, przeciw ojcu śpieszy,
I patrzy z matką. Już Kiejstut wysiada —
On klaszcze w dłonie, przybyciu się cieszy,
Wiesza u sukni, na ojca napada,
Matkę wyprzedził i odpiął miecz biały,
830Krwi na nim wroga szuka zardzewiałéj.
A Kiejstut milczy, zimno syna wita,
Birutę, co mu do nóg się skłoniła,
Na zamek krótkim wyrazem odsyła,
Cóś do swych ludzi szepce, i nie pyta
835O psy swe lube, o sokoły skore —
Znać na wyprawę wyjechał w złą porę.
W świetlicy[173] zbroję pożyczaną zrzucił,
Kazał myć nogi; milczy, ciężko wzdycha,
Syna uściski, pytania odpycha,
840Czoło pochmurzył, w sercu się zasmucił,
Jakby nie witał swych domowych Bogów,
Jak gdyby cudzych dotknął stopą progów.
Niosą mu wodę, róg alusu[174] złoty,
Sama Biruta podaje wieczerzę,
845Z czoła pył sciera[175], a z serca tęsknoty
Próżno chce zetrzeć — nikt jéj nie odbierze.
Kiejstut milczący, srom[176] na jego twarzy,
A w duszy zemsta gotuje się, żarzy.
Chwycił róg drugi, miodem się pokrzepia,
850I westchnął ciężko. Syn się sukni czepia,
Pyta go: — Ojcze! powiedz, gdzieś był? drogi!
Czyli[177] ci język odebrali wrogi?
Dlaczego żony nie witasz i syna?
Siedzisz tak smętny? Gdzie smutku przyczyna? —
855
— Smutku? — rzekł Kiejstut — nie smutek mam w duszy,
Zemstą ja płonę, bom upokorzony.
Wspomnienie hańby słowa w ustach kruszy.
Nie śmiém do dziecka ozwać się, do żony,
Bo raz już drugi więzy krzyżackiemi[178]
860
I będzie zemsta! — porywczo zawoła. —
Wysłałem ludzi, gromadzą się woje,
Nogóm nie spocznę[181], nie obetrę czoła,
Póki Krzyżakóm nie oddam za swoje.
865Pozna mnie Henryk, żem się nie postarzał.
Nie zawsze będę u nóg mu się tarzał. —
Oni słuchają, on im opowiada:
— Wiécie, jak Winrych Kniprode[182] niedawno
Wysłał w Ruś naszą psów niemieckich stada;
870Lecz zanim wyszli, już nam była jawną
Wyprawa owa, i z Olgierdem razem
Szliśmy ich spotkać — żelazo żelazem.
Patryk był z nami, z nami lud dobrany.
Biegliśmy przeciw, piérwsi uderzyli,
875Lecz, wstyd i hańba! zewsząd opasany
Lud nasz na próżno, i myśmy walczyli.
Darmo ja jeden, wiodąc mych Żmudzinów,
Wścieklem się dwakroć rzucał na psich synów[183].
Murem ze stali opasawszy ciała,
880Gromada Niemców niewzruszona stała;
Strzały bezsilnie odbite od zbroi
U nóg padały; pałki, jak trzcinowe,
W rękach pękały. Już pierzchali moi.
Próżnom zachęcał, wiódł w potyczkę nową.
885
Zewsząd Krzyżaków moc nas opasała.
Olgierd z Patrykiem ze stratą wywiedli
Wojsko z zasadzki. Moja część została
Walczyć i ginąć. Przelękli, wybledli
Ludzie się zpod[184] méj wymykali dłoni,
890W lasy skrywając od Niemców pogoni.
Wtém na mnie Henryk z Eckersburga[185] zmierza
Ja k'niemu[186]; konie łbami się oparły;
On drzewcem długiém w siodło mi uderza;
Chciałem ciąć, padam na poły umarły,
895I słyszę wrzawę, radośne[187] oklaski,
Jęki Litwinów i Krzyżaków wrzaski.
Chciałem się dźwignąć — jak mrówię[188] opadli,
Wnet więzy ręce i nogi krępują,
Na swego konia związanego kładli,
900Wkoło się cisną, z placu ustępują;
I widzę jeszcze, jak Patryk na ziemi,
Spadłszy, z zbójcami bije się wściekłemi.
Ale go Litwa z niewoli odbiła.
Mnie wiodą szybko; odetchnąć nie dali,
905Dzień i noc aż do Malborga[189] jechali;
Aż się przede mną brama otworzyła,
Któréj myślałem, że nie przejdę żywy —
By do was wrócić! Wróciłem szczęśliwy. —
Złamany padłem boleścią i trudem,
910Kędyś w ciemnicy głębokiéj zamknięty,
Płacząc nad sobą, płacząc nad mym ludem,
Żarty[190] boleścią i zemstą przejęty.
Noc była — prędko znużenie owładło[191]
I snem żelaznym na powiekach siadło.
915
Budzę się — ranek przez okno już wpada;
O, smutny ranek, co wita przez kraty!
I światłość jego jak tęskna i blada!
Obejrzę ściany podziemnéj komnaty:
Widać Krzyżacy zgotowali wcześnie,
920Albo ciemnicę przybrali mi we śnie.
Dokoła wisiał kobierzec bogaty,
Dzbany srébrzyste na podłodze stały,
I miękkiem[192] znalazł zgotowane szaty,
I przybór[193] wszelki, i porządek cały.
925Chcieli, bym, jak źwierz[194], zapomniał mą dolę,
Jak gdyby można osłodzić niewolę!
Jam szaty targał, przybory deptałem,
Porwałem kratę, wyjrzeć na świat chciałem:
Niebam nie ujrzał, tylko ziemię czarną
930I jakieś Niemców postacie poczwarne,
Co, szemrząc cicho, snuły się po murach
W sukniach wlokących i czarnych kapturach.
Wtém u drzwi ciemna zadrżała opona[195],
Któś wszedł. Jam twarz swą odwrócił do ściany —
935Niech wróg nie patrzy, jak niewolnik kona,
Niechaj z boleści nie szydzi pijany,
Nie ujrzy twarzy, głosu nie posłyszy,
Tchnienia ostatku, co mi w piersiach dyszy.
Aż głos litewski posłyszałem znany.
940Marzeniem — myślał — sen to nocny jeszcze,
Odbiły w uszy obłudny głos ściany;
A może wróżba? może słowa wieszcze?
Kto wié? Wtem znowu głuchą przerwał ciszę;
Mowę litewską, język bratni słyszę.
945
I twarz odwracam, patrzę — we drzwiach blada
Postać znajoma, lecz suknie niemieckie;
Szepce cóś do mnie i czołem przypada.
Pokłon to szczéry? podejście zdradzieckie?
Wierzyć głosowi? czy milczeć do końca?
950Szpiegli[196] to Niemców czy Litwin obrońca?
I patrzę w oczy. Na Bogi! poznałem —
Stary to sługa. Dawno, dawno temu,
W bitwie wziętego Alfa opłakałem.
Zkądże[197] Alf tutaj? do mnie przyszedł? czemu?
955Czy z Ziemi Wschodniéj duch się jego zjawił,
Ażeby pana z niewoli wybawił?
— Mów, Alfie! — wołam — ty stary mój sługo!
Gdzieś krył się, kędy[198] przebywał tak długo?
Czy żyjesz życiem naszém? Czy cię Bogi
960Ze Wschodniéj Ziemi na stos mój przysłały?
Śmierci to wyrok, czy swobody drogiéj? —
On zmilkł, a palce na drzwi mi wskazały.
Zniknął; lecz wieczór znowu Alf przychodzi,
I mówi: — Panie! jam w Niemców niewoli.
965Rok już dziesiąty ciężkiéj płynie doli,
A dzisiaj mi ją dopiéro los słodzi.
Chrześcijanin jestem, lecz w duszy mi Bogi
I wiara dawna, i kraj jeszcze drogi.
Dziesięć lat ciężkich przebyłem, o panie,
970Służąc wrogowi, myjąc obcym nogi,
A za posługę — tylko urąganie,
Kajdany ciężkie miałem i wzrok srogi.
Teraz mi wierzą! — o! nie znają ludzi!
Z snu lat dziesięciu jedna chwila budzi!
975
Sługą jam twoim — miéj nadzieję, panie!
Oto żelazo — pod kobiercy temi[199]
Łatwo otworzyć mur w pobocznéj ścianie.
Koń na cię czeka z sukniami mniszemi.
Wiém, jak się cieszą, że Kiejstut w niewoli,
980I wiém, jak twoja wolność ich zaboli. —
— Ty ze mną, Alfie! — Ja tu — rzekł — zostanę.
Starym[200], a zemsty jeszcze mi nie dosyć.
Wpośród nich pomszczę niezgojoną ranę. —
— Oni zabiją. — Wiém, jak się wyprosić,
985I o śmierć nie dbam. Idź, wyłamuj ścianę;
Ja u drzwi twoich na straży zostanę. —
Trzy dni i nocy, po jednym kamieniu,
Żelazem, ręką szarpałem w milczeniu;
Otwór kobierzec zasłaniał nad łożem;
990Nareszcie gwiazdy ujrzałem na niebie;
— Alfie! — krzyknąłem — już uciekać możem. —
On szepnął: — Jutro, koń czeka na ciebie. —
Czekałem jutra. On mi przyniósł szaty,
Komtura oręż, biały płaszcz na zbroję,
995I hełm złocony, i pancerz bogaty,
Sam wdział, ucieczkę przygotował moję,
I łzą żegnając, rzekł: — Pamiętaj, panie,
Na sługę[201] swego, który tu zostanie.
Koń u wrót czeka, jedź wolno ze grodu;
1000Chociaż dzień świeci, nikt nie pozna ciebie;
Potém bież szybko do słońca zachodu.
Dobieżysz[202] lasu za słońca na niebie.
Daléj niech Bogi litewskie cię bronią
I przed niemiecką ukryją pogonią! —
1005
Jak rzekł, tak było. Wśród ludu, w południe,
Na czarnym z wolna jechałem bachmacie.
W ulicach było i gwarno, i ludnie;
A gmin[203], poznając starszego po szacie,
Bił mi pokłony, gdym wyjeżdżał z grodu.
1010W lesie stanąłem w godzinie zachodu.
Jam konia puścił; nienawistne szaty
Zdarłem i w błocie nogami zdeptałem;
Trzy dni, o głodzie, bez snu, ciężkie czaty,
Słuchając głosu pogoni, sprawiałem[204];
1015Czwartego, drąc[205] się puszczą i gąszczami,
W Mazowszem[206] dążył bez drogi, nocami.
Gwiazdy mnie wiodły, mchy na drzewach wzrosłe;
Jagodą śpiekłe[207] gasiłem pragnienie;
W dzień się na drzewa drapałem wyniosłe,
1020I gdy dokoła głębokie milczenie,
Jak ptak na wiotkiéj gałęzi zwieszony,
Chwiląm snu siły krzepił[208] wycieńczony.
Dójść[211] mi pomogły. Zaledwo poznali,
1025Tak zdarta suknia, tak zranione ciało,
Tak głód, niepokój, twarz mi poorali[212]!
W łachmanach, z kijem, z podartemi nogi[213],
Wpadłem bezsilny na znajome progi.
Trzy dni na łożu, w łaźni się krzepiłem,
1030Snem się i miodem z kolei poiłem,
Aż znowu siła wróciła, i ciało
Wspomnieniem zemsty i żądzą zadrgało.
Wróciłem, ale nie spoczywać gnuśnie.
Kiejstut spokojnie bez zemsty nie uśnie. —
1035
Rzekł, i do swoich bieży, ludzi woła,
Nie kładł się w łoże, nie usiadł do stoła[214],
Witolda ręce odepchnął, nie słucha
Biruty cicho szepcącéj do ucha,
Aby na jutro swą zemstę odłożył.
1040Stary kunigas[215] odmłodniał i ożył.
IX
Rannemi brzaski niebo świeci wschodnie,
Cicho na ziemi, wesoło, pogodnie,
Ptacy[216] śpiewają, drzewa szumią w lesie,
Jezioro srébrną pianę na brzeg niesie.
1045Któż by pomyślał o zemście, o wojnie,
Kiedy tak lubo, cicho, tak spokojnie?
ZemstaO! próżno świat się w wdzięczną stroi ciszę,
Ptacy śpiewają i perlą się rosy,
W złocistą szatę stroją się niebiosy!
1050Czyż to zranioną duszę ukołysze?
Czyliż to zemstę wrzącą uspokoi,
Która krwi pragnie, krwią się tylko poi? —
Kiejstut na konia siada biedz[217] za wrogiem;
Żony nie żegnał, nie uściskał dziecka,
1055Ani z domowym pożegnał się progiem.
Jemu na myśli tylko krew niemiecka,
I bój z Niemcami, wojna i pożary.
Na wszystkich razem chce zemsty i kary!
A Witold ojca w progu hamuje:
1060— Ojcze mój! ojcze! weź z sobą na wojnę!
W domu ja tęsknię, w domu ja próżnuję,
Tak gnuśne wiodąc życie, tak spokojne!
Pokocham wczasy[218], gdy weźmiesz na boje,
Jeśli nie dźwigną miecza ręce moje.
1065
Weź mnie na wojnę! Ja już mieczem władam,
Zbroję uniosę i konia dosiadam,
Raniony w boju na ranę nie jęknę.
O! weź mnie, ojcze! ja ciebie obronię,
1070Piersiami memi ja ciebie osłonię. —
A Kiejstut głową potrząsnął zsiwiałą.
— Czekaj! Niedługo będziesz wzrastał w siły.
Chwilę poczekaj jeszcze, chwilę małą.
I mnie tak niegdyś wojny się już śniły,
1075Gdym mieczem jeszcze nie władł[221], i bezsilny
Mamił się, w zapał mój wierząc omylny.
Czas tobie jeszcze! Może ojca głowy
Mścić będziesz, synu! Czekaj, bądź gotowy.
Jeśli nie wrócę, padnę na wyprawie,
1080Tobie krwi mojéj pamięć pozostawię.
Rośnij. Sił trzeba, aby Litwy bronić,
Piersi, jak twoje, aby ją osłonić. —
Kiejstut już płynie. On stoi u brzega[222],
Załamał ręce, twarz mu żądzą pała,
1085Żądzą młodzieńczą. Odmowa podżega.
Matka, co stała opodal, słuchała,
W drżące objęcia swego syna wzięła,
I milcząc, płacząc, do piersi cisnęła.
On pobiegł ukryć wstyd i żałość swoją;
1090Niewolnik, wyspę obieżał dokoła,
Siadł na łódź, z łukiem nie mogąc i zbroją
Walczyć, chce z wodą, i na sługi woła,
I płynie w lasy ze źwierzem[223] bojować,
Aby krwi dostać i boju skosztować.
X
1095
Na Johannisbergskim[224] grodzie
Cicho, spokojnie; wieść żadna
Braci i mnichów nie mięsza[225].
I ziewają, pomrukują,
1100To na niebo poglądają,
To do siebie cóś przemówią;
Jedni w łowy[228] się wybrali,
Drudzy w pogan sioła idą
Za daniną, za zbiegami;
1105Kilka[229] starców tylko w chórze
Nagle wrzaski, krzyk, popłochy,
Wrota z trzaskiem zamykają,
Wszyscy pędzą[232] się na mury,
1110
Młódź za oręż chwyta skora,
Konie siodła, ludzi zbiera.
Na dolinie tuman pyłu;
Po chorągwi znać czérwonéj,
1115Po maleńkich koniach Żmudzi,
Kiejstut swoich wiedzie ludzi;
Nie na sioła to bezbronne,
Lecz na zamki, lecz na grody.
— W imie[235] Jana! héj! kto żyje,
1120Kto udźwignie oręż, łuki,
Niech na mury śpieszy z nami!
Wróg nasz liczny; już nam wyje
W uszy pieśnią swą pogańską.
Prędzéj! do wrót i na mury!
1125Dość się modlić, odpoczywać,
Trzeba bronić! Ognia, wrzątku
I kamieni mu na głowy!
Powitamy, odepchniemy!
Niech zuchwały się nie waży
1130Na nas drugi raz porywać. —
Tak wołają, i co żyje
Na wał leci i na blanki,
Przez strzelnicę łuki mierzą,
Z murów kamieniami sypią,
1135A pogański zastęp mnogi
Zewsząd już otoczył górę,
Wszystkie wrota opanował,
Wszędzie zaszturmował razem;
Pod bramami ogień niecą,
1140Po drabinach na wał drapią[236];
Śpiewając, konają jedni,
Śpiewając, cisną się drudzy.
— To szarańcza! — komtur woła —
Bracia! w imie[237] Boże! żywo!
1145Gaście ognie, brońcie bramy! —
Ale próżno, bo Litwini
Już płonące sieką wrota,
Już się cisną, w zamek gnają,
W cztéry rogi podpalają,
1150Wiążą, gniotą i ścinają,
A gdy zgliszcze pozostało,
Mur się zwalił, zamek spalił,
Z pieśnią zwycięztw[238] odciągają.
Tam u morza, u wód białych,
1155Większy zamek, większe łupy —
Pociągnęły zbrojne kupy,
Strzały świszczą, ognie błysły,
Gdański gród w płomieniach stoi.
Nie spodzieli się Krzyżacy;
1160Ledwie zbroje na się wzięli,
Ledwie oręża dobyli,
Już więzami skrępowani,
Leżą na stosy zwaleni.
Kiejstut jeszcze nierad zemście,
1165Kiejstut daléj jeszcze bieży.
W niewolnika Niemców tłumie
Szukał na próżno Henryka[239],
By się na nim mścić niewoli.
Nikt nie wiedział o Henryku.
1170— A więc w domu go znajdziemy,
W Eckersbergu[240] on ucztuje.
Pójdziem w gości, go powitać
I zaświecić mu do uczty! —
Znowu bieży i nie staje,
1175Aż pod zamku dopadł wrota.
Henryk wyszedł sam na mury,
I zbladł, poznawszy Kiejstuta.
Próżna walka z garstką małą.
Szedł się modlić, zamknął bramy,
1180A na murach nie zostało,
Tylko kilka z Niemców braci.
Komtur zbroję wdział stalową,
Płaszcz wojenny, hełm świecący;
Wié, że w ofierze pogańskiéj
1185Męczennikiem dzisiaj spłonie;
I modli się, i spowiada,
I pobożnie złożył dłonie;
Słucha, rychło wroga ręka
Chwyci go i precz wywlecze?
1190
Henryk upadł u stóp krzyża;
Wrzawa co chwila się zbliża;
On się modli; wié, że śmierci
Już mu wybija godzina;
Słyszy w uszach głos Kiejstuta,
1195Słyszy już swych braci jęki;
Dosyć czekać! sam wychodzi.
Kiejstut przeciw niemu goni,
Hełm strąca, za włos porywa.
— A! trzymam ciebie, psi synu!
1200I zemsta moja gotowa,
Gotowa Bogóm[241] ofiara! —
Henryk słowem ni skinieniem
O łaskę wroga nie prosił,
Wzrok tylko w niebo podnosił
1205I wszystko zbywał milczeniem.
A już się stos z bierwion suchych
W podworcu wielki zapalił;
Sam Kiejstut swoję[242] ofiarę
Wepchnął na jego wierzchołek;
1210Stanął i patrzy z pociechą,
Jak w mękach Niemiec wróg kona;
A tłuszcza w ręce poklasła[243],
I wielkiem — Łado[244]! — zawrzasła. —
Teraz w pień załogę całą!
1215Lecą, i cięli bezbronnych
Knechtów i braci zakonnych.
Krwią się podwórce oblało,
A krew — pożoga[245], popiołem
Gorącym sypiąc, pokrywa.
1220I trzeszczą dachy i wieże,
Padają mury i wrota.
Litwa[246] łup unosi tylko,
Koni niemieckich dosiada,
A leżąc wkoło obozem,
1225Na pożar lubo pogląda.
Ale niedługo ich radość.
W Gdańsku Kollina[247] zabrano.
Krzyżacy za jeńcem gonią
1230Lecą w pogoń komturowie.
Już szpiegi o nich znać dają
Kiejstutowi. I łup cięży,
I walką znużył się długą;
Ale miałżeby uciekać,
1235Gdy jeszcze krwi się niemieckiéj
Choć kropelkę napić może,
I dłużéj w szable podzwonić?
Noc czarna z trwogą nadchodzi,
A z nocą czarni Krzyżacy.
1240Lud we śnie szuka spoczynku;
Wrzaskiem zbudzony do bitwy,
Oręża znaleźć nie może.
Więźnie łyka potargali
I broń litewską porwali.
1245Sam Kiejstut konia dosiada
I chce ucieczką już bronić;
Werner Windecken nań wpada.
Nié ma tarczy, by zasłonić,
I z konia do niego zsiada.
1250
Pieszo się spotkali oba.
Nierówna walka — tuż bratu
Na pomoc śpieszą Krzyżacy.
Komtur nieszowski[250] go rani,
Windecken mieczem już płata,
1255A Bartenstejnski[251] na ziemię
W krwi płynącego obalił.
I słychać głosy zwycięztwa,
I pierzcha Litwa do lasów.
Kiejstut znów wzięty w niewolę
1260Jęczy związany na ziemi,
Targa się z więzy swojemi.
XI
Dość jednéj rany na ciało,
Dość jednéj na duszę rany,
By człek i szczęścia przeszłego
1265Zapomniał, i dni pogody.
Cóż, gdy boleść niezgojona
Nową raną się podwoi,
Nowy ból wpije do łona?
Wówczas rozpaczą targany
1270Człowiek śmierci tylko woła,
I końca wzywa męczarni;
A każda chwila, co płynie,
Równa się wiekóm[252], tak długa!
Kiejstut zamknięty w ciemnicy,
1275Wlepił krwawe oczy w ziemię,
Nie jęczy, ani wyrzeka,
Milczący śmierci swéj czeka,
Ani w wybawienie wierzy;
Nie spójrzał[253] po swém więzieniu,
1280Nie rzucił okiem na straże;
Siedzi i kona w milczeniu,
Siedzi, umysłem na Litwę
Gnając, gdzie dziecię zostało,
Co śmierć jego pomścić może,
1285Co za krew krwią Niemców spłaci.
Noc idzie, głosu ludzkiego
Nie słychać; tylko gdzieś straże
Stąpają wkoło; chrzęst zbroi,
Mieczów[254] brzęk do ucha wleci;
1290To znów milczenie grobowe!
Mury wilgotne, milczące,
Nad więźnia zgięły się głowę,
Jak wyrok nad nim wiszące,
Wyrok, co straszy, nim spadnie;
1295Długo ponad nim kołysze,
Aż żelazną, zimną dłonią
I kark, i serce ugniecie.
Noc idzie — rygle powoli
Rozsuwa ręka strażnika.
1300Ciemno. Któś stąpa w ciemnicy
I cicho pyta Kiejstuta.
On milczy. Głos mu nieznany,
Głos Niemca. Chwilę on uszy
Nastawił, myśląc, że Alfa
1305Litewską mowę usłyszy;
Ale któś wita grobową
Wrogów niepojętą mową,
Któś wita szyderstwem może.
Lepiej, że Kiejstut nie słyszał.
1310
Milczenie. — Kniaziu Kiejstucie! —
Któś znowu szepce mu z cicha —
Czyliż już głos ci znajomy
Uszu ni serca nie dotknie?
Takeś strapiony na duszy,
1315Takeś stłuczony na ciele,
Że głos przyjaźni nie wzruszy
Uszu ni serca twojego?
Odpowiedz, kniaziu Kiejstucie!
Głos wszakże pyta cię znany.
1320Ten, co ci niesie pociechę,
Gościem na zamku był twoim. —
I Kiejstut rwie się z pościeli,
Augustyn komtur! Poznaje.
— Czy szydzić ze mnie przychodzisz?
1325Czy śmierć mi rychłą zwiastować? —
— Nie szydzić przychodzę, panie,
Ani śmierć tobie zwiastować;
Z pociechą idę do ciebie.
Twéj córki jam chrzestny ociec[255],
1330I tobie, panie, pokrewny[256],
Niosę na duszę ochłodę,
Niosę ci, kniaziu, swobodę.
Wstawaj i prędzéj idź ze mną. —
On słowóm jeszcze nie wierzy.
1335— Ty, Niemiec, miałżebyś wroga
Na karki własne wypuścić? —
— Chrześcijanin, mego Boga
Spełniam rozkaz — komtur rzecze.
UcieczkaNieprzyjaciołom darować
1340On kazał, nie mścić się winy,
Dobrém za złe im odpłacać.
Wiém, że nie wszyscy Zakonu
To uczucie w sercu mają.
Ja — ojca córki mej chrzestnej
1345Z srogiéj chcę wywieść niewoli.
Może ty za to, o Kniaziu,
Gdy wojnę znowu w kraj naszy[257]
Nieść będziesz, jako bicz Boży,
Wspomniawszy na Augustyna,
1350Przebaczysz komu z méj braci;
Może — ach! modlę się o to —
Ty kiedyś błędy porzucisz,
Świętéj się wierze nawrócisz.
Już jedno z dzieci twych przecie
1355W Chrystusa imie[258] ochrzciłem.
Idź i pomnij, że w Zakonie
Nie wszystkie zemstą tchną serca.
Oto płaszcz i kaptur mniszy;
Wdziéj na się[259], uchodź; u bramy
1360Powiedz, żeś z wieścią posłany
Od naszych do Marii grodu.
Oto jest pismo. Uciekaj!
Koń na cię czeka u fórty[260]. —
A Kiejstut słucha, nie wierzy,
1365Na szyję padnie komtura.
— Miecza daj[261]! miecza na drogę!
Bez miecza jechać nie mogę,
Jak ptak bez skrzydeł ulecieć.
Miecza na drogę, komturze! —
1370
Komtur od pasa odczepił
Miecz długi, ręką dał drżącą,
I przez drzwi biegł już otwarte.
Kiejstut szybko mijał wartę,
Wnet bramy przeszedł i mury,
1375Siadł na koń, leciał ku Litwie,
I znowu wolny, powietrzem
Piersią széroką oddychał;
A krótka jego niewola
Jak sen się ciężki wydała;
1380I śpieszył na trocki zamek,
By nowe wojsko zwoływać.
XII
Troki i Wilno sąsiadują z sobą,
Blizkie[262], jak serca Olgierda, Kiejstuta.
Tyle lat oni i bojów przeżyli,
1385A nigdy chmura na braterstwa niebie
Burzą i gromem im nie zagroziła.
Dzieci chowają, w puściźnie[263] im drogą
Przyjaźń na serca wszczepiając młodzieńcze,
Bo Litwie zgody potrzeba i siły,
1390I rąk, coby[264] ją ściśnięte broniły.
Olgierd i Kiejstut, jak dwa palce dłoni,
Związani z sobą; nic ich nie rozdzieli.
Kiejstut przed starszym siwą głowę kłoni,
Lecz Olgierd serce dla brata otwiera.
1395I mówi Kiejstut Witoldowi swemu:
— Pomnij, rodzeństwo[265] Olgierdowe, synu,
Bracia to twoi; zgoda między wami
Losy to Litwy i przyszłość jéj cała.
Olgierdowicze i wy póki w zgodzie,
1400Dopóki przyjaźń w bratnim wytrwa rodzie,
Dopóty Litwa wrogóm[266] się ostoi. —
I mówi Olgierd Jagielle starszemu:
— Pomnij, Kiejstuta dzieci, bracia twoi.
Jak ja Kiejstuta, ty ich kochaj, synu!
1405Razem, wy silni. Pomnijcie, jak Litwie
Niezgoda krwawe rozdarła wnętrzności.
Pomnij, za dziadów ilekroć się bracia
Zadarli z sobą, wróg zawsze korzystał:
Jednego ciągnął i bił nim, jak mieczem,
1410Jednego puszczał na drugich ogarem[267],
A kiedy wszystkich wycieńczył, na wszystkich
Szedł i zwycięzał[268]! Na waszych ramionach
I losy kraju, i wasz los jest przyszły. —
Tak młode łącząc bratnim węzłem dłonie,
1415Kiejstut z Olgierdem spokojnie patrzali
Na staróść[269], która marszczyła im skronie,
Na przyszłość, która wschodziła w oddali.
Był u Olgierda starszy, u Kiejstuta,
Jagiełło, Witold, rówieśnicy z sobą;
1420Oba u ojców jak źrenice w oku,
Dwie latorośle u dwóch dębów boku;
Na nich nadzieje przyszłości ojcowskie;
I jako z siedmiu synów Giedymina
Olgierd a Kiejstut świecili nad Litwą,
1425Tak po nich Witold z Jagiełłą ojcowskie
Zająć dzielnice, słońcami wejść mieli,
I stać na straży od napaści wroga,
I stać na straży od wnętrznéj[270] niezgody.
Oba[271] dorośli — nie jednacy oba.
1430Na trockim zamku Witold się hodował,
A wojną młoda pałała źrenica;
Miecza w kolebce dziecięciem probował;
Wprzódy nim chodził, już rwał się do koni;
A gdy bojowy róg na wojnę dzwoni,
1435To klaszcze w dłonie, śmieje się dziecina.
Ilekroć ojciec na siwego siadał,
Wieszał się burki, do boku się czepiał,
I płakał, że go na wojnę nie brali.
On między chłopiąt, rowieśników[272] gronem,
1440Dębem był młodym, co wyrość[273] rokuje
Puszczy ozdobą, Perkuna świątynią.
Oko mu czarne ogniem duszy wrzało,
Piersi wzdymały na boju wspomnienie,
A dłoń szukała nie zabawek dziecka,
1445Miecza ciężkiego, szłyka[274] wojennego.
Łza z jego oka nie trysła wezbrana,
Serce się miękkiém nie wstrzęsło[275] uczuciem;
Chyba gdy wojnę wspomniał, któréj pragnął,
Na którą próżno za ojcem się zrywał,
1450Serce mu twarde na chwilę zabiło.
I w duszy jego nie było miłości
Ku ludzióm[276]; nie miał, kogo by ukochał.
On rozkazywał, nieposłusznych gromił,
A pacholęta na jego skinienie
1455Drżały, przed panem lasów jak drży źwierzę[277].
Cudzéj on rady nie wezwał, nie prosił;
Wzgardą za radę i za miłość płacił.
Czuł siłę w sobie, gryzł ojcowskiéj woli
Wędzidła, kopiąc niecierpliwy ziemię.
1460
Inny Jagiełło. On sercem za młodu
Więcéj żył, boju nie pragnął gorąco;
Lubił samotność i słowika śpiewy,
I kwiaty, dzikich puszcz Litwy mieszkańce[278].
Nieraz u Wilii[279], u Niemna wieczory,
1465Siedząc nad brzegiem, w zadumie przepędzał;
Patrzał na wody, jak kędyś leciały,
Jak się z wiatrami kołysały drzewa,
Słuchając pieśni lubego słowika.
1470I jemu nieraz na dźwięk rogów boju
W sercu krew starych ojców się rzuciła;
On chwytał oręż, lecz pragnął pokoju,
I szukał sercu swemu towarzysza.
Samotny, tęsknił nie za wojny wrzawą,
1475Za przyjacielem, za nieopisaném
Czémś, do czego się rwą niewieście dusze;
I wieczną próżnię czuł w sobie, i wiecznie
Tęsknił on za czémś, czegoś oczekiwał;
Z rowieśnikami nie panem i wodzem,
1480Był przyjacielem; jednego obierał,
Jednemu serce i duszę otwierał;
I potrzebował, by ręka silniejsza
Wiodła go z sobą, myśli mu natchnęła
I panowanie nad sercem objęła:
1485Jagielle trzeba przyjaciół — za młodu
Z pacholąt swoich on dobiera sobie,
Prostych wieśniaków przyciąga i wabi;
Ni rozkazuje im, ani ich pędza,
Ale, jak ptaki nęcą, sypiąc ziarno,
1490Tak on ich wabi, słodkie sypiąc słowa.
On i Wojdyłło razem w Wilnie wzrośli,
Wojdyłło, biedne, opuszczone dziecię;
Do ciężkich posług na Olgierda dworze
Z młodu[281] mu serce i plecy nagięto;
1495Wojdyłło jednak xiążęcego[282] syna
Łaski zawcześnie[283] zaskarbił i umysł
Poddał już sobie; niewolnik, sierota,
Jagielle bratem stał się, przyjacielem.
Olgierd to widział? Nie widział, bo dziecię
1500Rosło swobodne, a nikt nie naginał
Xiążęcych synów do wielkiéj przyszłości.
Jak dzikie kwiaty xiążęcy synowie
Rośli, bujając po ponarskich górach,
Z Wilią na czółnie pływając z rybaki[284],
1505Z osocznikami[285] w las pędząc na łowy.
A wszędzie młode pacholę Wojdyłło
Jagielle panu towarzyszył swemu.
Jeśli się wahał, okiem wzywał rady;
Wojdyłło radę z uśmiechem poddawał,
1510Wojdyłło rękę w złym wyciągnął razie,
Wojdyłło plecy pod pletnią[286] nastawiał.
I rosła przyjaźń, jak dwie rosną brzozy.
Co u pnia z jednéj wywiną się kory;
A choć się jedna ku ziemi pochyli,
1515Druga wysoko gałęźmi wystrzeli,
Zawsze są z sobą i wspólny los dzielą.
PrzyjaźńWojdyłło w zamku najlichsze posługi
Spełniał, nie szemrząc; Jagiełło mu nie raz
Jaśniejszą przyszłość cicho obiecywał;
1520Jagiełło mówił: — Ja w tobie mam brata,
Ty we mnie brata na przyszłość mieć będziesz.
Tak żyli w Wilnie. A Witold? On nie miał
Przyjaciół. Orzeł sam buja w powietrzu,
A kiedy orła drugiego zobaczy,
1525Nie bratać z nim się, ale walczyć leci.
XIII
Nie z jednym Litwa wojuje Zakonem;
Ruś ją ścisnęła dokoła,
Z orężem w górę wzniesionym
O zabrane kraje woła.
1530
A Olgierd wielki trzyma ją w postrachu,
Nad Rusią Litewską czuwa.
Odbija cięcia zamachu
I wgłąb'[287] się coraz posuwa.
I jedną ręką nieprzyjaciół siecze,
1535Drugą wyciąga w przymierze[288];
Gdzie krew w bojowisku ciecze,
On ślub z pobitemi[289] bierze.
Kiejstut litewskich od Zakonu włości,
Olgierd ich od Rusi broni,
1540A gdy wielkiéj siły w gości,
Wielkiéj potrzeba pogoni,
Oni, przy ojca poprzysiągłszy stosie
Bratnią przyjaźń, bratnią zgodę,
W poźniejszych[292] wojnach i losie
Przysięgi strzymali[293] młode.
1550
I Kiejstut, kiedy Jawnuta[294] wygonił,
Czapki nie włożył na skronie,
Starszemu bratu pokłonił[295],
Jemu rząd Litwy dał w dłonie.
Odtąd obadwa sąsiady[296] wojują,
1555Obadwa lenników gniotą,
O łup z sobą nie targują[297],
O brańców, ziemie i złoto.
Teraz Olgierda Kiejstut w pomoc wzywa,
Zakon do wojny go łudzi,
1560Wojsko ze wszech stron przypływa,
Z Tatar[298], Rusi, Litwy, Żmudzi.
— Czas, mówi Kiejstut, młode ptaki wprawić,
Bo gdy stare siły stracą,
Komu nieprzyjaciół dławić?
1565Niech oni za nas zapłacą.
Witold do wojny duszą się wyrywa,
Ledwie go wstrzymać w komnacie,
I Jagiełło jéj wyzywa.
Synów z sobą bierzmy, bracie! —
1570
I wzięli synów; do Sambij[299] wkraczają
Na dwoje wojska rozbite,
Otelsburg oblegli zgrają,
Palą, i boju niesyte,
Pędzą na Rudaw. Pod rudawskim grodem
1575Czarne pustką stoi sioło.
Przed wrogiem przestrach szedł przodem,
Wymiótł — pustynia wokoło.
Tylko na zamku bracia się zamknęli,
Bo gród warowny na górze,
1580Knechtów i lud swój ściągnęli.
Błyskają zbroje na murze.
Kiejstut z Olgierdem obozem tu legli,
By wojsku wypocząć chwilę,
By zamku lepiéj ustrzegli,
1585I w spoczynku, swojéj sile
Dali znak w Prussy[300] széroko pustoszyć.
Codziennie ufce[301] latały,
By lud wylękniony płoszyć,
Ogniami zażedz[302] kraj cały.
1590
Winrych Kniprode mistrz nie spał; on wiedział,
Że w jego włościach wróg zjadły[303]
Na zgliszczach spokojny siedział,
Gryzł kraj, jak owoc upadły.
Ciągnął Kniprode na obóz Litwinów.
1595Oni pod Rudawskim grodem,
Starcy zaprawiają synów
Codziennym w walki pochodem.
Witold wybiega na Żmudzinów czole[304],
Pali, niszczy, i niesyty,
1600Jak koń, gdy wyleci w pole,
Ziemię rozbija kopyty[305].
Jagiełło smutnie za siebie ogląda[306],
Za Wilnem i za spokojem;
Serce nie bije za bojem,
1605Przyjaciela swego żąda.
A Winrych ciągnie przez kraj spustoszony;
Litwin go czeka, i co dnia
Nowym łupem obciążony,
Co dzień litewska pochodnia
1610
Podpala nowe i pustoszy sioła.
Prussy[307] do mistrza swojego
Z żałobą i płaczem biegą,
Kraj cały o pomoc woła.
Stanęły wojska pod rudawskim grodem,
1615Dwa rozsypane mrówiska[308]:
Kiejstut, Olgierd idą przodem,
I chorągiew mistrza błyska.
Oczyma zetkną się, siły swe liczą;
Krzyżak krew przelaną mierzy,
1620Litwin się cieszy zdobyczą;
Wnet ufiec w ufiec uderzy.
XIV
Stanęły, patrzą dwa wojska na siebie,
Oczyma wodze lud zebrany liczą.
Kiejstut i Olgierd po sobie spójrzeli[309],
1625Potém na synów niespokojnym wzrokiem.
— Bitwa to krwawa, bój nie lada będzie!
Młodym ptaszętóm[310] za trudne to pole.
Odprawmy dzieci, niech jadą do domu. —
— Odprawić! — Witold do ojca zawoła —
1630Uciec przed bitwą z sercem pełném sromu!
Lepsza śmierć, ojcze, niż hańba tak sroga! —
Jagiełło milczał, Olgierd milczał stary,
I Kiejstut umilkł. Wtém Winrych do boju
Dał znak, i ciężkie zastępy stalowe
1635Na lewe skrzydło Olgierda uderzą.
Kiejstut już podbiegł na siwym swym koniu,
Z Olgierdem dzieci, dając znak, zostawił.
A Olgierd? Nigdy nie stał tak do walki.
Sam nieraz w szyki rzucał się, jak w fale,
1640A kędy stąpił, rozprysły się przed nim;
Teraz na syna z trwogą się ogląda;
I każda strzała, co z kuszy wyleci,
Głowę i serce odrywa do dzieci;
I każdy rycerz, co się na nich rzuci,
1645W tył go na syna odwraca obronę;
Nie umié walczyć; w pocie siwe czoło,
Serce w krwi pływa; piérwszy raz on w boju
Uląkł się wroga i dał znak odwrótu[311].
Na próżno Witold zostać się napiera,
1650Wyrywa swoim, chce do ojca gonić;
Olgierd otoczyć każe i ucieka.
A Witold ojca wielkim głosem woła:
— Został! sam został! ja bym miał go rzucić? —
Nic nie rzekł Olgierd, lecz nie dał się wrócić.
1655
Litwa w ucieczce, lecz drogo kupili
Krzyżacy swoje zwycięztwo[312] kłamane —
Pozostał Kiejstut i po stali siecze,
A młoty Litwy hełmy z głów zsadzają,
Pole się braci trupami uścieła,
1660Tłuszcza się Niemców, jako las, zwaliła,
A dwóchset[313] braci z krzyżami czarnemi
W krwią pobroczonych białych płaszczach tarza;
Już mężny Kuno Hatlenstein na ręku
Krzyżackiéj braci wielką oddał duszę;
1665Schindekopf goni za wojskiem Kiejstuta,
Lecz w sercu strzała uwięzła litewska,
I do Labtawa nie dobiegł za niemi,
I skonał mężny pod rany ciężkiemi.
Jeszcze po dziś dzień krzyż od wieków wbity.
1670Pomnik zwycięztwa[314] krwią opłaconego,
Stoi i smutnie pogląda ku Litwie,
Stoi i smutnie powiada o bitwie.
XV
U kniazia Światosława, na smoleńskim grodzie>,
Rośnie xiężniczka[315] piękna jak słońce o wschodzie,
1675Hoża jak ranne słońce, gdy się z mgły wybija.
Rumiane lice Anny i oczy jéj jasne
Jako słońce poranku; a kosy[316] jéj długie
Jak promienie słoneczne, gdy świat opasują
I w uścisku złocistym do serca go tulą.
1680
Xiężna[317] ją, jako dziecko jedyne, w pieszczotach,
Na kolanach piosenką i skazką[318] kołysze,
Karmi ją białym chlebem, słodkiemi potrawy,
Ubiera ją we kwiaty i kraśne[319] korale,
Włosy jéj to rozplata, to czesze i plecie,
1685To rozpuszcza puklami po białych ramionach.
Żadne jéj tak nie było ukochaném dziecię,
Żadne tak wypieszczone, nie wzrosło tak hożo.
A strzegli ją od skwaru, strzegli ją od chłodu,
Na nią, jak na źrenicę swoich ocz[320] patrzali.
1690
Ale niedługo matce cieszyć się dziewczęciem,
Ale niedługo ojcu pocieszać się synem:
Córce wynijść[321] potrzeba z domu za młodzieńcem,
Synu[322] swojego chleba dobijać się czynem,
Dobijać się walkami sławy i imienia.
1695
I gdy Anna dorosła, córka Światosława,
Smutno się stało, i mówiła w sercu:
— Czemu ona nie dzieckiem! Na próżno dziecięce
Dawała jéj zabawy, w dzieciństwie utrzymać
Chciała córkę, na próżno! Mgłą jéj oko zaszło,
1700Pierś się wznosić zaczęła tęskno, nie za matką,
Ale za czémś nieznaném. Toczyła wejrzeniem.
I matka to widziała. Wówczas pieśni dawne,
Wówczas skazki poranne mówiła jéj stare,
I znów czesała włosy, znów, jak dziecię małe,
1705Sadzała u swych kolan, by rozbawić smutne.
Wszystko na próżno! Oko ciągle gdzieś szukało,
Czego jeszcze nie znało, co poznać pragnęło,
Co, nim przyszło, już duszę i serce zajęło.
Tęsknota— Matko! — pytała Anna, córka Światosława —
1710Zawsze nam tak tu siedzieć? zawsze żyć w téj ciszy?
Zawsze pieśni tych słuchać, skazki rozpowiadać?
Zawsze na twych kolanach głowę tęskną składać? —
— Zawsze, córko! A czegóż więcéj ci potrzeba? —
— Więcéj? Nic więcéj, matko! Inszego[323] mi tylko,
1715Kogoś inszego — czegoś — pragnie smutna dusza.
Kiedy u wrót zatrąbią, to serce mi bije,
I czekam, gdy nadejdzie. Gdy z wojny przyjadą,
To patrzę[324] wracających, szukam między niemi
Tego, com nie widziała jeszcze na téj ziemi,
1720A co go czekam, czekam! — Kogo, córko, czekasz? —
— Alboż wiém? matko moja! Ja się pytam ciebie,
Czego czekam i kogo? i tęskno mi czemu?
A gdy głowę na twoich położę kolanach,
To nie usnę, jak dawniéj; marzę niespokojna;
1725A i w głowie i w sercu ciągła jakaś wojna. —
Raz tam na Rusi Kiejstut zapędził się z wojną,
I do xięcia[325] w Smoleńsku, co Litwie był druhem,
1730Przyszedł spocząć, od potu otrzeć skroń swą znojną[326],
Przyszedł u gościnnego zagrzać się ogniska;
I zobaczył on Annę, córkę Światosława,
I pomyślał, że syn mu dorastał już w domu.
A na przyszłą znów wiosnę na Smoleńsk powrócił,
1735Ale nie sam, Witolda przyprowadził z sobą.
Milczał, i ze swatami nie posłał do ojca;
Tylko kiedy na skórach spocząć się układli[327],
Siadł starzec i gasnące rozniecił zarzewie.
— Słuchaj — rzecze — Witoldzie! wziąść[328] ci żonę pora.
1740Jam cóś stary, i bracia na mnie tam czekają!
Co noc ojciec nad łożem ręką mnie wskazuje.
Tyś mój najstarszy, w tobie i rodu nadzieja,
I nadzieje litewskie. Czas tobie wziąść żonę,
Czas ci mieć dzieci, żeby, gdy brzemie[329] zacięży,
1745Na nich złożyć miecz wojny i o kraje pieczę.
Na zamku Światosława tyś nie widział córki?
Hoża Anna! Jam myślał — to dla ciebie żona. —
— Nic, ojcze, nie widziałem — Witold odpowiedział. —
Twoja wola, i wedle twéj woli się stanie.
1750Mnie jeszcze o kobiécie żadnéj się nie śniło! —
I posnęli. A w xiężnéj, Światosława żony,
Świetlicy, także cicha toczy się rozmowa.
Anna siedzi przy matce; włos jéj rozpuszczony,
W złotych włosach się biała twarzyczka jéj chowa,
1755A głos z ustek różanych tak płynie pieszczony:
— Matko moja! widziałaś gości, którzy wczora[330]
Na zamek nasz przybyli. Starszy, wzrostem mały,
Burką grzbiet ma okryty, głowę skórą wilczą,
Na siwym, żmudzkim koniu do ojca zajechał;
1760Obok niego był młódszy[331]. O! piękny i młody!
Takiego kniazia wzrostu, lica i urody,
Jeszcze u nas nie było! Kto to? matko miła! —
Matka tęskno westchnęła i cicho mówiła:
— Z ojcem Kiejstutem, syn to Witold młody,
1765Xiążęta żmudzkie i trockie[332], z daleka.
Nieprzyjaciele to Rusi odwieczni;
A choć ich teraz w Smoleńsku przyjmują,
Choć oni z nami, kto wié na jak długo? —
— Ale ten młody? — Anna znowu matki pyta —
1770Czyż nieprzyjaciel? On jeszcze tak młody!
Czyż już był w wojnach, czy już krwi kosztował? —
A matka na to: — Litwin się za młodu
Wprawia do boju, by, gdy sił dorośnie,
Rękę do szabli i duszę zgotował;
1775Lecz ród to dziki, ród pogański, Anno,
I Chrystusowéj niecierpiący wiary. —
Córka na to zamilkła, i włosy złotemi[333]
Siwe oczy zapuszcza znowu i zasłania,
I niby zadrzémała; a matka ogania
1780Muchy nad nią natrętne, komory[334] brzęczące,
Na gorącą jéj głowę kładnąc[335] ręce drżące;
Drzemiącą czy uśpioną cicho błogosławi.
Nazajutrz Kiejstut przybrał nową szatę, strojną
Od bogatego futra, złota i szkarłatu,
1785Do xięcia[336] Światosława na świetlicę śpieszy,
Cóś mu do ucha kładnie[337] i rękę wyciąga,
Jak gdyby jakiéj zgody od niego domagał[338],
Czy jakiejś z nim zapragnął skończenia umowy.
Długo Światosław myślał, opierał się, wzdragał,
1790
I temi do Kiejstuta odezwał się słowy:
— Niech wola wasza będzie. Córka moja,
Niechaj na nowe gniazdo do was bieży.
1795Ale was proszę, szanujcie jéj młodość!
Ale zaklinam, miejcie wzgląd! Pieszczone
Dziecię wezmiecie[343]. Kiedy w obce strony
Zajdzie, wy dla niéj miejcie serce matki,
I serce ojca, i słowa pociechy.
1800O, smutno, smutno ulecieć zpod strzechy
Temu, kto zpod niéj nigdy nie wychodził,
Kto pod nią schował, kto pod nią urodził[344],
I całą młodość prześpiewał u kolan
Matki kochanéj, ojca łaskawego! —
1805Mówił Światosław, sługę za żoną wysyła.
A xiężna, jakby z dawna, co ją czeka, znała,
We łzach cała już przyszła, i słuchając, drżała,
I chciała cóś powiedzieć, a słów jéj zabrakło;
Twarz rękami zakryła, uciekła do córki;
1810Milcząc, na jéj ramiona zimne ręce kładzie,
Milcząc, patrzy jéj w oczy, i płacząc, upada.
A Anna na nią patrzy; chce płakać, nie może;
Jakiś dziwny niepokój ogarnął ją cały;
Oczy tylko ciekawe namiętnie pałały.
1815
Potém za tydzień i we dwa tygodnie
Gody w Smoleńsku i huczne wesele.
Anna i matka, długo w swych objęciach
Leżąc, płakały. Zaszły żmudzkie wozy,
Szkarłatném suknem kryte, wioząc wiano[345];
1820Stanęły konie pod złotą oponą[346].
Witold odjechał z młodą do Trok żoną.
XVI
MłodośćZa młodu, za młodu, u życia początku,
Do szczęścia niewiele potrzeba nam wątku.
1825Przerabia na złoto, i wszystko mu złotem;
Wśród głodu on syty, wśród boju bezpieczny,
Spokojny wśród burzy pod niebios namiotem,
I życie mu błyszczy, i wschód się rumieni
Od marzeń nadziei słonecznych promieni.
1830
MałżeństwoMinęło wesele, przebrzmiały już śpiewy,
A Witold u kolan swéj żony spoczywa;
I ojciec gdzieś pędzi Krzyżaków krwi chciwy,
Witold się za ojcem na wojnę nie zrywa,
I siedzi a siedzi, i siedzą we dwoje,
1835Dłoń w dłoni, pierś z piersią, włos z włosem zmięszany[349];
Ona mu swą młodość, a on jéj swe boje
Po cichu spowiada. TęsknotaI wzrok łzą zalany
Wyjaśnił się Annie. PamięćW początku to co dnia
O matce mówiła, do matki zsyłała[350],
1840A potém raz w tydzień, drugiego tygodnia,
A potém choć w miesiąc raz wieści żądała,
A potém wzdychała, czekając z pokłony[351],
Aż w tamte przypadkiem miał jechać kto strony.
O ludzka pamięci! tyś płocha wietrznica!
1845W początkach się targasz i szarpiesz nam duszą,
Lada co łzy ciśnie i żal twój podsyca,
Dwie chwile ból w tobie niestały zagłuszą;
Pamiątki, co nigdy nie miały mieć końca.
Topnieją, jak śniegi wiosenne od słońca.
1850
I Witold z początku tak tęsknił za bojem,
Za ojcem, za koniem, za trudem i znojem,
A potém już rzadzéj[352] na wojnę iść życzy.
Nie pragnie zwycięztwa[353], nie łaknie zdobyczy,
I mówi do siebie: — Mnie dobrze tak przy niéj!
1855Czyż walka, czy sława szczęścia mi przyczyni? —
A Kiejstut go wołał z uśmiechem na oku,
I Witold nie poszedł. Rzekł ojciec: — Do roku
Pogasną te ognie, i tęskno ci będzie
Przy żony kolanach, jak sokoł[354] na grzędzie,
1860Na darmo przesiedzieć najdroższy wiek młody,
I znowu pośpieszysz na stare twe gody. —
Ale dnie za dniami, miesiące płynęły,
A Witold uciekał od walki i znoju;
Miękkie mu uczucia wskróś[355] duszę przejęły.
1865I ręka odwykła od szabli i boju.
Raz Anna już spała, on sam do ogniska
Dorzucił polano, na ręku sparł czoło,
Wpół drzémał, wpół dumał, i głowę w dłoń wciska,
i szuka, sam czego nie wiedząc, wokoło.
1870Wtém przed nim u ognia cóś mignie i siada,
Grzeje się, nad płomień zeschłą dłoń podnosi;
Któś stary, pochyły[356] i siwy; twarz blada;
Wszedł cicho i usiadł, nie mówi, nie prosi,
I słowa nie rzekłszy ni Bogóm[357], ni komu,
1875Rozgościł[358] u ognia, jak gdyby był w domu.
Witold go postrzegłszy, zerwał się z pościeli,
Postąpił. — Któś taki[359]? — zawoła nań gniewnie.
— Z daleka! — Lecz jakeście wchodzić tu śmieli?
To izba jest moja, ty nie wiész zapewne?
1880
Prócz mojéj, nie tknęła do drzwi tych i proga. —
A starzec wciąż ręce u ognia ogrzewa,
Popatrzył, i głową zbielałą pokiwa.
— O, wiém ja, gdzie jestem. Tyś Witold Kiejstuta;
1885To żona twa, Anna, ród panów smoleńskich;
Ta izba, tajemną ciemnością osuta[362],
To izba twéj żony i pieszczot małżeńskich,
To izba jest, w któréj gnuśniejesz, mój młody,
I życie swe dajesz za roskosz[363], za gody,
1890I sławę swą dajesz za szczęście weselne,
Swą wielkość i imie[364] grzebiesz nieśmiertelne. —
I słowy jakiemiś dziwnemi, ostremi,
Nad duszą, jak jastrząb'[367] nad ptakiem, zawieszać,
1895Co pastwę[368] z wysoka upatrzył na ziemi?
Lecz, starcze, na Bogi! niełatwą jam pastwą!
Na inne, na inne polować ci ptastwo[369]. —
— Któż nie zna Witolda? — rzekł starzec spokojnie,
Znów dłonie skośniałe[370] nad ogień podnosząc,
1900A wzrokiem i głosem, i grożąc, i prosząc. —
Był Witold orlęciem, był Witold za młodu,
I lubił, jak orzeł, swobodę i wojnę,
I kochał, jak ojciec, swój kraj i swą chwałę;
Lecz orzeł, ów Witold, nie z orłów już rodu,
1905Gnuśnieje, jak wieśniak, u ognia świetlicy.
Na kądziel spogląda niewiasty xiążęcéj,
Trzyma się piosneczek, nie puszcza spodnicy[371],
I nad nią, nad spokój, nie żąda nic więcéj. —
— Lecz ktoś ty, co śmiész mnie do boju wyzywać? —
1910— Do boju? — rzekł stary — do boju, nie, młody!
Nikt ze mną do boju nie śmiałby wstępywać[372];
A tobie nie wojna smakuje, lecz gody.
Jam… — Powstał i sięgnął do stropu postawą,
A suknia się biała w pomroce roztoczy —
1915Jam duch jest, twój Gulbi[373]; za Bogów tu sprawą
Stanąłem przed tobą, bym w żywe ci oczy
Twą gnuśność wyrzucił. Witoldzie! gnuśniejesz!
Myśliwy pies, długo nie idąc na łowy,
Zapomni o kniei i na rok już nowy —
1920Ty o nich zapomnisz —
Patrz w gwiazdę, co z dala świeci nad twą głową.
Mężczyzna, Sława, Mąż, ŻołnierzTa gwiazda pod chmurą, gwiazdą Witoldową.
Chcesz, aby zagasła w kobiécéj komnacie?
Chcesz stłumić jéj ognie w kobiécym uścisku?
1925Nie tobie, Witoldzie, tu w miękkiéj spać szacie,
I leżeć próżnemu przy ciepłém ognisku,
Bo nie tym jest sława, nie dla tych są pieśni,
Co, jak mętna woda, stojąca gdzieś w dole,
Dają się pokrywać i zielskóm, i pleśni,
1930I wolą gnić cicho, niż wyrwać na pole,
By tamy rozrywać, by użyzniać[374] role.
Nie na to, Witoldzie, tyś się w świat narodził,
Nie na to cię ojciec dziecięciem kołysał,
Ażebyś pokorny za kobiétą chodził,
1935Z ust tylko jéj słodkie pocałunki zsysał. —
Mówił, a Witolda twarz ogniem pałała,
I drżały mu ręce, ognista pierś drżała,
I miecza już szukał, jak gdyby zbudzony,
A chwytał niewieście przybory swéj żony,
1940Miękkie jéj sukienki, bogate zasłony,
A w twarzy jéj uśmiech napotkał sklejony,
Ten uśmiech tak słodki, co jeszcze go wabił,
Który go wycieńczył, zniewieścił, osłabił;
Spójrzał, lecz nie wrócił na małżeńskie łoże,
1945Wyrwał się w podwórzec i konia wieść każe,
Ludzi swych zwołuje; nim zabłysły zorze,
On z ojcem już pędzi po pruskim obszarze.
XVII
Na zamku wileńskim Olgierd odpoczywa,
Z Gedyminowego miód rogu popija,
1950I do snu mu głowa pochyla się siwa,
Pod głowy ciężarem ugina się szyja.
Na zamku wileńskim Olgierd odpoczywa,
Z Turzéj Góry[375] patrzy na Świętą Dolinę.
Tam się dym ze Znicza ołtarzy dobywa,
1955Tam Wilii wody u stóp góry sine;
Tam i ojców stosy i ojców mogiły,
Tam i jemu spocząć, gdzie jego dziadowie.
Jemu walki dosyć — syn porosnął w siły.
Duchowi czas na wschód, czas do grobu głowie.
1960
I duma i patrzy na gród Gedymina[376],
Siwą trzęsie głową, siwą trzęsie brodą —
Na grodzie za krzyżem krzyż rosnąć poczyna,
Kościoły się wznoszą, w górę wieże wiodą.
O, nie tak bywało! I na Łysą Górę[377]
1965Popatrzył, i znowu pochylił się, drzémie.
Tam trzy krzyże stoją, wysokie, ponure,
Patrzą, jak na swoję[378], na litewską ziemię.
I duma, i marzy. Nie ostać się Bogóm[379],
Nie ostać się staréj litewskiéj już wierze!
1970Ni mieczem obronić, ni zakryć nam wrogóm!
Krzyż stoi nad Litwą, krzyż Litwę zabierze.
I wzdycha, i patrzy; gdzie oczy obróci,
Krzyże widać wokoło — Juljanny[380] tam krzyże!
I słychać, wieczorne mnich pieśni swe nóci[381],
1975I słychać, dzwon chrześcijan woła na pacierze.
Na zamku wileńskim Olgierd odpoczywa,
Z Gedyminowego miód rogu popija,
I do snu mu głowa pochyla się siwa,
Pod głowy ciężarem ugina się szyja.
1980
Nagle podniósł głowę i oczy otworzył,
Róg popchnął złocony, patrzy w drzwi komnaty;
Ręka trząść przestała, wzrok omdlały ożył;
I uszy nastawił, słuch posłał na czaty.
Któś jedzie w podworcu, słychać koni rżenie,
1985I drzwi się otwarły, wprowadzają posły.
Z ruskiéj ziemi kniaziu[382] przyszło pozdrowienie,
Od Dymitra[383] z Moskwy wieść wojny przyniosły.
A starszy poselstwa, Fedko, się odzywa:
— Pozdrawia was ojciec nasz i dar przysyła,
1990Oto miecz od niego, krzemień i krzesiwa.
Z mieczem, ogniem do was przyjdzie nasza siła.
Przyjdziemy do Wilna na święcone jaje[384],
Skrzesać ognia w Litwie i miecza sprobować.
Dawno Dymitr w wasze wybiera się kraje,
1995Oznajmił się w gości, znajcie[385], jak przyjmować! —
A Olgierd się porwie i posłóm odpowie:
— O! dobrze! na Bogi! Kniaź Michał od roku
Na Moskwę mnie ciągnie. Przymierze odnowię.
Wszak za Brańsk, za Smoleńsk nie stąpiłem kroku.
2000
Wy chcecie na mojém urągać śmiecisku,
Niepomni, żem w Moskwie pod Kremlem ucztował;
Że Dymitr sromotę już nieraz wziął w zysku,
Gdy z kniaziem Olgierdem o lepszą[386] wojował.
Więc Moskwę powitam, i kraśne sam jaje
2005
Dla kniazia ubogie litewskie są kraje,
Sam w Kremla zastukać ja przyjdę drzwi złote. —
I posły[389] skłonili głowami, wracają.
A Olgierd cóś dumał i gońców gnał wkoło,
2010Lecz dokąd? lecz po co? i gońce[390] nie znają;
Wieść niosą, nie wiedzą, smutną czy wesołą.
A zima śniegami już wieje białemi.
Pod Wilno, na Piaski lud zewsząd gromadzą;
I Michał się Twerski[391] obiecał iść z niemi,
2015W Smoleńsku Światosławu[392], gdy tylko znak dadzą.
2020
I Olgierd nie mówi, a ludzie szeptają[398].
Na próżno! ust starych nikt mu nie otworzy.
Tak zawsze bywało. Do boju znać dają,
A wojsko — nie powié, gdzie jutro rozłoży.
Już wszyscy gotowi; brat Michał[399] gdzieś daléj
2025Z Twercami się złączy i wojsko pomnoży;
Już czerni[400] tysiące z pałkami zegnali,
Czerń drogę im wskaże i drogę otworzy.
A Olgierd z Zamkowéj pogląda sam Góry,
I wojska rachuje, i śmieje się w duszy,
2030I milcząc, skórzany szłyk bierze, ponury,
Daje znak ludowi — niech naprzód wyruszy.
Jeden wié sam Spudo, gdzie wojska powiedzie;
On czerni jest głową; Olgierd mu powierza,
I Spudo na koniu przed ludem na przedzie,
2035Na północ wskazuje, i ręką wymierza.
Ruszyli; przed niemi już lasy się walą
I mostem im ścielą pokornie pod nogi.
Czerń drzewa podcina, a sioła się palą,
A dymy, zniszczenie wytknęły im drogi.
2040
I idą w milczeniu, bez chwili wytchnienia;
Gdzie wejdą, lud jeszcze u ognisk zastają;
I wieść ich, co z wiatry na skrzydła się mienia[401],
Nie może wyprzedzić, tak szybko się gnają[402].
Aż przyszli pod Wyłok, gdzie wodzem Bazyli;
2045Z smoleńskich on xiążąt[403], lecz z Dymitrem trzyma;
I twierdzę drewnianą próżno osaczyli,
Gdy dobyć jéj szturmem Olgierd czasu nie ma[404].
Gród został niewzięty, wódz tylko dał życie,
I ciągną a ciągną bez ustanku daléj;
2050W Sobotę aż Wielką ujrzeli o świcie
Kreml biały i Moskwę, i pochód wstrzymali.
Tu stoją. Nazajutrz, gdy Dymitr ze dworem
Na jutrznię do cerkwi wychodzi spokojny,
Spogląda — na Górze Pokłonnéj[405] taborem
2055Litwini już leżą, jak mrówię[406] lud zbrojny.
A poseł Olgierdow[407] przynosi mu jaje.
— Weź, kniaziu Dymitrze, i spójrzyj[408] dokoła.
Kniaź Olgierd ci miecz twój i krzemień oddaje.
Kniaź Olgierd co przyrzekł, to strzymać[409] podoła. —
2060
Z Zamieścia, Posadu, już dymy się wznoszą,
I płoną; pod Kremlu[410] już ogień murami.
Bojary chleb z solą naprzeciw wynoszą.
— Kniaż Dymitr przyjaźni i drużby chce z wami. —
A Olgierd im starą wyciągnął prawicę,
2065I rzecze: — Dam pokój, niech będzie przymierze,
Oszczędzę twój Kremel[411], oszczędzę stolicę,
I mieczem mym tylko w twe wrota uderzę.
Niech będzie znak po mnie, niechaj ślad zostanie,
Żem przyszedł, ci jaje przyniosłem święcone;
2070A nie ślij mi posłów, gdy wojsko twe, panie,
Na polu nie stoi ku Litwie zwrócone. —
Na zamku wileńskim Olgierd odpoczywa,
Z Gedyminowego rogu miód popija,
I do snu mu głowa pochyla się siwa,
2075Pod głowy ciężarem uchyla się szyja.
Na pruskiéj, na polskiéj, moskiewskiéj wyprawie
Był Witold, z staremi uczył się wodzami,
I piérwszy raz w bitew skąpał się kurzawie,
Piérwszy raz krwi wroga dotknął[412] się ustami.
2080
A piérwsza ta kropla pragnieniem go piekła;
I odtąd niesyty ni trudu, ni sławy,
Gdzie róg mu zatętnił, gdzie wojna powlekła,
On, tęskniąc za bojem, gnał ciągle w bój krwawy.
XVIII
Na Polskę idą litewskie xiążęta[413]:
2085Lubart i Kiejstut na przedzie,
Witold z Jagiełłą, młode sokolęta.
Czemuż ich Olgierd nie wiedzie?
Czy Michał Twerski, czy Smoleński woła
Pomocy przeciw Dymitra?
2090Czy Moskwa pali sprzymierzeńców sioła?
Krewiczan[414] burzy Ruś chytra?
Spokojnie w Rusi; Twerski od wyprawy
Na swéj stolicy spoczywa;
A jednak Olgierd nie śpieszy w bój krwawy,
2095Chociaż go Lubart wyzywa.
I poszedł Kiejstut, Jagiełło i Jerzy,
Litwinów zastępy mnogie,
A Olgierd został, sam siedzi na wieży
I na pustą patrzy drogę.
2100
Dobrze ci było, wielki Gedyminie,
W boju umierać od strzały!
I nie zestarzeć, i w śmierci godzinie
Polegnąć na polu chwały!
A syn twój, Olgierd, nie dźwignie oręża;
2105
Dłoń już bezsilną na próżno wytęża,
Ręce duszy nie słuchają.
A Litwa znowu w lackie idzie kraje,
Bo Polska stoi otworem;
2110Polsce Kaźmierza Wielkiego nie staje,
Elżbieta[417] pląsa z swym dworem.
Idą w Lubelskie, Sandomierz pustoszą,
Nad San, w Podgórze wtoczyli,
Między San, Wisłę, po Tarnow[418] lud płoszą,
2115Mnogi łup zewsząd spędzili.
Dziewięć mil tylko Litwie od Krakowa.
Legła zwycięzkim[419] taborem.
Próżno wieść niosą, Elżbieta królowa
Pląsa i śpiéwa z swym dworem.
2120
Już nazad gonią ku Litwie z łupami.
Na Litwie smutna wieść krąży:
Mistrz na Żmudź poszedł ze sprzymierzeńcami,
Sześć ziem zjadł, na siódmą dąży.
Chce Kowno ubiedz[420]. Nadniemeńskie włości
2125Leżą pustynią dokoła,
Po polach świecą krwawe trupów kości,
I spalone stérczą sioła.
Krwawą łzą Kiejstut płacze klęski swojéj;
Witold go prosi: — Daj ludzi!
2130Krzyżak bezpieczny zwycięztwem[421] się poi,
Niech go krzyk rzezi obudzi! —
I zbiera swoich, na Prussy[422] napada,
W Insterburskie ciągnie włości:
Sam zamek wzięty, płomień go dojada.
2135Rozdarte kraju wnętrzności!
Z łupami z piérwszéj powrócił wyprawy
Witold, jeńców wiodąc mnogo.
— Patrzaj, Kiejstucie, czylim syn twój prawy?
Licz ludzi, czy braknie kogo? —
XIX
2140
Smutno na Wilnie[423]! Olgierd zwołał braci
Ze syny swemi, żeby ich pożegnać,
I róg alusu[424] ostatni wychylić.
Dłonią ich wyschłą ścisnąć raz ostatni.
Olgierda oczy sen już wieczny mruży.
2145Dosyć mu boju; żyć już nie chce dłużéj;
Litwę na rękach, a starszemu swemu
Wilno stolicę i nad braćmi władzę.
Na Turzéj Górze Olgierd stary siedzi,
2150Po Świętéj patrzy grobowéj Dolinie,
Stos nakłaść kazał i braci wygląda.
Na Swintorozie bierwiona sosnowe
I dęby walą ze świętego gaju.
Stoi stos, na nim łoże Olgierdowe.
2155On patrzy na stos, na łoże pogląda,
Wiliję[427] żegna i gród Gedymina,
Dymy Zniczowe i swych ojców groby.
Aż żona, kiężna Juljanna[428], do niego
Idzie i mnicha za sobą przywodzi.
2160— Mężu mój! Panie! — rzecze — życie całe
Tyś wiódł pogańsko! umrzyj chrześcijaninem[429]!
Syny[430] twe wiarę swéj matki przyjęli,
Po Rusi poszli chrztem świętym omyci.
Dokoła krzyże Chrystusowe stoją,
2165Patrzą ci w serce i okna zamkowe.
Wszak tyś sam nieraz starą schylił głowę
Bogu twéj żony. Umrzyj w mojéj wierze! —
Olgierd się podniósł, siwą trzęsie głową.
— Dajcie mi skonać, jak marli ojcowie,
2170Wśród swoich, w uczcie, z rogiem miodu w dłoni.
Nie chcę téj wiary, dla której od braci,
Od dziadów moich oddalić się trzeba,
I nie chcę bez nich chrześcijańskiego nieba. —
Mnich mu cóś szepce, on mnicha nie słucha.
2175— Żyłem z mym ludem, umrę z moim ludem!
Wpuścić Kiejstuta, Lubarta, Jerzego,
I syny moje, i Jagiełłę mego.
Niechaj do uczty nakrywają stoły,
Niech alus niosą, niech bojary moje[431]
2180Przyjdą, kniaziowie i dworzanie wierni.
Ty rękę podaj i wiedź mnie do braci —
Rzecze do sługi. Otwarli podwoje,
A oni smutni pospuszczali głowy.
2185I nic nie słychać, tylko starca piersi
Ciężkim oddechem głośno się kołyszą.
On usiadł, wzrokiem po zebranych toczy,
A już mrok śmierci okrywa mu oczy,
Już ledwie swoich poznaje po głosie;
2190Sam za róg bierze, napełniać go każe.
— Do was, o bracia, do was, syny moje,
Ostatnia czara i ostatnie słowa!
Olgierd za ojcem pójdzie Gedyminem,
Syn już za ojcem; on tęskni za synem;
2195Olgierd się dosyć nażył, nawojował,
Młódszym[434] ustąpi i miecza, i życia;
Tobie, Jagiełło, wileńskiéj stolicy.
Prawda? Kiejstucie! ty synu[435] mojemu
Nie będziesz bronił po ojcu puścizny?
2200My z tobą stary, długi wiek przeżyli,
Sercem na sercu. Zostawiam ci dzieci;
Bądź ty im ojcem, a wy mu synami,
A jego dziecióm[436] braćmi rodzonemi.
Na waszéj zgodzie los litewskiéj ziemi.
2205Patrzcie, z Kiejstutem, z Lubartem my zgodni,
Iluśmy wrogóm nastawiali głowy!
Naprzeciw wielu kraj nasz obronili!
Bogi tam wiedzą, co za los was czeka,
Lecz Bogi zgodzie bratniéj błogosławią.
2210Do was, Kiejstucie! — I rękę wyciągnął,
Podał róg bratu. — Bądź mi zdrowy, bracie!
Już nam aż w Wschodniéj zobaczyć się Ziemi
Z tobą! ale już nie z braćmi wszystkiemi!
We Wschodniéj Ziemi na Wieczności Górze
2215Nie stanie wielu! W chrześcijańskim raju
Poszli, dziadowskiéj wyrzekając wiary[437].
Z tobą, Lubarcie[438], nie widzieć nam więcéj —
Tyś chrześcijanin — i z tobą, Jawnucie[439]!
Żegnajcie, bracia! Nad Olgierda dziećmi
2220Bądźcie opieką, zastąpcie im ojca!
Jeszcze raz, stary Kiejstucie, dłoń ściśnij.
Już cię nie widzę, niech usta uczuję,
Niech głos posłyszę. Patelo[440] koło mnie
Leci z skrzydłami czarno okrytemi.
2225Żegnajcie, dzieci! duch mój będzie z wami;
Żegnajcie, słudzy, i wierne psy moje!
Ty, mój sokole! ty, mój mieczu biały!
I ty, Juljanno[441]! ty jeszcze, Kiejstucie!
Podajcie miecza, niechaj z mieczem w dłoni
2230Skonam, gdy Bogi mi nie dozwoliły
Gedyminową śmiercią umrzeć w boju!
Niech w rogi dzwonią, w lietaury uderzą,
Mówił, i z wolna starą kłonił głowę;
2235Broda mu siwa na piersi spływała;
Miecz cisnął[444] jeszcze, lecz ręka spadała;
I ani żony płacz, ani łzy dzieci,
Ani wojenne drużyny okrzyki,
Już go na ziemię odwołać nie mogły;
2240Ani dźwięk rogów nie odwrócił ducha,
Co śpieszył dziadów w Wschodniéj witać Ziemi.
Mówił, a płacz się rozległ po świetlicy.
Jeden był Kiejstut, co łzy nie miał w oku,
Bo jego boleść duszę ucisnęła
2245
Tak skonał Olgierd. Stu płaczek się głosy
Ozwały nagle z jękiem i krzykami.
Ciało starego myli, ubierali,
Białą mu szatę, złote wiżos[447] kładli,
2250Białym go mieczem na śmierć przepasali,
Rąbkiem mu białym przewiązano szyję,
W nim złoty pieniądz na wieczności drogę,
U pasa proca rzemienna wisiała,
A szłyk na głowie, giętki łuk u boku.
2255
I siedział starzec, jak gdyby żył jeszcze,
Tylko nie patrzał zamkniętemi oczy[448],
Tylko nie dyszał[449] piersiami wyschłemi,
Zda się, odpoczął po życiu, po boju.
Naprzeciw niego bracia, towarzysze,
2260Synowie, słudzy stali i kapłani;
Wszyscy do niego róg alusu pili,
Wszyscy żegnali Olgierda ze łzami,
I na dobranoc pieśni mu nócili[450];
A płaczki, wkoło usiadłszy na ziemi,
2265Łzy spadające do naczyń zbierały;
I w czarnéj sukni, we wdowiéj zasłonie,
Płakała, szaty rozdarłszy na poły.
Już czas pogrzebu — na Świętéj Dolinie
2270Od Znicza iskrę przynieśli kapłani,
Miękkie mu łoże ścielą z wonnych kwiatów.
Porwali słudzy zimne starca ciało.
Żegnaj, zamczysko! żegnajcie, komnaty!
2275Olgierd w was więcéj nie będzie ucztował,
Nie złoży łupu, powróciwszy z wojny,
Nie złoży głowy utrudzonéj bojem,
Olgierd na wieczne śpieszy już posłanie,
Przez stos gorący do zimnéj mogiły.
2280Przed ciałem jego odpędzają duchy;
Idą bojary[455], mieczami machają;
Juljanna[456] idzie do stóp tylko góry;
Tu z płaczki swemi[457] na ziemię upadła,
Chciała iść daléj, nie puszczą kapłani.
2285
Tam krzyk i wrzawa dokoła doliny.
Słupy rozstawne — do słupów młodź goni,
Zdobywa pieniądz i zbroje[458], i leci,
Na duchy wrzeszcząc, aby je odegnać,
Olgierda ciała by skrzydłem nie tknęły.
2290
Na stosie starzec z mieczem w skrzepłym ręku.
Z siwą mu brodą wschodni wiatr powiewa.
Dokoła bracia, synowie, kapłani,
I słudzy na stos dla xięcia[459] wybrani.
Oni nie płaczą, bo idą za panem
2295Na lepsze życie, kędy ich niewolę
Sto nowych zmysłów, roskoszy[460] osłodzi;
Oni nie płaczą — wszystkim oschły oczy;
Pieśń tylko wielka przez usta kapłanóm
W niebo za duchem Olgierda się toczy.
Rauda
2300
Idź, duchu, do ojców ziemi,
Ziemi roskoszy[461], pokoju;
Leć skrzydłami sokolemi,
Siwą skroń otrzeć po znoju.
Tam czekają cię dziadowie,
2305Tam cię lepsze czeka życie,
Tam z gwiazdą jasną na głowie
Po Dungusu[462] leć błękicie.
Coś zostawił na téj ziemi?
Troski tylko, bój i trwogi!
2310Leć skrzydłami sokolemi,
Gdzie twe ojce, gdzie twe Bogi[463].
Gród w żałobie, ród w żałobie;
Ty szczęśliwy w kraju słońca:
Tam zachodu nié ma tobie,
2315Twemu życiu nié ma końca.
Tu łzy płyną, krew tu płynie,
Nieprzyjaciel czyha z boku;
We Wschodniéj ojców Krainie
Wieczna jasność świeci oku.
2320
Leć, o wielki duchu Litwy,
Leć do dziadów na biesiadę,
Na waleczne z Jodsy[464] bitwy,
Na rozumną ojców radę.
Leć, o duchu! rękę swoję
2325Zostaw synóm[465], by z twą głową
Siedli w radzie, poszli w boje,
Cne potomstwo Olgierdowo[466].
XX
Poszedł Olgierda wielkiego duch z ziemi,
I wszyscy za nim na niebo spójrzeli[467].
2330Xiężna Juljanna[468] trzydzieści dni płacze;
Ani do złotéj nie siądzie kądzieli;
Sama z płaczkami, w ustronnéj komnacie,
Łzy[469] się zalewa; Olgierdowe prochy
W święconéj ziemi wykradłszy, z Dawidem[470]
2335W Bogarodzicy cerkwi pochowała.
Jagiełło jeden z synów Olgierdowych
Po ojcu łzami zapłakał młodemi.
Kiejstut nie płakał; gdy się stos dopalił,
On westchnął tylko, z westchnieniem oddalił.
2340— Niedługo, bracie, tobie na mnie czekać!
Pójdę za tobą, bośmy całe razem
Przebyli życie. Złączyć się nam trzeba.
Mnie syn zastąpi. Czas już Kiejstutowi
Odpocząć z tobą pod jedną mogiłą. —
2345
Pojechał. W Wilnie sam został Jagiełło,
Sam, smutny; smutku nie zwierzył nikomu,
Ni staréj matce, ni bracióm[471] rodzonym;
On tylko z sługą swoim ulubionym
Na tajnych radach dnie przepędzał całe.
2350Wojdyłło, z śmiercią Olgierda, niewolnik
Od posług wyszedł do rady bojarem.
Ani już ujrzeć Jagiełły bez niego.
Wszędzie obadwa[472]. Czy na łowy jadą,
Czy w kraj daniny wybierać, czy zamki
2355Budować ludzi zwołują kapłani,
Wszędzie Jagiełło z ulubionym sługą.
Dla niego braci i stryja porzucił,
Dla niego z bratem Andrzejem[473] się skłócił.
A Andrzéj poszedł, siadł daleko w Pskowie,
2360Na posłuszeństwo przysiągł moskiewskiemu[474].
I wszyscy patrzą, dziwią się xiążęciu[475],
SługaNiedawno jeszcze Wojdyłło parobkiem,
Z drzewem na plecach, w dziedzińca zamkowe
2365Szedł, ostrzyżoną pochylając głowę.
Potém Jagiełło ulżył mu ciężaru,
Między przyboczne umieścił go sługi.
On panu pościel słał, on jego ucha
Najbliższy zawsze; i nieraz wśród nocy
2370Słyszano długie, tajemne rozmowy,
Widziano, jako usiadał na skórze
U stóp Jagiełły, i długo cóś prawił,
I, jak pies, u nóg zasypiał na straży.
Póki żył Olgierd, przyjaźń się ta kryła,
2375Lękając blasku sokolego oka,
Bo stary byłby karał niewolnika,
Co się śmiał synu[478] do serca podkradać,
I podłą dłonią tykać jego dłoni;
Lecz umarł Olgierd, ledwie stos przygasa,
2380Już się Wojdyłło przebrał w inne szaty,
Już włos, jak wolny człek, puścił po skroni,
Stanął z bojary[479], szyderskiém wejrzeniem
Śląc, kędy kniazie[480] bracia pańscy byli,
Jak gdyby na nich, milcząc, się odgrażał.
2385Wszyscy szemrali; Jagiełło nie zważał,
A piérwszém słowem Wojdyłłę do siebie
Zwołał i szeptał; posłał go z rozkazy[481],
Jemu dał klucze od skarbcu[482] swojego,
Jemu dowództwo dał zamkowéj straży.
2390
I nikt się nie śmiał przeciwić, a wszyscy
Poszli z schylonem czołem, z raną w duszy,
I tak mówili: — Patrzcie, pan nasz młody
Jak starą radę ojcowską szanuje!
Ani do wiernych bojarów przemówi!
2395Serce podłemu dał niewolnikowi,
Jemu tajemnic swoich się powierza.
Patrzcie, jak dumny dzikim rzuca wzrokiem
Na nas, na syny xiążęce[483], na pana.
2400
Do Trok, Kiejstutu[485] skarżyć się staremu.
— Panie! — mówią mu — zasil nas swą radą!
Lub nam tam nie być, lub nie być tam jemu.
Podły niewolnik razem staje z nami,
I jeszcze starym urąga[486] się sługóm! —
2405
A Kiejstut rzekł im: — Powróćcie do pana.
Wola w tém jego. Kiedy dał mu serce,
Godzien jest między staremi stać sługi.
Patrzcie nań tylko, by czego nie knował,
Bo w podłém ciele podła mieszka dusza;
2410Patrzcie, Jagiełło aby nie żałował,
Że zpod[487] nóg wybrał przyjaciela sobie. —
Bojary poszli i na Wilnie siedzą;
A co dzień bardziej Wojdyłło u pana
W łaskę się wkrada, starych sług odpycha
2415Od drzwi szemrzących, od uszu odgania,
Dójść[488] do Jagiełły, skarżyć się zabrania,
Dostąpić jego komnaty dozwoli.
On pan. Jagiełło kryje się przed ludem,
2420Przez jego usta rozkazy posyła,
Na jego ręce podarki rozdaje,
Które Wojdyłło przez połowę kraje;
Ujmując łaski, srogości podwaja.
Biada ci, Litwo, w służebniczych ręku[491]!
2425Biada wam, bracia! i wam, sługi stare!
Podły się sługa na xiążąt[492] odgraża,
I w szale dumy, któréj granic nié ma,
Sięga po władzę, a prawego pana
W kobiécych dumać komnatach zasadził.
2430
Biada ci, Litwo! jak biada domowi,
Gdzie słudzy rządzą, i do uszu pańskich
Nosząc wieść, podli niechęcą[493] ku swoim,
A serce pańskie dla siebie wykradną.
XXI
Prędko śmierci Olgierdowéj
2435Wieść za siedém przeszła ziemi;
Nieprzyjaciel się nią cieszy,
I miecz ostrzy, i lud zbiera.
A xiążęta[494] zniechęcone
Uciekają, Moskiewskiemu
2440Czołem biją, woje wiodą
Na spokojną Ruś Jagiełły.
Dymitr i Andrzéj we Pskowie,
W Perejasławiu już siedzą,
Starodub dobywać idą;
2445Tylko Orda[495] ich hamuje,
Tatar na cuglach zatrzymał.
Zakon także na krzyżową
Prędko zebrał się wyprawę.
2450Günther hrabia Hohenstejnu,
Eberhard i Jan hrabiowie,
Pod Troki się zagonami
Zapędzili w włość Kiejstuta.
Przyszli, stoją nad jeziorem.
2455Zamek głuchy, jakby pusty;
Ni w nim rycerz się ukaże;
Mury milczą, znikły straże;
Tylko jezioro dokoła
Rozpuściło sine wody,
2460I ramiony szérokiemi
Pańskie gniazdo obejmuje.
Kiejstut w Trokach, Witold z ojcem,
I Biruta matka z niemi.
Oni patrzą, serce bije,
2465Ale nié ma wybiedz[498] komu.
Ludu mało, a tam w polu,
Jak kłosy, Krzyżacy stoją.
Próżno Witold na brzeg bieży,
Próżno na prom z ludźmi zrywa;
2470Stary Kiejstut go wstrzymuje,
I zza muru patrzy z dala,
Jak odpływa Niemców fala.
Niemcy trzy dni w Trokach stali,
Trzy dni w zamek strzały słali;
2475Zamek milczał, a czérwone
Mury pociski odbiły.
Długo mistrz się z xięciem radził,
I pod Wilno odciągnęli.
Ledwie pył opadł za niemi[499],
2480Kiejstut z zamku na koń siada,
Ludzi zbiera; syn u boku;
Z garścią w pogoń Niemcóm śpieszy,
Bieży nocą. Rozedniało,
Ponad Wilnem łuna płonie,
2485Góry stoją w blasku całe,
Dymy kłębią się czérwone.
Stary stanął, złamał ręce.
— Gedymina grodzie biały!
Niemiec stos pod ciebie kładzie!
2490A Jagiełło gdzieś w komnacie
Milczy, ręki wznieść się lęka! —
— O! niechaj zginę, na Bogi,
A pomszczę się téj pożogi.
Za mną, za mną! — Witold woła —
2495Noc nam sprzyja! Tam ucztują,
Ani gości spodziewają.
Prędzéj! — Lecą, a nie drogą,
Nie szeroką — manowcami.
Od Rudominy po Wilno
2500Krzyżacy się rozciągnęli.
Na trzy rogi miasto płonie,
Tylko zamek w jego łonie,
Salamandra[500] nie zgorzała,
Cały jeszcze, czarny stoi.
2505W obóz Niemców Kiejstut wpada.
Na Krzyżaków, co bez zbroi,
Pijąc, w pożar poglądają,
I klną pogan, i hulają.
Wpadł i siecze — łby padają.
2510Popłoch w wojsku; pod xiążęcy[501]
Namiot pędzą[502] się kupami;
Swoich łuków i kusz zbyli[503],
W ziemię wbite zostawili
Tarcze twarde. Rwą się konie
2515I po górach uciekają.
Aż śle xiążę[504] do Kiejstuta
I na zamek posły swoje,
Rozejmu u nich wyprasza.
— Rozejm! — stary Kiejstut woła —
2520Będzie, gdy was psów wygnamy,
Zatrzaśniem za wami bramy.
Bić nam trzeba, nie traktować[505],
Nie o zgodę się umawiać.
Dwa dni zgody, miesiąc wojny.
2525Zdrady lęgną się w pokoju.
A Jagiełło przyjął posły,
Xiążąt na zamek zaprasza,
Tydzień wypoczynku daje,
Bo Wojdyłło szepnął w ucho:
2530— Nie czas teraz nam wojować,
Wprzódy trzeba zebrać siły,
Wprzódy oręż nam ukować[506]. —
Gedymina zamek jeszcze
Krzyżacką nietknięty nogą;
2535Piérwszy raz na nim w gościnie
Niemiec miód litewski spija.
O, wstań, wielki Gedyminie!
Wstań, na wnuka popatrz swego.
On z wrogami siadł u stoła[507],
2540On im w uśmiech usta stroi.
Wnukli[508] to twój? z krwi to twojéj?
I Wojdyłło cóś tajemnie
Szepce komturóm do ucha,
Dzban po dzbanie nosić każe,
2545Róg po rogu do nich wnosi.
I świecą się Niemców twarze;
On pić i spoczywać prosi,
Ciągle szepce, a bojary
Trzęsą głową wyprawieni[509],
2550Patrzą u drzwi, patrzą z sieni,
I dziwują się téj zgodzie.
Kiejstut spójrzał, splunął w gniewie;
Co ma myśleć, sam już nie wié;
Syna na zamek posyła;
2555On zawrócił wojsko swoje,
Nie chce zgody, do Trok wraca.
Trzy dni mija, Witold jeszcze
Siedzi w Gedymina grodzie;
Trzy dni nié ma! Aż posyła
2560Stary ojciec. Strach o syna.
Goniec do Trok go wyzywa.
Jedzie Witold, ale smutny,
Głowę zwiesił, a na oku
2565
— Ojcze! — rzecze — Litwie biada!
Słaba ręka Litwą włada.
Cudza głowa, cudza rada,
Nie Jagiełło, nie my, ojcze,
Jeden rządzi sam Wojdyłło,
2570Jemu w głowie zawróciło,
Duma niewolnika wzbija.
Śmiał do stołu siąść przede mną!
Śmiał Jagielle stać u boku!
A dusza mu patrzy w oku[512],
2575Dusza nienawistna, podła!
Skrzydeł nie ma, by podlecieć,
To, jak wąż, sunie się w górę.
Jam z Jagiełłą żył od młodu,
Bratem, przyjacielem byłem;
2580Widzę, serce utraciłem.
W ustach, w oku, nic, prócz chłodu;
Słowy[513] witał mnie zimnemi,
I pożegnał jakby sługę.
Długoż cierpieć będziem jeszcze?
2585Długo myśleć? długo czekać? —
Kiejstut milczy, duma, z czoła
Pot ociera; siadł na progu.
Syn na próżno o odpowiedź
Słowy, pytaniami wzywa.
2590— Czekaj! — wreście[514], wstając, rzecze —
Stary Kiejstut wié, co czyni.
Niech Wojdyłło pnie się; kto wié,
Jak wysoko dosiądz[515] może?
Są na Litwie stare drzewa,
2595Wielkie sosny w puszczach naszych;
Ja najwyższą mu sprowadzę,
Na wierzchołek go posadzę.
Rzekł i siodłać konia każe.
— Gdzie? — do Wilna. — Zostań, synu!
2600Chcę oczami widzieć memi,
Jak niewolnik tam króluje. —
Już poleciał. Noc zapada,
Kiedy u stóp Turzej Góry,
Na Swintoroha dolinie
2605Zabrzmiał w wrotach róg Kiejstuta.
Straż poznała — drzwi otworem,
I bojary[516] czołem biją.
Wjechał w zamek, oddał konia.
Czemuż uczcić włosy siwe,
2610Czemuż stryja uczcić swego
Kniaź Jagiełło nie wychodzi,
Ani dworzan swych wysyła?
Czy Jagiełły nié ma w domu?
Czy powitać nié ma komu?
2615Czy na łożu chory leży?
On w komnacie z psy swojemi[517]
Bawi się, leżąc na ziemi.
U drzwi Wojdyłło na straży,
Pochlebstwem mu głaszcze uszy,
2620Marzeniami go kołysze:
— Wielki Kniaziu! nad twych dziadów
Wyżéj pójdziesz, ojca twego.
Wnuki uczyć z twych przykładów,
Wnuki dziwić będą tobie!
2625Rzekłeś słowo, i pokornie
Krzyżak wyszedł z twojéj ziemi,
Ani pustoszył po drodze,
Ani śmiał łupy zabierać.
W Rusi pokój, z Moskwy cicho.
2630Wielki Kniaziu! tyś potężny!
Drobne ptastwo[518] wróg przy tobie. —
Wtém zaszumi, i Kiejstuta
Brzęknie w ziemię szabla kuta.
Wojdyłło się porwie z ziemi.
2635— Kto śmié iść tu? pańskie wczasy,
Pańską przerywać zabawę? —
I brwi zmarszczył, twarz zachmurzył,
Stoi, patrzy, nagle blednie,
Usta zaciął, wzrok ponurzył,
2640Zadrżał. Kiejstut pchnął go ręką.
— Kto — rzekł — wchodzi? kto ma prawo
Na dziadowski wchodzić zamek.
Ty precz, sługo! ni mi w oczy
Podłéj nie ukazuj twarzy! —
2645
Jagiełło powstaje z ziemi;
Chce cóś mówić, drżą mu usta;
Nie śmié. Kiejstut dłoń podaje,
On wyciąga zimną rękę.
— Witaj, synowcze[519] kochany!
2650Co ci wczas tak zasmakował,
Że z ogary[520] siedzisz w kącie?
Jeszcześ miecza nie sprobował,
Jeszcześ razu nie szedł w pole.
Czy ten sługa ulubiony
2655W babskie serce ci zamienił? —
Młody kniaź się zaczérwienił,
I na blade jego lice
Krew płomienna wystąpiła,
Uśmiech usta rozgrzał sine;
2660Potarł czoło, i na ławę
Stryja sadził i przyjmował.
Ale smutno wieczór spłynął.
I Wojdyłło się w komnacie
Nie ukazał przed Kiejstutem.
2665
Kiejstut ze drzwi, on do pana.
Blade lice, usta sine,
Jakaś boleść targa serce,
Bo i słów nie znajdzie w ustach,
I łzy niby w oczach kręcą.
2670Próżno Jagiełło wyzywa,
Próżno łagodnemi słowy
Odpowiedź z niego dobywa;
On milczący, zachmurzony,
Na bojary patrzy srogo,
2675Siecze sługi, milczy gniewny.
— Co ci? — z cicha kniaź go pyta —
Co ci na duszy usiadło? —
— Co? — Wojdyłło wreście[521] rzecze —
Wstyd mnie boli, hańba piecze,
2680I bezsilna dłoń mnie pali.
Panie! tyś mnie wywiódł z prochu,
Ty mi dałeś serce swoje,
Ale twoi mi zazdrośni,
Popychają z wzgardą sługę;
2685Dla nich jeszcze jam niewolnik! —
— A! na Bogi! — kniaź odpowié —
Niech cię słowem kto obrazi!
Wezmę zuchwałego głowę,
Choćby brat mój był rodzony.
2690Tyś najbliższy serca mego,
I chcę, byś był piérwszy po mnie. —
Rzekł i chodzi, w sercu burza,
A Wojdyłło za nim okiem
Wodzi, radośnie spogląda,
2695I tak w chwilę rzecze znowu:
— Kniaziu! braci masz jednastu[522],
Stryjów sześciu i stryjecznych.
Mnogi ród Gedyminowy,
Mnoga krew jest Olgierdowa.
2700Jam co? — sługa i niewolnik,
Robak, coś go wywiódł z błota;
Ale w sercu niewolnika,
W jedném sercu jest dla ciebie
Prawa miłość i życzliwość.
2705Bracia twoi — wrogi twoje[523]!
Stryj zazdrośném[524] patrzy okiem;
On nad Litwą chce panować,
On na Litwie usiąść pragnie;
Jemu z oczów[525] patrzy zdrada;
2710Zbiera wojsko na sąsiada,
A na barkach twych się oprze.
Bracia twoi — wrogi twoje!
Jedni knują zdradę w Rusi;
Już uciekli i poddali
2715Moskiewskiemu Dymitrowi;
Drudzy w domu cicho radzą,
Kogo w miejscu twém posadzą?
Jam ci jeden, kniaziu, wierny.
Jam niewolnik, ja mizerny,
2720Ale serce w mojéj piersi
Rodzonego brata, sługi,
Wiernego psa, bije u mnie.
Kiejstut!!! nie wierz jemu, panie!
On zawistném patrzy okiem
2725Na mnie, bo wié, że na straży
Stoję twojego spokoju,
Że dopatrzę[526] w nocy zdradę,
Że nie dam mu złego knować[527].
Kiejstut na mnie, wszyscy na mnie.
2730Ciebie, kniaziu, ja osłaniam,
Patrzę, czuwam, złe odganiam.
Nie wierz, panie, z nich nikomu;
Zdrada u nich! w własnym domu,
Między braćmi, między twemi.
2735Wspomnij, wspomnij na Jawnuta.
Bodaj tobie jego losu
Nie gotował Kiejstut stary!
Wiész — po śmierci Olgierdowéj
Spadła władza z jego głowy,
2740Na Kiejstuta idzie prawem.
On ci jeszcze ją zostawił;
Lecz choć milczy, on niebawem,
Co z Jawnutem, zrobi z tobą!
Jam na straży. Na mnie wrogi
2745Mszczą się bezsilności swojéj! —
Mówił, Jagiełły oczyma
Gniew się patrzał, piersi wzdyma,
Chodzi, czoło białe chmurzy,
Słucha, staje, wzrok ponurzy,
2750To podniesie na Wojdyłłę;
W słowa jego wierzy święcie,
I już zdradę u drzwi widzi;
Drży o siebie, drży o władzę;
Duma, jakby ją utrzymać?
2755
— Dość — rzekł — siedzieć, dość już drzémać.
Trzeba zdradę odprzeć zdradą.
Oni myślą, że w komnacie
Kądziel przędę, i bezsilny
Nic nie widzę, nie rozumiém!
2760Lecz, na Bogi! jam po ojcu
Wziął i siłę, wziął i głowę;
Czuję w sercu Olgierdową
Krew ojcowską, krew mych dziadów!
Ty, mój najwierniejszy sługo,
2765Coś wycierpiał, znosił długo,
Dziś zapomnisz. Daję tobie
Lidzki zamek na dzierżawę,
Z Lidą[528] włości okoliczne.
Od dziś kniazióm i bojaróm
2770Równy stajesz. Tak jak bratu
Wydział[529] daję. Na dzielnicy,
Duma, Pozycja społecznaTak jak oni, jesteś kniaziem.
Nikt nie będzie śmiał przeszłości
Zapomnianéj wydobywać,
2775Ażeby nią bić ci w oczy.
Na Perkuna! kto cię słowem
Dotknąć śmiałby, mnie obrazi,
Brata swego dotknie pana. —
Już Wojdyłło u nóg leży,
2780Nogi ściska i całuje;
Twarz rumieńcem mu zgorzała,
Pierś się wzdęła przepełniona,
A na oczach dwie łzy świecą.
Powstał dumny, jakby wzrosły,
2785Jeszcze wyżéj czoło wznosi,
Jeszcze dumniéj wzrokiem wodzi.
— Teraz — w duszy myśli swojéj —
Mam was w ręku, xiążąt rodzie!
Upokorzę, i za moje
2790Stokroć oddam wam sowicie;
Będę gniótł wam karki dumne,
Będę z wzgardą się naśmiewał.
O, za moje życie dawne,
Za wspomnienie lat dzieciństwa,
2795Wiele jeszcze, wiele muszę
Pastwić, znęcać się nad wami!
Bo za każdą chwilę sromu,
Niewolnictwa i cierpienia,
By się w duszy méj zatarła,
2800Muszę spłacić z was każdemu.
Część pogardy, część boleści,
I krwią może trzeba będzie
Zmywać z duszy cierpień ślady.
Krwi utoczę, łez utoczę,
2805W łzach obmyję, w krwi ubroczę,
Ale zatrę przeszłość czarną!
Nikt nie będzie śmiał przede mną
W oczy podłość mi wyrzucać,
Łańcuch, którym u nóg nosił!
2810Brat Jagiełły! Jeszcze chwila,
Pójdę daléj, pójdę wyżéj,
Z krwią się jego zmięszam[530] bliżéj!! —
Rzekł, i znowu pada czołem,
I wychodzi; już nie smutny,
2815Raźny, z obliczem wesołém.
Któż na drodze go spotyka?
W zdartej łachmanów odzieży,
Stara, uboga kobiéta,
Przeciw niemu[531], krzycząc, bieży,
2820I głosem wielkim wykrzyka[532],
I w objęcia drżące chwyta.
Na wybladłém licu staréj
Łzy płyną w marszczki[533] głębokie,
Z ust głos jakiś się wyrywa.
2825Głos to matki. Nic na świecie
Nie ma tego matki głosu,
Kiedy wita swoje dziecię.
— O Wojdyłło! o mój synu!
Ciebież to ja widzę? ciebie?
2830Ty w tych szatach, ty tak wielki,
Ty na zamku bojar starszy!
Ty Porowéj biedny synu!
Niewolniku! wzięty z gminu!
Co za szczęście matki twojéj!
2835Oczy jéj ujrzały ciebie,
I umrzeć może szczęśliwa!
O Wojdyłło! o mój synu! —
Lecz Wojdyłło pobladł, stoi,
Cofa się, ręką odpycha.
2840— Ty mi matką? ja ci synem?
Ja ciebie nie znam, nędznico!
Jam kniaź! tyś jest niewolnicą!
Kto na zamek tę szaloną
Wpuścił babę? Precz z nędzarką!
2845Niech ją wyrzucą za wrota,
Niech ją psami ztąd[534] wyszczują!
A kto jéj bramę otworzył,
Pójdzie jęczeć na dno wieży. —
Wnet siepacze porwą starą;
2850Ona stoi, osłupiała,
Ręce na pierś załamała,
Patrzy w oczy synu[535] swemu,
I śmiech usta jéj wykrzywił,
Śmiech okropny, bezrozumny!
2855
Syn, Matka, Pozycja społeczna, Spotkanie, Okrucieństwo— Synu! — woła — tyś nie poznał!
Jak ci było poznać matkę?
Ona biedna, ty bogaty,
Ja w łachmanach, ty masz szaty!
A! i lice masz bojara!
2860O! i serce masz xiążęce!
Tyś nie syn mój, nie Wojdyłło.
Staréj matce się przyśniło! —
Na bladéj się jeży skroni
Włos jéj siwy, lica gorą.
2865— Nie poznałeś, o Wojdyłło,
Nie poznałeś niewolnicy!
Tyś jéj synem! tyś się rodził
W budzie, na słomie i gnoju,
Tyś z nią za jałmużną chodził,
2870Póki na dwór cię nie wzięli.
Nie poznałeś! niech cię swoi
Nie poznają! niech ci żona
Wydrze oczy! niech ród nowy
Da serce krukóm na pastwę!
2875Niech twe kości świecą białe
Bez mogiły i pogrzebu!
Zgiń! przepadnij! — Głos ustaje.
Słudzy ciągną, trup[536] już wloką;
Piana zimna usta broczy,
2880Wywrócone białe oczy;
Duch uleciał na swe dziecko
Zemsty prosić u Perkuna.
Stał Wojdyłło, zęby ścisnął,
Zbladł, i nogą w ziemię bije.
2885— Kto wpuścił tę starą żmiję,
Tysiąc pletni[537] i do wieży! —
Rzekł, i pędem w zamek bieży.
XXII
Na Troki posłaniec tajemnie wybiega,
Od Turzéj on Góry na Piaski gdzieś leci,
2890I kręci gęstwiną u Wilii[538] brzega,
I zniknął w śnieżystéj daleko zamieci.
Brodę ma splątaną, wzrok ma obłąkany,
I włos rozczochrany, i suknię w nieładzie,
Konia prze ku Trokóm i leci zziajany.
2895Koń boki rozpiera, na zaspach się kładzie;
Wyciąga i leci, leci bez oddechu.
Lasami się pędzą. On podnosi głowę,
Oczyma je drogę, tak pragnie pośpiechu;
Przed nim śniegi białe i lasy sosnowe.
2900
Ujrzał zamek Trocki, otrząsł z śniegu czoło,
Odetchnął swobodniéj, za siebie spoziera,
Śmielszy mierzy wzrokiem, zatoczył wokoło,
Już jezioro przebył, brama się otwiera;
Wbiegł i konia rzucił, ku świetlicy bieży,
2905
Pot mu ciecze z czoła, włos na głowie jeży;
On minął podwórzec, przeleciał przedsienia,
Na komnaty wchodzi, kędy Kiejstut stary,
Z Witoldem u ognia na kamieniach siedzą.
2910Poczuły obcego, wzniosły łeb ogary,
Cóś mruczą do siebie i wzrokiem go śledzą.
On upadł i czołem bije o podłogę;
— Kniaziu! — rzecze — z Wilna wieści ci przynoszę.
Serce pęka z bolu[541], ledwie mówić mogę!
2915Wysłuchaj mnie, proszę, i ratuj nas, proszę!
Wojdyłło, o panie, spiski na was knuje,
Zniechęca Jagiełłę, do zdrady podmawia,
Wojdyłło się na was z Krzyżakiem spisuje[542],
Na xiążęcą[543] władzę parkany zastawia.
2920
Wczoraj jeszcze sługą starszym był Wojdyłło,
Dziś on kniaź, o panie! ma udział i włości.
Lidy mu w dzierżawę mało jeszcze było,
Do nowéj on prawa łaski sobie rości:
On śmiał podnieść oczy na krew swego pana,
2925Marij Olgierdównéj[544] u Jagiełły prosi.
Maria Olgierdówna jemu obiecana!
Niewolnik już hardą głowę nad nas wznosi.
Ratuj nas, o panie, stare sługi swoje!
Wczoraj dwóch z nas ścięto, za to, żeśmy czołem
2930Nie bili Wojdylle; Olgierdowe woje
Z bracią twoją, panie, ponękani społem.
Andrzéj Olgierdowicz przez niego na Rusi,
Narymundowicza[545] moskiewski przyjmuje.
Co dzień się do wroga uciekać któś musi,
2935Co dzień pada głowa, on wyżéj wstępuje.
Ratuj nas i siebie, o Kiejstucie panie!
Oni się z Niemcami na ciebie zmawiają.
Wkrótce Gedymina wszystkiéj krwi nie stanie,
Niewolnicze ręce Litwą owładają.
2940
Wczoraj, wobec dworu, Jagiełło rodzoną
Zaręczył swą Marię Wojdylle podłemu;
Za miesiąc Wojdyłło wezmie[546] ją za żonę.
Scierpiszże[547] to? Panie! — darujesz to jemu? —
Witold wre, słuchając, Kiejstut westchnął stary.
2945— Na tośmy[548] — rzekł — przyszli pod młokosa władzą!
Źle, żem ci, Olgierdzie, dochowywał wiary.
Staremu mi umrzeć spokojnie nie dadzą.
Kiedyś sługa jeszcze zajedzie na Troki
I będzie we własnym urągać mi domu!
2950Ale nie doczeka! Dość starcu[549] dwa kroki,
By zapobiedz[550] hańbie i uniknąć sromu.
Idź, pozostań w Trokach, Olgierdowy sługo!
Tu ci niewolnicy urągać nie śmieją.
Niech Wojdyłło szali[551]; nie poszali długo:
2955Od Trok przeciwnemi wiatry mu zawieją. —
— Nie o nas tu, panie, nie o sługi chodzi —
Rzekł z pokłonem bojar. — Nie czas tobie zwlekać!
Między wami waśnie już Wojdyłło rodzi,
Z Krzyżaki się piszą[552] — i chwili nie czekać!
2960
Lada chwilę w Troki na ciebie napadną,
I nie sami, Niemiec na pomoc im stanie.
Wojdyłło cię podszedł; już umowę zdradną[553]
Podpisali w zamku. Myśl o sobie, panie! —
Kiejstut gniewem wielkim rozżarzył się srogo.
2965— Na Bogi! tyś skłamał! Jagiełło pamięta,
Żem brat ojca jego. Mnie napaść nie mogą.
Przyjaźń nasza stara, braterska i święta. —
— Na Perkuna brodę! Oto czapkę kładę,
I takem mą głowę położyć gotowy[554],
2970Jeślim w ustach fałsz miał[555], jeśli w sercu zdradę,
Jeślim klamliwemi łudził ciebie słowy! —
Kiejstut stanął dumny. — A więc dobrze — woła —
Na Bogi me wielkie, nie będą się cieszyć!
Zetrę niewolnikóm dumne myśli z czoła,
2975I nie da się Kiejstut do boju uśpieszyć[556]. —
Rzekł, Witoldu[557] szepce. Witold odpowiada:
— Nie wierz, ojcze, nie wierz! Sam k'niemu[558] pojadę,
Zobaczę, czy w sercu Jagiełły jest zdrada,
I odkryję zmowę, dójdę[559] ciemną zdradę.
2980
— Konia! — woła — konia! i ludzi dziesięciu!
Na Wilno! — A bojar do nóg mu się kłoni.
— Panie! nie daj jechać swojemu dziecięciu!
Mało wam na Wilno w tysiąc jechać koni.
Na co w paszczę smoczą kłaść rękę samemu?
2985Na co przeciw srogiéj wybierać się burzy?
Nie daj, panie, jechać synowi twojemu!
Stary sługa złe wam nie na darmo wróży. —
— Nie bój się, bojarze! — Kiejstut mu odpowié —
Jagiełło z Witoldem w przyjaźni za młodu.
2990Przeciw mnie, nie jemu, on w tajemnéj zmowie.
Witold mu z całego najmilejszy rodu. —
Bojar głową trzęsie. Witold na koń skoczył,
Dosiada i pędzi na Wilno, stolicę.
Kiejstut głowę zwiesił, wzrok dumą[560] zamroczył,
2995Sparł[561] czoło na dłoni, zatapia w tęsknicę.
Godzina minęła, mrok zapada szary,
Śniegi kręcą białe po jeziora lodzie,
Jeszcze u ogniska siedzi Kiejstut stary:
Myśli o Jagielle, duma o swym rodzie;
3000
A często za miecz się wyszczerbiony chwyta,
Często ucho w długie posyła milczenie,
Duszy swéj się radzi, serca swego pyta,
I tamuje dłoni niecierpliwe drżenie.
Powstał, bo u bramy obcy róg zadzwonił
3005Nie litewskim dźwiękiem, jakąś dziwną mową;
Kiejstut za odgłosem uszyma pogonił,
Niecierpliwe oko śle w bramę zamkową.
W zbroi i przyłbicy, postać jakaś biała;
3010Któś konia rzuciwszy, szybko w zamek kroczy,
I już przed Kiejstutem. On ciekawe oczy
Wlepił na Krzyżaka, nie daje mu dłoni,
Odstąpił i patrzy. Hełm mu twarz zakrywa,
Żelazo nieznane lice wkoło słoni[564],
3015I z piersi gość niemy głosu nie dobywa.
Długo tak zostali, mierząc się oczyma.
Krzyżak znak mu daje, by sługi odprawił;
Kiejstut ręką skinął, wzrok wlepiony trzyma;
Gość hełm zrzucił z czoła, na stole postawił.
3020
— To ty! Augustynie! — Kiejstut się odzywa,
I ręce otworzył, wita go oczyma.
On paleć[565] na ustach kładzie, głową kiwa,
I jeszcze się patrzy, czyli kogo nié ma?
— To ty! — Kiejstut woła — o! nie zapomniałem,
3025Że ty jeden z Niemców masz litewską duszę!
Jam cię dawniéj kochał, choć jeszcze nie znałem.
Z nienawiści twoich ciebie wyjąć muszę.
Tobiem[566] ja dar winien najdroższéj swobody. —
— Cicho — komtur rzecze — cicho, kniaziu, panie!
3030Z nowemi przyszedłem przyjaźni dowody[567].
Głowie twojéj grozi tajemne knowanie.
Tyś jest chrześcijan wrogiem. Nigdy Krzyżak ciebie
Nie zdradził. Krew własna gotuje ci zdradę,
Jagiełło nasz Zakon pociągnął do siebie,
3035Na Kiejstuta zgubę, na rodu zagładę.
Nad Świętém Jeziorem, w Daug[568], pod twoim bokiem,
Zjeżdża mistrz z Jagiełłą, i na twoję głowę
Sprzysięgać się mają, krwi własnéj potokiem
Bratanek przymierze zapisuje nowe. —
3040
— Prawdaż to?! — zawoła Kiejstut. — Dziś, komturze,
Z wieścią do mnie śpieszył wierny bojar stary;
Lecz nie chciałem wierzyć, by z téj strony burze
Wstać miały. Synowiec nie strzymał[569] mi wiary! —
— Słuchaj — komtur rzecze — patrz na wiarę swoję!
3045Oto są owoce twéj i naszéj wiary:
Krewni na krew własną zaczajeni stoją,
Ja obcy sam z siebie nie szczędzę ofiary;
Ja Zakonu skarby w ręce ci przynoszę,
Od twéj głowy ciosy odwracam, o panie!
3050A w nagrodę, kniaziu, o jedno cię proszę:
Daj w twém sercu wierze Chrystusa mieszkanie.
Kiejstut zamilkł, tylko ciśnie dłoń komtura,
I milczy, a łza mu po jagodach[570] ciecze;
On patrzy, ten milczy, i cisza ponura.
3055— Dzięki za troskliwą o mą głowę pieczę!
Dzięki ci! O wierze nie mówmy, mój bracie!
Zdejmij z serca wiarę, co z człeka zostanie?
Zedrzyj z niego skórę, choćbyś w złotéj szacie
Chodzić mu dozwolił, szata szatą, panie,
3060A zdartéj mu złoto nie zastąpi skóry!
Komtur dłoń wyciągnął, już żegna w milczeniu,
I nie rzekł ni słowa, wychodzi ponury,
Siadł na koń, w podwórcu zniknął w nocnym cieniu.
XXIII
Kędy był Witold? Na wileńskim zamku
3065Tydzień on siedział, pozostał na drugi.
Milczał, a patrzał to w Jagiełły serce,
To w twarz Wojdyłły. I dowodów zdrady
Szukał na próżno. Zdaje się, wróciła
Przyjaźń mu dawna. Brat uśmiechem wita,
3070Wiedzie na łowy, przyjmuje gościnnie,
Szepce do ucha tajemne swe myśli,
Które zpod[571] serca ukryte dobywa.
Witold się dziwi, raduje, i śpieszy
Do Trok powracać. Nie puszcza stryjeczny.
3075— Jutro — mu rzecze — Marii wesele.
Marię druhowi daję serdecznemu. —
— Komu? — rzekł Witold — xiążęciu[572] zapewne?
Z Rusi któremu? z Mazowsza Lachowi?
Z Litwy naszemu? Pruskiemu? ze Żmudzi?
3080
— O! nie! — z uśmiechem Jagiełło odpowié.
Przy nim mi za nic pany i kniaziowie.
Brat to mój. Choć się rodził na niewolę,
Ja go wywiodłem, osłodziłem dolę,
Jam go uczynił równym mojéj braci.
3085On mi wiernością, on mi sercem płaci
Za wszystko. Jemu ja wierzę jednemu. —
— Bracie! — rzekł Witold — we mnież nie masz wiary?
Czyż i ja niżéj od Wojdyłły stoję?
Zabyłeś[573] starą dla mnie przyjaźń swoję. —
3090
— Pomnę — Jagiełło zimno mu odpowié. —
Czyż dwóch przyjaciół nie znaleźć na świecie?
Czyż ty i on się zgodzić nie możecie? —
3095
Smutne to było na Wilnie wesele!
Wojdyłły duma przez nie urość[574] miała,
A krew Olgierda okryć się sromotą.
Maria w zamku świetlicy odludnéj
Ciężko nad brata rozkazem płakała.
3100Niewolnik, dawniéj na zamku był sługą,
W komnacie xiężnéj[575] posługiwał długo,
I nieraz wzgardą popchnięty lub nogą,
Na dumnéj duszy przebolał on srogo,
A nie zapomniał, co cierpiał za młodu!
3105Nad wszystkich srożéj Marij[576] go bolały
Wzgardliwe słowa. Żadnego nic stracił,
Wszystkie pamiętał, by za nie zapłacił.
Maria na ciężką szła jemu niewolę,
Płacząc, się bratu rzucała pod nogi.
3110— Chcesz mnie ukarać? komu chcesz daj, panie!
W puszczę każ źwierzóm[579] rzucić na pożarcie,
Ale nie dawaj w nienawistne ręce!
On zemsty szuka we mnie, a nie żony! —
3115
Jagiełło zimny, stał nieporuszony,
I nic jéj nie rzekł, wzrok tylko odwrócił,
Ręce odepchnął, a jęku nie słuchał.
Marija słała do braci, pomocy
Wzywając. Próżno! bo bracia daleko,
3120Bo pod Jagiełły została opieką.
Matki nie było, żeby się użalić,
Żeby od dziecka tę burzę oddalić.
I w dzień Perkuna weselni kapłani
Wiedli płaczącą w komnaty Wojdyłły.
3125Gdy mu obówie[580] żona zdejmowała,
— Patrz, xiężno! — wołał — przyszłaś mi na ręce!
Za wszystko dawne teraz ci zapłacę.
Jam był niewolnik; teraz tyś poddana.
3130Na Bogi! Xiężno! poznasz we mnie pana!
Pomnisz[583], gdy nieraz, zgięty pod ciężarem,
Wszedłem w świetlicę i biłem ci czołem,
Tyś urągała obliczem wesołém,
Tyś nieraz słowem bolesném mnie w serce
3135Wbiła pogardę; i ode drzwi twoich
Nieraz mnie gnali za twemi rozkazy,
Krwawemi znacząc plecy moje razy.
Teraz ja prawo mam popchnąć cię nogą,
Duszę twą dręczyć, dręczyć twoje ciało,
3140Pastwić nad tobą i oddać ci setnie
Urągowisko, szyderstwo i pletnie[584].
Na łożu mojém tyś spocząć niewarta.
Idź u drzwi leżeć na twardéj pościeli.
Wojdyłło z tobą łoża nie podzieli,
3145A milcz! bo jęków uszy nie posłyszą.
Jękami sroższéj doprosisz się kaźni. —
Takie wesele Olgierdowéj córy!
We łzach, na słomie Marija spoczęła.
On popchnął nogą, drzwi zamknął za sobą,
3150I do Jagiełły poszedł się weselić.
Ona nie spała, ona łzy gorzkiemi[585]
Wianek dziewiczy swój opłakiwała.
Nie taką dolę wróżyła jéj matka,
Nie takiéj ojciec spodziewał się stary,
3155Nie takiéj młodość świeciła jutrzeńką[586]!
A teraz ona zeszła[587] na służebną
Niewolnikowi! Olgierdowej córce
Serce się wzdęło, jak morze na burzę;
Płakała, miecza szukając dokoła,
3160A nic nie było, tylko garstka słomy
Na pośmiewisko u progu rzucona;
Płakała biedna. Aż do drzwi któś kroczy.
Ona wybiega, i patrzy ze łzami,
Komu się skarżyć, przed kim żal pokazać!
3165Stary to bojar Gierdo; przeszedł mimo
I zniknął w mroku. Marija go woła.
Zwrócił się, stanął, patrzy, nie pojmuje,
I oczóm swoim, choć widzi, nie wierzy —
Olgierda córka we łzach, stoi w progu,
3170Ręką na słomy garść u drzwi wskazuje.
— Mariam[588]! ja Maria! ale nie Olgierda,
Nie pana Litwy córka ulubiona!
Podłego sługi, niewolnika żona,
Co na krwi pana mści się swéj niewoli.
3175Patrzaj, o Gierdo, lituj się méj doli!
Próżno Jagiełły prosić, jemu żalić,
Jedź do Kiejstuta, niech Kiejstut ratuje;
On krwi braterskiéj może pożałuje,
Nie da się słudze pastwić nad swym rodem.
3180
A Gierdo stoi i duma głęboko;
I jemu nieraz dojadł już Wojdyłło;
On pałał zemstą, tylko strach starości
Odebrał siły. Na widok się xiężnéj
Oburzył znowu, cóś mruknął i znika.
3185
I znowu do Trok któś po nocy bieży,
Gdzie Kiejstut z synem na naradzie siedzą,
Nowemi wieści do serc ich uderzy.
Oni cóś radzą tajemnie, szeptają;
Posła słuchali, spójrzeli[589] po sobie;
3190Co czynić mają? nikomu nie mówią.
A noc spłynęła, oni nie usnęli,
Starszych wołają, cóś knują po cichu,
I gońców kilku do Wilna posłali.
Jeden powraca, i takie im wieści
3195Przynosi: w Wilnie gród pusty, wojsk nié ma;
Wszystkie w połocką ruszyły wyprawę;
Na zamku mieszczan kilkuset straż trzyma;
Wojdyłło szali[590], i wszelką obawę,
Widać, przymierze z Krzyżaki[591] odjęło,
3200Przymierze, którém kupiono spokojność,
Wyjąwszy z niego Kiejstutowe xięztwo[592].
— Czas, kniaziu, jechać, bratanka odwiedzić,
I … — Czas! — rzekł Kiejstut. — Zaraz lud gromadzą,
Witold niech idzie w podlaskie swe włości,
3205Ja sam z Jagiełłą i Wilnem poradzę. —
XXIV
Ponad grodem Gedymina
Turza Góra, zamkiem strojna,
Wznosi czoło uwieńczone
W murów czerwonych koronę;
3210U stóp góry Neris[593] płynie;
Nad nią Swintorohy pole
Xiążęcemi[594] mogiłami
Usypane; a na straży
Perkunowa tuż świątynia,
3215Gdzie się Znicza ogień żarzy;
Daléj za wał, za parkany,
Wilno pstrym się ciągnie sznurem;
Kościoł[595] z krzyżem w jednéj stronie,
W drugiéj cerkwi dachy świecą;
3220Tam słup stoi, gdzie męczeńska
Krew pogańską chrzciła ziemię;
Lecz najwyżéj gród xiążęcy,
Dach świątyni, dym Zniczowy,
Ponad miasto wznoszą głowy.
3225
Cisza w grodzie Gedymina;
Lasy wkoło go objęły,
Góry ścisnęły dokoła;
Milczy miasto śpiące w dole,
Milczą góry lasem strojne:
3230Nawet Neris, mrozem zjęta,
Falą niebieską nie szumi;
I na zamku cisza długa;
Dym się tylko czarny wznosi
Od ogniska, gdzie Jagiełło
3235Z ulubionym siedzi sługą;
Straż milcząca u wrót chodzi;
Nigdzie orężnego ludu,
Nigdzie krzyku bojowego;
Cisza, tylko ponad lasy
3240Ciągną ptacy z wieszczym krzykiem.
Od Trok, Lidy, Antokola[596],
Zmrokiem, cicho, jacyś ludzie
Idą w miasto, rozproszeni
W drobne kupki, małe grona;
3245Coraz kilku w miasto wpłynie,
Kędyś zapadnie i zginie.
Znać ze twarzy i odzienia,
Z pobożności znać Żmudzina:
Bo na widok się świątyni
3250Każdy z nich o ziemię rzuca,
Głowę zarosłą odkrywa
I szepce ciche modlitwy.
Coraz nowe tłumy śpieszą,
I jak w morzu nikną rzeki,
3255Tak oni znikli wśród grodu.
Wszystkich miasto pochłonęło.
Znowu cisza w starym grodzie.
Lasy wkoło go objęły,
Góry ścisnęły dokoła;
3260Leży, zasypia w dolinie;
Milczą góry lasem strojne;
Nawet Neris, mrozem zjęta,
Falą niebieską nie szumi;
I na zamku cisza długa;
3265Dym się tylko czarny wznosi
Od ogniska xiążęcego.
Od Trok, Lidy, Antokola,
Ciągną wozy, ładowane
Sianem, słomą, skórą kryte;
3270A przy każdym z nich woźnica,
Żmudzin, znać z odzieża[597], z mowy.
Wszyscy wolno w miasto jadą,
Obozem się w mieście kładą.
Podstęp— Co w tych wozach? — strażnik pyta.
3275— Siano, słoma, skóry, bracie!
Do pana wieziem na Troki. —
Strażnik milczy, a woźnice
Dzikim jakimś śmieją[598] głosem.
Stali w rynku, poglądają,
3280Szepcą z sobą i czekają.
Piesi ku nim się gromadzą,
To gdzieś pójdą, to cóś radzą.
A liczba ich rośnie coraz[599],
Z wozów, zda się, cóś ubywa,
3285Ale ruchy noc pokrywa.
Znowu cisza w starym grodzie.
Cóś na Trockiéj czerni[600] drodze,
Jakiś szmer przerywa ciszę.
Ludzie z chat powybiegali,
3290Patrzą, dziwią[601]; czy uciekać,
Czyli[602] pozostać, nie wiedzą.
— Nasi to — poznali z mowy,
Litwini — widać z odzieży.
I wszyscy stoją w milczeniu.
3295
Na drodze od Antokola
I od Lidy cóś czernieje.
Zewsząd wojsko gród zalewa,
Turzą Górę opasuje,
Aż róg Kiejstuta odzywa[603]
3300I strażnika wywołuje.
Na głos rogu zewsząd głosy
Jednym wrzaskiem się ozwały.
Trzysta Żmudzi z łukiem stoi,
Sześćset z wozów wyskoczyło,
3305Tysiąc Kiejstut przywiódł z sobą.
Gród zajęty; zamek wkoło
Opasany żywym murem;
Otwarte na roścież wrota;
Wojsko się w podwórce miota.
3310
Gdzie Jagiełło? czy śpi jeszcze?
Gdzie Wojdyłło? czy ucztuje?
Czy swą młodą pieści żonę?
Czy na zdrady się gotuje?
Czy bojaróm się urąga[604]?
3315Nowych ziem i nowéj władzy
U Jagiełły się doprasza?
Cisza w zamku; dym się wznosi
Od ogniska xiążęcego.
Kiejstut słudze oddał konia,
3320Sam jeden w komnaty śpieszy.
Wojdyłło go spotkał w drodze.
— Kniaziu! — rzecze ulubieniec,
Dumnie przed nim wznosząc czoło —
Wasz i mój pan widzieć z wami
3325W téj godzinie się nie może.
Nazad na miasto powróccie[605],
I pokoju nam nie kłóccie[606]. —
Kiejstut dłonią niewolnicze
Usta stulił. — Nie mam pana!
3330Krzyknął głośno — twój, mym jeńcem!
Idę nie o słowo prosić,
Ale karać go za zdradę. —
Sługi woła. — Zwiążcie! strzeżcie!
W najciemniejszy loch go wrzucić,
3335Najcięższemi spętać więzy! —
Struchlał dumny ulubieniec,
Upadł czołem; ten go mieczem
Popchnął i szedł swoją drogą.
W drzwiach komnaty, blady, drżący,
3340Synowiec kniazia spotyka;
On nań wzrok rzucił gniewliwy.
— Dziękuj krwi twéj, że ci łyka[607],
Razem z tamtym, kłaść nie każę.
Brata mego pamięć droga,
3345Droższa, Jagiełło, niż tobie,
Coś na pastwę niewolnika
Siostrę swoję[608] dał rodzoną.
Wiém o zdradzie, wiém o zmowie.
Tyś niewolnik, na méj łasce.
3350Wiész o losie Jawnutowym;
Ale Jawnut nas nie zdradzał;
On tylko w kobiécej dłoni
Wielkiéj Litwy nie mógł strzymać[609];
On na niewolnicze ręce
3355
Rzekł, i sługóm nań wskazuje.
— Pęt mu nie kłaść, strzedz[612] w ciemnicy. —
A Jagiełło blady stoi,
Słowa nawet rzec się boi;
3360Szumi mu w uszach i głowie;
Oczy chodzą krwią zalane
I szukają kogoś wkoło;
Krew to blade zleje czoło,
To do serca ustępuje;
3365To się wstrzęsie[613], to ponury
Wzrok do drzwi zwraca, do okna,
Jakby szukał, jakby czekał,
Czy kto nie wyjdzie z ciemności,
Nieproszonych wygnać gości?
3370
Kiejstut na komnaty śpieszy,
I od skarbcu[614] bierze klucze,
Zamek z końca w koniec schodzi,
Bo nie wierzył wieści zdrady;
Ale żywe znalazł ślady:
3375Na żółtéj spisane skórze
Przymierze w skrzyni leżało.
Kiejstut porwał, aż zawrzało
W oczach, w piersiach; podniósł w górę
I pod nogi deptać rzucił.
3380— Patrzcie, otoż to zapłata,
Żem ukochał dzieci brata,
Żem się dla nich wyzuł z władzy!
Żem koronę im na głowę
Dał, a sobie szablę tylko
3385Pozostawił, i na straży
U synowca stał we wrotach!
I oczyma po téj karcie
Wodzi, oczóm swym nie wierzy,
I z nią w ręku, jak szalony,
3390Do Jagiełły znowu bieży.
On złamany wpół, zgarbiony,
Jęczał na dnie dolnéj wieży,
Gdy w drzwi bijąc, Kiejstut leci,
I podchodzi, w twarz synowca
3395Bijąc zapisaną kartą.
— Patrzaj, zdrajco! spłoń ze sromu!
Wszak cię śmiercią karać warto!
Kupczyłeś krwią swego domu,
I mnieś przedał[615] Krzyżakowi.
3400Gdyby nie ta krew płynęła
W żyłach twoich, dziś bym jeszcze
Urągał się śmierci twojéj!
Dziś byś jeszcze na Turzysku
Śmierć haniebną odniósł w zysku
3405Za niewiarę, za przedajne
Zmowy podłe, spiski tajne.
Co mi powiész? powiész słowo?
Czegoś głowę wtopił w ziemię?
Mów, czyś ty dał mnichom słowo,
3410Czyś ty przedał swoje plemie[616]? —
— Pieczęć twoja! — Ja nie kładłem,
3415Jam przymierze zawarł tylko;
Ale słowa w niém nie było,
Co by na ciebie godziło.
Na Perkuna, na mą brodę,
Na ojcowski grób przysięgam. —
3420
Kiejstut stał, a potém pędem
Wybiegł niżéj w lochy ciemne;
Gmachy przeleciał podziemne,
Nogą w drzwi dębowe bije
I otwierać każe sobie.
3425
W ciemnéj cieśni[617], w czarnym grobie,
Co nad głową cięży nizko[618],
Leżał zausznik Jagiełły;
Rano jeszcze pan nad Litwą,
Wieczór — tłuszczy pośmiewisko;
3430Skrępowany, powiązany,
Warga mu się krwią zapiekła
I źrenica krwią zaciekła;
Ale jęku nie wycisnął
Strach, co nad głową zawisnął.
3435
Spójrzał[619] — sroga twarz Kiejstuta
Nad nim stoi; jak przykuta,
W duszę patrzy mu źrenica;
Przed jéj wzrokiem tajemnica
Nie ukryje się, nie schowa.
3440Kiejstut w jeńca bije nogą,
Kiejstut w twarz na powitanie
Plunął, i obelgą srogą
Z odrętwienia go wywodzi.
— Patrz — zakrzyczał — żmijo podła,
3445Patrz, do czego cię przywiodła
Wielkość twoja! zdrady twoje!
Dowód trzymam w mojém ręku.
Chciałeś stawić nam na karkach
Swoję wielkość! nam na barkach
3450Zamek sobie pobudować!
Ale Bogi w czas znać dały.
Wszystko widne[620] — tyś mój cały!
Jutro kara! jutro kara!
O! na Bogi, niechaj Saułe[621]
3455Prędko zemsty dzień oświeci.
Przez noc oka nie zamrużę,
Póki nie ukończę z tobą.
Patrzaj! maszli[622] wstyd? człowiecze!
Niech ci krew po twarzy ciecze,
3460Bo łzy twojéj, łez twych mało!
Patrzaj — widna twoja wina,
A jutro — kary godzina. —
Wojdyłło głową o ziemię
Bije w milczeniu, i pada.
3465— Daruj mi, daruj, o panie!
Moja niewdzięczność i zdrada!
Moja wina! Jam zasłużył
Na karanie, lecz tyś wielki!
Co ci przyjdzie z krwi kropelki,
3470Którą zlejesz ziemię czarną?
Strąć mnie w lochy, strąć w niewolę,
Każ psy swoje karmić, panie!
Posłuszny na rozkazanie
Będę ciężką znosił dolę;
3475Ale śmiercią mnie nie karaj,
Ale nie bierz mego życia.
Pójdę, oczy twe mnie więcéj
Nie zobaczą, nie spotkają. —
— Życie! tobie! życie! tobie! —
3480Woła Kiejstut. — Ja bym swego
Dziś za zemstę nie żałował.
Słuchaj! kiedy słońce wstanie,
Jutro na Zamkowéj Górze,
Gdzie już raz mnichy wisiały,
3485Gdy tłum mścił[623] na nich zuchwały,
Jutro tobie, chrześcijan[624] druhu,
Wisieć także. Noc ci daję;
Przez noc jęczeć możesz jeszcze,
Włosy wyrwać z podłéj głowy
3490I o lochu bić się ściany. —
Rzekł, i wyszedł zadyszany,
Znowu gdzieś na zamek śpieszy;
Zbiera ludzi, i obsadza
Mury, wały, grodu wieże;
3495W miasto hufce porozsyłał.
Każdych wrót już sargas[625] strzeże,
A posłaniec ku Grodnowi[626]
Śpieszy, zanieść Witoldowi
Wieść Kiejstutowej wyprawy.
3500I posłańcu powiedziano:
Niechaj Witold w skok przybywa,
Zemstę widzieć, zdrajców witać,
I przy ojcu zasiąść w Wilnie,
Na dziadowskim starym grodzie,
3505Gdzie się krew ma toczyć winna,
Gdzie Jagiełło okowany
Czeka na śmierć lub niewolę,
Czy swobodę gdzieś w ukryciu,
Hańbę w śmierci, hańbę w życiu.
XXV
3510
Na wileńskim zamku, na Świętéj Dolinie,
Kiejstut siadł, i patrzy, kędy Neris płynie;
Patrzy, jak się głowy gór wkoło podnoszą;
Stary gród ojcowski ogląda z roskoszą[627];
I uśmiech po ustach błędny mu przelata[628]:
3515Bo dawno tu nie był, bo młode swe lata
Przypomniał[629]. Lecz teraz nie młodość wspominać,
Bo karać czas przyszedł, i wieszać, i ścinać.
Znów chmurno na czole. Powstaje z kamienia,
Klasnął w dłoń na sługi, wywołał z przedsienia[630].
3520— Biegnijcie na wieżę! patrzajcie na drogę!
Czas karać winnego; na Witolda czekam;
Ubiegł już dzień cały, ja zwlekam a zwlekam,
A jeszcze doczekać, dopatrzyć nie mogę. —
I słudzy pobiegli — patrzają, śpi droga,
3525Tuman się nie wznosi, nic na niéj nie czerni;
Tylko się po mieście przechadza załoga;
Wojsko Kiejstutowe, bojarowie wierni,
Na zamku, na mieście, wciąż lękając[631] zdrady,
Obsiedli, i w zbrojne zbierają gromady.
3530
A Kiejstut znów duma. Ciężko mu z Wojdyłłą
Dzień drugi pod jednym przeżywać już dachem.
Niechby się co prędzéj zemstą nasyciło,
Zdradę i zdrajcę jednym zwaliło zamachem.
Jagiełło strzeżony łzy płacze gorzkiemi.
3535Nie xięztwa[632] żal mu tak, nie władzy straconéj,
Lecz hańby, co czoło plamami czarnemi
Na wieki piętnuje. Bez walki zginiony!
Wojdyłło związany co chwila wygląda
Siepaczów[633]. Na duszy niecierpliwość trwożna.
3540On kary chce prędkiéj i śmierci pożąda,
A i śmierci nawet przyśpieszyć nie można.
I co drzwi zaskrzypią, co chód da się słyszeć,
To głowę podniesie, to przestaje dyszeć,
Patrząc, się podnosi. Drzwi miną. Dzień cały
3545Nikt chleba nie przyniósł ni wody spleśniałéj.
Woda, co ze sklepień na usta mu ciekła,
Padając kroplami, pragnieniem go piekła,
Powietrze dusiło, głód srogi dojmował,
I więzów już swoich zerwać nie probował[634].
3550
Dzień płynie. O, gdyby choć szelest pod drzwiami,
O, gdyby głos ludzki z przekleństwem na głowę!
Milczenie śmiertelne; a woda kroplami
Wciąż z wolna upada w kałużę grobową,
Gdzie dziwne się gady wylęgły; wzrok płowy
3555Podnoszą zdziwione na więźnia twarz wściekłą;
Podłażąc, śliskiemi krępują okowy
Ręce mu związane, pierś potem ociekłą.
Południe — blask dniowy[635] przez okno zaświtał,
A więzień wzrok podniósł, zębami zazgrzytał.
3560Nikogo! Pragnienie ogniem go paliło,
Głód jadł go, i chleba dać komu nie było!
Aż drzwi się otwarły, a we drzwiach któś staje.
— To ona! to Maria! — Z uśmiechem wzrok topi.
— Tyżeś to? Wojdyłło! — ze śmiechem mu łaje —
3565Tyś wrócił w niewolę, w twój podły stan chłopi,
Coś chodził w szkarłacie, i pańską krew z swoją
Mięszałeś[636]? I gady już cię się nie boją,
Pełzną ci po piersi i patrzają w oczy!
Ropucha ci w usta jad z pianą swą toczy!
3570Gdzie słudzy, z których plec[637] krew nieraz pociekła?
Gdzie żona, co drżąca za tobą się wlekła,
Ta, któréj kazałeś służyć ci schylonéj?
Tyżeś to? Wojdyłło! w kałużę rzucony,
Mój mężu i panie! O, tyś to! Przychodzę
3575Zobaczyć, pocieszyć się zemsty widokiem.
Niech duszę nasycę, niech serce ochłodzę
Po wielkiéj sromocie, po żalu głębokim. —
On głowę powoli od piersi podnosi,
Obelgóm odrętwiał i lżenióm szalonym;
3580Nic nie rzekł, lecz głosem konania omdlonym,
O kroplę ją wody i o chleb ją prosi.
— Ty wody chcesz! chleba! ty prosisz, Wojdyłło!
O, nié ma litości, jak mnie jéj nie było[638],
Gdym u nóg pełzając, w łzach cała, krwi cała,
3585Litości, spokoju, spoczynku żebrała.
Pij błoto z kałuży, jedz swoje wnętrzności,
Gryź więzy, Wojdyłło! To strawa dla ciebie.
Zapomnij o wodzie, zapomnij o chlebie,
Bo serca ty nie masz na świecie jednego;
3590A podłyś, jak gad ten, co pełza po tobie.
Brudniejszy od wód tych, co na twarz ci biegą[639]. —
I śmiechem wtórując, na oczy mu obie[640]
Stąpiła nogami — źrenice wyprysły,
Jęk z piersi się wyrwał, łzy krwawe zawisły
3595Na bladych policzkach. A ona, jak wściekła,
Na twarz mu plunęła, i klnąc go, uciekła.
— Biegnijcie — rzekł Kiejstut — biegnijcie na drogę.
Czas przybyć Witoldu[641]. Na próżno go czekam,
I myślę, a myślą napadam na trwogę;
3600Chcę zemsty, a zemstę dla niego odwlekam. —
Słudzy wnet polecą, patrzają — spostrzegli,
Tumany gościńcem ku miastu się wloką,
I z wieży z tą wieścią do xięcia[642] przybiegli.
— Tumany czarnieją, lecz jeszcze daleko! —
3605
Sam Kiejstut na wieżę wystąpił wysoką.
Popatrzał, podumał. — To Witold tak śpieszy. —
I w wrota pobieży otwarte széroko —
Znać bardzo niecierpliw i bardzo się cieszy.
Już mury minęli i wrota przebyli,
3610Już w mieście podróżni. A Kiejstut na moście
Witolda pochwycił, nie daje i chwili.
— To Witold! to syn mój! Witajcie mi, goście!
W sam czas mi przybywasz! Przybywaj mi z radą.
Co robić ze zdrajcą, co robić ze zdradą?
3615Jagiełło pod wieżą, Wojdyłło w ciemnicy.
Na pniu położyli głowy zausznicy.
Co robić z Jagiełłą? co robić z Wojdyłłą? —
— Gdzież zdrada? — rzekł Witold — wszakże jéj nie było.
Jeśli jest, niech za nią zausznik odpowié;
3620Ja w zdradę nie wierzę, Jagiełłę kochałem.
Ojcze mój! na krewnéj nie mścijmy się głowie[643],
Bo Bogi na rodzie mścić będą się całém.
Ja w zdradę, o ojcze, w złość jego nie wierzę. —
— Masz dowód — rzekł Kiejstut — masz, patrzaj — przymierze
3625Tu stoi! Niech mnich ci przeczyta, w ich mowie,
Że przedał nas obu, na mojéj knuł głowie
Swą wielkość budować. I pisze mistrzowi,
Że Żmudzi, żmudzkiego kniazia się wyrzeka,
Że nawet wspomoże Krzyżaków w potrzebie.
3630Co Witold mi na to? co syn mój odpowié?
Czy nie dość jam cierpiał? czy nie dość jam zwlekał?
Czy nie czas, nie warto z ich karków spaść głowie? —
— Posłuchaj mnie, ojcze, a potém czyń woli
Zadosyć[644], jak zechcesz, jak serce ci powié.
3635Jam świadom Jagiełły ohydnéj niewoli;
Byłem sam na zamku, i byli świadkowie,
Co ze mną powiedzą, kto rządził za niego.
A brata mi oszczędź, synowca swojego!
Krwi jego nie żądaj! Wojdyłło cię zdradzał;
3640On z mnichy[645] się związał, on mnichy nasadzał;
Wojdyłło niech padnie za zdradę ofiarą!
Jagielle… — A jemuż więc żadną już karą
Słabości — rzekł Kiejstut — złéj woli nie płacić? —
— Jagielle dać xięztwo i władzę utracić[646]. —
3645— To mało! — To dosyć. Wypuścić na wolę[647],
A ciężko mu będzie wstyd znieść swój i dolę.
Upadnie, jak Jawnut, zniewagą przybity.
Ty panuj, mój ojcze! On z Wilna wygnany,
Gdzieś w lasy daleko, od oczów[648] zakryty,
3650Niech żyje na hańbę i żale skazany.
To brat mój! i ja go kochałem, jak brata;
A zginie, to ciężką będzie mi ta strata,
Jak gdybyś mi rękę odcinał od ciała,
Co przy niém wyrosła, i co je wśpierała[649]. —
3655
Rzekł Witold, i ojcu do nóg się potoczył.
A Kiejstut rękami schwycił go za głowę,
I milcząc, na zamek ku wrotóm[650] poskoczył,
Myśl jakąś zapewne hodując już nową.
XXVI
Nazajutrz, słońce nim wstało,
3660Już się w zamek lud gromadził.
Kiejstut na kamieniu siedzi,
Obok Witold z mieczem w dłoni,
A dwornia[651] czeka rozkazu.
— Więźniów do mnie przyprowadzić. —
3665Skoczą natychmiast i wloką.
Przodem Jagiełło schylony,
Wzrok w ziemię, barki zgarbione,
Jak ciężarem przywalone,
Idzie, jakby szedł na ścięcie;
3670Ani obejrzy się wkoło,
Ani stryjowi pokłonił,
Ani na Witolda skinął;
Stanął, i czeka w milczeniu.
— Słuchaj! — rzekł Kiejstut powstając —
3675Warteś kary za twą zbrodnię;
Lecz Olgierdowa krew w tobie!
Nie chcę haniebną ją śmiercią
Rozlewać, ród hańbić własny.
Pójdziesz swobodny, i bratu
3680Będziesz za wolność dziękować.
On cię od zemsty zasłonił. —
Jagiełło stał bez podzięki,
Nie schylił głowy, ni wzrokiem,
Ni słowem wdzięczném przemówił;
3685Tylko po chwili rzekł z cicha:
— A Wojdyłło? a Wojdyłło? —
— Jego, zobaczysz, co czeka!
Chcę, żebyś patrzył na karę,
Byś ją pamiętał na wieki.
3690Oto i jego prowadzą. —
Z siném ciałem, krwią ociekły,
Wojdyłło wlókł się za tłumem;
Zadrżał, słysząc głos Jagiełły,
Głowę podniósł, trząść się począł,
3695I — Bądź przeklęty! — zaryczał —
Przeklęty! Olgierda synu!
Za ciebie śmierć ja ponoszę!
Na coś mnie wyciągnął z błota?
Na co podniósł? i niedźwiedzia
3700Z lasu wziął, bym oswojony,
Służył potém na igrzysko?
Może dzisiaj gdzie na dziczy
Spokojnie piłbym miód z rogu
I strzały ostrzył na wojnę.
3705Bądź przeklęty! — Pienił[652] z złości,
Aż się pod siepacza ręką
Głos krwawą stłumił paszczęką.
Lecz doszedł Jagiełły uszu.
On zwrócił głowę, z litością
3710Spójrzał[653], bez złości i gniewu,
A Kiejstut rękę podnosi.
— Na górę wieść go! na górę!
Jest dąb tam stary na wierzchu;
Niech ten, co mierzył wysoko,
3715Wysoko na nim zawiśnie. —
I zaraz ciągną siepacze,
A za niemi tłum się ciśnie,
A za niemi, wielkim głosem
Wołając, idą kniaziowie:
3720Bo Wojdyłło nie miał druha,
Bo z każdego krwi utoczył;
I wszyscy teraz poklasną[654]
Srogiéj śmierci zausznika;
I lud radośnie wykrzyka[655].
3725Jeden Jagiełło w milczeniu,
Nie śmié nawet podnieść wzroku.
Mijają wieże zamkowe,
Mijają wały nad rzeką;
A wciąż tłum wrzeszczy szalony.
3730Wciąż Wojdyłło klnie Jagiełłę;
I Maria krok w krok za mężem,
W uszy mu bije przekleństwy:
— Oto twój pochód zwycięzki[656]!
Oto twa wielkość, Wojdyłło!
3735O, lepiéj, lepiéj ci było
Z błota twego nie wychodzić,
I niewolnikiem pozostać!
Słyszysz te krzyki dokoła?
Twa to drużyna wesoła,
3740Co wczora[657] jeszcze przed tobą
Padała, bijąc ci czołem,
Dziś z wrzaskiem na śmierć cię wiedzie;
I nieodstępna twa żona
Krok w krok za tobą, Wojdyłło!
3745Chce patrzeć na męki twoje,
Chce widzieć twoje skonanie.
Aby na całe się życie
Słodkim napasła widokiem. —
Siepacze Wojdyłłę wleką;
3750On ich pyta: — Czy daleko? —
— Daleko! — woła mu żona —
Krwawa jeszcze, długa droga!
Chciałabym, byś nią szedł wieki,
Byś wołał śmierci na próżno,
3755I w mękach nie mógł wymodlić.
Jeszcze daleko! daleko!
Długa jeszcze, długa droga!
Ale już stryczek gotowy
Dla xiążęcéj[658] twojéj głowy,
3760Już się na dębie kołyszą
Dwóch siepaczy i czekają.
O! nadto prędko umierasz!
Patrz, jaki pogrzeb wspaniały!
Tysiąc cię ludu prowadzi,
3765Na czele wojska, czeladzi,
Na czele dworni rozlicznéj.
Żyw[659] idziesz na stos, Wojdyłło!
Nic masz oczów[660], nastaw uszy,
Nasłuchaj[661] swojéj katuszy.
3770Za moje męki to kara,
Za mój wstyd śmiercią zapłata! —
A lud radośnie wykrzyka[662],
Lud, śmiejąc się, bije w dłonie,
I do Wojdyłly przymyka[663],
3775Sromoci[664] go zemstą swoją,
Bije, plwa[665] nań i urąga.
Długo tak, długo ścieżkami
Szli, gdzie dąb stoi na górze;
Aż gdy do niego zbliżali[666],
3780Upadł im więzień bezsilny.
Wówczas sznurami siepacze
Po grzbiecie bijąc go, zmuszą,
Ażeby powstał na nogi;
Ale na próżno; ból srogi,
3785Ani wycisną katusze
Jednego jęku z ust jego;
Martwy pod drzewem upada;
I wnet na rękach gromada
Do petli[667] z łyka go wznosi,
3790Z okrzykiem gardło mu ściska,
I wrzeszcząc, ciągnie za nogi.
Wojdyłło ducha wyzionął,
I piana z krwawéj paszczęki
Kłębiąc się, duszę wyniosła!
— Taka jest zemsta Kiejstuta! —
Spójrzał, i nazad na zamek
3800Śpieszy, wieść każe Jagiełłę.
On smutny za nim się wlecze;
Ani go Witolda słowa,
Słowa pociechy i zgody,
Z odrętwienia wywieść mogą[670];
3805Dusza i usta zamknięte,
Wzrok stępiały, wargi ścięte!
Na zamkowéj, na świetlicy,
Kiejstut usiadł przy ognisku;
Dokoła niego bajoras[671],
3810Dokoła syny[672] i krewni;
I Jagiełło stoi w dali,
Smutny, z pochylony głową.
— Słuchaj! — Kiejstut doń zawoła —
Widziałeś, jak zdrajców karzą?
3815Krwim twéj, nie ciebie, oszczędził;
I nie puszczę cię żebrakiem,
Byś po drogach chleba prosił,
Lub do obcych sciągał[673] rękę;
Krewo ci z Witebskiem daję,
3820Kawał ziemi i xięztw dwoje[674].
Dość na słabe barki twoje.
Nie umiész bić się, ni rządzić,
Idź, i skarby zabierz z Wilna,
Wywieź na nowe twe xięztwo;
3825Nie chcę ci spadku odbierać.
Mnie po bracie należało
Rząd zabrać i władzę całą,
Teraz powracam do swego. —
Rzekł, a Jagiełło upada
3830Na kolana; lecz milczący,
Słowa przebąknąć nie umié.
Czy to bojaźni, czy dumie
Przypisać, Kiejstut sam nie wié;
Ale hamuje się w gniewie,
3835Każe powstać synowcowi.
— Idź, idź, Jagiełło! a bratu —
Rzekł — podziękuj za swobodę;
Bo na Perkuna klnę brodę,
Gdybym sam sądził, sam karał,
3840Gdybym na niego nie czekał,
Byłbyś dziś wisiał z Wojdyłłą,
A nad głowami waszemi
Karta przymierza z Krzyżaki[675]! —
XXVII
Nad Niemnem, nad Wilią, stare dęby stoją,
3845Nad Niemnem, nad Wilią młode dęby rosną;
I wnuki po dziadach u ich wód się poją,
I wiosna po zimie, i lato za wiosną,
Przechodzą, przelecą — zawsze wody wodą
Płynęły jak płyną, ku morzu się wiodą;
3850
Przemijanie, Los, WodaLiść rośnie i spada, sypią się mogiły,
A wody tak płyną, jak od wieków były;
Ni je smutek wstrzyma, ni radość pośpiesza;
Czy łza w nich dziewicy, czy krew wroga wmięsza[676],
Przechodzą, przelecą — zawsze wody wodą
3855Płynęły jak płyną, ku morzu się wiodą.
Tak i życie nasze, na łzach, czy weselu,
Płynie, jak te wody, do grobu — do celu!
Na smutnym Witebsku Jagiełło sam siedzi,
Sam jeden, sam jeden! I nie ma u boku
3860Draba już, Wojdyłly, co dawniej wejrzenia,
Co dawniéj skinienia, posłuszny, czatował[677];
A bracia go tylko lekkiemi słowami
Chcą cieszyć we smutku[678]; lecz ze słów znać braci,
Że serce nie boli, że w sercu się cieszą
3865Nieszczęściem braterskiém. On teraz im równy,
Bo zstąpił z stolicy; on niższy dziś od nich!
A jemu! dnie, noce, myślami ciężkiemi,
Jak mgłami czarnemi, zasnute ponuro!
Na słowa pociechy skinienia nie rzuci.
3870Sam Witold na zamek witebski go przywiódł,
Witold mu na rany lał leki pociechy;
Lecz zamiast wdzięczności, Jagiełło i słowa
Nie wyrzekł dobrego; a w sercu cóś[679] chowa;
Co? — zemstę! — nie może zapomnieć Wojdyłły.
3875
I smutno czas płynie na zamku witebskim!
Na próżno go matka pociesza, żal słodzi,
O dawnych mu dziejach, o starych mu zemstach,
Wygnańcach, co potém na wrogach pomścili,
Po cichu cóś mówiąc. On milczy uparty;
3880A imie[680] Wojdyłły, gdy kto doń wyrzecze,
To łza mu ukradkiem po twarzy pociecze.
Lecz że łzy zarówno, zarówno z tęsknotą,
Jak z śmiechem, weselem, dni płyną człowiecze;
Szczęśliwe przelecą, a ciężkie przegniotą;
3885A równo i szczęście, i boleść uciecze[681].
Raz wieczór był ciemny i burza na dworze,
I wichry w ciemnościach szalały samopas,
W krużgankach zamkowych świszczały ponuro,
Do okien się tłukły; i promień ogniska
3890Z dymami na izbę przed wiatrem uciekał;
Jagiełło sam siedział, zgarbiony, ponury,
Cóś szeptał, jak gdyby chciał duchy zaklinać,
Wejrzeniem nieśmiałém na czarne wiódł mury
3895I wzdychał; a sługi[684] w przedsieniu wesoło
Pieśniami mu serce zbolałe jątrzyli.
Czy wicher tak zawył? czy wrota zaskrzypły[685]?
Czy róg się odezwał? czy puhacz[686] skowycze?
Czy wjechał gość jaki? czy szumi w krużgankach?
3900
Powoli komnaty drzwi przemkną się na pół,
Służebnik przed panem z pokłonem upada.
— Kniaziu mój! podróżny przyjechał do ciebie.
Czy każesz go puścić? —
— Z daleka podróżny? —
3905— On z Wilna; po pilnéj przybieżał potrzebie,
I prosi, i błaga, by widzieć się z tobą. —
— Zapytaj o imie[687]. — On imie powiedział.
To Hanul Nakiemna[688]. —
— Niech wnijdzie[689] tu do mnie;
3910I podać mu wodę, podać mu róg złoty,
I placki, i mięso, i miodu krewskiego. —
Tak mówił; powstaje, sam do drzwi pośpiesza;
A w oczach nadzieja i radość raz piérwszy
Zabłysły; aż słudzy odmianie się dziwią.
3915Wszedł Hanul, i twarzą do ziemi przypada;
Jagiełło podnosi, za rękę go ciśnie[690].
— Ty tutaj! — zawołał — ty tutaj! ty u mnie!
I cóż cię, mój stary, na Witebsk przygnało? —
Tak mówił, a w głosie od płaczu mu drżało,
3920I oczy w starego jaśniejące wlepił,
Starą dłoń zatrzymał z uczuciem braterskiém.
A Hanul Nakiemna był starzec już siwy,
Olgierda dworzanin, Jagiełły druh z młodu,
Przyjaciel xiążęcia[691], krwi jego i rodu.
3925Włos mu już się srébrzył, a jeszcze policzki
Jaśniały rumieńcem, i oczy pałały.
Na sobie miał czarne odzienie zszarzane[692],
Nóż tylko za pasem, kij tylko okuty,
A włosy od prochu i pyłu zwalane[693],
3930A plecy od wieku i znoju schylone.
— O, powiedz mi, Hanul — Jagiełło zawołał —
Co w Wilnie się dzieje? jak stryj tam panuje?
Czy pamięć tam ojca brat całkiem wymazał?
I o mnie, i o nas zapomnieć przykazał?
3935Czy wiedzą na Litwie, że żyje Jagiełło?
Czy synóm[694] Olgierda nie postać tam więcéj? —
— Nie! — Hanul odpowié — nie! Ród wasz xiążęcy
Na starą do grodu powróci siedzibę,
I tam, tam zasiędziesz, gdzieś przeżył od młodu;
3940A pamięć Olgierda nie zgasła na Litwie,
Ni ramie[695] Kiejstuta wymazać ją może.
Wy zawsze przytomni[696]! wy zawsze tam z nami!
A cicho lud gwarzy, wygląda powrótu[697]. —
— Powrótu! powrótu! — Jagiełło rzekł smutnie —
3945Powrócić! być sługą, poddanym Kiejstuta!
To nadto sromoty dla syna Olgierda! —
— Powrócić panować! — Hanul mu odrzeka. —
Nam tęskno za wami, my na was czekamy.
Jam przybył… — I wkoło wzrok toczy nieśmiało.
3950— Mów, Hanul! nikt nas tu nie słucha, na Bogi! —
— Więc powiém. Już tobie czas wracać do Wilna;
Kiejstut tam bezpieczny, w wyprawy się gania,
Załoga maleńka, a Witold na Trokach.
Przyjaciół masz w Wilnie, słudzy ci pomogą.
3955Idź, zabierz co twoje, Olgierda dziedzictwo,
I rękę ci tylko ściągnąć już po niego[698]. —
— O! nie tak to łatwo! — Jagiełło przerywa. —
Nie patrzy się Kiejstut, a jednak on strzeże.
I Witold zbyt blizko[699], i siły mam małe. —
3960— Sił wam tam nie trzeba, bo Wilno twe całe —
Rzekł Hanul. — Jam z swemi już mówił o tobie.
Im tęskno za panem, na ciebie czekają.
Przyjdź tylko i zabierz. —
— O! byłażby prawda! —
3965Jagiełło wykrzyka[700], rzucając ku niemu. —
I mogęż ci wierzyć? —
— Wierz słudze staremu,
Bo stary cię sługa wszak nigdy nie zdradził.
Gdy Kiejstut na Krewie z Witebskiem cię sadził,
3970My wówczas szeptali: — Niedługo tam jemu;
Powróci do swoich, na Wilno powróci. —
Czas nadszedł, my rękę ciągniemy do ciebie.
Chodź, xiążę, w stolicę. Swoi cię czekają. —
Wtém wnieśli miód krewski i rogi złocone,
3975I oba umilkli. Jagiełło do gościa
Wychylił, i wzrokiem wesołym pogląda.
A czeladź go widząc z tak jasném obliczem.
Dziwi się, cóś szepce o wieści wesołéj.
Nazajutrz odjechał. Pozostał Jagiełło,
3980Lecz nie już, jak wprzódy, samotny u ognia;
On zbiera swe sługi, do wojny ich zbroi;
A kiedy pytają — Z Kiejstutem — powiada —
Pójdziemy w krzyżackie nacieszyć się włości. —
I zamek się cały, i miasto się całe
3985Przybiera; łucznicy z strzałami gotują;
Ostrzą się szablice, i dzidy hartują,
I konie zdziczałe w pastwiskach zajmują.
Choć jeszcze Jagiełło dnia wyjścia nikomu,
Ni drogi nie wskazał, a wszyscy już wiedzą.
3990Że pójdą daleko, że wojnę poniosą.
Matka się pytała, przed matką zataił;
Brat młódszy się pytał, nic nie rzekł przed bratem;
Bajoras[701] chcą wiedzieć, bajoróm powiada,
Że z stryjem Kiejstutem na Prussy napada.
3995I ranku jednego w trąb dziesięć zatrąbią,
W lietaury[702] zabiją, chorągwie rozwiną.
On matkę pożegnał i smutny wyjeżdża,
A dokąd? nikt nie śmié domyślać, nikt nie wié.
Raz mówił, że do Pruss, to znowu, że w Krewie
4000Na zamku chce w swoich przesiedzieć czas włościach.
A w Wilnie? — O nowych lud szemrze cóś gościach.
W gospodzie Nakiemny co nocy mieszczanie
Miód piją, po cichu, tajemnie cóś gwarzą,
I chodzą — nieswoi; oczyma i twarzą
4005Wskazują, że spisek uknuty, i zdrady
Lękają się jakiejś, a sobie nie wierzą.
Co nocy na drogę do Krewa wiodącą
Kilku ich wychodzi; patrzają[703] ze wzgórza;
Szepcąc cóś, wracają; gdy czarna okryje
4010Noc miasto, gościniec, i góry, i lasy,
Naówczas podchodzą, i z strażą zamkową
To piją, to ciche prowadzą rozmowy.
Na koniec i Hanul do Krewa się nocą
Przebiera[704], powraca, a znowu do niego
4015Mieszczanie ciekawi rozpytać się biegą.
A Kiejstut? — pociągnął na Siewierz, daleko.
Za brata chciał pomścić; i coraz to głębiéj
Żmudź żyzną plądruje, i coraz to dłużéj
4020Nowgrodzkich swych wojów na Litwie wypasa.
A Witold? — On w Trokach. I często zagląda
W ojcowską stolicę; lecz spokój w niéj tylko.
Ilekroć przyjedzie, bajoras mu nizko[707]
Wybiją pokłony i bramy otworzą,
4025Podarki przyniosą, poddaństwem klną swojém,
Że wszystko w porządku, bezpieczny spać może.
A Witold im wierzy, bo każdy za młodu,
Dopóki go trzykroć zdrada nie pożyje[708],
Chce wierzyć przyjaźni i ufa wierności.
4030
Na Wilnie namieśnik[709], sam Hanul Nakiemna;
On straże zamkowe, on warty grodowe,
On klucze od wrót ma, on klucze od murów;
On, zda się, najwierniéj Kiejstuta poddany,
On, zda się, Witolda serdecznie ukochał;
4035Nawet go zaprasza do Wilna na łowy,
Nawet go przywabia na pobyt w stolicy;
A kiedy wyjeżdża, za strzemię wstrzymuje,
Za nogi go chwyta i nogi całuje.
I Witold, po siwéj głaskając go głowie,
4040Uśmiechem, podarkiem ucina rozmowie[710].
Nie widać, nie widać z Siewierza Kiejstuta!
Gdzieś pewnie Korybut Olgierdów[711] harcuje,
I chowa się w lasy, lub w zamkach zaszywa,
Że dotąd go pożyć stary kniaź nie może.
4045A w Wilnie? — spokojnie. Widać, nań czekają,
Bo co dzień z wieczora wychodzą na wieże,
Za wrota, za mury tłumami biegają;
Straż nawet, co zamku dzień i noc pilnuje,
Często się gdzieś zwlecze, pogląda ze wzgórzy,
4050W gościńcach tumanów powrótu szukając.
Był wieczór. Na wieży, na wysokim grodzie,
Dwóch ludzi usiadło, ku Krewu patrzali;
Do siebie ni słowa nie mówią, a coraz
Obadwa w tę stronę wzrok wiodą stęskniony;
4055Czy kniazia od Krewa czekają z téj strony?
Czy wróg im tam grozi? Lecz nié ma na wroga
Gotowych tu ludzi, ni broni; a bramy
Na oścież otwarte, choć wieczór się zbliża.
Wtém powstał Nakiemna, i rękę do czoła
4060Przyłożył, pogląda; cóś szepnął, i zbiega;
I drugi tuż za nim. Na drodze od Krewa
Pędzą się żołnierze, chorągiew powiewa.
A jedni wołają: — To Kiejstut powraca!
A drudzy z uśmiechem, jak gdyby szydzili,
4065Do wrót się pośpieszą — otwierać? czy bronić?
Czy witać Kiejstuta? czy z wrogiem spotykać?
Krzyk powstał w przedmieściach. Już wojska do zamku
Pędzą się wrzaskliwie; już mury minęli,
I straże zwalone, i bramy złamane.
4070A Hanul Nakiemna za konia prowadzi,
Z odkrytą sam głową, cóś głośno wykrzyka[712]:
— Niech żyje Olgierda krew! Pana naszego!
Jagiełło nasz ojciec! poddani my jego! —
— Niech żyje Jagiełło! — tłum za nim powtarza.
4075I na most zamkowy wpadają z okrzykiem.
Wtém z zamku, o kiju, w xiążęcéj odzieży,
Drżącemi krokami spotykać któś bieży;
Włos biały wiatrem się rozwinął po skroni,
I broda po piersiach srébrna się rozwiła;
4080Policzki rumieńcem ma gniewu okryte;
Stał w wrotach, i straże wylękłe zwołuje.
— Na Bogi! na Bogi! kto wierny Kiejstuta!
To zdrada niegodna! Niech wrota zatrzasną!
Niech stają z łukami, najezdców[713] odpędzą! —
4085Lecz nikt go nie słucha. Ci klęczą, i twarzą
Przed nowém się słońcem pokornie kłaniają,
Ci z bronią, głęboko od strachu chowają,
Ci mury przełażą i w pola zbiegają.
Na próżno się starzec i zmaga, i woła,
4090Na próżno wstrzymuje, zachęca i łaje —
Lud w jedną Jagiełły połączył się zgraję,
I rzuca czapkami, witając xiążęcia[714].
A starzec to widzi, i usiadł na ziemi
W poprzek wrót, osłonił na głowę połami,
4095Sparł plecy o wieżę, drogę zaparł[715] sobą.
Jagiełły koń cofa, tłum cofnął się razem.
— Precz z drogi! precz z drogi! — za kniaziem wołają. —
Do zamku kto panu śmié drogę zapierać?
Otworzyć mu wrota! otwierać! otwierać!
4100Kto zaparł je sobą? kto stanął na drodze? —
Hanul się wprzód rzucił i starca pochwycił.
— Na Bogi! Widymund! Wy po coście w bramie? —
— Bronię jéj. — Przeciwko tysiącóm? wy stary! —
— Tysiąców nie przeprę. Jagiełło mnie złamie,
4105Niech starca jednego we wrotach zagniecie,
By nie rzekł kto potém, że jednéj nie było,
I jednéj tu duszy, co wiarę strzymała[716]! —
Tak mówił; gromada na niego się rwała,
I suknie mu darli, i włosy szarpali.
4110Jagiełło zajeżdżał do zamku swojego;
Wtém spojrzy do góry — dąb stoi na górze,
Na dębie się chwieje kościotrup przegniły;
On oczy zakrywa — to ciało Wojdyłły
Zwyciężcę[717] Jagiełłę na Wilnie witało.
4115— A! na kim się pomścić? a karać tu kogo? —
— Widymund jest tutaj, to ojciec Biruty. —
— Widymund! Do jutra niech leży w ciemnicy,
Gdzie leżał Wojdyłło. A rano ze świtem
Niechaj stos nakładną[718] na Świętéj Dolinie,
4120Niech koło postawią na Górze Krzyżowéj:
Na stosie Wojdyłłę pocześnie[719] spalimy,
Na kole rozbijem Kiejstuta krewnego.
— Lecz mało Widmunda, mnie mało starego.
Krwi jednéj za druha na świecie jednego:
4125Dwónastu[720] niech starszych wywiodą na ścięcie,
Dwónastu niech młodych na stos mi wybiorą. —
Tak mówił Jagiełło, i w progi zamkowe,
Z krwi słowy i zemstą witając Kobole[721],
Wszedł znowu, ze drżeniem pochylił im głowę.
4130
A rano, o świcie stos płonie w dolinie;
Wojdyłły trup na nim i młodych dwónastu[722];
Na pnie się starszyzny karki pochyliły;
A Widmund dał głowę na kole rozbity;
I ciało starego psy, gryząc, powlokły,
4135Wnętrznośćmi[723] skrwawiwszy podwórce zamkowe.
XXVIII
Na twoję[724] głowę, Kiejstucie,
Walą się chmury gromadą:
Oto się Wilno poddało,
Hanul Jagiełłę wprowadził!
4140Z Trok Witold, z matką i żoną,
Uciekać musi do Grodna.
Nié ma z kim stanąć w obronie.
Pije gorycz zwyciężony,
Klnąc dzień, gdy ojcu doradził,
4145By Jagiełłę swobodnego
W Witebsku z Krewem posadził;
Jagiełłę, co w jednéj chwili
Odzyskał wszystko stracone.
Już idzie w cudze dzielnice,
4150Po trockiéj hasa już ziemi.
Pamiętni swego przymierza,
Krzyżacy, Ruś, z nim są razem.
Trzech braci wojsko uderza,
Ogniem idąc i żelazem!
4155A Kiejstut? Kiejstut z Siewierza
Garść tylko wywiódł bezsilną.
O, jak powrócić mu pilno!
O, jak mu brwi się zmarszczyły,
Gdy o Widmundzie znać dano!
4160Kiedy go wieści goniły,
Że Witold musiał sromotnie
Z Trok ubiedz[725] z matką do Grodna!
Ale nic nie rzekł, nie łajał,
Ani Jagiełłę przeklinał;
4165Konia ku Żmudzi skierował,
Oczy ku Żmudzi obrócił,
Wojsko się zbierać gotował.
Nigdy zło nie idzie jedno,
Zawsze się wlecze, jak chmury,
4170Kupą się ciągnie, gromadą.
I drugi goniec do Żmudzi
Leci z wieścią opłakaną:
Zięć z Mazowsza wyszedł zdradnie,
Całém Podlasiem już władnie[726];
4175Zajęte włości Kiejstuta;
Mielnik, Kamieniec, Drohiczyn,
Suraż — zabrane, podbite;
Brześć tylko, gdzie jest Biruta,
Zięć niewierny poszanował;
4180Resztę zagarnął pod siebie.
Wieść ta nie przydała bolu[727].
Kiejstut z wojskami już w polu.
— Na Jagiełłę naprzód! — woła —
Potem z zięciem obrachujem[728]. —
4185I pod Troki ciągnąć każe.
Witold przyleciał tam z Grodna,
Kiejstut nadbiega ze Żmudzi;
I Jagiełło z Krzyżowemi[729],
Ze trzema braćmi swojemi,
4190Na odsiecz zamku pośpiesza.
Trzykroć zatętniała[730] ziemia,
Trzykroć zaszumiały lasy,
A słońce wschodzące krwawo
Na trockie spójrzało[731] pola,
4195W Trockiém zabłysło Jeziorze,
Jakby w krwi rozlanéj strudze.
Cicho w obozach; oczyma
Dwa wojska mierzą się wzajem;
Na dwóch pagórkach się kładły,
4200Z dwóch się patrzą wysokości,
I liczą ufce[732], proporce,
Z siłami swemi rachują.
Na jedném wzgórzu Jagiełło,
Z mistrzem i bracią, w milczeniu
4205Stoi, i od Trok pogląda;
Na drugiém Kiejstut z Witoldem,
Sparci na mieczach i smutni,
W żelazne Krzyżaków zbroje,
Co świecą słońca odblaskiem,
4210Patrzą; i na Żmudź swą okiem,
Skórami i pałki zbrojną[733],
Zwątpiały wzrok obracają.
— Słuchaj, Witoldzie! — rzekł stary
Nietrudno zgadnąć wygraną.
4215I nie wiém, czemu na trockie
Smutno poglądać mi wieże!
Patrz, chmura kruków tam wisi
I kracze, wzbiwszy nad mury.
Miałżebym nigdy już, nigdy,
4220Nie siąść przy trockiém ognisku?
I moje Bogi domowe
Pożegnać, rzucić na wieki!
Nie trudno zgadnąć wygraną —
Jagiełło silny Krzyżakiem;
4225Z nami tylko nasi staną,
Nieporządnym szykiem w boju;
I nie mają miecza, zbroi,
Twoi żołnierze i moi;
I trzech my nie mamy braci,
4230I ruskich wojsk my nie mamy.
Za wszystko męztwo[734] zapłaci?
Czy jedném męztwem wygramy?
O, nie wiém, nie wiém ja, czemu
Oczu od zamku trockiego
4235Odwrócić chwili nie mogę!
A łzą mi oczy zachodzą!
A ręce drżą mi i serce!
I męztwo moje straciłem! —
— Ojcze mój! — Witold odrzeka —
4240Zawsze tak, chwila przed walką;
Lecz gdy się ruszą szeregi,
Ziemia zatętni, krzyk wzniesie,
Wówczas i serce zabije,
I męztwo dawne powróci.
4245Wszak Bogi za dobrą sprawą,
Bogi za zdrajcą nie będą.
Ofiarę spalim przed Khawą,
I niewolników dwónastu
Na dziękczynienie oddamy. —
4250
— O, dałbym, synu, sam siebie,
Siebie Bogóm na ofiarę,
Bylebym głowę mógł starą
W ojczystych murach położyć!
Ale mnie tego nie dożyć!
4255
Patrz! nad niemi sokoł[735] biały,
A nad nami kruków stado!
Bogi znak przed bitwą dały;
Bogi przeciw nam, za zdradą! —
I ręce smutnie opuścił,
4260Usiadł na wzgórzu i patrzy,
Nie zwróci oka z zamczyska,
Dumą gdzieś leci daleko.
XXIX
Na drugiém wzgórzu trzech rycerzy stoi,
I patrzą, milcząc, na wojsko Kiejstuta.
4265Piérwszy obliczem odznacza i szatą:
Pancerz na piersiach, zbroja z stali kuta,
Nogi i ręce łuska mu okryła,
Miecz w złotéj pochwie u boku zwieszony,
Na hełmie czarną kitą wiatr powiewa.
4270Na barkach biały płaszcz krzyżem znaczony,
Po piersiach broda spłynęła mu siwa,
Powieki leżą na oczach znużone,
A czoło blade wpół przyłbica kraje.
Przy nim Jagiełło — wejrzenie zamglone
4275Strachem, radością, nadzieją, czy gniewem?
Czy szczęściem, czyli wróżbą nie po myśli?
Daléj Skirgiełło — rzadka czarna broda
W żółtéj mu skórze ciemne drogi kréśli,
A krwawe oko zpod[736] brwi nachmurzonéj
4280Płowo się świeci, jak ognik grobowy;
Skoczyło wzrokiem w oddalone strony,
Niby potyczki przyszłéj plac rozmierza,
I rozstawuje[737] wodzów i rycerza;
Potém w Jagielle pochmurne się topi.
4285
Milczą dwa wojska; ranne słońce wstaje,
Nikt z dwu obozów walki nie poczyna;
I płynie ranek w ciszy uroczystéj,
Już dzień się rozlał, świat obielił cały,
Wojska tak stoją, jak wieczorem stały.
4290Kiejstut na Troki patrzy zamyślony,
Jagiełło szepce, rachuje i waży.
Dwa tylko ufce wyszły w przód dla straży.
A mistrz wciąż w ucho cóś kładzie Jagielle.
4295Co to za wojsko? — zbieranina ludzi
Zaledwie zbrojnych, których wojsko moje
Biło już nieraz w kiejstutowéj Żmudzi;
Pobije znowu. —
— Nie wierzcie tak sobie —
4300Jagiełło odrzekł, potrząsając głową. —
W wodzu jest wojska siła i otucha.
Kiejstut najgorszym potrafi wlać ducha.
A jego męztwa czyż jeszcze nie znacie?
Sił i odwagi wszakeście świadomi! —
4305Mistrz się uśmiechnął — nic nie mówił daléj.
A wtém Skirgiełło przystąpił do brata.
— Na co wojować? po co krew rozlewać?
I zdawać losy na walkę niepewną?
Wezwać ich tutaj, zabrać, pozwiązywać.
4310Wszystko się skończy za jednym zamachem.
Zdradą począłeś, kończże, bracie, zdradą!
Zwabić ich tutaj. Klnę się, że przyjadą.
Kiejstuta łatwo przyciągniem za synem.
Odjąwszy głowy, wojsko się rozsypie. —
4315
Nic nie rzekł xiążę; widać, waha[740] jeszcze;
A już Skirgiełło pośpiesza z gałęzią[741],
Wojsko przebiega w przeciwnym obozie,
Woła Witolda, by wyszedł przed szyki.
Postrzegł go Witold, posłyszał wołanie,
4320Siadł na koń, przeciw[742] posłańcowi śpieszy.
— Słuchaj, Witoldzie! przyjaźni dziecinne
Długie i stałe — rzekł Skirgiełł do niego. —
Jagiełło pomni na braterstwo z tobą,
Wzywa, jak brata, do swego obozu.
4325Kto wie, czy zgody nie zawrzem bezkrwawéj?
Ja ci przysięgą na Perkuna brodę
Klnę się, że zdrady nie knowamy żadnéj.
Chcecie pokoju? zgoda na umowy? —
Wtém stary Kiejstut zerwał się z pagórka,
4330Leci do syna, Skirgiełłę spostrzega.
— Z jakąż wy wieścią? — z daleka wykrzyka.
— Widzicie, stryju! z gałęzią zieloną.
Jagiełło chce się z Witoldem rozmówić.
Ja w zakład u was za niego zostaję.
4335Puśćcie go. Może zgodzimy[743] bez boju. —
Kiejstut pomyślał chwilę, dał znak głową.
— Idź — rzecze — synu! lecz żadną umową
Nie wiąż beze mnie. Mam w sercu obrazę,
Którą niełatwo zmyć słowy jednemi[744].
4340Czyjejś krwi na to, i wiele mi trzeba! —
Mówił, a Witold już konia dosiada,
Gałąź Skirgiełły pochwycił, wskok bieży,
Kędy na wzgórzu Jagiełło z Krzyżakiem
W milczeniu patrzą na Skirgiełły kroki.
4345
Jagiełło rękę wyciągnął do brata.
— Ręki twéj nie chcę — Witold mu odpowié,
I w tył się cofnął. — Jagiełło! tyś zdradą
Podszedł nas z ojcem. Wiesz, jaka zapłata
Zdrajców? Wojdyłło wiesz jak ukarany? —
4350— Wiem — rzekł Jagiełło. — Tak i Widmund zginął! —
Witold zapłonął, znów cofnął i skinął.
— Bądź zdrów — rzekł. — Jam tu nie przyszedł się śpierać[745],
Lecz zgodę robić i pokój zawierać.
Zgoda niemożna[746], pokój niepodobny! —
4355— Czekaj! — mistrz przerwał — Kniaziu! jesteś młody.
Przez kłótnie często przychodzą do zgody.
Po co wymawiać dawne wasze żale?
Jagiełło zgody chce, nie nowéj kłótni.
Zjedźcie tu z ojcem, i mówcie o zgodę[747]. —
4360— Z ojcem! Ja ojca tutaj nie przywiodę! —
Zakrzyknął Witold. — Kto raz zdradził, zdradza;
Ani ma wiarę, kto ją raz przełamał! —
— Nie zdradąż Kiejstut odebrał mi Wilno? —
— Nie, bo szedł karać za tajne przymierze,
4365I nié ma zdrady, gdy się swoje bierze. —
— Swoje? — Jagiełło szydersko[748] zawołał.
— Swoje! Po bracie jemu było rządzić.
Oddał ci Wilno, bo chciał. Z jego łaski
Tyś w niém utrzymał[749]. Odebrał, gdy żądał,
4370Gdy godnym rządów nie byłeś, mój bracie! —
— Próżne to słowa, próżno się śpieracie[750].
Czas idzie marnie[751]. Niech rozejm ogłoszą.
Trzech braci kniazia zaręczą Kiejstuta,
Że się tu żadna nie osnuwa zdrada.
4375Chceli pokoju? niechaj do nas zjedzie,
Zawrzemy zgodę, zawrzemy bez boju. —
— On, do was? Czemuż nie wy by do niego?
Starszy — nie wstydby szanować starego,
Chocieś Widmunda nie baczył siwizny! —
4380— Poszedłbym z tobą — Jagiełło nieśmiało
Rzekł — ale nie nam dwóm być przy umowie.
Mistrz do waszego nie pójdzie obozu,
A ja bez niego nic zrobić nie mogę.
Przywiedź tu ojca. Nie wierzysz mi, bracie,
4385Trzech Olgierdowych synów da wam słowo,
Że, czy się zwiążem, czyli[752] nie, umową,
Swobodny wróci do wojska swojego. —
Witold mu w oczy poglądał nieufnie,
Wahał się; potém na konia poskoczył
4390I ku swojemu wojsku pędem wraca;
Tam ojca bierze w namiocie na stronę
I pocznie mówić. Stary wstrząsa głową,
I brwi nachmurzył, i stoi ponury.
Wtém Olgierdowych synów trzech przychodzi,
4395I kładną klątwę[753], że się nie ma zdrady
Ani żadnego obawiać zamachu.
Kiejstut, wciąż milcząc, ciągle się opiera.
Na próżno Witold trzykroć przekonywa,
Na próżno Skirgiełł z braćmi poprzysięga.
4400Kiejstut się jeszcze podejścia obawia.
I walczy z sobą, bo chciałby ukończyć,
Nie zdając losów na bitwę niepewną.
Nareście[754] spójrzał na trocki swój zamek,
I kazał konia siwego podawać.
4405
Olgierdowicze spojrzeli po sobie
Bystro, przelotem; i wszystkim się wargi
Wzruszyły śmiechem radości ukrytéj.
Wtém stary sługa przeciw[755] kniazia bieży,
— Na Bogi! Kniaziu! — krzyczy — co myślicie?
4410W paszczękę wroga nieść niemiłe życie?
Czy żony nie masz, synów i rodziny?
Czy ci się życie i wojna sprzykrzyła?
Po co tam jedziesz, zkąd[756] dwakroć już zdrada
Do piersi twoich zmierzyła? Kiejstucie!
4415Wiesz, jak Jagiełło przywyknął wojować.
Każ wojsku napaść, każ nam występować.
Zginąć nam, Panie, to zginąć nam w boju,
A nie idź do nich, bo zdradą cię zmogą! —
Na wrzask się sługi rwą Olgierdowicze,
4420Z zapalczywością na niego powstają,
Dobyli mieczów, klną starca i łają.
— Nasza przysięga warta cóś, na Bogi!
Czegoż się lęka? czy i nam nie wierzy? —
Sługa wciąż krzyczał; wtém konie podali;
4425Siadł Witold, Kiejstut, trzéj Jagiełły bracia,
I od obozu puścili się czwałem[757].
Kiejstut na trockie wieże oczy wlepił,
I nic nie słyszy, i nie patrzy na nic;
Tylko się myślą kąpie na jeziorze,
4430Dumami ognie rozpala[758] w świetlicy,
I dni ubiegłe odżywia[759] z popiołów.
Minęli obóz, dolinę i czaty
Przeciwnéj strony. Wtem z wzgórza, gdzie stali,
Mistrz i Jagiełło zniknęli pospołu.
4435Czyli naprzeciw Kiejstuta wychodzą?
Czy skryli w namiot? Nié ma ich na górze.
Wjeżdżają w obóz; do środka zmierzają,
Kędy chorągiew krzyżacka powiewa.
Skirgiełł ich wiedzie, z Witoldem Kiejstuta.
4440Konie oddali i idą spokojni.
W progu namiotu bojarów dziesięciu
Ciekawie patrzą szyderskiemi oczy[760];
I nagle jeden do starca poskoczy,
W tył szarpnął szablę od boku Kiejstuta,
4445Wnet drugi silnie za barki go chwycił,
Trzeci Witolda o ziemię powalił.
Skirgiełły nié ma, bracia z nim zniknęli;
Siepacze tylko z pętami przybiegli,
Wśród krzyków wiążą jeńców i unoszą.
4450A trąby trąbią, i obóz się zwija,
Wojsko do Wilna uchodzi z pośpiechem.
Żmudź pozostała, jak ciało bez głowy,
I, płacząc zdrady[761], do lasów rozbiegła.
XXX
Na krewskiém zamczysku
4455Jest wieża wysoka;
O stopy jéj fala,
Pluskając, uderza;
I jedno okienko
Na wodę pogląda;
4460Okienko z ciemnicy,
Co wiosną, gdy wody
Powstaną wysoko,
Zalana do wierzchu,
Gdy rzeki opadną,
4465Gdy wody odpłyną,
Na dnie jéj się tylko
Kałuża błotnista
Zostaje[762], i mury
Wilgocią przesiękłe[763]
4470Grzybami żółtemi
Okryją do zimy.
Na krewskiém zamczysku
Jest wieża wysoka;
Ciemnica pod wieżą
4475Wilgotna, smrodliwa.
Tam gady, ze szczelin
Wyszedłszy na słońce,
W okienku się grzeją;
Mchy rosną zielone,
4480I grzyby żółtemi
Sklepienie obrasta.
W ciemnicy téj dawno
Więzień już nie siedział.
Był jeden. Kto taki,
4485Nikt w Krewie nie wiedział.
A kości się białe
Pod oknem zostały
Po gościu ostatnim.
I od téj już pory
4490Zbutwiałe zapory,
Drzwi padły przegniłe,
I w oknie dębowe
Kraty już spękały.
Wtém goniec od Wilna
4495Do Krewa przybiega,
I każe ciemnicę
Dla więźnia sposobić,
Drzwi, kraty dorobić.
Jagiełło Kiejstuta
4500Chce w Krewie osadzić.
— Wszak on mnie dał Krewo,
Niech mu się wypłacę;
Wszak druha, Wojdyłłę,
Osadził głęboko —
4505I ja mu wynajdę
Ciemnicę głęboką,
Więzienie wilgotne,
Skonanie sromotne.
I zaraz za gońcem
4510Wysłali Kiejstuta.
Starzec był półżywy,
Jak gołąb'[764] posiwiał,
Schylił się we dwoje;
A krwią mu powieki
4515Płynęły zagęsłą;
A ciało związane,
Nie strachem, lecz drżało
Słabością, niemocą:
Bo w jednéj on chwili
4520Zestarzał, na siłach
Podupadł, i lata
Z każdą mu godziną
Kark gięły brzemieniem;
Lecz skargi, lecz słowa,
4525Przekleństwa jednego
Nie wyrzekł; i milcząc
Na służby szyderstwa,
W kałuży się brudnéj
U muru położył[765];
4530I o nic nie prosił,
Nie żądał niczego;
Tylko wzrok w okienko
Raz powiódł, i znowu
Opuścił na ziemię.
4535
O, wiele on, wiele
Przeżył już w swem życiu!
I trzykroć w niewoli
Krzyżackiej zostawał,
Cztérykroć się na śmierć
4540Schwytany gotował,
Lecz nigdy nadziei
Nie stracił, jak dzisiaj.
Dziś głowa opada,
Dziś pierś się zamknęła,
4545I oczy na słońce
Nie chcą już spozierać.
I wyrzekł do siebie:
— Czas mi już umierać!
Jagiełło mnie strzeże,
4550Posadził pod wieżę!
Uciec ztąd[766] nie można.
On śmierci chce mojéj.
Lecz biada mu, zdrajcy!
Ja umrę, a Witold
4555Na zbójcy się pomści. —
Tak jeden dzień spłynął,
I wody plusk tylko
O ściany wieżowe
Odbitéj do ucha
4560Doleciał więźniowi;
A słońce zachodu
Promieniem ostatnim
W okienko zajrzało
I w wodę zapadło.
4565
Wieczorem siepacze
Z usługą przybiegli.
Pięciu ich tam było:
Proksza był i Bilgen,
Co wodę nosili,
4570Mostew był i Gotko,
Co u drzwi na straży
Dzień i noc czuwali,
I piąty Lisica.
Im zwierzył[767] Jagiełło
4575Straż stryja. Lisicy,
Gdy z Wilna posyłał,
Rzekł głosem surowym:
— Jeżeli uciecze,
Wy głowy mi dacie.
4580Niech żyje, nie żyje —
O życie nie stoję,
Ucieczki się boję.
Jeśli go puścicie,
I wasze tam życie,
4585I waszéj rodziny,
Za niego odpowié! —
Lisica struchlały
Słyszał to, a w głowie
Rozebrał po słowie,
4590Co pan mu powiedział.
I jechał do Krewa,
I swoim powtórzył.
Dniem, nocą na straży
Stawali w ciemnicy;
4595Szelestu się bali,
Westchnienia lękali;
Dziesięćkroć zajrzeli,
Nim na krok odeszli.
Ale dnia piérwszego
4600On leżał na ziemi,
Więzami ciasnemi
Ściśnięty, bezwładny,
I ludzie go widząc
Bez słowa, bez duchu[768],
4605Bez gniewu i ruchu.
Mówili: — Gdzie jemu
Z ciemnicy uciekać?
Zgnić jemu w więzieniu,
Na mokrym kamieniu
4610Kości tu zostawić. —
A w nocy usnęli,
I Kiejstut zębami
Gryźć począł sznur twardy;
I cicho, gdy spali,
4615Do okna przypełznął,
Na niebo poglądał.
Lecz czujny Lisica
W czas zajrzał w więzienie,
I zadrżał, Kiejstuta
4620Gdy w oknie zobaczył;
Wnet straże rozstawił
I więzy odnowił;
Sam zebrał siepaczy,
Poskrobał po głowie,
4625I dziko w swéj mowie
Namawiać ich zacznie:
— Kniaź mówił wyraźnie:
Niech żyje, nie żyje —
O życie nie stoję,
4630Ucieczki się boję.
Nam oka nie zmrużyć,
Dopóki on żyje.
Skrępujmy mu gardło,
A z pastwą umarłą
4635Spokojniéj, bezpieczniéj
Nam będzie na zamku.
Kniaź mówił Lisicy:
Niech żyje, nie żyje —
O życie nie stoję.
4640Czas starcu dać życie[769],
I lepiéj niż moje.
Mnie smaczny świat biały. —
A Mostew mu na to:
— Wy prawdę mówicie.
4645On był już za kratą,
Trzy razy od Niemca
Przez mury uciekał.
Kto go wié? duch jaki
Może mu pomaga?
4650A nuż znów uciecze!
Położyć nam głowy.
Nie lepiejże skończyć?
A kniaziu powiémy,
Że umarł z rospaczy[770],
4655Że sam się udusił,
Że gad go zjadliwy
Ukąsił w pierś nagą. —
Mówili, szeptali.
Dzień drugi upłynął,
4660A Kiejstut widocznie
Upadać już pocznie:
I głowę pochyla,
I oczy zamyka,
I, zda się, co chwila
4665Ot duszę wyzionie.
Siepacze pod drzwiami
Czatują dzień trzeci,
Czatują i czwarty.
Czwartego wieczorem
4670Usnęli na chwilę.
A Kiejstut ku oknu
Poskoczył z rospaczą,
WięzienieI kratę wyłamał,
I głowę wysadził,
4675Gdy szelest go zdradził.
Zbudzą się strażnicy
I wpadną na niego,
A sznurem za szyję
Spętawszy, wgłąb'[771] lochu
4680Ciągną go, krępują.
I gardło przedarte,
I usta otwarte;
Krew niemi buchnęła;
A dusza olbrzyma
4685Na Góry gdzieś Wschodnie
Leciała, w żałobie,
Rzucając po sobie
Swéj chwały puściznę
I zemstę synowi.
4690
Długo tam siepacze
Nad trupem, w milczeniu,
Drżąc, stali, bez ruchu,
I jeszcze w nim duchu
Śledzili[772] ze strachem.
4695Dniem jeszcze i nocą
Pilnują, by zmarły
Nie uciekł z więzienia.
XXXI
Kiedy w boju z Rusinem,
Kiedy z Niemcem, psim synem,
4700Albo zawziętym Lachem
Walcząc, kunigas padał,
Kiedy konał pod dachem,
Gdy już mieczem nie władał,
Gdy dziećmi otoczony,
4705Z włosem białym na skroni,
Zwycięzki[773], uznojony,
Z rogiem alusu[774] w dłoni,
Pożegnawszy ród cały,
Kończył życie wesoło,
4710Syt i boju, i chwały,
Zwiędłe schylając czoło,
O, nie żal, nie żal było
Składać proch pod mogiłą,
I na stosie go palić,
4715Pieśń zwycięzką zanócić[775],
Grób kamieniem przywalić,
Kamień ziemią przyrzucić,
Na ziemi, na kamieniu,
Wznieść pamiątkę wodzowi,
4720By pamięć w pokoleniu
Wiek podawał wiekowi.
Lecz gdy bojem wpół zgięty
Ten, co walczył wiek cały,
Padł zdradliwie ujęty
4725Nie Perkuna postrzały,
Lecz rękoma siepaczy
I haniebném skonaniem,
Lud zaryczał z rospaczy[776],
Lud powstał z narzekaniem!
4730
I Jagiełło, ze sromu[777],
Uciekł z Wilna stolicy,
Gdy trup do swego domu,
Do swéj staréj dzielnicy
Wracał w Dolinę Świętą.
4735Za nim ludów się tłumy,
Z twarzą smutkiem przejętą,
Z oczyma, z których dumy[778],
Czarne myśli patrzały,
Z Żmudzi, Litwy ściągały.
4740
I na odgłos o zgonie,
Złamawszy drżące dłonie,
Biruta kądziel łzami
Przędzioną porzuciła;
Nocą bieżąc i dniami,
4745Aż do Wilna przybyła.
W wrotach dwa się orszaki,
Gdzie dwa schodzą się szlaki,
Otarły i spotkały:
W piérwszym jechał Jagiełło,
4750Drugi orszak składały
Wierne druhy Biruty.
Na wozie siedząc, stara,
Szkarłatami pokrytym,
Blada, jak piekieł mara,
4755W rąbku[779] łzami omytym,
Z służebnemi jęczała.
Gdy twarz w twarz, oko w oko,
Z Jagiełłą się spotkała,
Czarną mignie powłoką,
4760Z oczyma czérwonemi,
Z włosy rozrzuconemi,
Powstała, ręką skinie.
— Stój! — zawoła na ludzi —
Stój, ty Olgierdow synie[780]!
4765Niech przekleństwo cię zbudzi!
Stój i słuchaj, co wdowie,
Któréj męża zabiłeś,
Któréj życie skrwawiłeś,
Praurma Bogini powié:
4770
Przeklętyś! Olgierdow synie!
Przez cię Kiejstut zginął stary!
Przez cię się Litwa wyrzecze swéj wiary,
Przez ciebie pożarta, zginie!
4775Klnę ciebie w imie Praurymy!
Niech pożarów świeci łuna,
Niech pożarów wznoszą dymy,
Kędy stopą dotkniesz ziemi!
Bądź przeklęty z dziećmi twemi!
4780Na pokolenia ostatnie!
Niechaj cię ścigają swoi,
Niech ręce wiążą cię bratnie!
Niech hańba w łożnicy twojéj
Siedzibę sobie uściele!
4785Niechaj cię zdradzi twa żona,
Niechaj zdradzi, kto ci miły!
Niech głowa twoja znużona
Próżno pożąda mogiły!
Klnę cię w imie wszystkich Bogów
4790Klnę w imie ojców i dziadów!
Niech nieszczęście u twych progów
Siądzie, pilnuje twych śladów,
Niech wszędzie z tobą się wlecze,
Jak cień, bojaźń i przeczucie!
4795I niech ci kamieniem życie
Cięży[783], jak wdowie Birucie!
Przepadnij! Olgierdow synu! —
Jagiełło oniemiały
Stał, wylękły, pobladły;
4800Srogie bole[784] szarpały,
Szarpał gniew go zajadły;
Naglił konia; koń wryty
Wparł się w ziemię kopyty,
Potém ruszył, gnał siwy,
4805Aż padł w polu nieżywy.
W Swintoroha dolinie,
Gdzie dwie Wilije płynie[785],
Gdzie śpią Litwy kniaziowie,
Stos się wysoki wzbija;
4810Na nim złote wezgłowie,
Nad nim dym się już zwija,
I wstęgi niebieskiemi
Do Wschodniéj leci Ziemi.
W Swintoroha dolinie.
4815Gdzie dwie Wilije płynie,
Patrzy się Witold z wieży,
Gdzie ojcowski trup leży;
Kędy matka przybiegła
Łzami mogiłę zrosić;
4820Na twardéj ziemi legła
Bogów o zemstę prosić;
Modli się do Pokole[786],
Do Praurymy Bogini,
By pomścili jéj bole;
4825Z reszty życia im czyni,
Na lata swoje stare,
Z siebie, z dzieci ofiarę.
— Sroga to kara — woła — o Bogowie,
Co na staréj legnie głowie!
4830Jam zawiniła, rzucając ołtarze,
I dziś mnie Prauryma karze!
O! Niech go pomści! Ja dam moje życie,
Dam siebie, z dzieci najdroższe me dziécię,
I wszystkie dzieci oddam, i świat cały,
4835Byle nieszczęścióm[787] naszym się nie śmiały
Wroga serce, usta wroga.
Niech piorun Perkuna Boga
Spadnie Jagielle na głowę! —
Modli się — stos osiada,
4840Dymy objął wielkiemi[788] —
Wtém się ziemia rozpada,
I on idzie wgłąb'[789] ziemi.
Kapłani wystraszeni,
Lud upadł na kolana.
4845Biruta się podnosi.
— Jam — woła — wysłuchana!
Tak padnie wróg przede mną,
W otchłań pójdzie podziemną. —
XXXII
Smutneś ty, Krewo! więźniów i wygnańców
4850Do starych murów przytulasz z kolei[790]!
Jednemi wroty trup[791] na pogrzeb wiozą,
Drugiemi więźnia na ciemnice twoje.
A straż, co stoi na wieży wysokiéj,
Nie patrzy[792] pana wesołéj drużyny,
4855Czeka na jeńców i wygląda brańców.
Smutneś, zamczysko więźniów i wygnańców!
Namiestnik jękóm[793] przywykł, jak weselu,
I rad, kiedy mu jęczy więźniów wielu;
Przynajmniéj w głuchéj starych murów ciszy
4860Cóś[794] nad pluskanie zimnych wód posłyszy.
Na to ci przyszło? dawniejsza stolico!
Abyś się stała więzieniem, ciemnicą!
Jednemi wroty na wozie pogrzebnym[795]
Kiejstut na Świętą odjechał Dolinę,
4865Drugiemi wroty w orszaku siepaczy
Witold na długą wwiedziony niewolę.
Witold to? — trudno poznać go z oblicza,
Bo boleść we twarz wryła się głęboko,
Przygasło dawniéj jaśniejące oko,
4870I usta sine, milcząc, się zawarły.
Żywy, a na wpół zdaje się umarły;
I nic nie widzi, co dzieje[796] dokoła;
Na brzęk łańcuchów, na krzyki gawiedzi,
Skinieniem, okiem nie da odpowiedzi;
4875Zsunął się z konia, i powolnym krokiem
Poszedł, dumając, po dworze szérokim.
Zabójcy ojca patrzą się nań z boku;
Szyderskie myśli śmieją się im w oku,
Usta się krzywią; rękami w milczeniu
4880Cóś pokazują, jakby stryczek kładli,
Cicho Lisica szepce do Bilgena:
— Czy mu ta sama izba wyznaczona,
Gdzie ojciec Kiejstut przeżył dni ostatek?
Czy naszéj straży oddadzą młodego? —
4885Szepcą — wtém słudzy do Witolda biegą
I na komnaty w wieży go prowadzą,
W osobnéj izbie smutnego sadzają.
Pomni Jagiełło, że Witold mu życie,
W niewoli ojca, uprosił, ratował;
4890Więzi Witolda, lecz przykazał skrycie,
By go namiestnik w niewoli szanował;
I kazał izbę na wieży mu jasną
Wysłać kobiercem, przyodziać skórami;
A chociaż straże u drzwi mu postawił,
4895Przynajmniéj okno puszcza blask słoneczny,
Przynajmniéj Witold na wody i lasy,
Na ziemię może okiem rzucić z dala.
Lasy mu szumią, szumi srébrna fala,
Słońce mu świeci; powietrzem swobodnie
4900Oddycha, ziemię obejmując wzrokiem.
Ale więźniowi nie patrzeć na słońce,
Ani zieloną wiosną się weselić,
Ni fali słuchać, ani ptaka śpiewu,
Ni piersią szukać słodkiego powiewu!
4905Jemu myślami karmić się gorzkiemi,
Jemu boleścią swoją się napawać,
I słuchać raudy[797], którą serce śpiewa!
Wszystko mu smutkiem, boleścią, rospaczą[798]!
Tak Witold siedzi, siedzi, je sam siebie[799],
4910A śmierć ojcowska, co zgonem zagraża,
Nad głową skrzydły czarnemi roztacza,
I w nocy nawet sny słodkie odgania.
Nazajutrz w zamku ruch i wrzawa nocna.
Witold się zerwał, usiadł na posłanie,
4915— To zamach — myśli — na moje się życie
Sposobi! Idą wysłani siepacze! —
I chwycił drzewce z ogniska zgasłego,
Siedzi, a krwawe wejrzenie na wrota
Swego więzienia, odważny, posyła.
4920Aż w drzwiach zapora ciężka się ruszyła.
On wstał. Któś idzie — to idą siepacze.
Patrzy, a nim się rozpoznał w ciemności,
Z krzykiem na piersi Anna Światosławna
Rzuca się, płacząc, i do stóp mu pada.
4925— Ty tutaj! Anno! —
— To ja, o mój Panie!
Przyszłam podzielać ciężką twą niewolę.
Smutne dni długie i nocy bezsenne! —
— Dzięki ci, Anno! Ale po cóż było
4930Saméj oddawać na Jagiełły ręce?
Z tobą ja stokroć więcéj boleść czuję,
Bo lepsze czasy na pamięć przychodzą. —
— Więc odejść każesz? —
— Pozostań! na Bogi!
4935Jesteś, pozostań! Zesłał cię mój Gulbi[800],
Bym nie zmarł z nudów, nie zjadł się myślami.
Mówił, oboje płakali do rana,
A kiedy Anna, Światosława córka,
Usnęła ze dniem w Witolda objęciu,
4940Drzwi znów skrzypnęły — namiestnik wszedł stary,
Dziewkę służebną wprowadził w komnatę.
— Dzień już — rzekł — Kiężno! wróć do swéj świetlicy. —
— Jak to? więc w nocy tylko będziem razem? —
— Taki był rozkaz, idę za rozkazem. —
4945
I obudzona Anna, płacząc, idzie;
Za nią komnaty drzwi ryglują znowu;
Witold jak po śnie wesołym się budzi,
I znów podparty na ręku zadumał,
Znowu pierś szarpie i włosy rozrzuca,
4950Śmierci się lęka, za każdym szelestem
Widzi ojcowskich siepaczy nad sobą.
Jak dnie mijają, co wieczór przychodzi
Anna do męża, i niewolę słodzi,
Tuląc się w jego skosniałém[801] objęciu.
4955A! nie pieszczoty w sercu teraz jemu,
Nie szeptać z żoną, nie twarz jéj całować!
Jemu swobody chce się zakosztować,
Jemu na wolność chce znowu wypłynąć,
By mścić za ojca i na bojach zginąć.
4960Śmierć w tém więzieniu od katowskiéj ręki
Kiedy przypomni, włos na głowie wstaje,
Krew w żyłach zawre, piersi żarem buchną.
Tak walczy co dzień ze strachem, myślami,
Gnębi, spodziewa, rospacza[802] i mami;
4965Na koniec znękał, spuścił smutną głowę,
Pobladł, i siły utracił znużony.
Niczém mu teraz słodki uścisk żony.
Co nocy, kiedy Kiejstutowéj śmierci
Przyjdzie godzina, z łoża się porywa.
4970Zda mu się słyszeć jęk z głębi ciemnicy,
I szamotanie, i stuk siwéj głowy,
Jak pada, bijąc o twardą podłogę.
Z łoża powstaje, chodzi po komnacie,
Ogień rozpala, a Anna zbudzona
4975Na próżno męża przywabia do siebie,
Chce cieszyć słowy[803], kołysać w uścisku.
Chodzi do świtu, i gorącą głowę
W dłoniach gorących tuli, a łzy jednéj
Nie może wylać, by z nią boleść sciekła[804].
4980
Co ranek służba wchodzi do komnaty
I xiężnę[805] Annę na zamek odwodzi.
Sam wówczas Witold z myślami zostaje,
Rzuca znużony na twarde posłanie,
I sen na chwilę klei mu powieki;
4985Ale i we śnie myśl szarpie wnętrzności,
Smutek powolnie[806] szpik wysysa z kości.
Raz, wieczór, słońce nad jeziorem było,
Ptacy śpiewaniem z słońcem się żegnali[807],
I nic nie słychać, oprócz szumu fali
4990I szumu lasów, który wiatr przynosił.
Witold, oparty na oknie, oddychał
Wonném powietrzem, a myślą daleko
Latał po Żmudzi, zwołując poddanych.
W komnacie więźnia powoli sciemniało,
4995Ogień się tylko drżącém światłem palił.
A Witold ujrzał postać jakąś białą,
Co rosła, rosła, od ogniska wstała,
U ognia palce zziębłe rozpostarła,
Milcząc, żylaste ręce rozgrzewała,
5000Długo w twarz smutną Witolda patrzała,
I tak nareszcie ozwała[808] do niego:
Niechaj kobiéta smuci się i płacze,
Niech dzieci piszczą, gdy w duszę im szpony
5005Zapuści boleść, żal nieutulony.
Mąż cierpi milcząc, boleść swą zwycięża.
Zimna wytrwałość piérwszą cnotą męża.
Nie tobie jeszcze łamać męzkie[810] dłonie
I tulić głowę na kobiéty łonie.
5010Śmierci się lękasz — śmierć jeszcze daleko,
Ani, jak ojca, trupem cię ztąd[811] zwleką.
Na twoich rękach losy Litwy całéj,
Pomsta za ojca, lata wielkiéj chwały,
Nieszczęścia, klęski. Długie życie twoje,
5015Długie twe prace, ciężkie jeszcze znoje.
Po co zachmurzać u młodości wschodu?
Wyjdziesz, o xiążę[812], wyjdziesz z tego grodu,
A boleść przeszła, boleść dziś tak wielka,
W przeszłości spłynie, jak w morzu kropelka.
5020Będziesz swobodnym. Litwa na cię czeka.
Tobie nad całą władza i opieka. —
Tak cichym głosem gdy mówił do niego,
Pełzły mu szaty, ciało się w powietrzu
Topiąc, niknęło, i z dymem uleciał.
5025
Drugi to już raz Witold ducha swego
Widział, i w duszę odwaga wstąpiła.
Wtém drzwi skrzypnęły — Anna weszła cicho
I na kolanach położyła głowę.
— Panie mój! — rzekła — ty patrzysz; gdzieś oknem
5030Myśl wyleciała i daleko buja;
Chcesz być swobodnym — ja ci dam swobodę,
Ja cię z niewoli, w któréj schniesz, wywiodę.
— Ty? —
— Ja, mój Panie! Posłuchaj twéj Anny:
5035Jutro, zaledwie świt wstanie poranny,
Zastukam do drzwi o służebnę moję[813];
Ty na się wdziejesz twojéj Anny stroje
I wyjdziesz z sługą. Ja tutaj zostanę.
Modlić się będę, abyś uszedł cało.
5040Koń w lesie czeka i drużyna wierna,
Algimund dawno błąka koło Krewa. —
Witold do piersi swą Annę przycisnął,
Z oczu mu promień radości wytrysnął.
— A ty? — rzekł. — Jeśli Jagiełło zatrzyma? —
5045— Jagiełło? Cóż mu po jednéj kobiécie?
Nie myśl — ja się méj nie boję niewoli;
Czuję, że on mi pójść z tobą pozwoli;
A zechce mścić się, pomści się na straży. —
Witold piérwszy raz na promiennéj twarzy
5050Zajaśniał dawném swobodném weselem.
— Jutro — rzeki — jutro znów wolny polecę!
Jutro! O! czemuż ranek już nie świta! —
Na próżno Anna wabi go ku sobie,
Chwilę ostatnią chce by jéj poświęcił —
5055Witold przez okno niebo o wschód pyta,
Szaty nadziewa[814]; ledwie na dzień brzaski,
Żonę płaczącą w czoło pocałował,
Zakrył zasłoną i wyszedł z służebną;
Z zamku w ciemności wyrywa się skrycie
5060I na Mazowsze popędził o świcie.
XXXIII
Cóż tak huczno[815], wesoło
Na malborskim dziś dworze?
Wszystkie okna się świecą,
Wszystkie dymią kominy,
5065Służba biega zziajana,
A za stołem biesiada,
I w podworcu gromada,
Za stołem z mistrzem[816] panem
Witold usiadł za dzbanem,
5070A dokoła drużyna
Cichą, żywą rozmową
Bujną wrzawę godową[817]
Tajnym szmerem przecina.
Co tak huczno, wesoło.
5075Na malborskim dziś dworze?
Wszystkie okna się świecą,
Wszystkie dymią kominy,
Na podworcu tłum, wrzawa,
A w komnatach zabawa,
5080Krzyżakow[818] izby pełne,
Żmudzi pełen podworzec,
Żmudź z Witoldem na boje
Zebrała się iść razem,
Za Kiejstuta się pomścić,
5085Na Jagiełłę uderzyć.
W świetlicy poza stołem
Siedzi on; Krzyżak siedzi;
Kniaź Olszański i żona,
Co z Krewa wypuszczona
5090Za mężem się pognała;
Kwiat ogródka różany,
W polu biała lilija[821].
Przyjaciele Kiejstuta,
5095Witolda przyjaciele
Na Litwę się sposobią.
— Słuchaj — mistrz, ciągnąc na ustroń[822] Witolda —
Słuchaj mnie — rzecze — ja ci pomoc daję,
Zamek malborski mieszkaniem wyznaczam,
5100Wojsko pod twoje zgromadzę rozkazy,
Ale pomnijcie[823], że piérwszy warunek,
Abyście chrztem się z pogaństwa obmyli. —
— Przyjmę chrzest — Witold odrzucił po chwili —
Przyjmę chrzest. —
5105— Zawrzesz z Zakonem przymierze?
— Zawrę, jak chcecie. —
— I stali w swéj wierze,
Trzymajcie z nami. Niech was Jagiełłowe
Nie wstrzęsą słowa pokoju i zgody. —
5110— Zawrę umowę, dotrzymam umowę[824]. —
— Z nami, wy panem; Litewskie narody
Sciśniecie[825] w ręku, zgarniecie pod siebie.
My wam staniemy do boku[826] w potrzebie.
Pomnijcie, Mindows[827] kiedy nas porzucił,
5115Zginął. —
— O mistrzu! nie bójcie się o mnie.
Co wam przyrzekę[828], dotrzymam niezłomnie.
Na kiedy, mistrzu, na Litwę wyprawa? —
— Wojska gotowe. Dzisiaj przybył goniec.
5120Czas nam wyruszyć. Jagiełło nie w domu,
Trok waszych, xiążę[829], nié ma bronić komu;
On na Podlasiu u Janusza gości,
Suraż, Drohiczyn i Mielnik oblega.
Stare to także Kiejstutowe włości. —
5125Witold radośnie do mistrza przybiega.
— Więc po co czekać? Jutro w pochód idziem! —
— Jutro? —
— Nie daléj. Gdy Jagiełło wróci,
Ciężéj nam będzie na Litwie plądrować. —
5130Czolner[830] rzekł słowo w ucho komturowi.
— Więc jutro, xiążę, szczęśliwéj wyprawy. —
Dłoń zatarł Witold — O, długo czekałem
Bezbronny więzień, wygnaniec, bezczynny!
Jutro!! — I xiążę olszańskie[831] porywa:
5135— Ty, Algimundzie, idź do naszéj Żmudzi,
Na jutro półki[832] przysposób. O świcie
My występujem, i wy wystąpicie.
Bądźcie gotowi. We mnie krew inaczéj
Płynie po żyłach: drga ręka, drży serce!
5140O! gdyby ująć ojcowskie morderce[833].
Gdyby széroką, czérwoną krwi strugą
Pomścić się razem nad panem i sługą! —
Nié ma nocy na grodzie,
I dnia wszyscy czekają,
5145By wyruszyć o wschodzie.
Żmudzini potrząsają
Smolne oszczepy swoje,
Łuki z rogów wygięte,
Proce z skóry wycięte,
5150Rzadkie rdzawe szablice[834].
Krzyżacy zbroje jasne
Sposobią, i pancerze,
I hełmy podwiązują,
Włócznióm[835] końce ze stali
5155Kują. Nim dzień zaświta,
Trzeba w pole wyruszyć.
Kniaź Algimund się gania
Z gromady do gromady,
Dzieli ufce, rozdaje,
5160I dowódzców[836] stanowi,
I chorągwie podziela[837].
Z świtem Malborga[838] bramy
Otwarły się széroko.
Czoło — ufiec krzyżacki,
5165Ciało — żmudzcy żołnierze,
Tył mistrz z swemi im bierze.
Tak litewska się siła,
Opasana dokoła,
Do krzyżackiéj wcieliła;
5170Z wielkim krzykiem puściła
Ojczyste niszczyć sioła;
A na czele proporzec
Krzyżem czarnym powiewa,
I chorągiew za niemi
5175Lśni znaki krzyżackiemi.
Dniem, nocą bez oddechu
Ciągną wojska pod Troki.
Mistrz nagli do pośpiechu,
Witold wielkiemi kroki
5180Z bijącém sercem leci
Ku rodzinnéj dzielnicy.
Ot już widać jezioro;
Na kępie, na jeziorze,
Czarne zamczysko stoi,
5185Wieże wysoko wznosi;
Ponad brzegiem jeziora
Drobne chaty czernieją;
Za chatami, wzgórzami,
Las z ciemnemi sosnami
5190Objął miasto dokoła.
Nim załoga postrzegła,
Zanim na mur wybiegła,
Już Krzyżacy schwycili
Prom i łodzie na brzegu,
5195Już na ostrow[839] przybili,
Do bram walą, szturmują.
Obudzona załoga
W koszulach na mur bieży.
W zamku popłoch i trwoga.
5200A na czele dowódzcą[840]
Stary Hanul wileński;
On szykuje, on wrota
Kazał ziemią podsypać,
Kazał wodą oblewać,
5205Z murów kamieńmi[841] miota,
Po basztach stawi[842] straże,
Wściekle bronić się każe,
Ani myśli poddawać.
Trzykroć mistrz doń posyła,
5210By się poddał z załogą.
On posłańca nie słucha,
W wojsko swe natchnął ducha,
Sam na wieży rozkazy
Daje, bieży, i w chwili[843]
5215Już Krzyżaków trzy razy
Oblężeni odbili.
A wtém łodzie sprzężone
Niosą ciężkie tarany;
Podstawiają pod ściany.
5220Na próżno na obronę
Wojsko, ogień, kamienie,
Wrzątek leje i kłody
Zrzuca. Wkrótce zabrakło
I kamieni, i wody.
5225Taran w bramy kołacze,
Wrota trzeszczą ugięte,
I żelazne okowy
Pospadały odcięte.
Strach załodze zamkowéj!
5230
Ale noc czarna zrywa
Bój krwawy i szturm ciężki.
Mistrz do jutra odkłada.
Witold do wrót przybywa,
Po litewsku odzywa.
5235Próżno! — z murów zniknęli,
Słuchać nawet nie chcieli.
Noc oblężeni całą
W trwodze bez snu spędzili;
A zaledwie zadniało
5240Krzyżacy uderzyli,
Tłuką w wrota tarany,
Tłuką belki o ściany.
Wali się mur. Wyłomem
Wpada Witold z pogromem;
5245Za nim krzyżacka rzesza,
Ogień niosąc, pośpiesza.
Zewsząd się zamek pali,
Zewsząd Krzyżacy stoją;
Kogo mieczem oszczędzą,
5250Tego w płomień zapędzą.
I z trockiego zamczyska
Już kupa rumowiska,
Z któréj dymy się wleką
Po dolinie daleko.
XXXV>
5255
Gdy Witold znosi Krzyżacką niewolę
Okuty więzy złotemi,
Jagiełło z Litwą swoją ciągnie w pole
Po zdobycze w lackiéj ziemi.
Na cóś ty, Lachu, Ziemowita wśpierał[844],
5260Gdy nań Jagiełło mścił zdrady?
Na cóś w granice litewskie się wpierał?
Sam się zadarłeś z sąsiady?
Ciągną Litwini w sandomierskie włości,
Ku Łyséj Górze zmierzają —
5265Już widny[845] biały gmach na wysokości,
Do niego pędzą[846] się zgrają.
I objął górę żywy łańcuch ludu.
Na górze w dzwony uderzą,
A mnichy, klęcząc, oczekując cudu,
5270Jeszcze w zagładę nie wierzą.
Biją we dzwony, chorągwie rozwito[847],
Na przedzie świętego krzyża[848]
Część niesie starszy, złotą blachą krytą;
Tłum przed nią głowy uniża.
5275
Mnich żegna pogan; ale zjadła[849] tłuszcza
Bieży na bożych kapłanów,
I strzał tysiące z giętkich łuków puszcza,
We wrota bije z taranów.
A mnisi idą, pieśń piejąc[850] pobożną,
5280Ciągle w cud wielki ufają,
Tłuszcza się cisnie[851], z wrzawą leci groźną,
Bramy klasztorne pękają!
Wtém kapłan żegna — lud na twarze pada;
Upadł, by więcéj nie powstał!
5285Na karkach ludu Litwinów gromada.
Bicz boży grzesznych ochłostał!
CudBiada, kto cudu od Boga spodziewa,
Kto śmié go czekać od Niego!
Bo na ratunek Bóg mu nie przybywa,
5290I nie podźwignie dumnego.
Pogańskie tłumy już w kościelne wrota
Wpadły, przybytek pustoszą,
Na klasztor ognie dzika tłuszcza miota,
Złoto i srébro wynoszą,
5295
Łupy zbierają, a bezbronnych wiążą,
Na wozy zabór swój kładą;
Lecz strach ich pędzi — wzrokiem wkoło krążą,
Złupili, palą i jadą.
Bo dzwony ciągle z wież kościelnych biły,
5300Jakby o pomoc wołały.
Próżno Litwiny wszystkie swoje siły,
Hufce ku wieży wysłały.
Dzwonnicy we krwi leżą, a na wieży
Uroczyste dzwonów głosy
5305Biją a biją, i dźwęk ich się szérzy,
Po ziemi idzie, w niebiosy.
Coraz głośniejszy, coraz silniéj bije.
Strachem przejmuje ich serce;
Zda się, że pomstę wywoła na szyję[852],
5310
I Litwa goni z łupami do domu,
A wciąż jéj w uszach dzwon bije;
Patrzy na niebo i lęka się gromu.
Strach pogańskie ugiął szyje.
5315
Wpośrodku łupów, na wozie ładownym,
Był rzucony krzyż złocisty;
Krzyż to ze drzewem zbawienia cudowném;
W nocy stawał płomienisty;
A niebiańskiemi aniołowie chóry[855]
5320Hymn przed nim chwały śpiewali.
Ilekroć z pogan dotknął się go który,
Wszyscy trupami padali.
Kiedy na Polską granicę przybyli,
Stanął wóz z krzyżem, jak wryty;
5325Próżno ciągnęli, próżno się silili —
Stał na polskiéj ziemi wbity.
I kniaź Jagiełło, co się Bogów boi,
Duchy i czary go trwożą,
Ukradkiem spójrzał[858] po drużynie swojéj,
Uląkł się przed mocą Bożą.
5335
— Porzucić wóz ten — zawoła na swoje[859] —
Lub zaprządz[860] ludzi do niego.
Wolę ja wojnę, wolę krwawe boje,
Niż sprawę ducha wielkiego.
Siły nie widzę, potęgi nie zgadnę.
5340Włos mi powstaje na głowie! —
Ni go zaklęcia zmódz[861] potrafią żadne.
— Co to jest? niech mi kto powié. —
Wtém się Dowojny zbliża niewolnica;
W Polsce to zajęta branka;
5345Z czarnemi oczy, wybladła dziewica,
Hanna, z rodziny Habdanka;
Klęknie przed kniaziem i powié nieśmiało:
— W tém Boża siła jest, Panie!
Wozu nie ruszyć mocą wojska całą;
5350On w miejscu zawsze zostanie.
Na wozie leży część krzyża świętego,
Na którym Chrystus, Syn Boski,
Umierał dla nas, dla świata całego,
Umęczon przez lud żydowski.
5355
Odeślij świętość! Cud to! czarów nié ma!
Krzyż niech wróci w polską ziemię;
A wówczas żadna siła go nie wstrzyma,
Lekkiém się stanie to brzemie[862].
Wielki Bóg chrześcian[863], wielki Bóg, jedyny!
5360Bodaj nawrócił cię, Panie!
Oto znak czynił, by między swe syny[864]
Wziął cię pod swe panowanie. —
Mówi, Jagiełło zadziwiony słucha,
Na wóz, to na nią pogląda;
5365Oczy mu błyszczą; i nabiera ducha,
Prawdę słów jéj zbadać żąda.
Każe zawracać. Para wołów biała
Wóz cudownie poruszyła,
I ciągnie nazad; a tłuszcza zdumiała[865],
5370Milcząc, na cudo[866] patrzyła.
XXXVI
5375
Między jeńcami w Polsce zabranemi
Był mnich ubogi, Franciszka zakonu.
Zakon nieobcy już litewskiéj ziemi.
Bracia to jego, męczeńskiego zgonu
Piérwsi poleli ziemię krwią chrześciańską,
5380Piérwsi winnicę w niéj krzewili Pańską.
Na piaskach Wilna, na miasta kończynie[869],
Stał ich kościołek, niby gród obronny;
A dachu nie śmiał wywodzić wysoko,
Ani się krzyżem na wieży pochwalić,
5385Ni dzwonu dźwiękiem do modlitwy wołać.
Wysoki płot go obejmował wkoło;
Brama dębowa milczała zaparta,
Broniła wejścia, jak w krzyżackim zamku.
I rzadko mnichy, od pamiętnéj chwili,
5390Na miasto wyszli, między lud wkroczyli;
Rzadko śpiew w nocy ponad ściany wzbity
Uszy pogańskie dziwnym dźwiękiem raził.
Kościołek zwał się Marii na Piaskach[870]:
Wokoło niego Litwa z swemi domy
5395Rozstąpiła się, nieufna, daleko,
Jakby przeczuła potęgę Chrystusa,
Jakby jéj w oczy zaglądać nie śmiała.
Do tej to bramy jeniec uwolniony
Zapukał cicho. Lecz trzykroć na próżno
5400Stukał i wołał. Jak gdyby zamarli,
Nareście[873] głos mu ze wrót odpowiedział
Litewską mową. On polskim językiem.
I małą fórtkę[874] otwarli mu z krzykiem.
5405A mnich ubogi, w obdartéj odzieży,
Wbiegł, i u krzyża, co stał niedaleko,
Padł na kolana, modli się gorąco.
Powstał. Wnet braci kilku doń przybiega,
I ciekawemi powitali słowy.
5410On im nic nie rzekł. — Naprzód boskie Bogu.
Niechaj uklęknę u kościołka progu,
Niech złożę dzięki, że mnie Bóg ocalił. —
Poszedł, drzwiczkami wcisnął się ciasnemi.
Kościoł[875], budynek był na poły w ziemi,
5415Na wpół nad ziemią stał słomą pokryty;
Wnętrze ubogie, jak ubogi z wierzchu.
Jeden w nim ołtarz, krzyż nad nim drewniany,
I jeden Jezus na krzyżu rozpięty,
I jeden obraz — Franciszek to święty,
5420Jak był do ziemi po śmierci schowany,
Jezusowemi naznaczony rany[876].
Nié ma podłogi, ni stropów ozdobnych;
Gołe tam drzewo, a gałęzie jodły
Zielone stoją, i ciemną zielenią
5425Smutny kościołek w gaj zaciszny mienią[877].
Jedna się lampa u ołtarzy pali
I błyska ciemno. Mnich u krzyża klęka,
Modlitwę jakąś niewyraźnie stęka;
Potém się podniósł; ale stać nie może —
5430Bracia, za ręce ująwszy go, wiodą
I w swoim domu sadzą[878] znękanego.
Jemu drżą usta z bezmiernéj radości,
I siły traci, a oczy podnosi
W niebo, i jeszcze modli się gorąco.
5435Wody wziął w usta i czarnego chleba.
— Dość mi — rzekł cicho — dość, więcéj nie trzeba.
Ukląkł, a bracia z strachem ustąpili.
……………………………….
5440— Śmierć moja blizka[881] — rzekł im, gdy wrócili. —
Czuję ją — idzie; a ojciec nasz miły,
Franciszek święty, co mi dodał siły
Dowieść to nędzne, grzeszne moje życie
Aż do téj chwili, do chwili szczęśliwéj,
5445Przez usta moje objawia wam dziwy,
O jakich, bracia, jeszcze nie marzycie.
Słuchajcie, bracia! Jam w Polsce zabrany;
Pogańska tłuszcza do granic mnie wlekła;
Lecz błogosławię męczeńskie kajdany,
5450Bom wielką duszę wyrwał z bramy piekła!
Bracia! jam xięcia[882] Jagiełłę nawrócił!
Wkrótce nad Litwą błyśnie święte znamie[883],
A Polska, kropiąc chrztem świętym na Litwę,
5455Powiąże losy swoje z nią na wieki.
O! chwalmy Pana! Wielki! niepojęty!
Wołajmy: Święty! śpiewajmy Mu: Święty!
Niegodne usta wybrał na czyn wielki,
Tak jak dla niego dość deszczu kropelki,
5460By wywiódł z łona ziemi kwiatów cuda.
Przez moje usta wiarę w nim zaszczepił!
Niegodnem, Panie, niegodne naczynie!
Tyś jeden wielki! jam Twą mocą silny!
Tyś jeden wielki! Ty jeden niemylny[886]!
5465Z Tobą i robak olbrzymy pokona;
Bez Ciebie jeden włos nie spadnie z głowy.
Chwała Ci, Panie! Mnie czas już umierać.
Jam spełnił życie. Patrzcie — niebo jasne,
Święty Franciszek rękę mi wyciąga,
5470Anioły skrzydły szeleszczą złotemi,
Cheruby sypią kwiaty różanemi,
A Święta Boża Matka swoję[887] szatę
Nad moję głowę od blasków niebieskich
Wyciąga, ziemskie me oczy zasłania.
5475O, widzę, bracia, przyszedł czas skonania!
Wy chwalcie Pana, jako ja przy zgonie,
Robak niegodny, Pana na Sionie[888]! —
Oblicze jego nieśmiertelną chwałą
Błyszcząc, bledniało i coraz jaśniało,
5480A wszyscy bracia na kolana padli
I konających modlitwy śpiewali.
Jemu się usta kłonią do uśmiechu,
I — oddał duszę w roskosznym[889] oddechu.
A wtém powietrze napełnia się wonią,
5485Pieśni nieznane w uszy braci dzwonią,
Pieśni nieziemskie, niebieskiéj krainy,
Któremi Bogu anioły śpiewają.
Oni się modlą, i ciało oddają
5490Na niéj drewniany krzyżyk stoi biały.
Kiedy modlitwy i śpiewy ustały,
Pytają bracia: — Kto był mnich nieznany?
Kto był szczęśliwy? kto był ten wybrany? —
On nie zostawił im imienia swego,
5495I nikt go nie wié[892].
XXXVII
Po wileńskim zamku chodzi
Sam Jagiełło; chodzi smutny,
Czegoś tęskny; czegoś ciężko
Mu na piersiach i na głowie;
5500Odwróci się, słowo powié,
I znów chodzi, i znów duma;
Aż bojara wziął Rusina
Do ogniska; tak zaczyna:
— Słuchaj, Siemion! tyś nie darmo
5505Rusin; w tobie jest Rusina
Chytrość wielka, rozum wielki;
I niedarmo cię używam,
Do wielkiego wzywam dzieła.
Chcesz-li[893] twemu służyć panu,
5510Choćby służbę krwią przypłacić? —
Rusin czołem bije w ziemię.
— Jam twój, Panie! ja i plemie[894],
Do ostatniéj krwi kropelki,
Do dziecięcia, co w kolebce
5515Pierś matczyną ssie dopiéro.
Każ, a spełnię, co rozkażesz,
Choćbym cztéry stradał[895] życia. —
Życia twego mi nie trzeba,
Ale głowy, Semen, twojéj.
5520Wiész Witolda[896]! On z Zakonem
Klin mi w moję Litwę bije,
Na połowę ją rozpłatał,
Z wszystkim wrogiem się pobratał
I rozpisał ziemie moje.
5525Mnie nie walczyć teraz z niemi,
Mnie gdzie indziéj los mój woła.
Ty wiész — Polska chce mnie panem.
Dwóch państw losy się kojarzą.
Nie czas z nim prowadzić wojnę.
5530Niech powróci. Trok nie mogę,
Dam Podlasie, zamki liczne,
Dam dzierżawy, dam swobodę,
W równi z sobą go wywiodę;
Niech z Zakonem zerwie zmowę,
5535Mojéj Litwy dam połowę!
Słyszysz, Semen! Idź do niego,
Mów ode mnie, niech powróci,
Wszystko niech w niepamięć rzuci —
Moje losy z jego losem
5540Zwiążę; dam mu, co zażąda. —
Semen słucha, głową kręci,
Wszystko bierze do pamięci,
Wszystko od słowa do słowa
Po jednemu w sobie chowa;
5545Nic nie rzekł, upada twarzą,
I milczący na koń siada,
Sam jeden w pole się goni.
W królewieckim białym grodzie
Czemu smutno? Jakie śpiewy?
5550Jakie krzyki i jęczenia?
Jakie płaczki idą, płaczą?
Jaka matka tam z rospaczą[897],
Włos puściwszy na ramiona,
Jęczy, idąc rozżalona?
5555
Witoldowych pogrzeb dzieci.
Jan i Jerzy w jednéj trumnie,
W różanych kwiatów posłaniu,
Na spoczynek idą wieczny.
Mistrz im pogrzeb sprawił wielki:
5560Mnichy[898] w białych płaszczach idą
I śpiewają; a chorągwie
Powiewają; wóz żałobny,
Czérwonemi sukny kryty,
Lśni się kwiatami i złotem.
5565Pod szkarłatnym, pod namiotem,
Na trumience w kwiaty strojnéj
Dwoje dzieci śpi, białemi
Twarzyczkami świeci swemi;
A za niemi matka leci!
5570A za niemi sznurem długim
Płaczki z pieśni pogańskiemi.
Xięża[899] z pieśnią chrześcijańską,
I sam mistrz cóś[900] idzie smutny.
Bracia, kapłani Zakonu,
5575I rycerze, i lud wielki,
Tak ich wiodą do mogiły.
Witold z okna zamkowego
Na pogrzebny[901] orszak patrzy;
A z oczu mu łzy nie biegą[902],
5580A twarz blada, marmurowa,
Nieruchoma, jak w świątyni
Posąg stoi u grobowca.
Pod oknami, łachmanami
Osłoniony[903] odartemi,
5585Nędzarz jakiś sparty[904] stoi;
To w Witolda patrzy oczy,
To na pogrzeb spójrzy[905], wzdycha;
I wyciągnął dłoń zmarszczoną,
Głowę odkrył ubieloną[906].
5590— Panie! w imie[907] twoich dzieci! —
— W imie dzieci?! Nie mam dzieci! —
Witold zaśmiał się z goryczą.
— W imie dzieci, których nié ma,
W imie żalu twego, Panie,
5595Chciéj posłuchać mnie biednego!
Ja ci wieść przyniosłem z Litwy! —
— Z Litwy! — Witold westchnął ciężko. —
O, na Litwie, na rodzonéj,
Jak w Królewcu, pogrzeb wielki:
5600Wszystko stare, wszystko młode,
Wszystko wielkie, grzebią razem,
Wszystką po ojcach puściznę[908],
Wiarę naszą i zwyczaje,
Wszystko! Biedna, biedna Litwa!
5605Wielka otwarta mogiła! —
— Wielka kolebka, o Panie!
A nad nią wielkie świtanie,
Zorza dnia niewygasłego! —
5610— Kto? — jam nędzarz, jam posłaniec.
Lecz tu i mur słowa chwyta.
Czy pozwolisz mi do siebie? —
— Wchodź tu, starcze! przybliż śmiało. —
Semen obejrzał się wkoło.
5615Mrok już padał. Wszedł w komnaty,
I poselstwo Jagiełłowe
Rzucił w ucho Witoldowe.
Błysnął okiem Witold żywo,
Ścisnął starca. — Dałeś życie!
5620Wynagrodzę cię sowicie!
Idź, Jagielle nieś ode mnie
Dobre wieści. Zgoda z nami,
Wszystko stare zapomniane.
Daję rękę. Za dwie doby
5625Jam u niego. O mnichowie!
Pomszczę dzieci wam na głowie[911]! —
Semen do nóg mu upada,
I znikł w ciemni[912]. Witold siada.
Dwie łzy nieme twarz mu zlały,
5630Dwie łzy srébrne popłynęły:
Jedna za ojcem Kiejstutem,
Druga za dziećmi biednemi!
— Jagiełło mojego ojca,
Mistrz moich dzieci zabójca!
5635Obie rany niezgojone!
Obie śmierci niepomszczone!
Cicho, serce! nie bij w łonie!
Obie śmierci pomścić trzeba!
Bogi moje! dajcie życia!
5640A umoczę obie dłonie
W krwi lub we łzach moich wrogów! —
XXXVIII
Smutne to było dwóch braci spotkanie,
Ponura zgoda, co ich ręce splotła.
Obódwu[913] w ustach konały wymówki,
5645Obu pierś żałość i chęć zemsty gniotła.
A jednak Witold i Jagiełło razem
Dłoń wyciągnęli. — Zapomnim przeszłości.
Zgoda na przyszłość! Litwa nam wystarczy.
Oba się zmieścim na rodzinnéj ziemi. —
5650
Witold spójrzeniem[914] żarzącém mu na to
Odrzekł i zmilczał. Potém u ogniska
Siedli. Nie wiedzą, jak począć rozmowę.
A wszystko, co ich otacza, dotyka,
Dawne im czasy, braterską ich przyjaźń,
5655Młodzieńcze lata zgody przypomina.
Między przeszłością, między dniem dzisiejszym,
Ile wypadków, ile krwi przelanéj,
I nienawiści powoli zebranéj!
Jagiełło sięga po polską koronę,
5660Witold chce Litwę zagarnąć pod siebie.
Piersi wzburzone, czoło namarszczone,
A każdy w sobie tajemnicę grzebie.
Jagiełło przecie ozwał się do brata.
Róg miodu złoty wyciąga ku niemu.
5665— Pijmy na zgodę. Bracie! lat niewiele,
A odmian tyle, wypadków bogato!
Jam chrześcijanin, tyś już chrztem obmyty. —
Witold się tajnie uśmiechnął szydersko[915].
— Jam nawrócony — rzekł Jagiełło daléj —
5670Wielki Bóg chrześcijan[916]! Bóg to matki mojéj!
Bóg wszego świata! —
— Bóg Polski, mój bracie! —
— Bóg Niemców — odparł Jagiełło szydersko. —
Ja w niego wierzę, bom poznał prawdziwą
5675Wiarę, i sercem ku niéj przystąpiłem. —
— Sercem? — rzekł Witold. — Jam przystąpił głową,
A Bogów ojców mych nie zapomniałem.
Przyjąłem chrzest ich, bo przyjąć musiałem.
Dali mi imie[917] Wiganda Konrada.
5680Chrzciłem w Królewcu i chrzciłem w Taplawie,
Chrzciłem na Rusi, i ochrzczę w Krakowie. —
— Nie żartuj, bracie! Wielki Bóg chrześcijański[918]!
Karze bluźnierców, zabija za zdradę. —
Witold zamilczał. — Ty naprawdę, bracie,
5685Mnichem zakończysz! — wybuchnął po chwili —
Ty, coś nabożny taki był do Znicza!
Co się tak lękał piorunowych gromów! —
Obejrzał trwożnie i szepnął do brata:
5690— Wiészże? Witoldzie! ja i teraz jeszcze
Starych się Bogów naszych ojców boję!
Gdy nocą z Znicza ołtarzów[920] zabłyśnie
Na moje okna światło jego blade,
Strach mnie przejmuje. Gdy Perkun grzmi z nieba,
5695Kryję w komnaty; nie wiém gdzie uciekać;
Usta się same modlą do Perkuna.
Lecz Bóg chrześcijański[921] silniejszy mnie broni! —
Słucha go Witold oparty na dłoni,
I nic nie mówi, zamyśla głęboko.
5700Wtém się po zamku rozlega tętnienie.
Zmrok był, a słońca ostatnie promienie
W otwarte okna czérwone wpadały;
We świetle jego gorzał zamek cały;
Z dala od murów Zniczowéj świątyni,
5705Po jasném niebie dym się wił z ołtarzy;
A czarna chmura, nad głowy zwieszona,
Płynęła w stronę litewskiego wschodu.
— To posły nasze — rzekł Jagiełło dumnie —
Wracają z Polski. Lachy jadą z niemi.
5710Wiész, że do Polski na króla mnie proszą.
Ochrzcimy Litwę. Wielki Bóg chrześcijański[922]
Będzie mnie swoją osłaniał opieką.
Ja mu dam wiele, wiele dusz poddanych,
I krzyże jego na wieżach zaszczepię,
5715A Litwę z Polską połączę na wieki. —
Drzwi się otwarły, dowódźca[923] zamkowy,
Jamund, o posłach Lackich oznajmuje.
Oni podchodzą i schylają głowy.
Jagiełło rękę swą ku nim wyciąga,
5720I każe rogi podawać złocone;
Prosi ich usiąść na ławach, skórami
Krytych, co wkoło ognia rzędem stoją;
Sam się ciekawie patrzy w posłów twarze.
Starce[924] to, ale rumiane ich lica.
5725Piersi zbrojone blachy żelaznemi[925],
Suknie do ziemi, długi włos na głowie,
I brody bujne, i wąsy szérokie,
Na szyi złote zwieszone łańcuchy,
Szable u boku, noże za pasami,
5730Płaszcze złociste, sobolem podbite,
Kołpaki futry drogiemi[926] pokryte.
Na czele posłów Włodźko z Ogrodzieńca,
Za nim z Ostrowa Krystyn szedł podczaszy,
I Piotr Szafraniec, i Hincza z Rogowa.
5735Wiedli ich posły Jagiełły, z powrótem[927]
Z polskiego kraju, od lackiéj królewnéj[928],
Skirgiełł, i Wigund, i Borys, xiążęta[929],
I Hanul stary, namiestnik wileński,
Co się z trockiego ognia uratował.
5740Oni tam dary złożyli Jadwidze,
A w zamian darów niosą obietnice,
Że się dwa kraje, dwa połączą ludy,
Jagiełło będzie nad Polską panował.
Wtém drzwi się drugie otworzą — xiążęta:
5745Korybut, Lingwen wchodzą do komnaty,
Obok Jagiełły kręgiem wszyscy stają,
Posły schylają[930] i mówić rozpoczną.
Słodko Jagielle brzmi w uszach ta mowa,
Choć z rzadka polskie może złapać słowa[931],
5750Które mu stary Hanul wytłómacza[932].
Skończyli — xiąże[933] przez Skirgiełły usta
Śle im odpowiedź z dziękami wielkiemi,
Stawić[934] do Polski na czas obiecuje,
Ochrzcić się z bracią i całym swym krajem,
5755Żyć chrześcijańskim odtąd obyczajem;
Potém róg kazał podać, i przepija,
Posły zasadza, ucztę stawić każe,
Nogi im obmyć, suknie dać ze skarbcu[935].
Nim zasiadł za stół, krzyżem się przeżegnał,
5760A skrycie schylił przed Kobolem[936] głowę.
Za wielkim stołem Jagiełło zasiada,
W prawo Skirgiełło, a Witold na lewo,
Lingwen, Korybut i Borys za niemi,
I posły polskie, i Hanul na końcu.
5765Z srébrnych mis dzikie parują mięsiwa,
Wpośrodku jeleń upadł na kolana,
Dokoła dzbany miodu, lipcu[937], piwa,
I złote czasze, i rogi oprawne.
Za gośćmi słudzy stoją, i żółtemi
5770Świecą nad głowy pochodniami z wosku.
Polacy patrzą, i dzikiéj prostocie
Dziwią[938]; bo jadła na srébrze i złocie,
Ale znać pogan po sprzętów robocie:
Skóry ze źwierząt[939] zawieszają ściany;
5775Wpośrodku ogień na wielkiém ognisku;
A psy xiążęce pod stołem o kości
Gryzą się, swarząc; a sokoły białe
Drzémią na grzędach nad głowami gości.
XXXIX
Stolico Piastów! dzień ci wielki świta!
5780Powstańcie z grobów, królowie
Brata w stolicy powitać;
Wyciągnijcie mu dłoń stalną[940],
Przeżegnajcie krzyżem świętym.
Ty, ze Skałki męczenniku,
5785Zbudź się, Stanisławie Święty[941]!
Z srébrnéj truny[942] wstań, biskupie!
Rękę, co zmarłych wskrzeszała,
Wyciągnij nad jego głową,
Błogosław na przyszłość całą!
5790Wstańcie umarli i żywi,
W tysiączne klaśnijcie dłonie,
Głosem radośnym[943] ozwijcie!
Nowy król wjeżdża w stolicę;
Świetny orszak za nim jedzie:
5795
Długie lata szczęścia, chwały,
Berło niosą, i koronę,
I królewskiéj władzy znaki.
5800To nie Węgrzyn[948], co za złoto
Kupił polskie panowanie;
To nie Elżbieta królowa[949],
Co szalała na Krakowie,
Gdy w krwi Polska się nurzała —
5805Jagiełło idzie, co wiarą
Pierś, krzyżem świętym naznaczył,
Co swą opuścił ojczyznę,
Co się swéj Litwy zapiera,
Aby nowy kraj do łona
5810W ojcowskim tulić uścisku.
Powstańcie z grobów, królowie!
Powstań, Stanisławie Święty!
Błogosławcie jego głowie,
I przyszłości błogosławcie,
5815Swoje mu cnoty oddajcie,
Swoje mu szczęście przelejcie.
Odwagę sercu natchnijcie,
Głowę jasnym, jak korona,
Otoczcie wieńcem rozumu —
5820Niech świeci polskiemu światu
Niezgasła i niezaćmiona.
Słońce powstało jasne, choć zimowe,
Promienie sieje po śniegu całunach,
We złoto wieże kościołów ubiera,
5825Dachy Krakowa posrébrza spiczaste;
We dzwony biją, a lud się gromadzi,
Z miasta strumieniem na gościniec płynie,
Czeka na wzgórzach — dziś litewskie xiążę[950]
Przybywa polskiéj królewnie pokłonić[951].
5830Zimowe słońce zza mgły się wyrwało,
Jasnym promieniem witać go wychodzi,
I niebo szaty lazurowe wdziało,
I drzewa stoją w diamenty[952] strojne,
A w każdém błyszczą, jak w kropelkach rosy,
5835I jasne słońce, i czyste niebiosy.
W Krakowie dzwony z cztérdziestu kościołów
Do ludu głosem radości wołają,
I o przybyciu pana znać mu dają,
I pieśń wesela, witając, śpiewają.
5840
A w zamku starym, w zamku na Wawelu,
Choć się on przybrał, chociaż się przystroił,
Smutno tam czegoś. W komnacie sieroty
Słychać jęk cichy, modlitwę i łkanie;
A ile razy dzwony się poruszą,
5845Serce uderzy, ona z łoża wstanie,
Pada przed krzyżem, i całą się duszą
Modli do Boga; łzy po licu białém
Perłami płyną na piersi dziewicze.
— Siły! o Boże! Boże! daj mi siły
5850Dla Polski wszystko położyć w ofierze,
Wszystko poświęcić Chrystusowéj wierze,
Siebie i przyszłość, i młode wspomnienia,
Wilhelma! Boże! o, dodaj mi siły!
Niech łzy na oku nie ujrzy przybyły,
5855Niechaj nikt nie zna téj ciężkiej ofiary!
Modlę się Tobie[953], Boże! Matko Święta!
Przyczyń się za mnie[954], Stanisławie wielki,
Patronie Polski, przyczyń za sierotą! —
Wtém dzwony biją, krzyki się rozchodzą.
5860Jadwiga wstała i bezsilna pada.
Do drzwi jéj trzykroć zewnątrz[955] zapukano.
— Zmiłuj się! Boże! ulituj nade mną!
Już idą! — Drzwi się otwarły powoli,
I Oleśnicki wszedł Zawisza młody.
5865— To wy! — Ja, pani! z poselstwa powracam. —
— Mówcie, o, mówcie! Wszystko znieść mam siły.
Źwierz-li[956] to dziki? źwierz-li to straszliwy?
— Nie, pani! Wkrótce sam za mną przybywa.
5870Ujrzysz, królowo! Lecz nie potwór dziki;
Człek, jak my wszyscy; młody, piękny, silny,
Szérokich ramion, ciemnéj barwy oczu,
Mowy łagodnéj, cichy i milczący. —
— Prawda? Zawiszo! zaklnijcie na Boga! —
5875— Bogiem klnę, pani, że ci prawdę rzekłem.
Lecz wkrótce sama Jagiełłę zobaczysz.
W poczcie się licznym do Krakowa zbliża.
Z Lublina z pany szedł do Sandomierza.
Spytek z Mielsztyna spotkał go na drodze,
5880Poczet pomnożył, i wiedzie go z sobą.
Dzisiaj przed tobą kolana swe skłoni. —
Jadwiga oczy zakrywała w dłoni.
— Idźcie — mu rzekła — niechaj na przyjęcie
Gotują zamek. Stało się! Ofiarę
5885Przyrzekłam, spełnię. Teraz na modlitwie
O siły będę, o odwagę prosić.
Wyszedł Zawisza; ona sama znowu,
Klęczy i płacze. Wtém do drzwi pukają.
Serce królewnéj[959] żywo bije w łonie,
5890Jakby przeczuła, kto na progu stoi.
Podniosła głowę. — Wnijdź[960] — wyrzec się boi.
Gniewosz tam u drzwi, Wilhelma posłaniec?
Czyli[961] sam Wilhelm? Któś niewieścią szatą
Zaszemrał, wchodzi. Jadwiga powstała,
5895Rękę wyciąga.
— Wychodźcie! na Boga!
Na rany Pańskie! na Marij[962] boleści!
Na wszystko święte zaklinam, wychodźcie! —
Wilhelm to w szacie kobiécéj przybywa;
5900On raz ostatni chce jeszcze sprobować,
Czyli się w młodém nie odezwie sercu
Poświęcenie, Patriota, Król, Miłość niespełniona, Kobieta, Przysięga, WierzeniaDawniejsza miłość? Pada na kolana,
— Jadwigo! — woła — modlę się przed tobą!
Porzućmy wszystko! jeszcze czas uciekać!
5905Za chwilę niedźwiedź po pastwę[963] przybędzie.
Tyś moja! moja! —
— Nie twoja, Wilhelmie!
Jam chrześcijanka, jam Polski królowa!
Naprzód do Boga, a potém do kraju
5910Należę cała, i poświęcę jemu.
Na co na próżno serce mi rozdzierać?
Przyrzekłam Bogu, i Polsce przyrzekłam!
Bóg za nas dał się na krzyżu rozciągnąć,
A ja dla Boga nie miałabym święcić[964]
5915Trochę boleści życia mizernego?
Ja bym dla Polski, co mi matką była,
Nie miała stłumić boleści dziecięcéj? —
Wilhelm powstaje. — Nic od ciebie więcéj,
Nic nie posłyszę? —
5920— Idź! — rzekła — uciekaj!
Już słyszę dzwony i krzyki w ulicy —
Jagiełło jedzie. Spełni się ofiara! —
Wtém do drzwi idą państwa urzędnicy,
Starce z siwemi brody drzwi rozwarli,
5925Schylili głowy, w milczeniu czekają,
By ku nim wyszła. Wilhelm twarz osłonił,
Ucieka. Ona uklękła, i siły
Jeszcze w modlitwie szuka; potém wstała,
Zda się, wyrosła, zda się, wyjaśniała;
5930A wkoło głowy świeci blask męczeński,
Podwójna świeci, i ziemska korona,
I z palm, Aniołów ręką upleciona.
W ulice spłynął wszystek lud Krakowa,
We dzwony biją, odgłosy witają.
5935Orszak Jagiełły już bramy pominął,
I różnobarwnym sznurem się rozwinął.
Litwy i Rusi cztéry półki[967] idą,
5940Bogate skóry na barkach im wiszą,
Czarne się łuki na plecach kołyszą,
Sajdaki[970] świecą blachami srébrnemi,
Konie suknami kryte szkarłatnemi;
5945Na piersiach wilków, niedźwiedzi pazury,
I miasto[973] zbroi nabijane skóry,
I tarcze krągłe z gwoździami złotemi
Wiszą błyszczące na rękach wojaków.
Mężne ich lica i dzikie spójrzenia[974].
5950Ani się ludóm stolicy dziwują:
Nieraz po polskiéj plądrowali ziemi,
Miasta niszczyli, i z blizka[975] patrzali
Na cuda owe, gdy w nie ogień mietli[976].
Wpośrodku ufców wozy skarbne[977] idą,
5955A lud je liczy i wielość podziwia.
Dziesięć wielbłądów droższe dary niesie.
Każdy z nich suknem do ziemi odziany,
Każdego wiedzie Tatarzyn półnagi,
Ponad ufcami dwie chorągwie wieją:
5960Na jednéj Pogoń[978] litewska wyszyta,
Druga się w słupy różnéj barwy mieni.
Bogaty orszak polski się na końcu,
Złotem i srébrem błyszczący przy słońcu,
Rozwinął. Spytek Mielsztyński go wiedzie,
5965W zbroi złocistéj wjeżdżając na przedzie;
Za nim Jagiełło na siwym bachmacie;
A wkoło niego jadą: Witold dumny,
Skirgiełł okrutny, Swidrygiełło chytry,
Jerzy, Korygajł, Michał syn Jawnuta,
5970Borys Olgierdow, pany i bojary,
Algimund xięcia[979] Witolda pokrewny,
I starzec Hanul, namiestnik wileński,
Jamund, Sudzimund i z Rusi starszyzna.
SpotkaniePrzy dzwonów dźwiękach, przy ludu okrzykach,
5975Ciągną orszaki prosto do Wawelu.
Tam już królowa, w polskich panów gronie,
Xiążąt Mazowsza, Szlązka[980], Oleśnicy,
Piękna jak anioł, a jak posąg blada,
Czeka Jagiełły: i słyszy — jéj ucha
5980Coraz to bliżéj i jazdy tętnienie,
I ludu krzyki, i wozów skrzypienie.
Cisza nareście[981] — u zamku stanęli.
Wchodzi Jagiełło w królewskie komnaty.
Królewna, xiążę po sobie spójrzeli[982],
5985I stoją strachem przejęci oboje.
We dwa dni potém na Skałce, w Krakowie,
Jagiełło z braćmi chrzest przyjmował święty;
We trzy dni potém, na starym Wawelu,
Polska i Litwa, w narodów weselu,
5990Losy na wieki połączyły swoje.
A Witold patrzał, uśmiechał się dziko.
— Królem tyś Polski, lecz nie Litwy panem —
Mówił. — Na Litwie jeszcze nasza stara
Długo po sercach rosnąć będzie wiara.
5995A kto od ludu oddzielił się Bogiem,
Tego nie przyjmie lud za pana swego. —
Jeszcze Jagiełło w Krakowie ucztuje,
A z Litwy gońce śpieszą za gońcami.
Witold się smuci litewskiemi sprawy,
6000Twarzą się smuci, w sercu radość czuje.
Mistrz Czolner dumnie Dymitra z Goraja
Odrzekł, Jagiełło gdy go w kumy prosił,
I do Krakowa nie chciał na wesele.
On się z Andrzejem, Olgierdowym synem,
6005Nowém przymierzem połączył, i Litwę
Począł pustoszyć i nawracać mieczem.
Nie dosyć jednéj klęski — Andrzéj z Tweru
Litwę plądruje: smoleńscy kniaziowie
Pod Mścisław idą, Jagielle wydzierać.
6010Smutną Jagiełło wieść dostał w Krakowie!
Nié ma tam komu granic nagich bronić!
A Witold rzecze: — Ja pójdę, mój bracie! —
Skirgiełł się także z Witoldem wyrywa;
Korybut, Semen Lingwenowicz z niemi
6015Ciągną z Krakowa. Witold na Podlasie
Półki[983] swe zbiera; Skirgiełło Ruś wiedzie.
Zaledwie wiosna śniegi z ziemi zdarła,
Już pod Łukomlą Witold bije w ściany;
Dobył, Andrzeja załogę wycina,
6020Swoją osadza, i pod Mścisław leci.
Nad szybką Werchę, pod Mścisławia mury,
Syn Iwanowy Światosław smoleński
Przyciągnął z kniaziem Iwanem i Hlebem,
Z Światosławiczem Jurją[984], i mnogiemi
6025Wojskami z Rusi, i bojary swemi;
A kędy przeszedł, ciągnąc do Mścisławia,
Krwawemi ślady gościniec zostawia.
Spalili sioła, zaparłszy do domów
Starców i dzieci, matki i dziewice;
6030Pod ściany chat im głowy kłaść kazali;
Wojskiem objąwszy, biedny lud palili;
Popiołem sieli i kościami drogi!
Zniszczał kraj wielki i zginął lud mnogi!
Już jedénasty dzień w Mścisławia mury
6035Biją tarany, a z wysokiéj wieży
Namiestnik próżno wygląda odsieczy.
Dnia jednastego[985] trwoga na obozie.
Światosław każe odstąpić od murów,
I ponad Werchą szykuje[986] ze swemi —
6040Od strony Litwy, gromady czarnemi,
Witold przyciąga. Już proporce wieją,
I Mścisławianie odżyli nadzieją.
Litewskie wojska Witold ze Skirgiełłą
Wiodą; już wpadli na Rusinów szyki.
6045Ruś, opasana zamkami i wodą,
Stawi im czoło, lecz wkoło objęta.
Światosław ranny, krwią brocząc po ziemi,
W lasy ucieka; za nim ruskie kniazie;
Za niemi Litwa, i w połon[987] zabiera.
6050Światosław włócznią przebity umiera;
Iwan, Wasyla syn, rażony strzałą;
Hlebu i Jurij[988] jeńcem być dostało;
Bojarów w rzece wytopiła Litwa,
I krwią okryta, z zwycięzkiemi[989] wrzaski,
6055Do bram Mścisławia odpocząć przebiegła.
XL
Zielona wiosna Litwy czoło stroi,
I lasy szumią, łąki się zielenią,
I rzeki płyną ku Morzu Białemu[990],
I róże kwitną, i lilije[991] białe; ,
6060Gaje się święte liściami[992] ubrały.
Czemuż tak głucho? i wiośniane święto,
Święto pastusze, nikt już nie obchodzi?
Czemu nie widać Zniczów, ni kapłanów?
A lud z bojaźnią pogląda na niebo,
6065Jakby Perkuna lękał się prawicy?
Zielona wiosna Litwy czoło stroi,
I lasy szumią, łąki się zielenią.
Na Turzéj Górze siedzi starzec smutny —
To wejdalota od Znicza ołtarzy.
6070Szatą się okrył, by łza, co po twarzy
Płynie, w cudzém się nie odbiła oku.
Patrzy — u jego stóp czy Wilno stare?
Gedyminowe Wilno? Olgierdowe?
Taż to Wilija[993], w któréj się kąpały
6075Tury? i też to lasy poświęcone,
Które Zniczowy ogień podsycały?
Taż Świntoroha mogilna dolina,
Kędy śpią kości starych dzidziawirów[994]?
Gdzie się pomięszał[995] popiół Gedymina,
6080I proch Olgierda, i Kiejstuta prochy?
Spójrzał na miasto — gródże[998] to nasz stary?
Spójrzał pod stopy — gdzie Znicza świątynia?
Na Antokole — i tam zgasły dymy!
6085Spójrzał i płacze — na górze wysokiéj
Trzy krzyże żółte ramiona podniosły,
Świątynia Znicza świéżym krzyżem strojna,
Na Piaskach znamie[999] chrześcijańskiéj wiary.
Na Antokolu krzyż żelazny wbity,
6090Po mieście krzyże, na zamku, na górach,
Wszędzie już! wszędzie! Gdzie Znicza kapłani?
Żebrzą rozbici, żebrzą rozsypani!
Gdzie gaje święte? — wycięte poległy!
Gdzie Bogi? — patrzcie, do Wilij[1000] ich wleką,
6095Młotami biją, toporami sieką.
A Perun zasnął, i z nieba jasnego
Ni grom zahuczy, ni się wstrzęsie ziemia.
Pod Krzywym Grodem, na Świętéj Dolinie,
Mnogi lud ścisnął i zamek oblega,
6100Pod starą swoję przytulił świątynię;
Ale na szczycie jéj krzyże spostrzega;
Na zamku drugi kościoł[1001] ponad głowy
Wzniósł się, i dzwoni dziwacznemi słowy;
A w bramie stoją: Jagiełło, królowa,
6105Biskup Bodzanta, wileński Wasiłło[1002];
Słudzy białemi szatami lud dzielą[1003];
Kapłani sieją między lud naukę,
Na białe szaty kropią świętą wodą,
Imiona dają, dary, obietnice.
6110Smutny lud patrzy, jak Bogów zwalono,
Smutniejszy jeszcze krzyżowi się kłania,
Uchylił[1004] głowy, gdy wodą skropiono,
A łzę, odchodząc, za przeszłość uronił.
Trzydzieści ludu tysięcy ochrzczono,
6115Wszystkie bałwany[1005] na ziemię zwalono,
Ognie zagasły i gaje wycięto.
Ale kto pamięć z serc odejmie świętą?
Chrzest jéj nie zmazał: poszła ona z ludem,
Co krok do serca skrwawionego woła:
6120— Tu był gaj święty, tu ojców mogiły,
Tu wasze matki Bogóm[1006] się modliły,
Tu wasi ojce wrogów pokonali,
Tu pradziadowie zdrajców ukarali. —
I lud powrócił do chat swych, na sioła,
6125Krzyże na piersi kładąc, a w mrok szary[1007]
Bogóm litewskim oddawał ofiary;
Bał się i Boga chrześcijan[1008], i Perkuna;
Za swą przeszłością wzdychał z serca głębi;
I przyszła chwila, gdy zmięszał[1009] dwie wiary,
6130Nowéj się lękał, nie mógł zabyć[1010] staréj.
Litwo! o Litwo! gdzie są dzieci twoje?
Olgierd, Gedymin, Kiejstuty, Mindowy?
Gdzie czasy sławy, gdy w zwycięzkich[1011] bojach
Na świat leciałaś, zabierając ziemie?
6135Gdy do bram Moskwy jedną bijąc ręką,
Drugąś na lackie wyciągała włości,
Zębami pruskie szarpała wnętrzności,
Nogami siekła po piersiach Mazurów?
Nad Morzem Czarném Tatarzyn wylękły
6140Łuk u nóg twoich porzucił, kark zgina,
A tyś mu na kark, idąc, nastąpiła,
Z Dniepru się wody i z Dniestru napiła,
Odwieczne Taurów zajęła sadyby,
W słońcu i morzu południa skąpała?
6145Gdzie wojny twoje? bohatéry twoje?
Gdzie Bogi? kędy[1012] i wielkość, i sława?
Teraz tyś Polski służebną! Na ręku
Dźwigasz już więzy! Oddałaś im pana;
A za jednego, tysiąc dali Lachy,
6150
Boga i mnichów, panów i niewolę!
Litwo przesławna! gdzie dni twojéj sławy?
Zgasły! I zaszło słońce dnia twojego,
Co w Rusi, w Polsce, nad morzami dwiema[1013],
Świeciło twoim zwycięztwóm[1014] krwią zlanym!
6155Czemu ojcowie z mogił nie powstali?
Czemu ze Wschodniéj nie przybiegli Ziemi
Wypędzić zdrajcę, co sprzedał swą wiarę,
Lud swój i braci! Czemu gromy z nieba,
Kiedy wywracał ołtarze odwieczne,
6160Na głowę jego nie padły, na głowy
Wszystkich służebnych?! Czemu się litewska
Nie wstrzęsła ziemia, nie pożarła w łonie
Przybylców[1015] chytrych i niewiernych panów?!
Gdy Mindows[1016] wiarę litewską porzucił,
6165Czemu na Litwie jeden jęk był tylko,
I jeden okrzyk boleści i trwogi?
Czemu w ołtarzach utrzymały Bogi,
A w sercach wiara, podania u ludu?
Dlaczego matki, maluczkie swe dzieci
6170Tuląc do piersi, obyczaje stare
Z mlékiem dawały i dziadowską wiarę?
Religia, Przemiana, ObyczajeDlaczego teraz, kiedy chrzcił Jagiełło,
Lud nie zaszemrał? I poszli kapłani
Cicho, milczący? I padły świątynie,
6175I krzyże wstały, panujące czoło
Wzniosły, a na twarz runęły bałwany[1017]?
Lud biegł kupami, ochrzcić się pośpieszał?
Czemu? — Bo Litwy jasne dni skończyły[1018],
Bo nowe słońce zaświecić jéj miało,
6180Starego życia godziny wybiły,
I legła w grobie z dawną swoją chwałą!
Krótki był dzień jéj! Słońce u zachodu,
Na wschodzie innéj wiary promień świta,
I krzyż zajaśniał u kraśnego wschodu —
6185Lud zachód żegna, nowe słońce wita.
XLI
Kto na wileńskim zamku panuje?
Kto się na Krzywym weseli Grodzie?
Kto dnie i nocy hula, ucztuje?
To Olgierdowicz. We swoim rodzie
6190Jagiełło wybrał na Wilno pana.
Skirgiełł z wilczemi usiadł oczyma,
Wziął w rękę Litwę, na wodzach trzyma,
A co pociśnie w silnéj swéj dłoni,
To krew wyciska, łzy Litwa roni.
6195
Skirgiełł na Wilnie — Witold poddany,
Witold lennikiem Olgierdowicza.
W Grodnie się rozsiadł, rwie swe kajdany,
W myślach swe wojsko zbiera, rozlicza.
A Skirgiełł w Wilnie, na Krzywym Grodzie,
6200Mnichów pozbierał z Kijewskiéj Rusi[1019],
Siedzi przy piwie, siedzi przy miodzie,
Pije i bije, biedny lud dusi.
W zamkowych oknach dzień i noc blaski,
Słychać śpiewanie i słychać wrzaski,
6205Dzień i noc świeci łuna ucztowa[1020];
A lud strwożony tuli się, chowa,
Mija Gród Krzywy, do domów zbiega,
I ledwie dzieckich[1021] z dala postrzega,
Jak wróble, jastrząb'[1022] gdy na nie bije,
6210W lasy i góry przed niemi kryje.
Skirgiełło w Litwie. Smutno w czużynie[1023]!
Na Rusi przywykł gościć, ucztować.
Ciasno mu tutaj w małéj drużynie —
Ni z kim się napić, ni z kim polować.
6215
— Pojadę na Ruś — woła pijany —
Niech dziką Litwę licho zabierze!
Lud wymęczony, biedny, znękany!
Zjadła go wojna, zjadło przymierze.
Cisnę a cisnę, i nic wycisnąć,
6220Ni z niego siłą datku wydusić.
Nieraz krwi struga musi wytrysnąć,
Nim do poboru potrafisz zmusić. —
Woła, i rogi napełniać każe,
Mnichów zwołuje, zwołuje straże,
6225Sadza na ławy, przepija z niemi;
A gdy znękani żarty pańskiemi,
Słowo mu jakie rzekną nieskładnie,
Woła na ludzi, rękoma skinie —
Wiodą w podwórzec — głowa upadnie!
6230Skirgiełł się śmieje. — Znaj mnie, psi synie[1024]!
I pusto w grodzie, pusto po siołach,
W kraju, jak gdyby świeżo po wojnie.
W zamku wesoło, na krwawych czołach
Trunek rozlany zabłysnął hojnie.
6235
Skirgiełł weseli[1025], śpiewa, ucztuje,
Ale mu na Ruś tęskniéj co chwila;
I róg po rogu duszkiem wychyla,
W drogę się jechać, w Kijew[1026] gotuje.
W Rusi i miody lepsze, i głowy,
6240Kraśniejsze dziéwki, druhy weselsze,
W Rusi bogatsze z ludu obłowy,
I Skirgiełłowe serce tam śmielsze.
Noc była ciemna, wicher wył z burzą,
Grzmiał Perkun w niebie i ziemia drżała,
6245W wileńskim zamku ognie się kurzą,
A w ogniach cała, w okrzykach cała
Uczta, BurzaGóra Zamkowa w burzy szalała;
I słychać było biesiadne krzyki,
I widać było ognie płonące,
6250Z okien wylatał[1027] głos jakiś dziki,
I dymy czarne, i skry błyszczące.
W niebie szalało, szalało w grodzie.
Na każdy piorun wykrzyk wtórował[1028] —
Skirgiełł tam w zamku, przy starym miodzie,
6255Swych ulubieńców, gości przyjmował.
W świetlicy wielkiéj okna otwarte,
Drzwi wywalone, w środku ogniska;
Do śpienionego[1031] miód leją pyska.
6260Ogień im w oczy, ogień na suknie
Skacze iskrami, płomieniem pryska,
Oni nie widzą, oni nie słyszą!
Gdy niebios piorun po ziemi huknie,
Aż się krawędzie ziemi kołyszą.
6265
Pijani wszyscy! Co w gardło wleją,
To z pieśnią nazad wyjdzie im z gardła;
Tarzają w ogniu, z piorunów śmieją;
AlkoholRozum utonął, bojaźń umarła;
Miód im pozostał, co w mozgach[1032] światy
6270Jasne maluje, złotem, szkarłaty,
Co strach odebrał, rozum wygonił,
Ciało obnażył, dusze odsłonił.
W niedźwiedziéj skórze, w miękkiéj pościeli,
Skirgiełł się z swemi druhy weseli.
6275U jego boku dziéwka pijana,
Tuli się, śmiejąc, do swego pana.
Piersi jéj nagie, oko jéj łzawe,
Rozwite[1033] płyną po ciele włosy,
Usta krwią prysną, zda się, tak krwawe!
6280Niepojętemi mówią cóś głosy.
Krew na podłodze i krew na ścianie!
Czyja krew? Xiążę[1034]! powiedz mi, panie!
Ojca to dziéwki, matki dziewczyny!
Przyszli wypraszać córkę niebogę,
6285On ich krwią obmył swe zaślubiny,
Krew prysła w ściany, zlała podłogę.
Potém płaczącéj miód w usta leli[1035],
Póki pijana, póki szalona,
Nie padła na pół martwa w pościeli,
6290Nie przycisnęła pana do łona.
A teraz patrzy na krew rozlaną!
Teraz się śmieje z plam na podłodze!
Skirgiełł ku sobie ciśnie pijaną
I pieśni każe śpiewać niebodze.
6295
Rzucił na druhów oczy krwawemi.
— O, jak pijani! — Klasnął na sługi —
Ogień podłożyć pod pijanemi!
Niech ich żółtemi podleje strugi.
Zobaczym, jak się będą w płomieniu
6300Wić podpaleni. Czy ich wytrzeźwi? —
Posłuszna służba xięcia skinieniu,
Lecą pachołcy ku ognióm rzeźwi.
I płoną szaty, płonie świetlica!
Pęki podnoszą! Pan klaszcze w dłonie.
6305— O jakże pięknie drużyna płonie!
Jak im w płomieniach pięknie, do lica[1036]!
Pogasić ogień! dosyć płomieni!
Niech moja przyjdzie tu niedźwiedzica.
A okna zaprzeć i drzwi od sieni.
6310Zobaczym, jak ich czule uściska! —
Wnet z hucznym śmiechem rozewrą wrota.
Leci zgłodniała pańska służebna,
Wzniosła[1037] na łapy, oczyma błyska,
I na pijanych, wpółmartwych, miota[1038].
6315— Odważnaś! Meszko[1039]! Byłaś potrzebna!
Ślicznie-bo moje spełniasz życzenie!
Rwij cielska podłe, nie żałuj strawy! —
W komnacie przestrach, głuche milczenie,
A potém krzyki, potém bój krwawy.
6320Wzniesie się człowiek, pada rozbity.
Z krwawéj mu czaszki źwierz[1040] mózg dobywa,
I ssie, cóś mrucząc; a Skirgiełł spity
Zabawce z łoża w dłoń przyklaskiwa[1041].
— Precz mi z trupami! precz mi z niedźwiedziem!
6325Dawajcie rogi! znowu pić będziem!
Druhy tu do mnie! Bestje[1042]! na nogi!
Co? już padliście? nie podniesiecie[1043]?
Oknem ich, jak psów, rzucić na śmiecie!
Przypędzić z domów, wołać z ulicy!
6330Nowi przybędą wnet biesiadnicy.
I precz z tą dziewką! wygnać za wrota!
Przywieść mi inną, młódszą[1044], weselszą!
Tą jakiś zły duch po łożu miota.
Dajcie mi młódszą, piękniejszą, śmielszą,
6335Co się nie zlęknie ognia, źwierzęcia,
Miodu, i swego pana xiążęcia! —
— Kto? do stu czartów! — Skirgiełł zaryczał,
Kiedy we wrotach rogi usłyszy. —
Jaki to tam pies tak zaskowyczał?
6340Kto śmié w noc poźną[1045] drwić z mojéj ciszy,
Kiedym przykazał, by z Litwą całą
Wilno usnęło, kamieniem spało,
I tchnąć nie śmiało, i drgnąć nie śmiało? —
Wzniósł się na łoże, a w drzwiach ukaże
6345Witold. I słudzy padli na twarze.
On pięść złożywszy, zęby zacisnął,
I klątwą dziką w oczy mu prysnął.
— Słudzy ci czołem, ty bij mnie[1046], sługo! —
— Ja! tobie? Xiążę! poczekasz długo,
6350Nim Kiejstutowicz czołem uderzy!
Nikomu jeszcze nie biłem czołem! —
— To mnie uderzysz, lenniku hardy!
Wiész, że xiążęcą czapkę ja wziąłem,
W ręce xiążęcy miecz wziąłem twardy. —
6355— O! wiém! lecz widzę na twojém czole
Miód, nie koronę; a w twojéj dłoni
Róg, co podżega cię na swawole,
Z głowy ci resztę rozumu goni[1047]. —
Skirgiełł się porwał, chciał rogiem rzucić,
6360Ale bezsilny padł na podłogę.
— Po co przyszedłeś? pokój mi kłócić[1048]!
Idź w swoję[1049] drogę! idź w swoję drogę!
Albo cię każę ściąć tu przed sobą! —
— Mnie ściąć? Bezsilne, rozpustne źwierzę[1050]!
6365Ja bym ulęknąć miał się przed tobą? —
Rzekł, i z uśmiechem za brodę bierze,
Spójrzał[1051] mu w oczy, głową potrząsa.
Skirgiełł za rękę szarpie i kąsa.
— Patrzcie, o, patrzcie! Pan to tutejszy!
6370Oto Jagiełło dał Litwie pana!
Biedny mój kraju! Pan twój dzisiejszy
I drewnianego niewart bałwana[1052].
Niechby Jagiełło widział cię, xiążę,
W błocie i we krwi obluzganego,
6375I namiestnika ujrzał swojego,
Jak z podłym[1053] gminem rozpustny wiąże,
Jak wieprzem w błocie podły się tarza,
I na swych braci w szale odgraża!
Litwo! o Litwo! biednaś ty ziemia!
6380Na takich panów ręceś popadła!
Twoje się stare słońce zaciemia[1054],
Piękna twarz twoja zżółkła, pobladła! —
Puścił pjanego[1055] Skirgiełły brodę.
Ten pieni[1056] z gniewu, w gniewie bełkocze:
6385— Na pień lennika! na pień wywiodę!
Serce mu wyjem, krew mu wytoczę! —
Witold ramiony[1057] ruszył z pogardą.
Na próżno Skirgiełł ciągnął się, wrzasnął,
Chce go pochwycić. On popchnął hardo,
6390I drzwi za sobą, śmiejąc[1058], zatrzasnął.
Jedzie i duma, śpieszy do Grodna,
W Podlasie bieży, zbiera swe woje.
— Na Bogi! Litwa lepszego godna!
Skirgiełło! w ręce popadła twoje!
6395Niedługo będzie królować źwierzę,
Przyjdzie silniejszy, swoje zabierze. —
Mówił, lecz napaść sił miał za mało.
Walczy sam z sobą, choć wre w nim męztwo[1059].
Rozum wątpliwe wskazał zwycięztwo[1060];
6400Każe mu czekać — czekać przystało.
Skirgiełł niedługo w Litwie pobędzie,
Na Połock rusza — czas Witoldowi;
Pójdzie na Wilno, w Wilnie usiędzie,
A wówczas biada Polski królowi!
XLII
6405
Rannym snem usnęły i straże, i wojsko,
I Wilna mieszkańce, i zamku załoga.
Na wschodzie się brzaskiem złociło już niebo,
Wiatr dźwięki przynosił rozbite z daleka,
I liście jesienne, z drzew żółtych urwane.
6410Na Wilnie śpi wszystko; lecz Hanul Nakiemna,
Co znowu sam został na straży stolicy,
Nie zaśpi, na wieży już siedzi wysoko,
Na drogi, na cztéry, posyła on oko:
Na drogę od Grodna, od Lidy po Piaskach,
6415Na drogę wzgórzystą od zamku trockiego,
Za Wilią na góry i na Antokole.
A wszędzie spokojnie. Z kościołka[1061] Marii
Powolnie[1062] się dzwonek na jutrznię rozlega.
Lecz cóś[1063] tam ciemnieje w Antokolskiéj drodze!
6420Nie bydło, bo paść go nie pędzą w tę stronę,
Nie konie załogi z noclegu spędzone,
Nie Skirgiełł — w Połocku on teraz nad Dźwiną.
A orszak ku bramóm podsuwa się, skrada.
I w duszy Hanula cóś skrycie powiada:
6425— To wróg się na pańską zasadził stolicę! —
Laskami powolnie hufce się zbliżają,
Wilii brzegami piechotni[1064] czołgają,
A konni rozpierzchli w Popławskiéj Dolinie,
Migną, to ukażą; któś wnijdzie[1065] i zginie.
6430Wnet Hanul zatrąbił i woła na straże,
Sam pędzi ku wrotóm[1066], zamykać je każe.
Wybiera swych ludzi, sam konia dosiada,
— Za króla Jagiełłę! — zawołał — tam zdrada! —
Zaledwie dopędził, gdzie na Antokole
6435Kończą się usypy, wał i zaborole[1067],
Już postrzegł, że chwila o mieście stanowi.
Pośpiesza ze swemi, we wrotach sadowi,
Po wałach rozsypał żołnierzy wzdłuż drogi,
Sam z garstką wyjechał nielicznéj załogi.
6440Już u wrót, u murów przyparte drabiny,
I warty zabite, i ogień zażgniony[1068]!
Toż samo od lidzkiéj poczęto już strony.
Sam Witold, na czele Podlasian i Żmudzi,
We śnie chciał stolicę podstępem pochwycić;
6445
I Witold odparty odstąpił ze swemi.
A ognie zgaszono, drabiny złamano.
I Hanul z przestrachu ochłonął ciężkiego,
Pot z czoła zrytego obciera kroplisty,
6450Rozstawił strażników, na zamek powraca.
Na próżno się Witold o miasto ubiega,
Fortelem, nocami pod mury podkrada!
Już stary nie zaśnie; on czuwa a czuwa;
I czy to noc czarna na niebo zapada,
6455Czy brzaski poranne u wschodu zaświecą,
Czy wieczór spokojny na spoczynek woła,
On nie śpi — Witolda zna z dawna, z młodości;
Wié, że się nie zrazi stokrotną przegraną.
I we dwa dni potém znów od Antokola
6460Na czaty spokojne Żmudź cicho podpełzła;
Lecz chociaż we wrotach straż widnych[1071] nie było,
Wnet hufiec się silny zza bramy wytoczył;
A Witold za lasy wierszupskie uskoczył,
Na Wilno gniewliwém poglądając okiem.
6465Tak wołał po dwakroć od niego odparty:
— Na próżno, Hanulu! Jagiełło! mój bracie!
Na próżno bronicie, daremnie czuwacie!
Na Bogi litewskie, na imie[1072] ojcowskie,
Na matki méj głowę, na pamięć mych dziadów,
6470Ja panem tu będę! i prędzéj czy poźniéj,
Ja siądę na zamku, ja grodem owładnę!
Nie waszym to rękóm[1073] na Wilnie panować!
Nie Skirgiełł rozpustny kraj wielki utrzyma!
Żegnam cię, stolico! lecz wprędce powitam,
6475Nawiodę tu wrogów i ludu napędzę,
I siłą, czy zdradą, czy życia ofiarą,
Choć chwilę przed śmiercią nad Litwą usiędę,
Choć chwilę przed zgonem z koroną na głowie
Od morza do morza płaszcz krwawy roztoczę,
6480I berło złociste nad Rusią podniosę!
Na próżno! Jagiełło! rodzie Olgierdowy!
Sprzymierzcie się wszyscy, ja wszystkich pożyję[1074]!
I Lachy za wami, Ruś będzie za wami,
I Niemcy niech będą, ja wszystkich pobiję! —
XLIII
6485
W komnacie ciemnéj, za stołem pokrytym
Suknem do dołu, xięgami[1075] zasłanym,
Pargaminami[1076] zawalonym stosy,
Stał krzyż z hebanu, z ozdoby[1077] srébrnemi;
Na nim Zbawiciel; u nóg trupia głowa;
6490
Dwóma[1080] ku niebu podnosić się zdawał,
Dwóma ku ziemi spuszczał litościwy,
Dwóma okrywał święte ciało swoje;
Na stole złotych dwoje świec[1081] gorzało;
6495Zegar piaskowy, szemrząc, pokazywał,
Jak czas nieznacznie po ziarnku upływał.
Nad kartą pisma stary człowiek siedział;
Czarną miał suknię, na niéj krzyż wyszyty,
Na głowie czapkę czarną, siwą brodę,
6500Oczy przygasłe, policzki wychudłe;
Żylastą ręką pargamin uciskał,
Jakby myśl jaką wycisnąć chciał z niego;
Podparł się, dumał; potém rzucił kartę,
I troski z czoła scierając[1082] uparte,
6505Przechylił, spójrzał[1083], wykrzyknął zdziwiony.
Naprzeciw niego, z drugiéj stołu strony,
Stał niemy człowiek, niewielkiéj postawy;
Włos ciemny czoło wysokie osłaniał;
Broda bez włosa; twarz bez wąsów, biała,
6510Mimo kobiécych rysów, w sobie miała
Surowość męzką[1084], dumę nieugiętą,
Upor[1085] żelazny i wolę zawziętą;
Brwi się na czole schodząc namarszczone,
Dwóma brózdami[1086] zaorały skórę;
6515A usta blade i silnie ściśnione
Śmiały się niby, śmiały niewesoło,
Jakby szydziły, jakby pewne siebie,
Rozkazem, groźbą ciężką zionąć miały.
Starszy był mistrzem Krzyżaków Zakonu,
6520A młódszy[1087] — Witold, co Krzyżaków zdradził.
Teraz on nazad do mistrza powraca:
Bo był w Mazowszu, a Jagiełły krewny,
Xiążę[1088] Ziemowit odmówił pomocy,
Olgierdowicze powstali na niego,
6525I nié ma w nikim, prócz mistrza, nadziei.
— Jam tu, w twych rękach — Witold mu odpowié. —
Zdrajca! wszak prawda? to powiedzieć chciałeś?
Więc zdrajca w twoje znów przybywa ręce.
6530Słuchaj! na próżno łudzić się kłamstwami,
Wyście mi synów w Królewcu otruli.
Jam, mszcząc ich śmierci[1091], Jagielle przebaczył.
Jagiełło Wilno Skirgielle oddaje,
Litwę na ręce plugawe powierza,
6535Mnie kark uginać każe przed tym źwierzem!
WiadomośćJa znowu do was przychodzę z przymierzem.
Chcecie? nie chcecie? Słowo — rzecz skończona.
Kłamstwa nie cierpię. Mów mi prawdę gorzką,
A mów otwarcie. Jakem wszedł, wychodzę,
6540I wasze zamki popalę po drodze. —
— Xiążę! — mistrz rzecze — wy nas dobrze znacie.
My także wrogi[1092] Jagiełły i Lachów.
Czy możem rękę, którą wyciągacie,
Odepchnąć, aby pomścić się przeszłości?
6545Lecz cóż zaręczy, że z Jagiełłą znowu
Wy nie złączycie? nie zerwiecie z nami? —
— Ostróżni[1093] bądźcie, miejcie mnie na oku!
Daję wam słowo i pieczęć na karcie.
Zakon wié, komu i kiedy dowierza.
6550Chcecie? nie chcecie mojego przymierza?
Ja potrzebuję pomocy Zakonu,
I będę waszym, waszym druhem wiernym;
A jeśli Litwy rządami owładnę,
Mistrzu! wszak wielkie nagrody weźmiecie! —
6555— Starą umowę odnowić więc chcecie? —
— Starą lub nową zawrę, byle z wami
Pomścić się na tym wileńskim niedźwiedziu,
O, i na braciach, Mazowsza xiążętach,
6560Co teraz skomlą w Jagiełłowych pętach,
I że Jagiełło dał Ziemowitowi
Siostrę swą Olgę[1096] i radomską ziemię.
Gdym do nich przyszedł o posiłek[1097] prosić,
Zimném wejrzeniem na wrota wskazali! —
6565
Mistrz słucha mowy, a wzrok mu się pali.
— Zgoda — rzekł — zgoda. Zawrzemy przymierze.
Chcecie się pomścić? dopomożem szczérze.
I nam Jagiełło stoi w gardle ością,
I nam Mazowsza dojadły xiążęta!
6570Skirgiełł! I Skirgiełł sroższy nad źwierzęta,
Dziki rozpustnik, pijaństwem swém wściekły! —
Witold mu rękę podaje. — Więc zgoda.
Mistrzu! każ pisać, każ wojsko gotować.
Moje mnie czeka na żmudzkiéj granicy.
6575Pójdziemy mścić się, polecim plądrować!
Czasu nie traćmy, by Jagiełło z Lachy
Nie ubiegł Wilna, swemi nie obsadził,
By Skirgiełł z Rusi wojska nie sprowadził.
Pójdziem! —
6580— Pójdziemy. Zwołam jutro radę;
Sam na mych braci czele wyjdę w pole. —
— A teraz, mistrzu, wyznacz zamek który,
Gdzie bym bezpieczny mógł przebywać z memi.
Mnie już nie siedzieć na litewskiéj ziemi!
6585Żonę, rodzinę, na zakład[1098] ci daję. —
Mistrz w oczy spójrzał[1099]. — Sam wybieraj, xiążę!
Lecz pomnij, kto się raz z Zakonem zwiąże,
Zerwie umowę, Zakon raz przebaczy;
Za drugą zdradę zapłaci swą głową. —
XLIV
6590
Dwóma[1100] na Litwę drogami
Wojska się toczą niezmierne:
Jedne się w Niemnie napiły,
Drugie napiły we Dźwinie,
I w biedną Litwę skoczyły.
6595
Kiedy po burzy z pagórków
Potok błotnisty się wali,
I wszystko niszczy po drodze,
Kłosy na polach wybija,
Drzewa po lasach roztrąca,
6600Mniéj zniszczy, niżli w pochodzie
Krzyżak, gdy wejdzie na Litwę.
— Ochrzczeni! myśmy ochrzczeni!
Myśmy wam bracia w Chrystusie! —
Woła lud, zgiąwszy kolana.
6605— My cię chrzcimy krwią i mieczem!
Odpowiadają Krzyżacy,
I idą w Litwę głęboko,
Ranami ziemię płatają!
Ciecze krew, płomienie świecą,
6610Pola w garść idą popiołów,
A lud w krzyżacką niewolę!
Reszta w lasy nago bieży,
Karmi się korą zgłodniała,
Z dzikiém źwierzęciem po borach!
6615
Witoldu[1101] chce się pod Wilno.
— Rany ja Litwy zagoję,
Gdy ją wezmę w ręce moje.
Teraz mi dobyć stolicę,
Teraz odzyskać dzielnicę,
6620Ojcowskie Troki dobywać. —
Przyszli pod Trockie Jezioro.
Ale u zamków na straży
Polacy stali wokoło.
Stary im Hanul dowodził.
6625Objęli Troki, spalili,
Zamek nietknięty pozostał.
Witold go gniewnie porzucił,
Wojsko do Wilna zawrócił.
— Łatwiejszą Wilno zdobyczą. —
6630
I w nocy pod Wilno idą,
Pod Gedyminowe grody.
Ale strzeżone tu bramy,
Ale obsadzone wały,
I polska wiewa[1102] chorągiew
6635Z zamku Turzyska górnego;
Polacy już i tu siedli;
A Mikołaj z Moskorzowa
Przysiągł nie poddać stolicy,
Póki jednego żołnierza,
6640Dopóki jedną choć rękę
Mieć będzie na jéj obronę.
Krzywy Gród wały obsiadły,
Kobylenie, zaborole;
Głębokie rowy Wilii
6645Wodami toczą dokoła.
A ile razy Krzyżacy
Potkną się na polskie siły,
Wszędzie zepchnieni[1103], cofają.
Mistrz brodę szarpie zajadły,
6650Witold włos z głowy wyrywa.
— Będziesz moje, będziesz — woła —
Choćbym miał całe me życie
Patrzeć na cię i zdobywać,
Choćbym miał ptakiem tam wlecieć,
6655Choćby się ziemią podkopać!
Wnet wojsko swoje sprowadza —
Wié, że Skirgiełło ma wracać.
W nocy do bramy przychodzi,
Jakby wiódł z Rusi posiłki.
6660Lecz próżno w wrotach domaga[1104],
Aby go wewnątrz puścili:
Bo Mikołaj z Moskorzowa
Poznał, czy przeczuwał zdradę.
Z tyłu Witolda zachodzi
6665I do odwrótu[1105] przymusza.
Klnąc Lachów, Witold uchodzi;
Mistrz za nim ciągnie z swą siłą;
A w drodze żyzny kraj niszczą;
Bo Witold w duszy powiada:
6670— Niech zna[1106], z kim walczy, Jagiełło!
Łatwiejszy będzie do zgody. —
Witold wiernego Małdrzyka
Jagielle z słowem posyła.
6675— Chcesz zgody? — oddaj mi Wilno;
Chcesz zgody? — zerwę z Krzyżaki.
Prędzéj czy poźniéj[1109], w stolicy
Ja z władzą wielkoxiążęcą[1110]
Usiądę, bracie, usiądę! —
Nocą z malborskiego zamku
Witold skoczył z garścią swoich.
6685Żonę i córkę wyprawił
Przodem, na Żmudź swą rodzinną,
Do matki Biruty staréj,
Która na morskim gdzieś brzegu,
Gdy Litwa wkoło się chrzciła,
6690Wierna starym Bogóm swoim,
Praurymy ogień nieciła.
On sam, wśród nocy, swe siły
Zbiera, szykuje, rozgląda[1111].
Z Malborga w mroku wychodzi.
6695Trzy zamki z krzyżackich włości
Pali i łupi po drodze.
Wielki mistrz ujrzał trzy łuny,
I odblask widział pożarny;
Ale nie wiedział, co znaczą —
6700Czy Polacy naszli Prussy[1112]?
Czy z Rusi wrogi[1113] wyrosły?
Wszyscy śpieszą z odpowiedzią:
— Witold braci wymordował,
6705Zamki spalił, zdradę sknował[1116]! —
Uszóm mistrz swoim nie wierzy;
Zbiera wojsko, w pogoń śpieszy.
Ale już Witold w Podlasiu,
Śmieje się z sztuki, raduje.
6710A do Jagiełły wysyła.
— Oddaj mi Wilno, mój bracie!
Oto zerwałem z Krzyżaki,
Trzy zamki mnichóm spaliłem. —
Jagiełło w polskiéj był radzie.
6715Dokoła z brody siwemi
Wojewodowie siedzieli.
— Co z Witoldem począć? — pytał.
Aż starszy, Spytek z Mielsztyna,
— Co począć? — rzecze. — Dwa razy
6720Zdradził Krzyżaków, rozjątrzył,
Trzeci raz mu nie uwierzą.
Można już zapomnieć o nim.
Dla Polski wróg to niestraszny.
Oddać mu Wilno!! Nie, panie!
6725On by od Polski się z Litwą
Oderwał. Silnego ducha,
Gdy dziś, nic nie mając, straszył,
Cóż będzie, gdy weźmie Wilno? —
A słowa Spytka z Mielsztyna
6730Wszystkim do serca trafiły.
Jagiełło posła odprawił,
Na dalsze czasy zostawił
Resztę z Witoldem układów.
A poseł widział, że w Polsce
6735Źle o Witoldzie cóś myślą.
Zawiodła zgoda mniemana.
Śpieszy do Grodna posłaniec,
Śpieszy w nadniemeński zamek,
Gdzie Witold siedzi na wieży
6740I czeka jego powrótu[1117];
Śpieszy, lecz z głową spuszczoną,
Nie śmié poselstwa objawić.
Witold rozpoznał na czole
Niedobrą wróżbę przyszłości.
6745
— Mów mi złe, a mów mi skoro!
Na złe lekarstwo jest w ręku,
Póki wyleczyć je pora. —
— O panie! — goniec mu szepce —
W Polsce źle słychać o tobie.
6750Radzi[1118], żeś zerwał z Krzyżakiem.
Ani ci Wilna dać myślą.
Boją się, byś z większą władzą
Z polskiego nie chciał uścisku
Wyrwać się swobodny w pole. —
6755— Tak! więc Polacy się boją!
Zgadli! o! zgadli myśl moję[1119]!
Niech jutro wojsko się zbiera;
Niech trzechset[1120] ludzi o świcie
Śpieszy drogami różnemi
6760I do Wilna wejdzie skrycie;
Niech się po mieście rozproszą
I głosu mego czekają.
Ja w tropy idę za niemi.
Sprawimy w Wilnie wesele,
6765Wesele siostrze Ryngali!
Henryk, mazowieckie xiążę[1121],
Chce Kiejstutównę poślubić.
Sprawim wesele w stolicy!
Wszakżeśmy z Jagiełłą w zgodzie. —
6770
Rzekł, śmiechem usta wykrzywił.
Rozkazy daje, i rano
Z grodzieńskiego zamku śpieszy,
Ku Wilnu idąc dniem, nocą.
A wojsko jego rozbite[1122]
6775Małemi toczy[1123] kłębkami,
Lasy przedziera[1124], górami.
On sam na orszaku przedzie,
Trzysta wozów tylko wiedzie.
W trzechset[1125] wozach z miodem beczki;
6780Dziki źwierz u Białéj Wieży[1126]
Na wielkich łowach pobity;
Skrzynie z wianem i darami;
A pod skrzyńmi[1127], pod beczkami,
Cztérechset[1128] zbrojnych Żmudzinów.
6785
Mrok padał[1129], wozy piaskami
Powoli w miasto ciągnęły;
A miasto spało gdzieś w dole,
I tylko okny drobnemi
W pomroce z dala świeciło.
6790Wóz piérwszy przybył do bramy.
— Kto? — zapytały się straże.
— Wozy z wianem i przybory
Na Kiejstutównéj wesele.
Witold nas, pan nasz, posyła.
6795Z Jagiełłą xięciem on w zgodzie.
Chce się w stolicy weselić. —
I piérwsze wozy już wchodzą,
A niecierpliwi żołnierze,
Podnosząc skóry nad głową,
6800Czekają Witolda znaku.
Wtém z zamku Sudzimund stary
Wypadł, ku wrotóm[1130] przybiega;
Długi sznur wozów postrzega;
Pyta, ogląda się na nie.
6805Na jednym skóry zadrgały,
Dwie się twarze ukazały.
Wnet zbrojny ufiec[1131] obwodzi
Z krzykiem wozy Witoldowe,
I wpadają na Żmudzinów,
6810I odwalają opony[1132],
Mordują w wozach ukrytych.
Krzyk się rozlega daleko,
Strach napastników owładnął,
Pomoc od bram nie przybywa,
6815Z zamku załoga napływa,
Nié ma jak walczyć i bronić.
Sudzimund już wymordował
Jednych, za drugiemi goni.
I Witold, klnąc, bieży drogą;
6820Bieżąc, do Wilna odwrócił[1133].
— Będziesz moje! będziesz moje! —
Rzekł, rękę w górę podnosząc. —
Sto razy padnę popchnięty,
Sto razy wrócę pod bramy,
6825Aż cię nareście[1134] pochwycę;
Aż Litwa w ręku mych[1135] cała
Powstanie wielka i sławna;
Aż Jagiełło na swym tronie,
Mistrz zadrży w Marii grodzie[1136],
6830Ruski kniaź na Moskwie białéj. —
XLV
Gdzie Witold pośpieszał? dokąd z garstką ludu,
Na siwym swym koniu, dniem i nocą goni?
6835Czy na Żmudź, do matki Kiejstuta poddanych,
Po nowe zasiłki, po wojsko liczniejsze?
Czy na Ruś do kniaziów zawierać przymierze,
I z niemi na Lachy puścić się w zagony?
Czy razem z Tatarem pić wodę Dniestrową,
6840
Nie na Żmudź on śpieszy, nie na Ruś, do Tatar[1139] —
Znowu do Krzyżaków z chmurném jedzie czołem.
Dwa ich razy zdradził, trzy im zamki spalił,
I krwi ich utoczył, i ziemie spustoszył,
6845Znowu do nich jedzie, znów o pomoc wzywa.
Lecz mistrz umarł stary; nowego wybrano.
Kto wié, jaka będzie z nowym mistrzem sprawa?
Z małą garstką ludu do Marii miasta[1140],
We wrota zastukał, odmieniwszy imie[1141].
6850Do mistrza z poselstwem z Litwy przyszedł głębi.
I nikt go nie poznał, na zamek wpuszczono.
Na zamkowéj sali w nocnym siedział mroku
Mistrz nowy, komturów otoczony radą.
Jakieś xięgi patrzą[1142], listy przed się kładą,
6855I cicho cóś[1143] szepcą, a czoła zmarszczyli.
Wtém podwórzec tętni, trąbka się ozwała.
— Do mistrza! Nieznany chce się widzieć xiążę[1144]. —
Wnet bracia w krużganki rozbiegli się cicho;
Mistrz sam się pozostał[1145], usiadł w wzniosłym tronie,
6860Czeka. Drzwi otwarły[1146] — Witold wchodzi dumnie.
Bo poznał Witolda, a boi się zdrady,
I lęka, czy zamku nie ubiegł[1149] ze swemi?
— Cny mistrzu! — rzekł Witold — otom u was znowu!
6865Z prośbą po raz trzeci, do was, do Zakonu. —
— Z prośbą? do Zakonu? Wy ze mnie szydzicie! —
— Na Boga, nie szydzę. Jagiełło mnie zdradził,
Ja zdradzam Jagiełłę, i do was znów idę. —
— Lecz Zakon ci, panie, trzy razy wszak wiary
6870Dotrzymał, nie zawiódł. —
— O! Zakon dotrzymał
Obietnic, gdy dwoje w kolebce struł dzieci! —
Mistrz głowę opuścił.
— Zapomnim przeszłości.
6875Jam u was! — pomożcie[1150]! Zapłacę Krzyżakóm
I sławą, i ziemią, i wojną z Lachami,
Zapłacę sowicie, co dla mnie zrobicie. —
Mistrz czoło pociera, komturów zwołuje.
Już wieść się rozeszła, że Witold na zamku,
6880Więc śpieszą i wkoło siadają naradzać[1151].
Długo w noc się sporzą[1152] i ostro ścierają.
A Witold uśmiécha[1153]. On pewny, że znowu
Odepchnąć go nie śmią. I nim dzień zaświtał,
Na karcie przymierza ciśniono[1154] pieczęcie.
6885
— Teraz — rzekł do mistrza — nie tak nam wojować.
Ja pójdę do swoich, od chaty do chaty,
Od sioła do sioła; a kto łuk naciągnie,
Kto procą wyrzuci, kto pałkę podniesie,
Ja wszystkich zabiorę; ja spędzę wam tłumy
6890Ze Żmudzi, z Podlasia, od Rusi, ze stepu,
Gdzie konie tatarskie w morzu się kąpają[1155];
Ja pójdę i płacić, i prosić, i silić[1156],
Ja zbiorę wam wojsko jak chmurę szarańczy,
By Litwę zalało, zniszczyło, zajadło,
6895Jak pomor[1157], jak pożar na kark jéj upadło.
Wy, mistrzu, pójdziecie po Niemcach, po braciach,
W zamorskie krainy, w daleki kraj waszy[1158],
I w imie[1159] swéj wiary zwołacie do boju
I panów, i xiążąt, szlachtę, gmin i miasta.
6900Niech wojsko potężne, olbrzymie wyrasta.
Nie czas nam garstkami walczyć już małemi.
Nam Litwę zajechać, i jednym obozem
Od morza do morza położyć széroko.
Ja idę do swoich; do swoich wy szlijcie[1160],
6905I proście, i płaćcie; zwołajcie Krzyżowych.
A teraz milczenie! Siły swe gotujmy,
I w próżnéj się walce nie możmy[1161] przed czasem. —
Tak mówił. Z iskrzącém mistrz słuchał go okiem;
Szedł myślą zniszczenia za wojska potokiem,
6910I widział Jagiełłę, jak konał w objęciu
Nawały krzyżackiéj, jak ziemia széroko
Płonęła, gorzała i krwią się zlewała.
Aż twarz mu kraśniała i pierś mu buchała.
Za rękę Witolda pochwycił i trzyma.
6915— Czas drogi — rzekł Witold — do Grodna pośpieszam.
Jagiełło w Podlasiu już zamki mi bierze.
Nim Grodna dosięże i mnie tam zastanie,
Zbierajcie swe wojsko, zbierajcie, na Boga!
Ja gońców rozeszlę[1162] na dziewięć pokoleń —
6920Co żyje powstanie, co żyje zgromadzę! —
Nazajutrz o świcie znów Witold się pędzi[1163].
Nie zasnął, nie spoczął. Gdzie sen mu? spoczynek?
Jagiełło dni dziesięć pod Brześciem już stoi.
Choć mrozy mu wojsko, choć głód go pożywa[1164],
6925On krokiem od Bugu nie poszedł, aż w grodzie
Załogę osadził, i Hinczę z Rogowa
W dziedzinie Kiejstuta na straży postawił.
Ciągnie na Kamieniec[1165], łatwo go zdobywa,
Bo miejsce to płaskie i rzeka obléwa
6930Niewielka, ni strome broniły urwiska.
Choć dziewięć swych tylko do szturmu wiódł secin[1166],
Na wieży zamczyska już orzeł powiewa,
A Zyndram Miaskowski w Kamieńcu dowodzi.
Już ciągnie do Grodna. A Witold pośpiesza
6935Na odsiecz zamkowi. I nie zbiegł[1167] na porę.
Jagiełło po lodach przez Niemen przeprawił,
Dokoła zamczyska swój obóz rozstawił,
A szturmem nie mogąc, chce dobyć go głodem,
I czeka posiłków od braci, od Rusi.
6940Skirgiełło zwołany, Włodzimierz kijowski,
Korybut z Siewierza, pod Grodno przyciągną.
Stał Witold naprzeciw za rzeką i lody[1168];
Chce przebyć, do zamku dostać się swojego,
Lecz Niemen széroko rozpuścił swe wody,
6945Kry chwycił, rozerwał, Jagiełłę odgrodził.
A Witold z przeciwnéj góry się szańcuje,
I patrzy, jak biją do murów tarany,
Jak jego pomocy załoga wyzywa[1169],
Klnie Polskę z Jagiełłą, rwie włosy na głowie,
6950I gońca za gońcem posyła co nocy:
— Nie poddać mu zamku, choć wszystkim wyginąć! —
Jagiełło chciał odejść, lecz polscy wodzowie
Wciąż mówią: — Dobędziem! — i wciąż go trzymają.
Już w polskim obozie głód ciężki blademi
6955Rozpiął się skrzydłami; i żołnierz wymiera,
Chleb z ością i kłosem przegniłym pożera;
Dla koni daleko szukają posiłku,
I strzechy odarte zgłodniałym rzucają;
Mrą ludzie w obozie! Jagiełło chce wracać,
6960Polacy nie dają, i mówią: — Zdobędziem! —
A Witold? On patrzy, na oczach mu żarem
Pali się chęć zemsty. Nie przebrnąć za Niemen,
Ni dostać na zamek. Codziennie załoga
Posyła, wołając: — Ratuj nas! giniemy! —
6965On patrzy i duma; co począć, sam nie wié;
Klnie cały świat boży w rospaczy[1170] i gniewie.
Na koniec pomyślał — przez rzekę łańcuchem
Zarzucił i łodzie do ogniw posplatał[1171],
Wojsko swe przez Niemen do zamku przeprawia.
6970Wtém z góry puścili Polacy bierwiona[1172],
I kłody ogromne, i sosny z gałęźmi,
A Niemen je niesie na łodzie Witolda,
A Niemen o łodzie drzewami uderza,
I toną w niemnowych wód głębi Litwini,
6975Łańcuch się rozdziera, czółna pęd porywa,
A z mnogiéj wyprawy, na stronę przeciwną,
Na obóz Jagiełły jeden człek przybywa.
Na próżno, gdy płynął do wroga ku brzegu[1173],
Witold nań zawołał, by raczéj utonął,
6980Niż sam szedł w niewolę; na próżno strzałami
Na zdrajcę puszczali[1174], bo zdrajca wypłynął,
I wszystko powiedział, co Witold zamyślał.
Polacy do zamku na nowo szturmują,
Już mury się walą, rowy napełniają,
6985I wieże rozbite padają na głowy,
Polaków i Litwę gruchocząc pod sobą!
Wyłomem Jagiełły cisną się żołnierze.
I nie chce już Witold bezsilny poglądać
Na swoję sromotę. — Obozy — rzekł — związać[1175]. —
6990Siadł na koń, milczący ku Prussóm[1176] pogonił.
XLVI
Nigdy, jak Litwa pamięcią zasięże[1177],
Straszniejsza na nią powódź nie spłynęła!
Ani tatarska tak straszną nawała,
Ni lackie wojny w Olgierdowéj ziemi!
6995Od czasów, kiedy wzdęte rzek powodzie
Zlały jezioro u Białego Morza[1178];
Kiedy się ziemia pod Perkuna dłonią
Trzęsła, i w góry, w doliny skrajała,
Wodami cała spłynąwszy wysoko;
7000Od czasu, kiedy z wschodniéj przyszłe[1179] ziemi
Olbrzymów plemie[1180] w bursztynowych brzegach
Usiadło[1181] — wojsk się nie zebrało tyle
Na Litwę biedną! Zda się, kopytami
Ziemię rozdepcą[1182], z rzek wodę wypiją,
7005Jedną mogiłą cały kraj pokryją.
Powstał mistrz. Wielkim głosem ku zachodu[1183]
Zawołał braci. Z daleka, zza morza,
Kędy się słońce kąpie w oceanie,
Idą rycerze na mistrza wołanie:
7010Z angielskiéj ziemi, z francuzkiego[1184] kraju,
Z niemieckich lasów liczne ufce[1185] płyną,
A każdym ufcem dzielny mąż dowodzi;
Idą łucznicy z dalekiéj gdzieś ziemi,
Wloką się działa z paszczami strasznemi;
7015Chorągwie dziwne nad wojskiem szeleszczą.
Obcych języki piérwszy raz o lasy
Litwy odbite, nigdy niesłychane,
Pieśnią rycerską powietrze wzruszają.
Konie rycerzy — olbrzymiego rodu,
7020Postawy silne, a każdy na sobie
Dźwiga żelazną, świecącą zbroicę,
W żelaznym szłyku blade czoło kryje,
W żelazne wiżos[1186] nogi obuł silne,
I łuk na plecach dźwiga, co go w Litwie
7025Ni podnieść człeku, ni wypuścić strzały.
Łupem jednego obcych wojsk żołnierza
Dziesięciu Litwy mężów byś uzbroił.
A wszystkich Witold na Litwę sprowadził!
Na Litwę swoję! On rzekł w duszy hardéj:
7030— Musi być moją! ja będę panować
Choćby nad pustą litewską mogiłą!
Choćby nad puszczą z dzikiemi źwierzęty[1187]! —
On rzekł i zwołał ufce wojowników;
A jak się chmura czarna w troje[1188] dzieli,
7035Kiedy ją wiatr rozporze[1189] na szmaty,
Tak wielkie wojsko rozbiło na troje,
I idzie, Litwie śmierć niosąc i klęski!
Na polach Kowna piérwsi się gromadzą,
Złączyli wszyscy i ciągną pod Troki.
7040Zamek nie ustał; działa go podarły;
Upadły wieże, bramy się rozwarły.
Weszli zwyciężcy[1190] na zwaliska grodu.
Miasto spłonęło, lud poszedł w niewolę,
Trupy pływają po mętném jeziorze.
7045Pusto i głucho! tylko rybitw[1191] biały
Skrzydełka kąpie, muska jego wody;
Tylko się krucy[1192] na ruinach chmurą
Zwalili, szarpać kościotrupy krwawe.
A Witold westchnął, patrząc na zniszczenie,
7050I wskazał ręką — ku Wilnu pójdziemy! —
Idą pod Wilno. Na Szyszkińskiém Polu
Skirgiełł im z garścią Rusi zaparł drogę,
Z nim Światosławicz Hleb i syn Jawnuta,
Siemion Zasławski, kniaź Hleb Czartoryski,
7055I Iwan Lwowicz, i ruskie bojary.
Sparły[1193] się wojska u stóp gór w dolinie;
A Niemcy, w prawą rozciągnąwszy stronę,
Objęli swoim żelaznym uściskiem
Ruś, co bezsilna z rospaczą[1194] walczyła.
7060I wzejdą krzyki, i zaświecą strzały.
Jak tur się dziki rzucił między wrogów
Witold, i miecza dobywszy jasnego,
Szuka Skirgiełły, bo pragnie krwi jego.
Poza nim Niemcy gonią Ruś wylękłą,
7065I aż pod Werki[1195] wybiegli za niemi.
Ziemia się trzęsie zryta kopytami,
Zielona trawa sczerniała, kraśnieje,
Krew, czérwonemi płynąc strumieniami,
Z pagórków, szumiąc, w doliny się leje.
7070
Lipcowe słońce nad głowy rycerzy
Sieje promieńmi[1196] z płomieni zbitemi;
A czarne chmury, z wiatry gorącemi
W twarz Rusi idąc, piaskiem w oczy sypią,
Jakby się także z Witoldem zmówiły.
7075Już ruskie wojska rozbite na poły,
Część leży w dole, nieforemna bryła,
Którą niemieckie roztłoczyły[1197] konie,
Ludzi, rumaki w jedno ciało zbiły.
Druga część próżno ku Werkóm ubiegła[1198],
7080Jazda krzyżacka ściga ją w pogoni.
A droga, kędy przeszli wojownicy,
Trupami, końmi, człońkami[1199] znaczona,
Kędyś w zaroślach garścią mięsa kończy.
Trzecia część, któréj Skirgiełło dowodzi,
7085Już tył podała, i śpiesznie uchodzi
Na stare Wilno. Witold z mieczem w dłoni,
Krwią zlany cały, ślad w ślad za nim goni.
Ciężkie niemieckie ufce się zostały,
Z Witoldem tylko jeden poczet mały.
7090Lecz gdzie strach pędzi, dosyć garści ludzi.
Noc pada, xiężyc[1200] na niebie się wznosi,
Skirgiełł uchodzi, Witold w plecach jego
Krwawi miecz wielki, obcina, zabiera;
Aż na przedmieścia wileńskiego grodu,
7095Bramy minąwszy, za Skirgiełłem wpada.
Tu żołnierz mordów i klęski niesyty,
Ogień pod domy rozrzuca széroko;
Pędzi płomieniem na przedmieścia chatki!
7100I fala ognia, jak rzeka wylana,
Płynie po dachach, lud z domostw wygania,
Szérzy się, idzie, roznosi, rozlewa.
Wszystko, co żyje, w Krzywy Gród ucieka.
Co pozostało, napastnik rozsieka.
7105
A burza, warcząc nad Witolda głową,
Piorunem z niebios i gradem pomaga,
Płomień rozdyma[1203] i przejmuje strachem!
Już jakby jedno płomienne jezioro,
Domostwa Piasków krwawym ogniem gorą!
7110Witold się patrzy, i ludzi rozgania
Pomagać burzy i zniszczenie szérzyć!
Chciał za Skirgiełłą do zamku uderzyć,
Lecz świéży z Grodu Krzywego posiłek
Stanął mu w poprzek. — Więc na jutro reszta —
7115Rzekł, i na Piaskach, w zniszczonym klasztorze,
Obóz rozbija i na swoich czeka.
Nazajutrz rano wojsko się przywleka.
Przybyli Niemcy obciążeni łupem,
Wioząc starszyznę, między bitwy trupem
7120Na polu walki poległą bez sławy.
Hleb Światosławicz, Siemion syn Jawnuta,
Zasławski xiążę[1204], i Hleb Czartoryski,
I Iwan Lwowicz, życie utracili.
Cieszą się Niemcy z wygranego boju.
7125Dobra to wróżba! Wnet zamek obsiedli
Dokoła, wojska i działa obwiedli;
Z spalonych przedmieść deski osmalone
Zwłóczą, i budy dla starszych gotują;
Inni szałasy z gałęzi zielonych
7130Stawią[1205]; a patrząc na zamkowe mury,
Śmieją się, myśląc, że jutro tam będą
Gościć wesoło na krwawych komnatach.
Lecz łatwiéj było Skirgiełłę słabego
Pożyć[1206] na polu, niż Gedyminowe
7135Dostać zamczysko: bo polska w nim siła
I ruskie wojsko zbiło ocalone.
Na górnym zamku Moskorzowski wiedzie
Polską załogę: na dolnym Korygiełł
Dowodzi Rusią i garstką litewską.
7140Tu lud się z miasta wylękły zgromadził,
Z skarby swojemi i ubogiém mieniem;
Co żyło w Wilnie, pod mury uciekło,
Drżące ze zgliszczów za wały przywlekło;
7145Z łzawemi oczy patrząc na pogorzel,
Tuląc ku sobie, wyglądając chwili,
W której by w własnéj obronie walczyli.
Cicho na zamkach. Na górnym powiewa
Polska chorągiew; na niéj krzyż czérwony,
7150Wielki, widoczny, bije mnichów w oczy,
Aby wiedzieli, że nie na pogany[1209]
Wyszli — chrześcijańską[1210] krew ta wojna toczy.
Piérwszych dni działa burzące przywiedli
Niemcy, stawili, zamek okrążają,
7155Liczą wyżyny, wpatrują w parowy,
Tarany stawią[1211] i drabiny wiążą;
Potém stanęli, i ognistym mieczem
Opaszą zamki, ścisną je żelazem.
Próżno! załoga broni się, jak wściekła;
7160Na Krzywym Grodzie ojcowie i dzieci,
Każdy z swém mieniem, skarby najdroższemi[1212],
Chce ważyć[1213] życie, by drugim ocalić;
I ile razy z bram wyrwą wileńce[1214],
Tylekroć Niemców tłoczą pod nogami,
7165Sieką i biją, aż rzezią bezsilni[1215],
Nazad do zamku powrócą oddychać[1216].
A w nocy ani zasnąć, ni odpocząć!
To ogień rzucą, to najdą od boku,
To porwą jeńców. I nié ma spokoju!
7170Wojna straszliwa, bo wojna bez boju,
A w ciągłéj trwodze, ni wygrać nadziei.
Mistrz marszczy czoło, graf Algard się gniewa.
— Dopókiż będziem stać pod tym szałasem?
Patrzeć, jak dzieci, na tę garść poganów[1217]?
7175Nam trzeba działać, całą rzucić siłą. —
— Czekajcie — Witold w ucho mistrzu[1218] szepce —
Jutro wy wszystkich sposobcie do boju.
Na Krzywym Grodzie z dwóch stron pożar rzucą.
Płomień ich wewnątrz, my zewnątrz napadniem,
7180Obu zamkami i Wilnem owładniem. —
I kilku swoich wysłał potajemnie.
Niemcy tymczasem siedzą pod namioty[1219],
Spijają miody i kości rzucają,
To z psy na łowy w lasy się puszczają.
7185Aż nadszedł wieczór. Niebo jasne było,
Xiężyc[1220] nie świecił, tylko piaskiem złotym
Gwiazdy na niebie błyszczą rozsypane.
Cicho w obozach. Wtém nagle zaświszczą
Z dwu stron płomienie nad parkan wybuchłe;
7190Krzyki za niemi. Wojsko już gotowe
W Krzywy Gród pędzi i bramy wywala.
Srogiemi jęki wrzeszczy lud zamknięty.
Na próżno wodze[1221] w dziedzińce go pędzą,
Stawią w szeregi — każdy matkę, żonę,
7195Dziecię porywa, ze skarbem ucieka.
Wybito bramy; lecz tłum, pędząc ślepy,
Na mur żelazny Krzyżowców napada;
Cofa się; ztamtąd[1222] płomienie go pieką,
Tu miecz go siecze i o ziemię wali,
7200Konie tratują, mordują łucznicy.
Wodze i ludzie głowy postradali.
Ani ratować, ni bić się i bronić!
Xiążę Korygiełł z Narymundem pińskim
Garść ludu wkoło siebie zgromadzili,
7205Ścisnęli szyki, do bramy skoczyli;
Lecz ciężka walka — Niemiec murem stoi,
I prze ich w ogień. Z rospaczą[1223] nań lecą,
Biją o zbroje — na próżno; już zbroje
Pieką jak ogień, szaty na nich palą[1224],
7210Pękają łuki i pałki się kruszą,
Na głowach włosy płoną, całe ciała
Niebieski płomień syczący przebiega,
A Niemiec prze ich, ściele pod nogami,
Tnie mieczem, płata, i uciec nie daje!
7215
Wrzask pod niebiosa wzniósł się przeraźliwy;
Brzęk mieczy, ognia trzaskanie i syki,
Hymnem zniszczenia śpiewają ogromnym;
Góra się Turza jasnością oblała,
I Łyse wkoło stoją w ogniu Góry;
7220A niebo czarne, na niebie obłoki
Żeglują krwawe, że w pożarnym[1225] blasku
Gwiazdy pogasły. Na wysokiéj wieży
Stoi Świdrygiełł, Moskorzowski stoi,
7225A stary Polak klęczy z złożonemi
Rękoma na krzyż, modli się gorąco,
I łzy mu płyną po zwiędłych policzkach.
Nareście[1228] pożar przygasać zaczyna,
Dym tylko gęsty ku niebu się wznosi,
7230Głównie[1229] goreją w stos wielki zwalone,
Trzaskają mury w ogniu rozżarzone,
I jęki słychać i niemieckie krzyki,
Dokoła grodu, jakby wał széroki,
Ciała zabitych leżą usypane.
7235Niemcy je szarpią, jako krucy[1230] czarni;
Zasiedli w zgliszczach nad ogniem gasnącym;
A śmiech ich dziki do zamku górnego
Doszedł, aż zadrżał Moskorzowski stary.
Na czarnym koniu, z rozczochranym włosem,
7240Nagiemi ręki[1231], krwią spiekłą zlanemi,
Pędzi ku muróm Turzego Zamczyska
Jeździec od Niemców, a na długiéj włóczni
Chwieje, potrząsa bladą trupa głową,
Po niéj włos złoty spływa rozpuszczony,
7245Oczy otwarte, usta wykrzywione.
— To Korygiełło! — czarny jeździec woła. —
Patrzaj, Skirgiełło! brata twego głowa!
Patrz, stary Lachu! Tak poniesiem wasze! —
Aż Moskorzowski ukrył[1232] twarz rękoma,
7250A Skirgiełł, pieniąc, na ziemię się rzucił.
Straszny był ranek, gdy pobojowisko,
Trupem okryte, popiołem i gruzem,
Brzask oblał ranny, i z górnego grodu
Upadły oczy oblężonych na nie.
7255Na górnym grodzie zgiełk i niepokoje;
Niewielka siła Polaków została;
Skirgiełł dwór tylko ruski ma przy sobie.
Dwóch wodzów było. Na górze wyniosłéj
Zamek niewielki. Siły wycieńczone.
7260Wilno spłonęło, spłonął zamek dolny.
Znikąd odsieczy wyglądać, pomocy.
A wróg opasał, i szydząc, spoziera
Na gród, jak chłopcy na gniazdo ptaszęce,
Które, gdy zechcą, wezmą w swoje ręce.
7265I niechęć jeszcze dwóch wodzów niezgodnych
Przyszła ostatek odebrać nadziei.
Bo Moskorzowski, przez Jagiełłę dany,
Nie chciał Skirgiełły pijanych rozkazów
Słuchać. Skirgiełło próżno kark mu zginał,
7270Szalony, zamek przebiegał z drużyną,
Sam na nim panem. Ilekroć z dowódźcą[1233]
Zejdą się, kłótnia straszliwa wybucha.
Kniaź rozkazuje, a starzec nie słucha.
— Jam tutaj panem, nieposłuszny sługo!
7275Lub idź, lub moje wypełniaj rozkazy. —
Stary stał niemy. — Jagiełło mnie wsadził,
On moim panem. Zostanę, obronię,
Ani ztąd[1234] pójdę, póki on ode mnie
Nie weźmie władzy. — Dzień i noc się oba
7280Waśnią, a Niemiec do zamku szturmuje;
Działa na zgliszczach w długi rząd postawił,
Dzień i noc kule rzuca zapalone.
Mury się walą! Moskorzowski stoi,
Ludzi zachęca, wyłomy zapycha,
7285Ziemią nanosi, wory wełnianemi,
Gruzem i gliną; a gdy Niemcy zbliżą[1235],
To belki dachów ciska i kamienie,
Wrzątek im leje i smołę na głowy,
Jak psów ich pędzi od bramy zamkowéj;
7290Czy z tyłu idą, czy z przodu, czy wkoło
Opaszą zewsząd — starzec się podwaja:
Wszędzie go widać, jak po blankach leci,
I piersią zbrojną wyłomy zasłania.
Witold się wścieka, Niemiec zęby zgrzyta.
7295— Cóż to? zaklęta twierdza, niedobyta[1236]?
To gniazdo wróble na góry wierzchołku! —
I coraz silniéj szturmują — na próżno.
Na zgliszczach miesiąc, dwa, jątrząc się, leżą,
Aż tęskną obcym wojna być poczyna.
7300Próżno ich Witold prosi i zaklina.
Co dzień z nowemi hufcami odchodzą.
Mistrz Witoldowi rzekł: — Na próżno dłużéj
Stać tu. Wrócimy. Teraz w kraj pożeniem[1237],
Bo trzeba gości łupem przyjąć hojnym,
7305Krwią i pożarem nakarmić do syta. —
Obóz się ruszył. Witold się obraca
Ku zamku[1238], nie chce żegnać bez nadziei;
Okiem mu tylko rzucił — Do widzenia! —
XLVII
Zaledwie spoczęło wojsko Witoldowe,
7310Krzyżacy po zamkach znojny pot otarli,
I zbroje zrąbane na nowo przekuli,
I łuki nagięli, strzały zaostrzyli,
A wiosna się w gajach ozwała wesoła.
— Pod Wilno! pod Wilno! — znów Witold zakrzyczał. —
7315Pod Wilno! na Litwę! Mnie nie spać spokojnie,
Aż Litwę odbiorę, aż wezmę stolicę.
O! chodźmy znów, mistrzu! Patrz w okno — jaskółki
Latają pod okny, bociany klekoczą,
I orzeł pociągnął gdzieś w chmury wysoko.
7320Już wiosna — biegnijmy! już pora do boju! —
Znów wojsko krzyżackie od zamków się zbiera,
I bracia powstali z legowisk zimowych,
Przywdzieli szyszaki i miecze przypięli,
Świętą pieśń zanócą[1239], na konie wsiadają,
7325Z Witoldem na czele do Litwy ruszają.
Lecz nie tak im raźnie, bo liczba ich mniejsza.
Krzyżowcy za morza do domów wrócili.
Jagiełło tymczasem do Wilna poskoczył,
Gród wyższy umocnił, gród niższy otoczył
7330Nowemi osady, płotami, wałami,
I bramy nasrożył[1240], i działa rozstawił,
Skirgiełłę na Kijew[1241] zarządzać odprawił,
A Jaszka nad Wilnem dowódźcą posadził.
Jaszko z Oleśnicy, mąż młody i dzielny,
7335Sam jeden na zamku; i począł się pilnie
Zakrzątać obroną. Dzień i noc zasiłki[1242]
Zawożą, załogę wzmacniają, a zamki
Na nowo z popiołów i zgliszcza powstały.
Już czeka Krzyżaków, i pewien sam siebie
7340Wygląda na wieży, rychło się nagonią?
Ot szlakiem się cisną, ot obóz już kładą.
Lecz wprzódy się Jaszko uwinął, i miasto
W perzynę obrócił, by nie miał wróg dachu,
Od burzy osłony, lud wygnał na lasy;
7345Sam w zamkach szydersko[1243] śmieje się, patrzając,
Jak Krzyżak Krzywy Gród otoczył obozem,
Noc padła[1246]. — Niedługo mnichóm tu popasać! —
Rzekł Jaszko, i swoich przebudza[1247], szykuje;
7350W piérwszym śnie[1248] otworzył zamczysko, napada
Na obóz Witoldow[1249]. Zaledwie stróżowie
Znak dali pobudki, i ciężkich swych zbroi
Krzyżacy nie zwlekli, nie dosiedli koni,
Już Jaszko na karku, uciera się z niemi.
7355Noc całą walczyli. Nad świtem, gdy mnichy[1250]
Na konie się zwiedli i w zbroje ubrali,
On obóz rozbiwszy, do zamku ucieka.
Mistrz smutno, o brzasku, na pole pogląda,
Trupy swe policzył, popatrzał na mury.
7360— Ciągnijmy — rzekł — daléj. Na Wilno nie przyszła
Godzina. Dobędziem go poźniéj, Witoldzie! —
Na próżno go Witold zaklina, namawia,
Korzyści, widoki i sławę przedstawia.
On milczy, a wojsku ściągać się rozkazał.
7365Już obóz w milczeniu zwija się, Krzyżacy
Na konie usiedli, a Witold za niemi
Odciąga, klnąc mistrza, i oczy odwrócił.
— Raz jeszcze na próżno! raz może ostatni!
Lecz znowu powrócę, powrócę, zdobędę! —
7370
Odchodzą; lecz idą po Litwie płomieniem;
Nad Wilią Gród Nowy rozryli; nad Świętą[1251]
Zwrócą się, Wiłkomierz obegnać i palić;
A sioła po drodze, gdzie puste, zażegną[1252],
Gdzie lud jest, to w pęta, i gnają na Prussy[1253].
7375Aż przyszli nad Niemen. Nad Niemnem mistrz każe
Trzy zamki u brzegów swym ludzióm budować.
Trzy staną od granic zakonników straże,
By dawać znak mnichóm, gdzie wojnę gotować,
By ciągle na oku mieć Litwę, i szpony
7380Zapuszczać w nią głębiéj, i drzeć jéj wątrobę,
Co wiecznie odrasta, by zawsze ją zżerał.
Metemburg Witoldu[1254] mistrz w darze oddaje.
Dla niego, dla niego danina to licha!
On całéj chce Litwy, nie zamku jednego.
7385
Odeszli; a Wigand na nowe grodziska,
Wysłany przez Jaszka, z Lachami naciska;
Trwogą je obegnał, lecz z niczém powrócił;
A w drodze zachorzał, i trupem z wyprawy
Na Świętą Dolinę odpocząć przyjechał.
7390Dano znać Witoldu, że Wigand nie żyje,
Brat luby Jagiełły. On szepnął: — Czas zgody.
Skirgiełło w Kijewie, ja siędę na Wilnie.
Dość przecie paliłem, dość krwi już wylałem.
Czas za krew, pożogę, sięgnąć po zapłatę. —
XLVIII
7395
Kwitnie, jak róża w ogrodzie,
Jak nad Wilią lilje[1257] kwitną.
Nié ma równéj jéj w urodzie.
Złote kosy do nóg płyną,
7400Niebieskiemi błyska oczy,
Białe liczko zrumienione,
Usta uśmiechem rozwarte,
Ząbki jak kwiateczki białe,
A na czole ojca duma,
7405A w wejrzeniu dobroć matki.
Sława o niéj zapłynęła
Na moskiewski gród Wasila.
I Dymitrowicz wysyła
Do Witolda posły swoje,
7410Posły swoje, swaty, dary.
— Daj mi Zofję — ja ci bratem,
Ja ci będę sprzymierzeńcem. —
Xiążę Witold głową wzrusza,
Długo myśli, długo duma;
7415Aż rzekł posłóm: — Dobrze, zgoda.
Niechaj Wasil przyśle posły.
Dam mu Zofją[1258], i przymierze
Zawrzem z sobą na wiek wieków. —
Wstrząsł Jagiełło się na tronie;
7420Polskim panóm pobielały
Z strachu lica; siwe brody
Wzięli w ręce i dumali;
Powiedzieli Jagiełłowi[1259]:
— Zwołaj, Panie, brata twego,
7425Daj Witoldu[1260] Wilno, Litwę.
Niechaj Polsce hołd przysięże,
Niechaj wiernie trzyma z nami.
Zły na wroga, dobrym druhem,
Dobrym sprzymierzeńcem będzie. —
7430
I Jagiełło śle Henryka.
Henryk, mazowiecki xiążę,
Witoldowi dawno znany —
Kiejstutową córkę młodą,
Piękną Ryngalę zaswatał[1261].
7435I wesele zgotowano,
Zebrał Witold dla niéj wiano[1262];
Ale Henryk w dom powrócił,
Bracia Henryka obsiedli,
Narzucili suknię mniszą,
7440Serce chłodem obrzucili —
Henryk zabył[1263] narzeczonéj.
Teraz ku niéj Jagiełłowe
Znowu poselstwo go wiedzie.
Na malborski gród przybywa.
7445Tam wesele — Zofja młoda
Z włosem siedzi rozplecionym
Między dziewczęty kraśnemi[1264],
Jak w trawie fijołek[1265] wonny.
Matka płacze, kryje oczy,
7450Ojciec usiadł na uboczy[1266],
I podparty silną dłonią
Marzy o czémś, ani słucha
Jęku córki, dziewic śpiewu.
Wkoło światła jasno gorą[1268],
Chodzą krzyżowi rycerze,
Ruskie szepcą cóś bojary[1269].
7460Wtém drzwi na rozcież otwarły,
I wszedł Henryk w sukni mniszéj.
Nikł nie witał, nikt nie poznał.
On do Witolda podchodzi.
Dumném okiem kniaź go zmierzył,
7465Nie dał ręki, wzgardą wita.
— Cóż na zamek nasz was wiedzie?
Czyli[1270] pamięć umów dawnych,
Które dawno potargałeś? —
— Cicho, xiążę! — Henryk rzecze —
7470Nie tu miejsce, nie w biesiadzie,
O ważniejszych mówić sprawach.
Jestem na Zofij[1271] weselu.
Gdy zechcecie wiedzieć więcéj,
Wszak wielki zamek xiążęcy —
7475Inne miejsce na rozmowę
Znajdziem. Jam poseł Jagiełły. —
Na te słowa tajemnicze
Lica Witolda się palą;
Wstał, radość mu z oczów[1272] błyska,
7480Chodzi, obrzędy przyśpiesza,
Sam córkę sadza za stołem,
Sam przewodniczy biesiadzie.
A mistrz, widząc go wesołym,
Na karb zamężcia[1273] to kładzie.
7485I Anna, postrzegłszy, z cicha
Jego się szczęściem uśmiecha.
I Zofij[1274] oczy za łzami
Błysły tęsknemi uśmiechy,
Jakby matce dla pociechy,
7490Jakby ojcu na zapłatę,
Że szczęście, radość jéj wróży.
Jedna Ryngala nieśmiało,
Smutno siedzi w końcu stoła;
Rzuci okiem na Henryka,
7495Wzrok odwraca i unika,
By nie spotkać się z wejrzeniem.
On ją postrzegł — w jego sercu
Stary pożar się rozpalił,
Sukni swéj zapomniał mniszéj[1275],
7500Porwał puhar[1276], patrzy na nią,
Myśl gdzieś pędzi w młode kraje,
Znowu swaty jéj przysyła.
Lecz Ryngala spuszcza oko,
Łza na ręce z powiek spada.
7505— Można wiarołomnym wierzyć? —
Ale uczcie koniec szumnéj.
Witold żegna swoich gości,
Zofję w czoło pocałował,
Oddał matce. Matka z łzami
7510Do swych piersi przytuliła.
A! ostatni raz to może
Na dziewicze wiedzie łoże,
I uśpi ją snem dziecinnym,
Snem młodości, snem niewinnym,
7515Za którym jasne marzenia
Stoją ze skrzydły złotemi[1277],
W których świat w niebo się zmienia,
W których słodziéj niż na ziemi!
Henryk jeszcze stoi w sali,
7520Witold za ręce go chwyta.
— Chodź, mój gościu! — szepce cicho —
Chodź! chodź za mną! Ja chcę wiedzieć,
Z czém Jagiełło cię przysyła. —
Weszli w Witolda komnatę.
7525
Dom, Mężczyzna, AscetaNagie ściany, twarde łoże,
Skóra niedźwiedzia na ziemi,
Na ścianie na krzyż dwa miecze,
W środku ognisko niezgasłe,
Znicz — litewskim obyczajem,
7530Żadnych bogactw, ni wygody,
Gliniany kubek do wody,
Trąbka miedzią okowana[1278],
A dokoła biała ściana
Dymem ognia okopcona.
7535
Witold drzwi opatrzył, ściany,
Obszedł dokoła komnaty,
W okno wyjrzał, i na czaty
Sługę u sieni postawił.
— Mów! — zawołał — co mi niesiesz?
7540— Xiążę! jestem posłem zgody.
Dość już wojny, dość zniszczenia.
Jagiełło daje ci Wilno
I wielkoxiążęcą[1279] władzę.
Zerwiesz na zawsze z Zakonem,
7545Na wieczność Polsce przysiężesz[1280] —
Litwa twoja. Ty jéj chciałeś,
Dla niéj krew swoję[1281] i cudzą
Strumieniem szérokim lałeś.
Mów, czy poselstwo przyjmujesz? —
7550
Witoldowi głos drży w piersi.
— Xiążę! — rzecze — raz już drugi
Jagiełło takie śle posły.
Raz zerwałem już z Zakonem,
On obietnic nie dotrzymał.
7555Może znowu mnie uwodzi[1282]? —
— Słowo jego — słowo moje.
Idź i zabierz. Wilno twoje.
Oleśnicki ma rozkazy.
Dosyć ci zapukać w wrota. —
7560— Słowo! słowo! — zadumany
Witold wtórzył[1283]. — Marne słowo,
Kiedy słowa wiatr rozwiewa. —
— A więc karta? — Henryk rzecze —
Oto polskie są pieczęcie. —
7565— Karta! karta! — Witold znowu —
Kartóm głupcy tylko wierzą.
Trzy-m[1284] pieczęcią moją cisnął
Dla Zakonu, trzy zerwałem,
Gdym chciał zerwać, myślał zdradzić.
7570— Czegóż więcéj możesz żądać? —
— Władzy! Litwy! Wilna mego! —
— A więc śpiesz, i idź po niego. —
— Dobrze — cicho Witold rzecze. —
Słowo biorę, biorę kartę.
7575Lecz na Bogi nasze stare,
I na nową klnę się wiarę,
Jeśli król zawiedzie słowo,
Ja wskroś Polskę przejdę całą
I powrócę z jego głową,
7580Choćby mnie kosztować miało
Własną moję! — Pięścią cisnął[1285],
Zęby zgrzytnął, okiem błysnął.
Siadł, i rękę Henrykowi
Podał. Długo w noc się czarną
7585U ogniska ich rozmowa
Ciągnie, zrywa, rozpoczyna,
I rozżarza, i ucina.
Po północy kury[1286] piały,
Kiedy Henryk do komnaty
7590Wszedł i rzucił[1287] na posłanie.
Lecz sen powiek mu nie klei,
Bo wciąż przed nim, w wianku ruty,
Snuje się obraz Ryngali;
Zda się, słyszy głos jéj smutny,
7595I serce żywiéj mu bije.
— Mieć ją mogłem, mieć nie chciałem! —
W marach, mękach, sen żelazny
Ujął go w objęcia swoje.
A wciąż mary mu się snują
7600W weselnych rucianych wiankach,
Pieśni smutne w uszy biją;
Widzi siebie u ołtarzy,
Od ołtarza gdzieś wysoko
Idzie, idzie w trumnę czarną.
7605Z lewéj strony pieśń żałoby,
Z prawéj pieśń nócą[1288] weselną.
Słońce w okna zaświeciło,
Gdy się widzenie skończyło.
W podwórcu już pełno koni,
7610Wozy wiodą, znoszą skrzynie,
I wielbłądóm na ramiona
Jeźdźce[1291] w podróż się sposobią.
Środkiem Witold się przechadza,
7615Wszędzie spójrzy[1292], powié słowo,
Lud zwołuje i zgromadza.
Wtém mu Anna zajdzie drogę.
— Mężu! Panie! — rzecze cicho —
Czegoż dziecię tak ci prędko
7620Z twego domu w świat wyprawiać?
Dzień mi jeszcze, dzień daj jeden! —
— Dzień — nie; dwa dni, Anno moja!
My z nią jedziem, ja ją wiodę.
Każ sposobić swéj czeladzi. —
7625— Lecz tyś wczoraj nie wspominał?
Chciałeś długo posłów wstrzymać. —
— Wczoraj, Anno! wczoraj przeszło,
Przyszło dzisiaj. Rób, co każę. —
Poszła Anna. Mistrz mu drogę
7630Zaszedł. — Dokądże tak skoro? —
— Chcę me dziecko przeprowadzić.
Pora ciężka. Niech ucieka.
Poźniéj wiatry, poźniéj burze.
A Moskwa, wiész! o! daleka!
7635Wasyl niecierpliwie czeka.
Posły[1293] nawet mnie prosili,
Bym nie zwlekał jednéj chwili.
I wy, mistrzu, wy też z nami?
Dłużéj podzielcie gościnę[1294].
7640Ja na zamki moje jadę. —
— Jedźcie z Bogiem, jedźcie sami.
Mnie w Królewiec trzeba śpieszyć. —
— Cóż! dni kilka? — I dzień drogi. —
— Mamyż rozstać się tak prędko? —
7645— Prędko, prawda; nie na długo.
Powracajcie — czas nam w Litwę! —
— O! powrócę! jam gotowy!
Ludzi tylko więcéj zbiorę;
Algimunda ślę w Podlasie,
7650W Litwę wysyłam Małdrzyka;
Na Żmudzi matka żołnierzy
Kupi mi, wyśle tu do mnie.
Czekajcie mnie, mistrzu, zbrojno.
Wkrótce znów wyjdziemy w pole. —
XLIX
7655
Malborskie wieże na niebie czerniały,
Słońce świeciło. Witold piersią całą
Odetchnął; spójrzał[1295] na zamkowe ściany.
— Bądź mi zdrów, mistrzu! niewolo Zakonu!
Kłamstwo tak długie, upokorzeń tyle!
7660Przecież się z wami rozstanę na wieki,
I Litwa moja! jam na Wilnie panem!
Krwią-m[1296] się dowalczył serca u Jagiełły.
O! gdyby prędzéj usiąść na stolicy,
I cienióm ojca położyć na grobie
7665Czapkę xiążęcą[1297] i miecz mój skrwawiony! —
— Do Metemburga! — zawołał czeladzi. —
Wy jedźcie z xiężną i posły ruskiemi.
Moi zostaną. — Gdzie Witold prowadzi?
Na Ritterwerder. Serce już mu bije,
7670By pomścić swoich na Zakonie dzieci[1298].
On nie zapomniał niemowląt potrutych! —
— Na Ritterwerder! — Pod wrota podchodzi,
Trąbką zaśpiewa. Trąbka to im znana.
Dwa lata Witold był gościem Zakonu.
7675Więc most spuszczają. On do zamku wpada,
Ale nie gościem, wrogiem leci wściekłym.
— W pień ciąć załogę! — na swoich zakrzyknął.
Litwa się wali na bezbronnych braci.
Pełen podwórzec rannych i zabitych.
7680Co żyje, w zamku komnaty ubiega[1299].
Jedni się chronią, drudzy prą za niemi.
Na cztéry rogi pali się budowa[1300].
Mnichów wywlekli na brzeg Niemna, wiążą
Kamień u szyi, i w litewskich wodach
7685Topią! Za chwilę nic nie pozostało.
Wzgórze i zgliszcze! kupa tylko kości!
A Niemen płynie, jak płynął od wieka,
Choć w sine głębie sto trupów upadło!
Dwa dni, dwie nocy leci bez oddechu
7690Witold, po drodze woła lud do siebie,
Na Zakon jątrzy, podburza, wywodzi.
Wtém zbieg, niewolnik, za wojskiem przypada.
— Krzyżacy gonią! — Gonią! — Witold woła. —
— Za tobą, kniaziu! — On wojsko rozkłada;
7695Sam w lesie ciemnym ze swemi zasiada,
Gdzie błotem wązka[1301] ścieżka się przesuwa,
Długa a ciemna; z obu stron sosnowe
Stare się wznoszą litewskie olbrzymy;
I strumień wije, ziemię rwąc głęboko;
7700A trzęsawiska, zielonemi trawy
Jak śmieją usta fałszywego człeka!
Wpośród nich olchy i dęby wyrosły,
Między sosnami blady liść wyniosły;
7705Z drzewa ściętego pomost środkiem słany
Groblą się długą wciąż boru wywija.
Z obu stron grobli Witold się zasadził,
Drzewa podcina, odwróty[1304] zamyka,
Przód im odsłania i czeka w milczeniu.
7710Aż tentent[1305] kopyt słychać w oddaleniu.
Znać z ciężkich kroków, że krzyżackie konie
Żelazem zbrojnych w pole braci niosą.
Zmrok pada. Komtur w las puszczać rozkaże.
Lecz ledwie w lesie — drzewa chwiać[1306] poczęły,
7715Grad strzał się sypie, z tyłu ludzie zbrojni,
Z przodu sam Witold naciera na braci.
Padają rzędem, jak sznurem ciągnęli,
7720I krwią się Niemców nasyca szczęśliwa.
W zamkowym kościele
Śpiew wielki, zwycięzki[1311] o sklepienia bije,
Wieją w podwórcu chorągwie litewskie,
7725Otwarte bramy,
Domy otwarte,
Lud na ulice
Płynie ściśnięty,
Całą zalega
7730Świętą Dolinę.
Nie pogrzeb, nie stosy;
Weselny to obrzęd, obrzęd to radośny[1314].
Dzwony się z wieży odzywają tłumnie,
A głos im ludu wtóruje do śpiewu,
7735I światła płoną,
Kadzidła dymią.
Andrzéj Wasiło[1315]
Stał u ołtarza,
Witold na tronie
7740Siedzi wysokim.
Pod dachem złocistym
Jagiełło z Jadwigą, w złotogłów przybrani,
W koronach, z berły[1316] stanęli w milczeniu;
Dokoła polscy cisną się panowie.
7745Litwa zdumiała[1317]
Kościoł[1318] napełnia;
A na ołtarzu,
Kędy niedawno
Znicz płonął stary,
7750Kapłan mszą[1319] śpiewa.
Potém wziął z ołtarza
Koronę xiążęcą perłami naszytą,
Laskę xiążęcą, biały miecz błyszczący,
I świat[1320], zbawienia uwieńczony znakiem.
7755Witold poklęka[1321],
Głowę pochylił;
I starca ręka
Na jego skronie
Koronę kładnie[1322]
7760Z błogosławieństwem.
WładzaNa jego ramiona
Płaszcz rzucą szkarłatny, a w ręce marszałek
Miecz nagi daje, z słowy poważnemi[1323]:
— Oto miecz władzy nad ludami twemi.
7765Karaj[1324] nas, Panie!
Bądź sprawiedliwy;
A miłosierdzie
Niech w sercu twojém
Srogość hamuje,
7770Karę łagodzi! —
A potém mu laskę
Podają złocistą, i drugi mu rzecze:
— Panie! to godło łaski i pokoju.
Miecz niech na obce służy ci narody.
7775Nas rządź[1325] tą laską,
Sercem rządź twojém,
Słowem pokoju,
Łaski twéj słowem.
Więcéj łagodność
7780Sprawi, niż bojaźń. —
Siadł Witold na tronie.
I idą Litwini składać mu przysięgę;
Klękają, ręce pokładli na xięgę[1326],
Służyć mu wiernie zaklęli[1327] do zgonu.
7785Witold spoziera
Dumnie dokoła,
Berło podnosi,
Wstrząsa koroną,
Mieczem w powietrzu
7790Zamachnął jasnym.
I ozwą się śpiewy
Powstał Jagiełło, powstała królowa.
Dzwony się w mieście z wszystkich wież ozwały.
7795A Witold w duszy
Rzekł dumnie swojéj:
— Jam pan nad Litwą,
Jam pan nad wami!
Schylcie mi czoła,
7800Pokłoń się, ziemio! —
A Litwa się cała
Puszcze szumiały, rzeki zamruczały,
Kwiaty w dolinach pochyliły głowy.
7805Z morza[1333] do morza
Zadrżała ziemia,
Góry schyliły[1334],
Doliny wstrzęsły,
Ojcowskie duchy
7810W dłonie plasnęły.
Rauda
Głucho, spokojnie, nad Trockiém Jeziorem,
Szumią gdzieś lasy z liści obnażone,
Czernieje ziemia, a chmury się szare
Ciągną z zachodu, biegąc[1335] kędyś śpiesznie,
7815Z piersią deszczami i wiatrem nabrzękłą.
W powietrzu jęki, jak gdyby się duchy
Ozwały razem z powietrza i ziemi,
Jakby żywioły, kłócąc[1336], rozmawiały
Słowy smutnemi, głosy straszliwemi[1337].
7820
Głucho, spokojnie, nad Trockiém Jeziorem,
A wody jego w ciemnéj stoją szacie;
Gdzieniegdzie tylko fala podniesiona
Błyśnie, podbieży i u brzegu skona;
7825Białemi skrzydły[1340] jezioro zamiata,
To się podniesie w powietrze, to pada,
I ponad wodą sunie niespokojny.
U wrót zamczyska stoi straż litewska,
Wsparta na dłoniach, smutnym wzrokiem goni
7830Po czarnych lasach i po wyschłéj błoni[1341],
A słowem jedném nie zrywa milczenia.
Zda się, cóś cięży nad zamkiem, nad krajem.
Na niebie, ziemi, nad usty ludzkiemi[1342],
Smutek szaremi zawisnął skrzydłami,
7835Nad trocki ostrow[1343], nad litewskie grody.
A w zamku smutno także, pusto, głucho.
Czeladź, stąpając po krużgankach grodu,
Boi się głosem swym cichość przebudzić;
Miga, jak cienie, lub siada na ziemi
7840Na dłoniach sparta[1344]; płacze łzy gorzkiemi.
Nie ten to zamek, Kiejstuta dziedzina,
Gdzie sadził[1345] żonę, gdzie piérwszego syna
Dała Biruta, gdzie z zwycięztw[1346] się swoich
Cieszył, i rogi złocone nalewał,
7845Gdzie u ogniska druhów swych gromadził.
Mury obrosły smutkami i cierniem,
Z wierzchołka wieży wiatr zniszczenie głosi,
Szepcze cóś o niéj falami jeziora.
Chwila, a wszystko w prochy się rozleci,
7850I nie zostanie kamień na kamieniu,
Nic nie zostanie u ludów w wspomnieniu.
Czemuż tak cicho na trockiém zamczysku?
Czemu jesienny wiatr jęczy tak smutnie[1347]?
I ludzie płaczą? ognie niezatlone[1348]
7855Gasną w ogniskach, dymią zapomnione[1349]?
Patrzcie — ostatni bohatér na Litwie
W czarnéj komnacie, na boleści łożu,
Leży i czeka bezsilny skonania.
Witold to wielki, lecz nie Witold młody,
7860Którego oko dumą się i siłą,
Ufnością w sobie i męztwem[1350] świeciło;
Nie ten to Witold. Złamany walkami,
Z oczy zgasłemi, dłońmi bezsilnemi,
Blada twarz kością przegląda zpod[1351] skóry,
7865Czoło się zryło, policzki zaklęsły,
Usta zapadły, a pierś, niegdyś pełną
Marzeń, nadziei, teraz smutek wzdyma.
U jego łoża, młoda, druga żona[1352],
Z suchemi oczy, padła zamyślona;
7870Niepokój tylko widać na jéj twarzy,
Nié ma miłości, nié ma w niéj rospaczy[1353].
Stary Algimund klęczał u nóg pana,
Nogi całuje, na piersi rozgrzewa,
Łzami srébrzystą brodę swoję zlewa;
7875Widzi śmierć blizką[1354] nad Witolda głową,
A nie chce wierzyć w koniec bohatéra,
I jeszcze okiem w twarzy życia szuka,
Jeszcze się cieszy marami[1355] próżnemi.
Cicho — i lampa, co u łoża błyska,
7880W trzy twarze smutne światłem swojém pryska:
Oświeca razem Witoldową żałość,
Juljanny[1356] smutek, Algimunda boleść
W ciszy wieczornéj, którą wiatr jękami
Jakby pogrzebną[1357] śmierć śpiewał zawczasu,
7885Przerywa tylko. Słychać ciężkie tchnienie
Piersi rozbitéj starca bezsilnego.
Wtém szelest cichy — wzniosła się zasłona,
Zadrgała lampa, i wszedł kapłan stary,
Postawy męzkiéj[1358], rycerskiego lica,
7890Brwi namarszczonych; w żółtéj jego twarzy
Surowość patrzy, rozum beznamiętny,
Z dwóch oczu czarnych męztwo świeci dumne;
Lecz usta wyraz Chrystusa miłości
Złagodził, ujął i w uśmiech przegina.
7895
Spójrzał[1359] nań Witold i wstrząsł się, a oczy
Zamknął na chwilę; potém je otworzył,
Z dumą i gniewem skierował na mnicha,
Nie mogąc ręką, wzrokiem go odpycha,
On idzie; ani ulęknął[1360] się gniewu;
7900Słowo poszepnął i u łoża siada.
— Xiążę[1361]! — rzekł cicho — czas myśleć o duszy.
Dopóki życie niesie nas, jak fala,
Walczymy z życiem, lub nieść mu się dajem;
Lecz gdy nas fale do brzegu wyrzucą,
7905Spokojną myślą czas dumać o końcu.
A sprawy ziemskie w téj chwili ostatniéj
Widzim, jak piasku ziarna, co je dzieci
Sypią z uśmiechem, igrając, swawolne.
Czém wielkość świata? czém duma człowieka?
7910Gdy mu się zgonem przywiera powieka,
Marne igraszki, znikome to dzieje,
Któremi wielkie serce nie boleje.
Wszystko, co duszą, co sercem wstrząsało,
Zda się drobnostką. Boleści, roskosze[1362],
7915Ziarna to piasku na wieczności brzegu.
Xiążę! pomyślcie, konając, o duszy.
Po waszych ręku[1363] wiele krwi się lało,
Trzęśliście losem ludów, życiem ludzi.
Z twojéj wielkości cóż ci pozostało?
7920Boleść ostatnia! żal i zawiedzione
Nadzieje tylko! Nie myśl o koronie.
Chciałeś nad Litwą być królem i panem,
Byłeś — korony brakło twojéj skroni.
Walczyłeś z nami o błyskotkę marną,
7925Aż śmierć z téj walki wyniosłeś. O panie!
O! w chwili zgonu czém ci ta korona?
Patriota— Korona! — Witold krzyknął, wstając z łoża
Litwa — wyjęknął. — Umrę bez korony!
Umrę i Polsce zostawię dziedzictwo!
7930Litwę poddaną! Jam ją chciał mieć panią!
Jam chciał ją widzieć od morza do morza
Wielką, swobodną, niepodległą, silną!
Na trzy dni tylko dajcie, na godzinę
Koronę Litwy! Z śmiertelnego łoża
7935Wstanę i pójdę, i słupy zabiję,
Gdzie jéj granice; murem się odgrodzę
Od Polski waszéj. Przy litewskiém łonie
Polska pijawką, co z niéj krew wysysa.
Wiarę i język, ojców obyczaje,
7940Wszystko wyssała! i wyssie do reszty!
Nic nie zostanie, tylko cień wybladły
Bez sił i życia, jakim ja dziś jestem!
Przyjdzie zgon długi, ciężki, i na próżno
Zawoła śmierci. Będzie żyć musiała
7945Związana, ranna, bezsilna, zdeptana!
Korony! słuchaj, Zbigniewie[1364]! korony!
Na dwa dni dajcie! Niech ją mam na skroni!
Niech umrę tylko z tą myślą zwycięzką[1365],
Żem moję[1366] Litwę swobodną zostawił.
7950Potém rzucicie w błoto tę koronę,
Zedrzecie z głowy. Lecz dajcie na chwilę,
Korony dajcie! Niech na skroń ją włożę,
Niech ją poczuję chwilę i z nią skonam —
— Xiążę! — rzeki Zbigniew kardynał powolnie —
7955Próżne twe chęci. Walczyłeś mozolnie,
By Litwie twojéj wywalczyć koronę,
Ale na próżno. Nie teraz, o panie,
O niéj ci myśleć i o nią ci prosić.
Ty widzisz lepiéj, że chęć, co ci piersi
7960Napełnia, wrogóm[1367] twoim wyszła z głowy.
Polska i Litwa złączone na wieki.
Obu im siłę daje połączenie.
Rozerwij — obie bezsilne upadną.
Zygmunt chciał zguby, gdy tę myśl zatrutą
7965Rzucił ci w łono na ziarno niezgody.
Jednością stoją dwa wielkie narody.
Rozdziel je dzisiaj — jutro wróg napadnie,
Rozkraje w szmaty, i, jak Chrystusowe
Szaty u krzyża, rozegra je w kości.
7970Panie! czyż mało sławy ci, wielkości?
Ty wziąłeś Litwę zniszczoną, osłabłą,
Rzucasz ją wielką, silną i potężną,
Ty posunąłeś granice na Rusi,
Zatknąłeś słupy u Dniepru i Pontu[1368],
7975Tatarskich carów zmusiłeś hołdować!
Małoż ci jeszcze? Witoldzie! czyż mało? —
— Mało mi jeszcze! — Witold rzekł z zapałem. —
Nie to[1369] marzyłem, nie tego ja chciałem!
Maż[1370] wiecznie Litwa, jak wasza służebna,
7980Kraj szaty nosić za polską królową?
O! nie! Jam chciał jéj koronować skronie,
Płaszcz dać ramionóm[1371], berło dać jéj w dłonie,
I tron jéj złoty między morza dwóma[1372]
Postawić — próżno! odumrę[1373] służebną!
7985
Słuchaj — zawołał — słuchaj mnie, Zbigniewie!
Znasz ty me życie? znasz ty prace moje?
Wszystko to próżne! i zdrady, i boje,
I krew wylana strumieniem po ziemi,
I duma, która truła żywot cały.
7990
Słuchaj! Mnie oczy zagasną za chwilę
Na długą wieczność. A teraz przed niemi
Widzę — marami ciągnie życie całe,
Ofiary wszystkie, ofiar moich cienie,
7995Wszystko dla Litwy, wszystko za koronę,
Któréj w skonania, w zgonu nawet chwili
Wyście mi jeszcze dać pozazdrościli. —
Smutnie się Zbigniew uśmiechnął i rzecze:
— Xiążę! cóż by ci dodała korona? —
8000— Korona — życie — Witold mu przerywa —
Litwa potężna i Litwa szczęśliwa.
Słuchaj, biskupie! powiém[1376] życie całe,
Powiém ci moje życie, co się marnie
8005
Ojciec mój skonał z Jagiełły rozkazu,
Dzieci mi Krzyżak potruł niemowlęta,
A jam Jagielle podał rękę zgody,
A jam z Krzyżakiem trzy razy się bratał,
Bo w piersi mojéj jedna myśl gorzała,
8010Duszę objęła, głową zawładała[1379],
Nad całém życiem świeciła mi gwiazdą —
Litwę połączyć, Litwę wyswobodzić,
I wielkie państwo stworzyć ręką silną.
I jam pracował, jam trzykroć pod Wilno
8015Zdradą podchodził, jam krzyżackie tłumy
Na drogą ziemię prowadził z zniszczeniem,
Aż siadłem przecie na Olgierda tronie
I wziąłem Litwę w zakrwawione dłonie.
To nie był koniec. To życia początek.
8020Zdradziłem Zakon — powstał na mnie groźny,
Bracia Jagiełły poddać[1380] mi nie chcieli,
Ruś się zburzyła, Prussy[1381] całe wstały —
Jam stał i czekał. Swidrygiełł z Zakonem,
Skirgiełł się z Rusią na Litwę obalił,
8025Zniszczył mi włości, Podlasie wypalił,
Lud mój rozproszył, zamki mi wywrócił —
Jam cierpiał, walcząc; to wojną, to zgodą,
Nienasycone gardła im nalewał,
Bo jutro swoje odebrać spodziewał.
8030
Siadłem na tronie; lecz Olgierdowicze,
Dumni, że bracia Jagiełły, ni dani
Oddać, ni władzy mej uznawać chcieli.
Poszedłem na nich, Ruś podbiłem znowu,
Nowogród, Owrucz, Żytomierz zająłem,
8035Głowy-m[1382] ich zniżył i karków nagiąłem,
Jednym zabrałem, drugim dał dzielnice,
Jednych na drugich pchałem. Jak ostrego
Miecza się w boju używa, jam braci
Na braci użył, przyjaciół na wrogów.
8040A kiedy miecz się stępił w ciężkim boju,
Skruszyłem, by go nie podjął kto drugi.
Trucizną zginął Wigand brat Jagiełły,
Bo Wigand zasiąść miał na Litwy tronie;
Skirgiełł trucizną umiera w Kijewie[1383];
8045A kto zgotował obie? nikt z was nie wié.
Jam je zgotował, by dwóch nieprzyjaciół
Usunąć z drogi, Kijow[1384] Algimunda
Rękę mą prawą ujrzał na stolicy;
Nowogród wielki podbiłem méj włości;
8050Z Twerem przyjaźnią złączyłem, bym silniéj
Resztę mych wrogów i Zakon pożywał[1385].
I Bóg mi sprzyjał. Ledwie myśl zawzięta,
Ręka wzniesiona, już głowa ucięta.
Padały grody i padały głowy.
8055Braci Jagiełły zabiłem w okowy.
Świdrygiełł dumny niosł ciężkie kajdany,
I błagać poszedł Polski radne pany.
Jam Ruś przelatał z Jerzym Światosławem,
Z Hlebem się darłem, z Rezańskim Olegiem,
8060I panowanie rozszérzając Litwy,
Nad Don i Wołgę szedłem toczyć bitwy.
Dzikie Tatarów ordy twarzą padły,
Władzę uznały i karki pokładły
Pod nogi moje. Jam ich wiódł w niewolę,
8065Litewską kazał uprawiać im rolę.
Tysiące ludu z nadmorskiéj krainy,
Ze stepu przyszło siąść w litewskie lasy.
Carami Tatar[1386] rzucałem, jak dzieci
Kule rzucają, i miotałem niemi,
8070Puszczając wzajem, aby się własnemi
Zębami jedli, rękoma szarpali,
Za to mi co rok dań bogatą słali.
Widziało Wilno, jakem ręką moją
Czapki xiążęce na ich wkładał skronie,
8075Miecze im dawał, by swą krew toczyli.
Wszystko dla Litwy! i wszystko na próżno!
Pomnę, o, pomnę sromotne ofiary
I ciężkie boje. Nie zawsze zwycięzko[1387],
Często musiałem z pohańbioną twarzą
8080Uchodzić, ręką miecz ściskając próżno
I mówiąc w duszy: jutro mi nagrodzi.
Pomnę, nad Worsklą[1388] — skwarne było lato,
Polska się młodzież pod mój bok skupiła,
Szliśmy na Tatar, na Timur Kutłuka.
8085Stoim na stepie, słońce łby nam pali.
Po drugiéj stronie rzeki tabor leży,
W jarach, na wzgórzach, po wielkiéj równinie.
Timur mi posły[1389] z pytaniem przysyła;
— Dlaczego wojnę niesiesz w kraj ci obcy?
8090Czyliśmy kiedy twą Litwę niszczyli? —
Jam odpowiedział — Bóg mnie u kolebki
Naznaczył ręką na władzcę[1390] narodów.
Skłońcie mi głowy, lub idźcie w niewolę. —
Timur daninę dawał, jam odrzucił;
8095Przysłał podarki, popchnąłem je nogą.
I Tatar powstał z ślepiami czarnemi,
Rzekł: — Lepiéj umrzeć! — Pomnę bitwę srogą.
Z polską młodzieżą na Tatar idziemy.
Pierzchli, lecz kołem, jak siecią, nas biorą.
8100Plączą dokoła. Ledwiem z strasznéj rzezi
Uszedł do swoich, a orda rozlana,
Z brzegów wyszedłszy, Ruś mi pustoszyła.
Jam wszystko scierpiał[1391], za wszystko zapłacił.
Byłem nad morzem w tatarskiéj krainie,
8105Kędy słonemi jeziory nasiane
Stepy się ziemskie z stepem morza wiążą.
Z koniem do morza wjechałem i wody
Pod panowanie litewskie zająłem.
8110Wszystko na próżno! Klęski i zwycięztwa[1394],
Jedne ni drugie nie zmogły mnie przecie.
Padłem, wstawałem. Zwycięzcą-m[1395] nie spoczął,
Lecz szedłem daléj, szedłem bez ustanku,
I Litwy coraz szérzyłem granice,
8115Aby stanęła od Polski silniejsza,
Aby poczwarę, co jéj gryzła łono,
Mogła nawzajem za boki pochwycić,
W bok się jéj wpoić[1396] i krwią jéj nasycić.
Nareszcie przyszła chwila, com ją życiem
8120Okupił całém, i Zygmunt koronę
Litwy mi daje. Wstaje Polska cała,
Piersiami swemi ostatnie zwycięztwo[1397]
Zaparła, murem między mną, koroną,
Między mną, Litwą, stanęła i stoi.
8125Zbigniewie! padłem! Z namowy to twojéj!
Tyś w Łucku panów radnych na mnie burzył,
Tyś w Jagiełłowych piersiach pożar dmuchał.
Starzec bezsilny jak ojca cię słuchał.
Ciesz się — zwycięztwo twoje. Tyś mnie zabił!
8130Twoja to ręka serce z piersi staréj
Wyrwała chłodna, i drze bez litości!
Lecz słuchaj jeszcze! Myślisz, że w twéj Radzie
Pan twój ma, jak ty, czystych tylko ludzi?
O! nie! Jam waszych przekupił połowę
8135Za moje złoto; każde słowo wasze,
Każdy ruch w Polsce wiedziałem[1398], i głosy
Jam im poddawał. Wyście mi koronę,
Z głowy Jagiełły zdjąwszy, oddać chcieli.
Mnie nie korony waszéj, ale Litwie
8140Trzeba potęgi, potrzeba swobody.
Na trzy dni tylko dajcie mi koronę!
Litwo! o Litwo! jam ci oddał życie.
Wszystko dla ciebie święcone[1399] — stracone.
Trzy dni, Zbigniewie! na dzień daj koronę!
— Na trzy dni życia! — Witold się porywa. —
Bez niéj ja umrę. Daj ją, a żyć będę.
Ona uleczy, ona mnie odżywi.
8150Zbójco! Zbigniewie! oddaj mi koronę! —
Xiążę! — u zgonu myśli cię szalone
Porwały. Próżno! Coś stracił, nie wróci,
A życie leci, a śmierć nad twém łożem.
Bóg cię z rachunkiem na niebiosach czeka.
8155Czas jasném okiem rzucić w przeszłość ciemną,
Czas swoim wrogóm[1400] przewiny darować.
Xiążę! — i ukląkł — przebacz mnie piérwszemu!
Nigdy ja karku nie zgiąłem nikomu[1401],
Lecz przebaczenia proszę u skonania
8160Dla duszy twojéj, byś nie poszedł z świata
Z urazą w sercu i gniewem na duszy. —
Witold nań spójrzał[1402], na łoże opada,
Dwie łzy się spiekłe z oczu wydobyły,
Milczy, a twarz mu pobladła, rumieniec
8165Chwilę kwitnący, zagasnął pod łzami.
— Przebaczyć! — cicho rzecze — im przebaczyć!
W życiu-m[1403] nikomu nigdy nie przebaczył,
A ty chcesz, starcze, bym zabójcy, tobie,
Darował winę! O! nigdy! o! nigdy! —
8170
— Xiążę! na duszy nie czuję ja winy,
Dla ciebie tylko błagam przebaczenia.
Noc idzie, płyną liczone godziny,
Śmierć coraz bliżéj — niech w chwili ostatniéj
Z światem i ludźmi zgodzi uścisk bratni. —
8175
Wtém drzwi uchylą, i starzec się siwy
Wsuwa przed łoże. To Jagiełło stary.
Wszedł, naprzód w progu zastanowił[1404] trwożnie,
Ujrzał Zbigniewa i wzrokiem go bada.
Witold osłabłą wznosi z łoża głowę,
8180Rzucił oczyma w lice Jagiełłowe,
Rękę wyciągnął. — Bracie mój! o bracie!
Przebacz! — zawołał. (Piérwszy to raz w życiu
Wyrzekł to słowo). — Czuję, śmierć przychodzi.
Przebacz, jak ja wam mój zgon chcę przebaczyć!
8185Wyście zabili mnie — wy, Litwa, Korona. —
Słowa umarły, on upadł bezsilny.
Jagiełło płakał, a Zbigniew surowo
Powstał, i żonę przywodząc xiążęcą,
— Królu! — rzekł — Witold opiekę nad wdową
8190Oddaje tobie. Bądź ojcem sierocie. —
I Witold rękę wyciągnął gorącą.
— Bracie mój! pomnij na dziecięce lata!
W tym samym zamku myśmy je przebyli,
W tejże komnacie. Gdy Olgierd z Kiejstutem,
8195Ojcowie nasi, gnali się na Lachów,
My z tobą tutaj, u brzegów jeziora,
Biegli za ptakiem, pływali za kwiatem,
Szczęśliwe czasy! Co po jasnym ranku?
Skwarnych dniach burzy? My dziś starce oba!
8200Obu nas lata złamały i zgniotły,
Obu się ciężko życie dało w znaki!
Tyś brat mój zawsze, bądź Juljannie[1405] ojcem. —
Jagiełło milczał, ale ściskał rękę,
Okiem przyrzekał, i upadł na piersi
8205Brata Witolda.
— Bądź mi zdrów, Jagiełło!
Bądź zdrowa, żono! bądź, o Litwo, zdrowa,
Litwo! Korono! Litwo nieszczęśliwa!
Ja zamknę oczy, ty padniesz rozdarta.
8210O! ciężko myśleć, kraju mój, o tobie!
Ty się rozpadniesz, ty umrzesz mym zgonem! —
Wtém we drzwi wszystkie tłumami się cisną
Słudzy i czeladź, ostatni raz panu
Czołem uderzyć, rękę ucałować.
8215Płacz po komnacie, płacz po zamku szérzy.
Starcy na ziemię padają ze łkaniem.
I nagle cisza. Zbigniew wchodzi, w ręku
Niesie ostatni pokarm choréj duszy —
Z Bogiem przychodzi. Ciżba rozstępuje.
8220W milczeniu smutném kilka słów szemrało.
Dzwonek zadźwięczał, chory padł na łoże.
Spokojniéj teraz oko mu błyskało,
Piersi powolniéj, lżéj powietrze brały.
— Odsłońcie okno — rzekł — niech świat zobaczę,
8225I Litwę moję, i Trockie Jezioro,
Podnieście starca — niech raz jeszcze oko
Wzleci po górach, po lasach, po wodach,
Niech je pożegna, jak was pożegnało. —
Spadła zasłona, i noc widać ciemną;
8230Na tle jéj chmurném gwiazdy rzadkie płoną,
Migają, gasną; a Trockie Jezioro
Falami bije o milczące brzegi,
I krzyk pełedy[1406] w dali się rozlega.
8235
Schyliła, oczy zamknęły[1409] na wieki!
Gwiazda błyszcząca z niebios się zsunęła
I zgasła w dali na czarnych obłokach.
Przypisy
[1]
Pieśń trzecia i ostatnia — Pieśń trzecia została wydana w 1845 r., poprzedzona przez drugą (1843), a jeszcze przed pierwszą (1846). Numeracja pieśni podyktowana jest chronologią opisywanych zdarzeń: pierwsza, Witolorauda, dotyczy czasów mitycznych, druga, Mindows, rozgrywa się w XIII w., a trzecia, Witoldowe boje, w XIV i XV w. [przypis edytorski]
[13]
powiécie — wyrazy powiécie oraz dziécię zostały zrymowane ze słowem życie, ponieważ é mogło być wymawiane w sposób zbliżony do i bądź y. [przypis edytorski]
[15]
z ręku — dziś: z rąk (ręku jest dawną formą liczby podwójnej, o znaczeniu dwóch rąk). [przypis edytorski]
[32]
Bałtyku królowa po kochanku płacze — w mit. litew. Jurata (Jūratė, od litew. jūra: morze), bogini Bałtyku, zakochała się w rybaku, za co Perkun zniszczył jej bursztynowy pałac i pozbawił ją władzy. [przypis edytorski]
[33]
Praurma a. Prauryma (litew. Praurimė) — według XIX-wiecznego historyka T. Narbutta litewska bogini świętego ognia, jej istnienia nie potwierdzają inne źródła historyczne ani tradycja ludowa. [przypis edytorski]
[44]
zastali, zatrzymali (tu reg.) — dziś popr. forma 3 os. lm cz. przesz. r.nmos.: zastały, zatrzymały (w zdaniu Gdy mnie burza, gdy mnie chmury na morskim brzegu zastali i dzień cały zatrzymali). [przypis edytorski]
[49]
żmudzin — konik żmudzki, przedstawiciel rasy koni hodowanych na Żmudzi, niewielkich, ale silnych i wytrzymałych. [przypis edytorski]
[56]
nié ma — rym z imieniem Prauryma wskazuje tu na wymowę é pochylonego jak i: ni ma. [przypis edytorski]
[93]
Jaćwież — tu: bałtyckie plemię Jaćwingów, zamieszkujące w średniowieczu tereny między Niemnem a Wielkimi Jeziorami Mazurskimi (dziś terytorium płd.-zach. Litwy i polskiej Suwalszczyzny). Kraszewski, za Długoszem, przedstawia ich kulturę jako wzór męstwa i ducha bojowego. [przypis edytorski]
[100]
sinie — dziś popr. forma: sino (jeśli to przysłówek: świecą sino) a. sine (jeśli to przymiotnik: fale sine); siny może tu oznaczać ciemnoniebieski. [przypis edytorski]
[126]
Romnowe, częściej Romowe, litew. Romovė — miejsce kultu pogańskich Bałtów, gdzie pośrodku stał wielki dąb z wyobrażeniami trzech najważniejszych bogów; siedziba Krewe. Takich miejsc było na terenie Prus i Litwy kilka. [przypis edytorski]
[136]
czarne duchy się śmieli — dziś popr. forma 3 os. lm cz. przesz. r.nmos.: czarne duchy się śmiały. [przypis edytorski]
[138]
Mindows, Mindowe, dziś raczej Mendog, litew. Mindaugas (ok. 1200–1263) — wielki książę litewski, uważany za pierwszego króla Litwinów. [przypis edytorski]
[139]
Syn mścić śmierć ojca zrzucił suknie mnisze — syn porzucił życie zakonne, aby pomścić śmierć ojca; mowa o Wojsiełku, synu Mendoga (Mindowsa). [przypis edytorski]
[146]
Gedymin a. Giedymin, litew. Gediminas (ok. 1275–1341) — wielki książę litewski, ojciec m.in. Olgierda i Kiejstuta, dziadek Witolda i Jagiełły. [przypis edytorski]
[148]
Olgierd Giedyminowicz (ok. 1300–1377) — wielki książę litewski, syn Giedymina, ojciec m.in. Jagiełły. [przypis edytorski]
[149]
bułat — tu: miecz pochodzący z Persji lub Turcji, wykuty ze stali damasceńskiej. [przypis edytorski]
[173]
świetlica — tu: w dawnych dworach sala, w której toczyło się życie społeczne mieszkańców. [przypis edytorski]
[182]
Winrych Kniprode, właśc. Winrich von Kniprode (ok. 1310–1382) — wielki mistrz krzyżacki w latach 1351–1382. [przypis edytorski]
[183]
Wścieklem się dwakroć rzucał na psich synów — wściekle się dwa razy rzucałem na psich synów (wrogów). [przypis edytorski]
[185]
Eckersberg — dziś: Okartowo, wieś nad jeziorem Śniardwy w województwie warmińsko-mazurskim, powiat piski, gmina Orzysz. [przypis edytorski]
[210]
Danuta, właśc. Anna Danuta (ok. 1360 – ok. 1424 lub 1448) — księżna mazowiecka, żona księcia mazowieckiego Janusza, córka Kiejstuta. [przypis edytorski]
[224]
Johannisbergski gród — nieistniejący już zamek Johannisburg wzniesiony w 1344–45 na terenie obecnego miasta Pisz w woj. warmińsko-mazurskim, nad jeziorem Roś. [przypis edytorski]
[226]
jutrznia — w katolicyzmie modlitwa odmawiana w klasztorach przed wschodem słońca. [przypis edytorski]
[244]
wielkiem „Łado” zawrzasła — wzniosła wielki okrzyk, krzyknęła głośno „łado!”; Łado a. Łada — domniemane bóstwo słowiańskie, wymieniane przez chrześcijańskich kronikarzy jako bóstwo wojny (męskie) lub płodności (żeńskie); dziś badacze powątpiewają w autentyczność tych przekazów. [przypis edytorski]
[247]
Kollin — Johann Collyn a. Jan Collint lub Collin, prokurator (niższy urzędnik krzyżacki) na zamku w Piszu; dwukrotnie uległ Kiejstutowi: w 1361 i 1366. [przypis edytorski]
[250]
nieszowski — dziś: nieszawski; w Nieszawie od XIII w. znajdował się gród krzyżacki. [przypis edytorski]
[256]
pokrewny — dziś: krewny; dawniej uważano, że zostając ojcem chrzestnym, wchodzi się do rodziny, podobnie jak przez małżeństwo. [przypis edytorski]
[266]
wrogóm — dziś popr. forma C. lm: wrogom; wrogóm się ostoi — dziś: od wrogów się obroni. [przypis edytorski]
[267]
puszczał na drugich ogarem — szczuł jednego na drugich jak psa myśliwskiego. [przypis edytorski]
[268]
zwycięzać — prawdopodobnie pomyłka w druku źródła; dziś popr. pisownia: zwyciężać. [przypis edytorski]
[287]
wgłąb' — dawna pisownia, z zaznaczoną miękkością końcowego b; dziś popr.: w głąb. [przypis edytorski]
[294]
Jawnut, dziś raczej Jawnuta, litew. Jaunutis (ok. 1305–1366) — jeden z ośmiu synów Giedymina, brat Olgierda i Kiejstuta. Miał zostać następcą ojca i przejąć Wilno, ale bracia pokonali go, a władcą Litwy został Olgierd. Jawnuta przyjął prawosławie, licząc na pomoc władców ruskich w odzyskaniu władzy, ale ostatecznie wrócił na Litwę i osiadł w majątku, wyznaczonym mu przez braci. [przypis edytorski]
[298]
z Tatar — od Tatarów, z ziemi tatarskiej. Litwa graniczyła w XV w. z tatarskim Chanatem Krymskim na terenie dzisiejszej Ukrainy. [przypis edytorski]
[344]
kto pod nią schował, kto pod nią urodził — dziś oba czasowniki zwrotne: schował się, urodził się. [przypis edytorski]
[348]
jak król ów bajeczny przerabia na złoto — nawiązanie do mitu gr. o frygijskim królu Midasie, dla którego wymarzona zdolność zamiany w złoto dotkniętych przedmiotów okazała się ostatecznie przekleństwem. [przypis edytorski]
[351]
czekając z pokłony — czekając z pokłonami, tj. wstrzymując się z przekazaniem pozdrowień (matce). [przypis edytorski]
[367]
jastrząb' — dawna pisownia, z zaznaczoną miękkością końcowego b; dziś popr.: jastrząb. [przypis edytorski]
[377]
Łysą Górę — dziś: Góra Trzech Krzyży a. Góra Trzykrzyska; wcześniej także Krzywa Góra. [przypis edytorski]
[380]
Juljanna, właśc. Julianna twerska (ok. 1325–1392) — córka księcia twerskiego Aleksandra, druga żona Olgierda Giedyminowicza, matka Jagiełły. Była chrześcijanką; wg legendy ufundowała cerkiew ku czci męczenników chrześcijańskich Jana, Eustachego i Antoniego straconych w 1347 r. za przyjęcie prawosławia. [przypis edytorski]
[383]
Dymitr, właśc. Dymitr Doński (1350–1389) — wielki książę moskiewski i włodzimierski, święty kościoła prawosławnego. [przypis edytorski]
[391]
Michał Twerski, Michał Aleksandrowicz (1333–1399) — książę twerski od 1368, wielki książę twerski od 1382; brat Julianny, drugiej żony Olgierda Giedyminowicza; wuj Jagiełły. [przypis edytorski]
[392]
Światosławu — tak w źródle, prawdopodobnie pomyłka, powinno być: Światosław (tak sugeruje rytm wiersza). [przypis edytorski]
[393]
Drucki, właśc. Dymitr Starszy Olgierdowic (1320–1399) — książę drucki i wielki książę trubecki, jeden z synów Olgierda Giedyminowica. [przypis edytorski]
[394]
Andrzéj Połocki, Andrzej Garbaty a. Andrzej Olgierdowic (1319–1399) — książę połocki, starszy przyrodni brat Jagiełły. [przypis edytorski]
[395]
Lubart Dymitr Giedyminowicz (ok. 1313 – przed 1386) — syn Giedymina, książę połocki, włodzimierski i halicki. [przypis edytorski]
[399]
brat Michał, właśc. Koriat Michał Giedyminowicz (ok. 1307 – ok. 1365) — jeden z synów Giedymina, książę Nowogródka. [przypis edytorski]
[401]
z wiatry na skrzydła się mienia — zamienia się z wiatrami na skrzydła, tj. bardzo szybka. [przypis edytorski]
[404]
nie ma — taka pisownia w tym miejscu w wydaniu źródłowym; rym (trzyma) świadczy jednak o wymowie z é pochylonym: nié ma. [przypis edytorski]
[405]
Góra Pokłonna — pot. Pokłonka, wzniesienie kiedyś daleko poza granicami miasta, obecnie w centrum Moskwy, na terenie Parku Zwycięstwa. [przypis edytorski]
[414]
Krewiczanie a. Krywicze — plemię wschodniosłowiańskie, zamieszkujące w średniowieczu tereny dzisiejszej Białorusi lub zach. Rosji. [przypis edytorski]
[417]
Elżbieta, tj. Elżbieta Łokietkówna (1305–1380) — siostra Kazimierza Wielkiego, regentka Polski po jego śmierci. Żona króla Węgier Karola Roberta, matka węgierskiego i polskiego króla Ludwika Węgierskiego, babka królowej polskiej Jadwigi. [przypis edytorski]
[429]
chrześcijaninem — tu w źródle pisownia: chrześcianinem. Rytm wiersza sugeruje, że wyraz ten w tym miejscu należy wymawiać jako czterosylabowy: chrześć-ja-ni-nem. [przypis edytorski]
[438]
Lubart Dymitr Giedyminowicz (ok. 1313 – przed 1386) — syn Giedymina, książę połocki, włodzimierski i halicki. [przypis edytorski]
[439]
Jawnut, dziś raczej Jawnuta, litew. Jaunutis (ok. 1305–1366) — jeden z ośmiu synów Giedymina, brat Olgierda i Kiejstuta. Miał zostać następcą ojca i przejąć Wilno, ale bracia pokonali go, a władcą Litwy został Olgierd. Jawnuta przyjął prawosławie, licząc na pomoc władców ruskich w odzyskaniu władzy, ale ostatecznie wrócił na Litwę i osiadł w majątku, wyznaczonym mu przez braci. W momencie śmierci Olgierda nie żył już od 11 lat. [przypis edytorski]
[458]
Słupy rozstawne, do słupów młodź goni, zdobywa pieniądz i zbroje — opis rytualnych turniejów, związanych z obrzędami pogrzebowymi w daw. Litwie. [przypis edytorski]
[463]
Gdzie twe ojce, gdzie twe Bogi — tj. tam, gdzie twoi ojcowie i gdzie twoi bogowie. [przypis edytorski]
[470]
Dawid — być może mowa o Giliginie, księciu wileńskim z XIII w., który ochrzcił się i przyjął imię Dawid. [przypis edytorski]
[473]
Andrzej, właśc. Andrzej Garbaty a. Andrzej Olgierdowic (1319–1399) — książę połocki, starszy brat Jagiełły. [przypis edytorski]
[495]
Orda — państwo mongolsko-tatarskie. W XIV w. wasalami zależnymi od władcy Ordy byli m.in. książęta ruscy, w tym wielki książę moskiewski. [przypis edytorski]
[500]
salamandra — dawniej wierzono, że salamandry potrafią przeżyć w ogniu, a nawet, że się w ogniu rodzą. Dziś płazy te objęte są w Polsce ochroną. [przypis edytorski]
[545]
Narymundowicz — jeden z synów Narymunta Gleba (1300–1348), brata Olgierda: Michał, książę piński lub Aleksander, książę Bełzu, lub Patrycy, książę Starodubowski. [przypis edytorski]
[568]
Daug, właśc. Daugi a. Dougi, litew. Daugai — miasto położone ok. 80 km na płd. zachód od Wilna. [przypis edytorski]
[596]
Antokol — dziś dzielnica Wilna, położona na lewym brzegu rzeki Neris, kilka kilometrów na płn. wschód od historycznego grodu wileńskiego. [przypis edytorski]
[624]
chrześcijan — tu w źródle pisownia: chrześcjan. Rytm wiersza sugeruje, że wyraz ten w tym miejscu należy wymawiać jako dwusylabowy: chrześć-jan. [przypis edytorski]
[638]
nié ma litości, jak mnie jéj nie było — nie ma litości (dla ciebie), jak dla mnie jej nie było. [przypis edytorski]
[646]
Jagielle dać xięztwo i władzę utracić — tj. Jagiełłó powinien oddać księstwo i utracić władzę. [przypis edytorski]
[669]
martwa upadła — faktycznie Maria Olgierdówna po śmierci Wojdyłły wyszła za mąż za księcia Dawida horodeckiego. [przypis edytorski]
[670]
ani (…) mogą — dziś: nie mogą; w tym zdaniu: (nawet) słowa Witolda nie mogą go wytrącić z odrętwienia. [przypis edytorski]
[677]
wejrzenia (…) skinienia (…) czatował — czekał na każde spojrzenie i skinienie. [przypis edytorski]
[688]
Hanul Nakiemna — Hanul z Rygi, namiestnik Wilna 1382-1387; w trakcie konfliktu między Jagiełłą a Kiejstutem oddał Wilno królowi: później zaufany doradca Władysława II Jagiełły i Skirgiełły. [przypis edytorski]
[698]
rękę ci tylko ściągnąć już po niego — wystarczy, że wyciągniesz po nie rękę. [przypis edytorski]
[741]
pośpiesza z gałęzią — nadchodzi z symbolem poselstwa, zawieszenia broni; w późniejszych wiekach zamiast gałęzi zaczęto używać białej chorągwi. [przypis edytorski]
[760]
bojarów dziesięciu ciekawie patrzą szyderskiemi oczy — dziś popr.: dziesięciu bojarów ciekawie patrzy szyderczymi oczami. [przypis edytorski]
[764]
gołąb' — dawna pisownia, z zaznaczoną miękkością końcowego b; dziś popr.: gołąb. [przypis edytorski]
[771]
wgłąb' — dawna pisownia, z zaznaczoną miękkością końcowego b; dziś popr.: w głąb. [przypis edytorski]
[789]
wgłąb' — dawna pisownia, z zaznaczoną miękkością końcowego b; dziś popr.: w głąb. [przypis edytorski]
[816]
mistrz — tu: Konrad Zöllner von Rotenstein, wielki mistrz krzyżacki w latach 1382–1390, następca Winrycha de Kniprode. [przypis edytorski]
[820]
Zofja Witoldówna (1370–1453) — córka Witolda i Anny, od 1391 r. żona Wasyla I Rurykowicza, wielkiego księcia moskiewskiego. [przypis edytorski]
[827]
Mindows, Mindowe, dziś raczej Mendog, litew. Mindaugas (ok. 1200–1263) — wielki książę litewski, uważany za pierwszego króla Litwinów. [przypis edytorski]
[831]
xiążę olszańskie — dziś popr.: książę olszański; popr. forma B. lp: księcia olszańskiego. [przypis edytorski]
[834]
rzadkie rdzawe szablice — tj. szable występują nieczęsto w ich uzbrojeniu i są niskiej jakości. [przypis edytorski]
[857]
chrześcijańskiego — tu w źródle pisownia: chrześciańskiego. Rytm wiersza sugeruje, że wyraz ten w tym miejscu należy wymawiać jako czterosylabowy: chrześć-jań-skie-go. [przypis edytorski]
[863]
chrześcijan — tu w źródle pisownia: chrześcian. Rytm wiersza sugeruje, że wyraz ten w tym miejscu należy wymawiać jako dwusylabowy: chrześć-jan. [przypis edytorski]
[870]
kościołek (…) Marii na Piaskach — kościół O.O. Franciszkanów NP Marii „na Piaskach”, jedna z najstarszych świątyń Wilna. [przypis edytorski]
[879]
gwardjan — dziś popr. pisownia: gwardian, przełożony klasztoru franciszkanów. [przypis edytorski]
[911]
Pomszczę dzieci wam na głowie — wasza śmierć będzie zemstą za śmierć dzieci. [przypis edytorski]
[916]
chrześcijan — tu w źródle pisownia: chrześcian. Rytm wiersza sugeruje, że wyraz ten w tym miejscu należy wymawiać jako dwusylabowy: chrześć-jan. [przypis edytorski]
[918]
chrześcijański — tu w źródle pisownia: chrześciański. Rytm wiersza sugeruje, że wyraz ten w tym miejscu należy wymawiać jako trzysylabowy: chrześć-jań-ski. [przypis edytorski]
[921]
chrześcijański — tu w źródle pisownia: chrześciański. Rytm wiersza sugeruje, że wyraz ten w tym miejscu należy wymawiać jako trzysylabowy: chrześć-jań-ski. [przypis edytorski]
[922]
chrześcijański — tu w źródle pisownia: chrześciański. Rytm wiersza sugeruje, że wyraz ten w tym miejscu należy wymawiać jako trzysylabowy: chrześć-jań-ski. [przypis edytorski]
[931]
Słodko Jagielle brzmi w uszach ta mowa, choć z rzadka polskie może złapać słowa — językiem kancelarii Wielkiego Księstwa Litewskiego był starobiałoruski, bardzo zbliżony do średniowiecznej polszczyzny, książęta litewscy utrzymywali też bliskie stosunki z książętami ruskimi, więc Jagiełło najprawdopodobniej rozumiał dobrze język polski. [przypis edytorski]
[941]
Stanisław Święty, właśc. Stanisław ze Szczepanowa (ok. 1030–1079) — biskup krakowski za czasów Bolesława II Śmiałego, skazany na śmierć przez tego króla za zdradę; święty Kościoła katolickiego. [przypis edytorski]
[944]
Warneńczyk, Władysław Warneńczyk (1424–1444) — syn Jagiełły, król Polski w latach 1434–1444, król Węgier od 1440 r. [przypis edytorski]
[945]
Kaźmierzowie — Kazimierz IV Jagiellończyk (1427–1492), najmłodszy syn Jagiełły, wielki książę litewski od 1440 r. i król Polski od 1447 r., oraz jego syn, królewicz Kazimierz (1458–1484), święty Kościoła katolickiego. [przypis edytorski]
[946]
Alexander, właśc. Aleksander Jagiellończyk (1461–1506) — syn króla Kazimierza Jagiellończyka, wielki książę Litwy od 1492 r. i król Polski w latach 1501–1506. [przypis edytorski]
[947]
Zygmunty — polscy królowie Zygmunt Stary (1467–1548) i Zygmunt August (1520–1572). [przypis edytorski]
[949]
Elżbieta królowa, tj. Elżbieta Łokietkówna (1305–1380) — siostra Kazimierza Wielkiego, regentka Polski po jego śmierci. Żona króla Węgier Karola Roberta, matka węgierskiego i polskiego króla Ludwika Węgierskiego, babka królowej polskiej Jadwigi. [przypis edytorski]
[1002]
Wasiłło, Andrzéj Wasiło — Andrzej z Krakowa a. Andrzej Polak, pierwszy biskup wileński (od 1386 r.). [przypis edytorski]
[1008]
chrześcijan — tu w źródle pisownia: chrześcian. Rytm wiersza sugeruje, że wyraz ten w tym miejscu należy wymawiać jako dwusylabowy: chrześć-jan. [przypis edytorski]
[1016]
Mindows, Mindowe, dziś raczej Mendog, litew. Mindaugas (ok. 1200–1263) — wielki książę litewski, uważany za pierwszego króla Litwinów. [przypis edytorski]
[1021]
dziecki (daw.) — urzędnik, pomagający księciu w obowiązkach sądowniczych; egzekutor, komornik. [przypis edytorski]
[1022]
jastrząb' — dawna pisownia, z zaznaczoną miękkością końcowego b; dziś popr.: jastrząb. [przypis edytorski]
[1028]
Na każdy piorun wykrzyk wtórował — każdemu piorunowi towarzyszył okrzyk (ucztujących); uczta Skirgiełły porównywana jest do nieokiełznanej, niszczącej burzy. [przypis edytorski]
[1037]
wzniosła na łapy — dziś: wzniosła się na łapy, tj. stanęła pionowo, na dwóch łapach. [przypis edytorski]
[1079]
obraz Boga, sześcią skrzydeł strojny — Krucyfix o sześciu skrzydłach nie jest wcale wynalazku Autora; podobne ze średnich wieków exystują. (Przypis Wydawcy). [przypis redakcyjny]
[1137]
Białogród — miasto nad limanem Dniestru, dziś Biłgorod-Dnistrovśkyj na terytorium płd.-zach. Ukrainy; w starożytności kolonia grecka i rzymska, potem miasto bizantyjskie, w XIII w. tatarskie. [przypis edytorski]
[1165]
Kamieniec, daw. Kamieniec Litewski, (brus. Камянец) — miasto w dzisiejszej zachodniej Białorusi. [przypis edytorski]
[1181]
z wschodniej przyszłe ziemi olbrzymów plemie w bursztynowych brzegach usiadło — mity litewskie. [przypis edytorski]
[1191]
rybitw biały — tu: ptak polujący na ryby, prawdopodobnie rybitwa a. rybołów. [przypis edytorski]
[1193]
sparły się wojska — wojska oparły się o siebie, tj. zderzyły się, starły się. [przypis edytorski]
[1210]
chrześcijańską — tu w źródle pisownia: chrześciańską. Rytm wiersza sugeruje, że wyraz ten w tym miejscu należy wymawiać jako trzysylabowy: chrześć-jań-ską. [przypis edytorski]
[1262]
wiano (daw.) — ślubny dar męża dla żony, zabezpieczenie posagu. Tu niejasne: czy chodzi o posag, który Witold zgromadził dla córki, czy może zebrał oznacza tu dostał. [przypis edytorski]
[1264]
dziewczęty kraśnemi — dziś popr. forma N. lm: krasnymi (tj. ładnymi) dziewczętami. [przypis edytorski]
[1294]
podzielić gościnę — tu: skorzystać z gościnności; Witold namawia mistrza, żeby został w jego zamku. [przypis edytorski]
[1298]
pomścić swoich na Zakonie dzieci — zemścić się na Zakonie za śmierć swoich dzieci. [przypis edytorski]
[1309]
Łado a. Łada — domniemane bóstwo słowiańskie, wymieniane przez chrześcijańskich kronikarzy jako bóstwo wojny (męskie) lub płodności (żeńskie); dziś badacze powątpiewają w autentyczność tych przekazów. [przypis edytorski]
[1315]
Andrzéj Wasiło — Andrzej z Krakowa a. Andrzej Polak, pierwszy biskup wileński (od 1386 r.). [przypis edytorski]
[1320]
świat zbawienia uwieńczony znakiem — insygnium, symbol władzy, zwany jabłkiem królewskim. [przypis edytorski]
[1337]
słowy smutnemi, głosy straszliwemi — dziś popr. forma N. lm: smutnymi słowami, straszliwymi głosami. [przypis edytorski]
[1363]
po waszych ręku — dziś popr.: po waszych rękach; ręku jest dawną formą liczby podwójnej, o znaczeniu dwóch rękach. [przypis edytorski]
[1364]
Zbigniew — Zbigniew Oleśnicki (1389–1455), biskup krakowski, pierwszy kardynał narodowości polskiej, doradca Władysława II Jagiełły i Władysława III Warneńczyka; przeciwny koronowaniu Witolda. [przypis edytorski]
[1403]
w życiu-m nikomu nigdy nie przebaczył — w życiu nikomu nigdy nie przebaczyłem. [przypis edytorski]
Bezpieczne płatności zapewniają:
Dane do przelewu tradycyjnego:
nazwa odbiorcy
Fundacja Wolne Lektury
adres odbiorcy
ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125, 00-514 Warszawa
numer konta
75 1090 2851 0000 0001 4324 3317
tytuł przelewu
Darowizna na Wolne Lektury + twoja nazwa użytkownika lub e-mail
wpłaty w EUR
PL88 1090 2851 0000 0001 4324 3374
Wpłaty w USD
PL82 1090 2851 0000 0001 4324 3385
SWIFT
WBKPPLPP
Proszę czekać...
Słuchaj od tego miejsca
