Walka przeciw zaborcy to nie tylko bój z bronią w ręku.
Rota Marii Konopnickiej została napisana w 1908 roku na znak protestu wobec postępującej germanizacji w zaborze pruskim. Tytuł nawiązuje do przyrzeczenia — rota to tekst uroczystej przysięgi, w tym wypadku: składanej ojczyźnie przez Polaków. Pod względem przynależności do gatunków literackich dzieło to jest pieśnią: utworem lirycznym o podniosłym tonie, opisującym najszlachetniejsze uczucia. Rotę tworzą cztery pięciowersowe strofy, a każda z nich zakończona jest zaczerpniętym z religii chrześcijańskiej zawołaniem do Najwyższego: „Tak nam dopomóż Bóg”. Zabieg ten sprawia, że utwór przywodzi na myśl modlitwę.
Podmiotem lirycznym w pieśni Konopnickiej są zjednoczeni Polacy broniący swej polskości — podmiot wypowiada się w pierwszej osobie liczby mnogiej. Głównym motywem Roty jest miłość do ojczyzny i przekonanie, że tworzą ją ludzie, a nie narzucone przez zaborców granice, dlatego Polska będzie trwała wiecznie. Utwór przekazuje wiarę, że siłą Polaków jest ich niezachwiana tożsamość narodowa. Maria Konopnicka w tekście Roty nawiązuje do wojny między Polską a zakonem krzyżackim i słynnej bitwy pod Grunwaldem — wielkiego triumfu wojsk polsko-litewskich. Przypomnienie tego wydarzenia ma na celu pokrzepienie serc rodaków. Tekst Konopnickiej nawołuje ich, by nie porzucali nadziei na to, że ich los się odmieni. Zawiera też przekonanie, że Polacy są wspierani przez Boga, a głęboka wiara ma dodać im sił w walce o lepsze jutro.
W Rocie występują dwaj uogólnieni bohaterowie: Polacy i Niemcy. Polacy są przedstawieni jako odważni, walczący o niepodległość swego ukochanego kraju, przelewają krew w obronie ojczystej ziemi i języka. Obraz Niemców zbudowany jest na zasadzie przeciwieństwa i przeciwstawienia: cechuje ich brutalność i zachłanność, zagarniają obce tereny i germanizują ich mieszkańców. Głównym celem zaborców jest eliminacja wszelkich przejawów polskości.
W utworze Marii Konopnickiej można dostrzec motywy legendarne i literackie. Nawiązanie do opowieści o początkach dynastii Piastów stanowi sformułowanie „królewski szczep piastowy” oznaczające cały naród, również lud polski, ponieważ protoplastą rodu pierwszych władców państwa miał być według legendy prosty człowiek, Piast Kołodziej. Natomiast deklaracja: „Pójdziem, gdy zabrzmi złoty róg” to wykorzystanie motywu znanego z Wesela Stanisława Wyspiańskiego: złotego rogu, który stał się symbolem wezwania do narodowowyzwoleńczej walki.
Dzieło po raz pierwszy zostało opublikowane w ocenzurowanej formie w częściach w tygodniku dla kobiet „Głos Wielkopolanek” (w numerach 21–23 wydanych w sierpniu i wrześniu 1908 roku). Maria Konopnicka wysłała redakcji tekst Roty na znak poparcia protestu kobiet w Poznaniu, który odbył się w związku z wprowadzeniem ustawy o wywłaszczeniu oraz zmianami warunków organizacji zebrań i stowarzyszeń. W całości i bez modyfikacji utwór po raz pierwszy ukazał się w „Gwiazdce Cieszyńskiej” (w numerze 90 z 7 listopada 1908), a następnie w krakowskiej „Przodownicy”.
W styczniu 1910 roku muzykę do trzech zwrotek utworu skomponował Feliks Nowowiejski — tym samym Rota stała się jedną z najważniejszych pieśni patriotycznych w historii Polski. Hymn został wykonany przed publicznością 15 lipca 1910 przy okazji odsłonięcia pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie, w pięćsetną rocznicę bitwy pod Grunwaldem. Chórem dyrygował sam Nowowiejski. W wydarzeniu tym uczestniczył Ignacy Paderewski — fundator pomnika.
O znaczeniu Roty w historii i kulturze Polski świadczy fakt, że po odzyskaniu niepodległości rozważano wybór utworu Marii Konopnickiej na oficjalny hymn państwowy.
Wiersz należy do zbioru rekomendowanych lektur uzupełniających.
