Spis treści

Łzy: 1
Miłość: 1
Ofiara: 1
Omen: 1
Proroctwo: 1 2
Sława: 1
Śmierć: 1
Śpiew: 1
Wiadomość: 1
Władza: 1
Wojna: 1
Wódz: 1
Żołnierz: 1 2 3 4

Uwspółcześnienia:

Pisownia łączna/rozdzielna: niema -> nie ma, w pół -> wpół, nademną -> nade mną, przedemną -> przede mną, odemnie -> ode mnie, codzień -> co dzień, Niechajno -> Niechaj no, mnieby -> mnie by, Jakto -> jak to, oddawna -> od dawna, zwolna -> z wolna, z poza -> spoza Fleksja: końcówki em->ym, emi->ymi itp. yi -> -ji/-ii, przeseła -> przesyła Inne: melankolia -> melancholia

Inne: kłóty -> kłuty

Poprawione błędy źródła: Radziwił -> Radziwiłł, przejedżający -> przejeżdżający, plącze palce we wstążkę porzucaną -> (…) porzuconą, promienieje całą tą siłą -> promienieje cała tą siłą

Stanisław WyspiańskiWarszawiankaPieśń z roku 1831

OSOBY

Maria
Anna
Chłopicki
Młody oficer
Stary wiarus
Chór

Rzecz dzieje się w roku 1831, 25-ego lutego, w dniu trzecim bitwy pod Grochowem.

DEKORACJA

Na przedmieściu; w dworku; na parterze. Salon obszerny. Styl cesarstwa. Sala jasna biała; ściany dzielone pilastrami [1] wysokimi; czasem szczegół jaki zazłocony. W głębi dwa szerokie okna, ledwo pilastrami rozdzielone, tak bliskie siebie — zajmują całą prawie ścianę. Z prawej i lewej drzwi wysokie; nad drzwiami sczerniałe obrazy: portrety w strojach z roku l810. Między oknami, na wysokim postumencie: popiersie Cesarza Napoleona jako Augusta Imperatora, z opaską liści laurowych; popiersie marmurowe, białe. Posadzka ciemna, nieomal czarna. Stary garnitur [2] mebli białych pierwszego cesarstwa; na oparciach krzeseł lutnie toczone w przeźroczach. Na środek sali wysunięty klawikord. Od stropu zwisa kinkiet brązowy. Spoza białych tiulowych firanek w oknach widać gościniec tuż popod oknami; w dali ogrody i miasto w śniegu i śnieg jak prószy. Poranek: blisko siódma. — Nieustanne dalekie huki strzałów armatnich, przyciszone, ledwo słyszalne, trwające przez cały czas sceny. Osób dużo: generałów, oficerów, obywateli w strojach z r. 1830: grupami chodzą i rozmawiają ożywienie półgłosem; wojskowych miny wyzywające: są starsi wysłużeni pod Napoleonem, są młodsi wolontariusze [3]. Na przodzie, z lewej, stoi Chłopicki w ubraniu cywilnym, ciemnym, w zarzuconym i udrapowanym bardzo szerokim płaszczu siwym; ręce założone na piersiach, głowa zadarta do góry; w całej staturze [4] sztywnej, dumnej, pogardliwej widać energię, siłę, moc, nieprzystępność. Stoi sam jeden zamyślony, zniecierpliwiony myślami… Na sali znajdują się; generał Jan Skrzynecki, generał Ludwik Michał hrabia Pac, generał Jan Nepomucen Umiński, Piotr Wysocki, Barzykowski, Kazimierz Małachowski, Rybiński, dwaj Niemojowscy, dwaj Mycielscy, Ledóchowscy, Wołowski, Błendowski, Borzewski, Zawisza, Plichta. Maria i Anna, dorosłe panny, córki pani domu, obiedwie ubrane biało; u sukien spódnice szerokie; rękawy baniaste sztywne, nisko od ramion; — tyłem do widza zwrócone, siedzą przy klawikordzie i grają, sposobiąc się do śpiewu. — Na sali głośna rozmowa, która w miarę gry ustępuje.

— gdy się ucisza:

MARIA

do Anny

— — — — — — — — — — — —

ŻołnierzOdbiegł — mnie groza opadła i lęki; —

siadał na koń — gdym właśnie ku oknu podeszła; —

świt był szary — — snać [5] dostrzegł sukienki

mojej białej,

bo zwrócił ku mnie głowę i rękę do piersi

przycisnął; — razem z tymi był, którzy najpiersi

odjeżdżali; wiedz, że sam generał

znaczył mu posterunek; wyznał mi — to dowód

niezwykłego uznania…

ANNA

Ale jakiż powód

mógł zajść, bieżyć tak szybko od nas,

gdy inni wszyscy są jeszcze tu razem.

MARIA

Chciałam, by się odznaczył.

ANNA

Twoim więc rozkazem?…

MARIA

Nie nazywaj rozkazem, czego pragnie dusza.

Pragnę dlań Sławy; — lęk mnie przed Losem zejmuje,

muzykę szczęścia oddala i zgłusza.

Niepokój cienie swe nade mną snuje.

— — — — — — — — — — —

MŁODY OFICER

do Chłopickiego

. . . . . . . .

Ja się kocham w młodszej,

w blondynce tej, panie generale.

CHŁOPICKI

nagle głowę zwraca ku pannom, mierzy je wzrokiem i wraca głową do dawnej pozycji

Starsza mi się podoba więcej,

— to i ty rozkochany,

a pewno rozkochanyś na śmierć;

czemuż nie tamta —?

Zazdrościłbym dumy, co jej rysuje czoło.

MŁODY OFICER

Jej narzeczony właśnie jest w naszym pułku

i nawet blisko pana, generale.

CHŁOPICKI

…Oczywiście młody —

skoro szlify czuje u ramion,

tylko się kochać — któż to?

ANNA

która posłyszała

Powiemy, aż się czym odznaczy.

Sława, WładzaCHŁOPICKI

Odznaczy się — niewątpliwie, że się odznaczy,

bo za tym goni; —

jedno [6], że ci młodzi romantyzują;

oni poetyczni są — udzielne króle

fantazji; każdy z nich gra wielką rolę

komandorską;

patrzę po czołach, wszędy samowolę

bajrońską czytam:

jako żołnierz w portfelu układa poemat

własnego bohaterstwa; marszałkowskie laski

rozchwytaliby może na usługach Francji;

w Polsce nie będzie z nich nic, jako zwykle. —

Tu potrzeba Cezara, tu wzajem się głuszą.

MŁODY OFICER

Ktoś nieugięty, jako Cromwell, Bonaparte,

gdyby się nagle stał działania duszą…

CHŁOPICKI

To my Bonapartowscy — myśmy tu przynieśli

orły napolijońskie, pochwytane w lot.

Każdy z nas za Cyncynnata [7] się ma, za źródło cnót; —

myśląc, że gdy obejmie godność, którą sobie

nałoży sam, zdziwi pół świata.

PAC

Naśmieszy pół świata.

CHŁOPICKI

Orły padają z bólu; gną, łamią się im skrzydeł loty,

gdy je obsiadła zawiść stadem wronim

a w orlich piersiach serca są bijące,

zbyt czułe, wzajemnymi zdradami krwawiące.

Rzuciłem już raz bułat [8], bo rózgi liktorskie [9]

za moją togą siekły zbyt powolnie; —

widziałem, że nie zdzierżę, królów takie tłumy

znajdując co dzień.

SKRZYNECKI

Wydałeś sąd dumy;

że nikt prócz ciebie dziełu nie podoła.

CHŁOPICKI

Niechaj kolejno rosną dyktatory; —

patrz po sali, jak nasi statyści się puszą;

co jeno [10] który cień idei schwyci,

kruszynę inszej, niż myśl Chłopickiego,

już tworzy książkę — kreśli pamiętniki;

Wzrasta wolumen, traitement [11] polityki,

polowych działań, taktyka, brawura,

jaką kiedy w boju

stosować należało; po szkodzie, jako zawsze,

będzie można rozmyślać nad nią w czas pokoju.

Już widzę: jak się księgą błędów przyszłość pieści,

gdy zasiędzie spłakana czytać, zdarta z cześci;

po wojnie — jutro.

SKRZYNECKI

Generał nas satyrą mierzy, godząc trafniej,

niż dyktatorską dłonią w myśl spraw narodowych.

CHŁOPICKI

Satyrą trafnie kłuty, sok trucizn surowych

wszczepiłem sobie w krew i krew się burzy.

SKRZYNECKI

Znam ją z dawna — niech jeno dłoń krajowi służy.

ŚpiewMARIA i ANNA

grają i śpiewają

«Oto dziś dzień krwi i chwały,

oby dniem wskrzeszenia był;

w gwiazdę Polski orzeł biały

patrząc, lot swój w niebo wzbił

a nadzieją podniecany,

woła na nas ze wszech stron:

powstań, Polsko………»

Ogólne poruszenie; przerywają wołaniami, nucą półgłosem; śpiew panien ginie w zamieszaniu wykrzyków; po chwili znów słychać:

MARIA i ANNA

śpiewają

«powstań Polsko, skrusz kajdany,

dziś twój tryumf, albo zgon.»

— — — — — — —

CHŁOPICKI

wśród ogólnej rozmowy

Żołnierz, ŚmierćOtóż to, otóż to: zgon! wtedy, gdy trzeba,

żeby Mars [12] w pełnej zbroi gnał przez pola.

Tu jest ukryty miazm [13] rozstroju i rozkładu

w malowniczości zgonu. To poemat

dla romantycznych głów:

kryjcież im czoła w czarne pióropusze

100

i dajcież im kir [14] na ubiory;

niech się stroją, wojowniki romansów…

«Los mój mnie woła — otom gotów — zginę;

za czym w nieśmiertelności po wieki zasłynę…»

Cesarz bił brawo Talmie i ja biłem brawo.

105

Teraz z parkietu zszedłem do tragedii,

otoczon sztabem tych, którzy się grobom

ślubują…

Maryjo!! myśmy szli wśród gradu kul,

przez deszcz kul, pod górę, pędem

110

a droga, jak skała wyschła od słońca,

kurzawę nam sypie w oczy i mgłą piasku obrzuca

a myśmy na wierch sam w galopie dopadli —

tam! tam! skał to był wierch przepaścisty…

Żadnemu nie ocieniła czoła myśl o zgonie.

115

Siła wojny, duch wojny, dzierżący sto grotów,

przemocą szedł z nami; za nami

W dął nieprzeparty wichrowy huragan

potęg zwycięskich i krzyczał: Victoria [15]!!!

Słońce nas swojem promieniem porwało

120

do wyżyn Sławy. Tak, byliśmy: chłopy,

pierwsi żołnierze sławni Europy.

Postrach szedł przed nami na mil tysiąc

i miast tysiącznych otwierał zawory [16];

a gdzie był opór, był mieczem Chrobrego

125

cięt i upadał w gruz. Ha, mógłbym przysiądz,

że wielki polski Duch stał się widomy.

Z wyżyn huczały nam armatnie gromy,

jako wulkany w skrach, w ogniach i dymie.

Było nam wtedy Zwycięstwo na imię

130

i tylko takie zaznaliśmy hasła…

A dziś… wy chcecie zgonu. — Więc zagasła

Marsowa gwiazda: — wy młodzi, wy młodzi,

wy się stroicie w szlify, w pióropusze

a zagrobowy laur wabi wam duszę.

135

Czoła tak dumne, wyniosłe, senackie —

serc czystość, nieprzystępne pychy lackie [17]

mundurami spowite, zatknięte na szpadzie. —

Skąd ta żałość, skąd niemoc, skąd śmierci żądanie? —

Jakiż się smutku cień nad wami kładzie? —

140

Wasze śpiewy, rozmowy — ukazują groby.

Sztandary otulacie szarfami żałoby.

Wy rycerze, z rozkoszą goniący w podziemie. —

Wam tak śpieszno, wzywająż was duchy z Erebów [18];

Już to w nocy wieczystej wam miło

145

utonąć — uroczystych spragnieni pogrzebów —?

Już się wasze wołanie spełniło?

SKRZYNECKI

Wielka tajemnic chusta rozwieszona

ponad Olszyną, a główny generał,

jakby ze śmiercią przymierze zawierał,

150

żołnierzom pewny zgon rozgłasza wokół.

CHŁOPICKI

I toż wojownik jest, rycerz a sokół,

orzeł, Zewsowy [19] ptak, żołnierz hartowny,

jeśli sercowych żalów łzą chce być wymowny

i myślą goni za snu marą zwodną

155

i we śmierć wierzy.

SKRZYNECKI

Źle działa na ludzi.

Żymirski jakiś pęd śmiertelny budzi.

CHŁOPICKI

Żołnierz, Ofiara, ŁzyJak i ten młody — a śliczny a strojny;

w oczach mu błękit się palił, jak niebo,

160

gdy się zwierciedli pod wileńskim zamkiem

w rzece, a rzeką płynie czar upojny. — —

Jak on się gwałtownie dopominał i dopraszał;

widać chciał tego grobu ze Żymirskim razem. —

Przyzwoliłem, chciał lecieć tam, wytrwał w uporze.

165

Odchodził, mogłem wstrzymać go jednym wyrazem;

patrzyłem w jego oczy, twarz, wyraz, postawę

i kamieniałem w ruchu — szedł za Sprawę —

tam szedł, gdzieś dalej, niżeli te szańce,

w Sen, we wieczność, w rabatach [20] polskiego żołnierza

170

— już widzę, jako wzdęła się mogiła świeża.

I łzy w oczach, łzy w oczach, łez perłowe sznury

na mundurze; zachwytu łzy czy melancholii —?

Ha! gdyby cesarz dostrzegł: żołnierz płacze!

— — — — — — — — — — —

175

Nie powróci, nie wróci, «Amen» napisano [21]

miał na czole, na sercu, głęboko; — dziś rano

będziem natychmiast wiedzieć. Znam, jacy są gracze.

Niewątpliwie w raporcie przekaże mi swoją

ostatnią prośbę: — wstążka czy pamiątka,

180

że narzeczonej jego zwrócić muszę.

SKRZYNECKI

Rekonesansu nie ma do tej chwili.

CHŁOPICKI

Czekam i kroku stąd wprzódy nie ruszę;

to ważny moment w walce, ta pozycja;

to punkt zwrotny.

SKRZYNECKI

185

Tam oni biją się za wolno.

CHŁOPICKI

A trzeba właśnie tam, by tęgo bili.

Z dawnaś powinien mieć buławę polną; —

niedołęgi, co twego talentu nie znają.

SKRZYNECKI

Wróżbici są — przeczucia zwodzą złe potęgą wizji;

190

nie ostoją się długo, krzyż nad nimi kreślę.

CHŁOPICKI

Bierz ich czart; zbyt się długo trzymali ku szkodzie.

Niechby raz ich porwała w uścisk Śmierć przemożna.

SKRZYNECKI

Pozycji raz oddanej odbierać nie można,

ani komu innemu powierzyć dywizji.

CHŁOPICKI

195

Tak, to najpierwsza zasada karności.

SKRZYNECKI

Żymirski od dni kilku przedziwnie zmieniony,

każdego swoich przeczuć czynił spowiednikiem.

Żołnierzom stawiał widma przed oczy ogromne;

mówił o walkach dusz nad bojowiskiem,

200

gdzie jest wszechwładna Śmierć…

CHŁOPICKI

Cagliostro [22], wróżby —?

Wojak! powinny jemu być wichry za drużby.

Sen takiej bitwy, Sen wielkiego boju

kołysze duszę mą — …z daleka słyszę:

205

wielki bój — ducha mego czarodziej kołysze —

lat tyle…

MŁODY OFICER

w rozmowie z Anną

…Na kwaterach część została w mieście,

a my tu w pogotowiu.

ANNA

w rozmowie z młodym oficerem

Zatem wciąż jesteście

210

w połączeniu z Olszynką.

MŁODY OFICER

Co chwila ktoś cwałem

dobiega do nas lub od nas powraca,

jak rekonesans — a przyniósłszy raport,

stawa przed nami tu, przed generałem.

215

Być może, że właśnie Józef…

CHŁOPICKI

który posłyszał

Otóż to imię mego bohatera.

MŁODY OFICER

Nazwiska panie są ciekawe,

ANNA

Że tak bezwzględnie szedł po żywą Sławę.

CHŁOPICKI

Młodym się główkom Sława ulubiona

220

śni; — bohaterom brałyby serduszka,

ja nazwisko przemilczę, bo by posmutnieli

krewni, co są może obecni w tym salonie —

Do Marii

Jak słyszę, jak miarkuję [23], panna narzeczona?

Maria wstaje i kłania się, dygając poważnie.

A młodzieniec wasz pewno jest dla was jak heros

225

śpiewów Homera.

ANNA

Herosa dobrze znasz pan, generale;

jeden z najbliższych, jeno nieobecny.

CHŁOPICKI

Wśród moich adiutantów? — Przy mnie?

Wszyscy są ze mną, okrom [24] — niepodobna [25] —

230

Jego nazwisko?

ANNA

żartobliwie

A kto teraz ciekawy? — Pytanie powraca.

OmenMARIA

Niepokój wraca — siostro… Więc pan, generale,

nie daje wiary temu, co się w serce wkrada

tajemnie, półświadomie (jakaś ćma żałobna),

235

że uśmiech i pogodność z twarzy nam opada.

CHŁOPICKI

A co? panienko godna, kestioner [26] nie lada

jest serce, które kocha.

MARIA

Źle, że się w sercu moim lęk panoszy

i w usta mi kamienne słowa tłoczy.

240

Mojej się duszy sen złoty pustoszy.

CHŁOPICKI

Niechaj no panna chwilę popatrzy mi w oczy.

Szkoda, że źrenic ognie jakby łez mgła mroczy.

Ten włosów zaplot, głowy uczesanie

wysokie, rysy ostre, namiętne i dumne,

245

postawa smukła, gęsta, zachowanie,

niski tembr głosu… (brzęk o srebrną trumnę —) —

niezwyczajnie równają się dla mnie z obrazem,

gdym w Fontenaibleaux, w parku, z Kniaziewiczem razem,

Józefinę, cesarza żonę ujrzał — ach rumieńce!?

250

— — No, nie dla rumieńca, mówiłem,

panienko, jak wam ładnie; wcale się nie winię,

żem twarz bladą okrasił ponurej Korynie; —

Imperatorowa

w dziwnej zamyśleń ponurych rozterce

255

twarz chętna smutków obłóczyła chmurą,

skwapliwie chłonąc, co żal w serce wiodło:

zwoływała nieszczęście drugim. — — —

Komuż to panienka źle wróży — —?

MARIA

Moje trwogi zna dotąd tylko moje serce;

260

niech w mym sercu zostaną dla mnie;

bodaj tylko mnie samej.

Osuwa się ku siostrze na krzesło, powoli siadając; grupują się wkoło niej inne osoby.

CHŁOPICKI

patrząc na nią chwilę, po czym wołając

Do mnie dyżurny!

MŁODY OFICER

salutując

Słucham, do rozkazu…

CHŁOPICKI

pół pewno

Rekonesans powrócił? — Idź patrz —

MŁODY OFICER

265

Żołnierz idzie.

CHŁOPICKI

Sam jeden szeregowiec?

MŁODY OFICER

Tak — sam szeregowiec.

Mamże mu wyjść naprzeciw, odebrać raporty?

CHŁOPICKI

Zostań — przecz [27] jestem snać śmiertelny łowiec:

270

Nieszczęście szybciej biegło niż myśl moja.

MARIA

przyszedłszy do siebie i śledząc Chłopickiego, do Anny

On myślą snać połączył te tajemne znaki

którymi moje serce drga. —

ANNA

Siostro, on taki

jest zawsze zagadkowy; to milczy do razu:

275

(piorun wstrzymany w biegu, jak sfinks kuty z głazu;)

raz znów do twarzy zbiegną się płomienie.

Jakieś z myślami swymi stacza wojny;

te walki tylko jego zna sumienie.

MARIA

Siostro, nie…

280

Stało się, widzę to, przed czym się trwożę.

Myśl, co na jego czole tej chwili się pisze,

jest tworem Lęku, Grozy; Harpia się kołysze.

Ktoś okrutny, bezwzględny. Myśl ta sama we mnie

mieszka od rana, …nurtując tajemnie.

ANNA

285

Co ty chcesz mówić —?!

MARIA

wstając

Panie generale…

ANNA

Mario!

MARIA

badawczo patrzy, drżąca

…Pan chciałeś znać jego nazwisko —

mego narzeczonego. —

290

Mój narzeczony: Józef Rudzki.

CHŁOPICKI

gdy usłyszał, nagle, krótko

Boże!

ANNA

Maryniu!…

MARIA

wstając

Siostro! Imię Boże

złączył z jego imieniem.

Grupują się koło nich inne osoby i przesłaniają je przez chwilę.

CHŁOPICKI

295

Gdzie żołnierz? — wysłaniec?!

MŁODY OFICER

Wysłaniec Żymirskiego!?

CHŁOPICKI

Raport!

MŁODY OFICER

To się znaczy?

CHŁOPICKI

cicho, z trwogą

Posterunek stracony, przestał istnieć szaniec;

300

niedołężnej komendy ofiara przeklęta.

Która godzina?

MŁODY OFICER

Siódma.

Wiadomość, ŻołnierzCHŁOPICKI

Przewidziałem,

że do tej pory w pień będzie wycięta

305

dywizja. — W pół godziny o tym wieść, bom żądał.

MŁODY OFICER

Właśnie wchodzi w dziedziniec…

CHŁOPICKI

nie obracając się; widząc, jakby wyobraźnią

Tak, jakbym poglądał:

Sam jeden szeregowiec — —?

MŁODY OFICER

Tak…

CHŁOPICKI

310

Nie mój.

MŁODY OFICER

Już wchodzi.

CHŁOPICKI

Zatrzymać go trza było — daj znak, niech nie mówi!

MŁODY OFICER

Za późno. On ze starych, sam ze się odgadnie;

sam przemilczy; zatrzymać nie można, spostrzegą.

CHŁOPICKI

315

Kobiety na nas patrzą. —

gdy się uwaga ku niemu zwraca — on do całego towarzystwa —

Tu sprawy wojskowe.

Proszę, śpiewajcie panie. Jakieś śpiewy nowe?

PANI DOMU

Nowy śpiew, co się zbudził na wieść o powstaniu.

Pan Delavigne, zapalny francuski poeta,

320

skomponował strof kilka.

CHŁOPICKI

Francuz dał pomysły.

PANI DOMU

prezentując literata

Nasz rymopis, co w polski rytm je ujął ścisły,

mniej dźwięczny, ale bliższy naszemu kochaniu.

LITERAT

Tłumaczyłem francuski zapał w polską mowę,

325

póki jeszcze goreją zapały chwilowe;

choć Francuz dał pomysły — z daleka się patrzy;

nie zgadłby, że pieśń bólem gra.

MARIA

od chwili wstała była raptownie; oczu nie odrywa od Chłopickiego

Wraz [28] stał się bladszy.

CHŁOPICKI

czując jej wzrok: stoi nieruchomo, nieco odwrócony

Trzebaż więc było, bym tę spotkał dzisiaj,

330

w której serce zmierzony cios najsilniej godzi!

cios, który sam jej bezwiednie zadałem.

Czemuż tak szybko, tak lekko zbywałem

jej amanta, a dzisiaj poznaję ją samą,

tę, która śpiewa chwałę, dumę naszą

335

ustami, co niedługo przeklinać mnie będą; —

O Śmierci! jak skwapliwie [29] grabisz nam kwiat młodzi.

ANNA

równocześnie gra muzykę refrenu

LITERAT

zbliża się do klawikordu, opiera się z pozą, daje takty.

Rozmowa ogólna.

CHÓR

«Hej, kto Polak, na bagnety!

Żyj swobodo, Polsko żyj!

Takiem hasłem cnej podniety

340

trąbo nasza wrogom grzmij!»

W czasie śpiewu wchodzi żołnierz, stary wiarus, prosty szeregowiec z dywizji generała Żymirskiego, wchodzi zbłocony, schlapany, oprószony śniegiem; — rozstępują się; …on staje w odstępie dwu kroków od generała, salutuje… Chłopicki nie patrząc wyciąga rękę; żołnierz podaje mu pismo; Chłopicki czyta w milczeniu i oddaje młodemu oficerowi, który pismo chowa w zanadrze. — Na klawikordzie grają teraz: melodię pieśni. Chłopicki czując, że żołnierz jeszcze wciąż stoi, odwraca głowę; …żołnierz podaje mu zwitek, pakiecik maleńki, wstążeczkę — Chłopicki odbiera szybko i w dłoni chowa. — Żołnierz w milczeniu salutuje i odchodzi.

MARIA

równocześnie, śledząc ruchy generała

Blednie — marszczy się — zwitek — żołnierz, jak być miało,

przynosi raport tylko… i to, co się stało —

już — jakże straszny smutek w oczach niesie…

to ten pułk, gdzie on był; mundur, co on miał…

345

Miał…? Co ja myślę — to plamy, zbroczony —

Ale zwitek różowy — wstążka była biała.

Boże — jest! — ja okrutna, cóżem pomyślała —?

CHŁOPICKI

chowając za mundur na piersi zwitek, do oficera

Wiesz, co jest. — Ani słowa. — Uważaj na damy.

ANNA

do Marii

Przestałaś śpiewać, Mario, jesteś blada.

MARIA

półgłosem

350

Pieśń się rwie; mnie się słowo śpiewane nie składa;

czy to my wieńce złote i kwiaty targamy.

SKRZYNECKI

na środku sali

Zda mi się, że nad nami w pełnym pieśni dźwięku

przelatują kolosy, bożyszcza bitewne,

że krzyczą w głos: «na wojnę» — przyznaj generale,

355

trudno wystać i serce utrzymać spokojne.

Głos, co woła, porywa tam! do krwi rozlewu! —

CHŁOPICKI

półgłosem

Nieszczęście nam wyśpiewa w wróżbnym szale.

MARIA

— — Razem generał życzy mego śpiewu?

CHŁOPICKI

wahając się chwilę; zmienionym głosem

— — — Proszę. W tej pieśni waszej brzęczą dziwa.

360

Pieśń ta muzyki ze mnie wydobywa

śpiące. — Jaw-prawda staje mi przed oczy. — —

Jeszcze chwila, a pozna ze mnie i wyczyta,

jaka jest rozpacz straszna w duszy skryta.

MARIA

stojąc; oczy utkwione w Chłopickiego

Anno, bierz najsilniejszy akord, uderz gromem!

CHŁOPICKI

365

Jak wichr akordy płyną ponad domem.

MARIA

szeptem

Wzruszony jest widocznie. W rytm muzyki pnie się

ku niemu Lęk — już nad nim ton panuje.

CHŁOPICKI

pod siłą jej oczu

Śledzi mnie, patrzy za mną, czy zgaduje,

co w piersi wichrem, burzą rwie się?

MARIA

cała drżąca; oczy jej się mglą

370

Więcej widzę, niż Szczęścia mego śmierć przygodną;

mój los na wielkie losy cienie rzuca.

Muzyko, śpiewie, płyń, niech się zasmuca

ton bohaterski — Losów będę godną.

CHÓR

Droga Polsko — dzieci twoje

375

dziś szczęśliwszych doszły chwil,

od tych sławnych, gdy ich boje

wieńczył Kremlin, Tybr i Nil.

Lat dwadzieścia nasze męże

los po obcych grodach siał:

380

dziś, o matko, kto polęże [30],

na twym łonie będzie spał.

MARIA

powolna, jak w półśnie

«Dziś — o matko, kto polęże

na twym łonie będzie spał!»

Słychać trąbę odmarszu wojska, za czym wszyscy rzucają się ku oknom; parę osób wychodzi; — na swoich miejscach zostają nieporuszeni Chłopicki i Maria.

MARIA

zmienionym, prawie męskim głosem

Panie generale…

CHŁOPICKI

385

Co, panienko?

Wojna, MiłośćMARIA

Ktoś drogi mnie powróci kiedy…?!

CHŁOPICKI

Ktoś wam drogi, panno, jest żołnierzem.

Teraz wojna i bitwa dziś.

MARIA

Żołnierza kraj po wojnie potrzebować będzie:

390

rolę siać zbożem, …na czas trudów inny —

wrócić powinien i przyjść.

CHŁOPICKI

Dalbóg, panienko, ja sam niespokojny

jestem o niego — aleć jeszcze wierzym. —

Niepokoję się. —

MARIA

395

…Boś jest generale winny.

Przede mną skrywasz, milczysz, nie chcesz wyrzec.

On nie wróci już. — Boże — nie możesz mi przyrzec,

generale, że wróci; najbłahszym się słowem

nie zbędziesz: — «może» — że niepewna dola,

400

mów — czujesz, panie, jak się twoja wola/

nagiąć nie może kłamać, gdy patrzysz na serce,

które się jako gołąb poraniony ciska.

Ja wiem to, jakby wiem, bo mnie się błyska

wiedza, co słucha tych trwożnych uderzeń. —

405

Próżno się silę nagiąć, przełamać do wierzeń,

że lęk próżny; — — a! tyś wiedział wprzódy!!

To okrutnie tak Śmierci wysyłać go w ręce.

ProroctwoJa widzę cały kraj we krwi, kraj cały w męce

w tej waszej wojnie; słuchaj generale,

410

wy ostaniecie wszyscy tam, we chwale,

wy piękni, wy boscy — wy skarb, duma nasza…

…własnych mnie moich słów klątwa przestrasza —

już wam wrota podziemu otwarli…

Wy ostaniecie wszyscy tam: umarli.

CHŁOPICKI

415

Przez miłość Boga, panno — ha, i do mnie

garną się twoje złe, straszne obłędy

i moją stal, hart mój rycerski łamią.

MARIA

Zwycięstwo gram,

a słowa moje kłamią!

420

Ginąć będą, padać od kul

szeregi za szeregami;

przed oczyma je widzę pokotem:

otom je rękami zakryła.

Tajemniczych mocy siła

425

gałęzie suche łamie nad rotami;

wicher dmie, świstają kule,

ryk dział tętni łoskotem

a żołnierzy łany całe się kładą,

Przeznaczeń walone młotem. —

430

Poznałeś serdeczny ból:

zanim dzisiejsze słońce przejdzie ponad lasem,

po bruzdach śniegu spłynie krew…

CHŁOPICKI

przejęty

To nasza pozycja, dziewczyno!

groźnie, głośniej wołając na Marię, by oprzytomniała

dziewczyno!

MARIA

groźnie, prostując się, wskazuje na niego

435

Wierzysz mej Trwodze; — ty, ty byłeś nasz Lew!

Znaj, czyją Zbrodnia winą.

Znaj, czyim głosem wołam. —

Lament mną szarpie i targa

bólem przeczuć, lęków grozą; —

440

zali [31] tej bolu przemocy,

tej wielkiej żałości podołam —

zali nie zmoże [32] mnie Skarga? —

Struny harfowe przez pierś moją grają

i dźwięczą jęk i rozpacze.

445

Piorunie! O mą pierś twe groty skrusz i połam!

Ja wam, wróżka, wydarzenia znaczę,

jako jeszcze dziś spełnić się mają.

Byłam wolną,

buntowna przemocy,

450

oto mnie w kajdany zakuto.

Byłam panią, oto mam być sługą;

bom dłoń wzniosła,

skowaną dłoń nieudolną. —

Zagojone mi rany rozpruto.

455

Otom w niemocy,

żelazną spowita kolczugą.

CHŁOPICKI

Wróżka ty nieszczęśliwa.

Tam wojsko idzie w bój —

tam bitwa, z dali, nasyła nam głuchy

460

pogłos huczących dział.

MARIA

Ze mną są Duchy!! —

Stos trupów, stos poległych ciał!!

Tam bojowisko znasz!!!

CHŁOPICKI

Dzisiejsza walka waży Los nasz;

465

dziś jestem, jako w noc błądzący ciemną:

u szczytu rycerskich chwał

głos nieszczęścia twój stawa przede mną.

Wszyscy zabierają się do wyjścia; generałowie czekają, na Chłopickiego się oglądając; zewnątrz pobudki odmarszu.

PAC

Generale, czekamy, czemuż to odwlekasz?

CHŁOPICKI

Albożem wodzem, ty mnie tam iść nie każ. —

470

Kto wódz naczelny! Książę! — To idźcie do niego.

PAC

Zwlekaniem dosyć już czyniłeś złego.

Wszakżeż, po prawdzie, tyś jest wódz jedyny;

niechże nie będzie klęski z twojej winy; —

skoroś raz objął władzę — czemuś składał — —?

CHŁOPICKI

475

Czart mi odebrał ją i czart ją nadał.

PAC

Przeklęty, kto, jak mieczem, berłem władał.

CHŁOPICKI

nagle

Znajcież wy, kto ów wódz,

jak nagły piorun, jak błysk;

półbogi wojenne go wiodą,

480

przed nim i za nim gromy.

On Mars, on Duch widomy,

leci zwalać i zmóc.

Gdzie ręką skinie — tłum,

szczęków, tętentu szum.

485

Przez pola, jak sięgnąć wzrokiem,

gest jego Śmierci wyrokiem.

powolej

Ja prosty żołnierz jestem, ja ochotnik;

ja nie chcę być w debatach psotnik;

dokażę cudów, jeno mnie rozkażcie.

490

Jako był wielki On, na to się ważcie.

On w sobie miał potęgę wielkoluda.

On wskrzeszał cud, a dziś śpią we mnie cuda.

zwracając się ku popiersiu Napoleona

O Cesarzu!?

Myśmy dla ciebie w oczach Europy

495

działali cuda dla Glorii a Sławy.

Myśmy dla ciebie szli i zwyciężali

a dziś, gdy losy ważą się na szali,

serca nam niemoc rwie i dusze łamie,

że całą ziemię kir żałobny słoni. —

500

O Cesarzu — przecz [33] wielkie twe wołanie kłamie —?

Myśmy dla ciebie, za szczęściem w pogoni,

setne legiony stawiali żołnierza,

chwytali wawrzyn z twych rąk, z ust pochwały.

Dziś z naszej wielkiej europejskiej dumy,

505

z wielkiego Duchów i orłów przymierza

rozbitki tylko i strzępy zostały.

Kraj, kraj, ojczyzna w upadek się kłoni — —

O Cesarzu — w nas piorun przekleństwa uderza.

Skazańcom Losów nikt nie poda dłoni.

510

Tę rękę, choćby moją, nieraz w dłoń twą brałeś

i prawicą na Grodno, Wilno wskazywałeś;

rozumiałem, że państwo nasze chcesz wskrzeszone

pokazać światu — świat zadziwić mocą.

O Cesarzu! Dziś Francja piosnkę nam przysyła,

515

harmonią dźwięków wyrazy kraszone.

— Idźcie sami w drogę.

Moją duszą przeczucia szarpią i szamocą.

Ja z wami pójść nie mogę. —

Tu trzeba wiary, wiary w powodzenie.

520

Wiary, potęgi tej, co serce spiera

na granitowy gmach, co święta jest, szczera,

co archaniołem jest modlącym duszy.

Niech inny wiedzie was, może szczęśliwy?…

PAC

Niepodobna. — Ty musisz. Uszanuj porywy

525

tej młodzi, co się garnie ku nam świeża, czysta,

a nie dręcz nas skargami, ty — statysta [34].

WódzSKRZYNECKI

Ty jeden jeszcze potrafisz ratować

pozycję — choć jest zła; — rzecz twojej głowy,

Jestem pewien, że skryty plan masz, wiesz gotowy. —

530

Zjaw się tylko na polu, a armia żołnierzy

na twój jedyny widok w Zwycięstwo uwierzy.

CHŁOPICKI

Zwycięstwo, zapał, ogień, uniesienie

wiódł nas pod Saragossę, tam! tam! przez płomienie.

Dla Francji nasza młodość i zapał spłonęły.

SKRZYNECKI

535

Żymirski zginął. Już swego dopięły:

upór, zła wola. — Cały post [35] stracony.

Już wieść złowróżbna po pułkach się szerzy.

Zginął…

CHŁOPICKI

Wiem, słyszcie, to nieszczęście całe,

540

że o godzinę nie był zginął wcześniej.

SKRZYNECKI

Generale, przecz coraz ranisz nas boleśniej.

CHŁOPICKI

Tam należało postawić innego.

Wiedziałem od początku bitwy, że stracony,

Książę ich tam postawił, książę był szalony.

545

Ja tu nie rządzę. — Radziwiłł niech rządzi.

PAC

Radziwiłł? Myślisz? Znać ich dobrze trzeba; —

ale gdy jest u steru, nic ten nie pobłądzi,

kto powie, że już gwiazda książęca upada; —

słuchają Radziwiłła, dopóki nie rządzi.

SKRZYNECKI

550

Wy pierwsi: Mości hrabio, byliście u steru.

Ster z rąk do rąk się chwieje, jak piłka Nauzyki [36].

PAC

Gra polskich amuletów pod godłem Fortuny.

SKRZYNECKI

A za nami, przed nami wszerz pożarów łuny.

Tu potrzeba…

PAC

555

Tu nie potrzeba nic. Rzesze gawronie,

serca czułe, łby orle, okręt bez maszt tonie.

CHŁOPICKI

Ha! To książęca troska, niech książę rwie struny.

PAC

Niewątpliwie, że książę chętnie ci ustąpi.

CHŁOPICKI

Nie powinien — niech sobie szyderstwa nie skąpi.

SKRZYNECKI

560

Pójdź z nami, generale!

MAŁACHOWSKI

Z nami, ze starymi!

Patrz dokoła, jak oto zgliszcz w ruinach dymi.

Chwila święta — bierz władzę — skoroć ją podają —

Rozkazuj, słowo święte — skoroć chcą — wołają!

565

Książę miejsca ustąpi — książę się usunie;

nie cofaj się — ty, jeden ty — bo Sława runie.

SKRZYNECKI

Ty zmuś księcia. Zbyt zwleka, a chwile nam drogie.

CHŁOPICKI

A ty, co byś uczynił, gdybyś ty sam władał?

Gdyby się w oczach twych pałac rozpadał?

570

Pomnij, przyjdziesz do władzy — a przyjdziesz koleją; —

na pióropusz ci gwiazdę narodu zawdzieją;

wspomnij — że będzie człowiek — co ciebie podkopie.

Że to jest wszystko czar, to, co ja robię.

SKRZYNECKI

Zapomnę. Straszne rzeczy, przedsię [37], co są w tobie.

575

Bóg ode mnie nie żąda. Gdy Bóg bułat poda,

zobaczę, jak popłynie w mym strumieniu woda; —

mącić nie daj mi, Boże — ale ty jedyny

ty geniusz walk — ty zwołuj swe marsowe syny!

CHŁOPICKI

Nie pochlebiaj, czas przyjdzie, sam los dzieło wskaże;

580

duch się we mnie rozmoże, jako są mocarze

ducha wielcy — i są im podległe narody.

Nie wiem, czy u nas kiedy zawładnie duch zgody —

jedno wiem, że mi polec, jeśli nie zwyciężę;

żem nie na śmiech dobywał rdzewiące [38] oręże.

585

Wszakżeż nie to mnie dzieło, kto z nas wrychlej zginie;

lecz żeby się pokazać dzielnym w żywym czynie.

SKRZYNECKI

To się krzep, wodzu-orle, do chwały, do sławy,

do wojny; — na naradach, ty jeden milczący,

czekasz, aż każdy inny zdanie swe objawi,

590

gdy my twojego sądu jedynie ciekawi.

Czujesz, jak w błahość idą plany, które snujem;

rozkaz, raz już wydany — sami znów rujnujem.

Potem ty się natrząsasz. Ty wiesz wszystko wprzódzi,

twoje pomysły lepsze; w obłęd wodzisz ludzi. —

595

Przecz już lepiej brać wszystko w swe ręce samemu.

CHŁOPICKI

To uszanujcie wodza i posłuszni jemu,

milczcie jak ja. Nam trzeba powiązać języki,

dopiero rekrutować; — język to nam szyki

miesza, a tu potrzeba ręki, nie języków —

600

serc żelaznych, nie szlifów lśniących i stroików.

SKRZYNECKI

Płyń przed nami; jak orzeł, tocz nad nami skrzydła,

skoroć Bóg orlą duszę dał i loty.

CHŁOPICKI

Tu trzeba wiary…

SKRZYNECKI

Więc wierz, bohaterze!

605

W gwiazdę narodu wierz, zawierzaj szczerze,

a przeznaczeniu zostaw losów wagę.

— Odwagi!…

CHŁOPICKI

zmieniony

Odwagi wołasz, oto mam odwagę

tysiącokrotną… Wstępuję w zawroty!

CHÓR

wszyscy porwani ostatnimi słowy

610

Prowadź nas, dyktatorze, prowadź, prowadź wodzu,

z tobą wiara, dla ciebie, niech Chłopicki żyje!!

Niech żyje, z tobą wiara!!

CHŁOPICKI

ciszej

…Z wami pójść, jak młody,

na ten bój: tam was powieść na ognie, na działa,

615

w zamęt — słyszcie…

Nagle urywa; — ucisza się, nadsłuchują.

MARIA

głośno, dziwnie spokojnie

Wam oto wiara się rozwiała.

Przeznaczeń twoich gwiazda leci mimo [39],…

więc rycerze i boje stracone —

Niektórzy patrzą na nią ze zdumieniem.

CHŁOPICKI

trzymając wzrok w jej wzroku

W twych słowach słyszę rzeczy niezgadnione,

620

co budzą we mnie rycerza z uśpienia.

W oczach twych widzę ócz moich odbicie;

na rzęsach długich chwieje się łzy perła,

nim spadnie płaczem na stracone życie,

za zmarnowane geniuszowe skrzydła,

625

włóczące w śniegu mogiłach piór loty;

miasto [40] roztoczyć je na bieg rozpędny,

wśród gromów dział, wojny straszydła

gonić….

Tylu już padło od kul, tam w tym boju;

630

moc dziwna mnie ochrania w walk zamęcie.

Mnie oto zginąć! Mnie zejść w grób spokoju,

com przeżył moich idei tragedie

i patrzę błędno [41] na spełnione dzieła,

jak na spaczone wielkości obrazy,

635

którymi pycha moja mnie przeklęła.

— — — — — — — — —

Duch wielki zadrżał we mnie znów na głos wojenny.

Drżę, drżę, to radość, ton — Sen, Los niezmienny.

Z założonymi na piersiach rękami

640

czekam, aż sen się stanie prawdą żywą,

a rzeczywistość zasunie się mgłami

…i widzę gwiazdę mą szczęśliwą, …leci,

jak meteoru błysk ogniowy —

upadła w otchłań, …na dnach otchłani

645

jeszcze zwodniczym błyskiem gwiazdy świeci…

— Los niech dopełni się…; Fatum mnie mami.

Dobrze i dobrze, z wami idę, z wami!

Konia! Mój biały sam w pierwsze szeregi

pogoni. — Konia! Żołnierstwo za nami?

650

Dowodzę!

Poruszenie między oficerami. Anna stojąc, wygrywa jedną ręką nutę i śpiewa; inni półgłosem jej wtórują, ucząc się od niej słów pieśni.

CHŁOPICKI

do Marii, korzystając z ogólnego zamieszania; poważnie, przygnębiony

Panno Mario, panienkę żegnam.

do oficerów, generałów

Panowie, w drogę! Ha! wojsko, już widzę,

w rotach przechodzi. — Dowództwo obejmę!

ciszej

Przykuwa mnie oczyma.

SKRZYNECKI

półgłosem

655

Czy zapał ze słomy —?

On zwleka, a w dziewczynę patrzy nieruchomy…

CHŁOPICKI

do Marii

Nie życzysz, bym się zbliżył — słów się twoich boję;

Przebaczcie — jedno jeno to z daleka proszę.

Snać przeznaczeniem dzisiaj u wrót stoję:

660

które są wrota Śmierci; — już żegnam od proga.

ANNA

w domysłach

Siostro, drżysz, ty się chwiejesz, kochana ty, droga?

Staje obok siostry, podtrzymując ją; wszyscy wychodzą, prócz obu panien.

ANNA

przy oknie, patrzy w ulicę

MARIA

na środku, koło klawikordu — półgłosem

— — Po cóż pytam? — Badać po cóż?

Wiem, już niemal wiem…

…Cóż to ze mną? W oczach ciemno…

665

Z pola walki jęk dział głuchy.

Wichr kryje w śnieżyste puchy

pola… olszynę, bój. —

Z pól skostniałe wstają duchy;

lecą wirem, gonią tłumnie

670

w szumiącej śnieżycy;

sztywne, trupie ich postawy,

pierś im znaczy stygmat krwawy;

czoła dumne…

Oni jego drużbowie-orlicy…

675

— a on, mój.

…Cóż to ze mną — — —?

Jak to, więcem klęskę odgadła —?

To może być nieprawda.

Nie! — to nie!! — ach —

680

czy to już Noc duszę moją opadła?

ANNA

w oknie z lewej

Maryniu, jadą — chodźże patrzeć — — —

aha, teraz Chłopicki sam,…

wiodą mu konia, dosiada — ha! to koń się zrywa,

…zatrzymali — — bohater wspaniały —

685

co za marsowy wzrok, bo prawie nie odrywa

oczu od naszych okien — że aż mi to dziwno;

może poznał, że to z nas która. —

Podejdź-że ku mnie. —

Patrzy się tu, lecz wzrokiem, co w dal jakąś goni…

MARIA

690

Nieszczęścia czarnych skrzydeł widzi dwoje,

rozwieszonych nad armią.

ANNA

Małachowski! — Skrzynecki! — ha, dosiedli koni.

Zniknęli jak dwa wichry. — Boże mój! Ułany!

Oni muszą zwyciężyć, Mario!

MARIA

695

Idą w dal, kędy [43] losy nad nimi się spełnią.

Postępuje z wolna ku oknu.

ANNA

Patrz! jacy piękni, młodzi, jak dorodni;

cały gościniec pełnią, tak sutym szeregiem

płyną na koniach…

Siostro, ja nawet pomyśleć nie mogę,

700

żeby z nich który padł, zginął od kuli.

A oni płyną tam, gdzie grad kul leci; —

mnie by, siostro, z żalu

moje zamarło serce. O nasi!, o nasi!

MARIA

Serce we mnie omdlewa. Piękność ich tak krasi

705

na ostatnich chwil kilka.

drgnęła patrząc; nagle pochyla się ku oknu

To ten jest Chłopicki, co zwraca koniem — —?

Patrzy tu, przyzywa kogoś, laską skinął,

ANNA

A pan Jan już przy generale znowu;

widzisz, to jego wołał. — — —

710

Coś z nim mówi, oddaje mu jakiś zwitek.

MARIA

drżąca

Ten sam zwitek, co żołnierz przyniósł.

ANNA

Mój młodzik salutuje.

Co? Tutaj biegnie? — Widocznie tu! — Do nas?

MARIA

szybko w domysłach

Do mnie…

715

Nie śmiał mi powiedzieć sam;

przysyła adiutanta… gońca. —

I ten zwiastun ulęknie się mego oblicza

i łzy mu w gardło wtłoczą wieść straszliwą.

głośno

Zatrzymać go. — Stój, gończe! Ty mnie nieszczęśliwą

720

nie czyń!! — Ty żywym słowem reszty mego życia

mnie nie wydzieraj…

szybko zamyka drzwi z boku, z lewej

On jeszcze we mnie żyw,

jeszcze go widzę — przed sobą, przy sobie —

jak się żegna, żyw jeszcze, żyw jeszcze…

ANNA

przestraszona, mówiąc do kogoś za drzwiami

725

To pan, panie Janie! —

do Marii

Co ci jest —

MARIA

gwałtownie

Nie zwołuj, nie zwołuj!!

ANNA

ciszej; — zawstydzona

Bo moja ty droga — my się także chcemy

pożegnać ładnie —

odsuwa ją lekko ode drzwi

730

…Zezwolisz siostro; — zrozumiesz, ty kochasz.

Wpada młody oficer i przystaje przy drzwiach na widok Marii; Anna podbiega ku niemu; Maria, cała drżąca, siada sztywna przy klawikordzie, niespokojnie śledząc za każdym ruchem oficera; ten całuje Annę w rękę; Anna ręką lewą odpląta wstążkę od ubioru uczesania głowy i podaje mu.

ANNA

Weź pan tę szarfę…

MŁODY OFICER

tknięty tym

Panno Anno!…

ANNA

Jak to, pan tej mojej wstęgi

nie pragnął może?

735

Pan prawie przyjąć nie chce — —?

MARIA

w myślach

Widział wstęgę krwawą; —

może przyniósł, przynosi…

ANNA

do oficera

Weź szczęście i sławę.

MARIA

głośno

Dzisiaj świtem, ja mego stroiłam rycerza,

740

moją szarfą, mym szczęściem i żądaniem sławy;

pan nie chce być memu bohaterowi bratem.

MŁODY OFICER

biorąc wstążkę; poważnie, patrząc w Marię

Niech kraj mój życie weźmie; to Szczęście, szczyt Sławy.

MARIA

patrzy w niego, w oczy — i wychodzi do pokoju bocznego, w drzwi pierwsze z prawej

ANNA

743

Pan blednie, panie Janie, co panu jest? Czemu pan nagle pobladł?

MŁODY OFICER

po odejściu Marii, mówi szybko, oglądając się na drzwi, którymi wyszła

744

Na miłość boską, panno Anno, przyjm pani to spokojnie; — — Józef zginął, godzinę temu; — dzisiaj to, o świcie, generał sam wysłał go na posterunek, który sam od dawna uważał za stracony, a tylko przez upór, żeby wykazać niedołęstwo księcia, trwał w posłuszeństwie raz wydanym rozkazom; — a Józef się domagał, prosił; że zaś jeden z nas musiał pójść, dobrze to wiedział. — Tam z całej dywizji nikt nie został; ów żołnierz, który tu przed chwilą wszedł na salę, ów stary wiarus, jak się pokazało, był ciężko ranny, jeno wszystko skrywał w sobie; — w sieniach go złożono; — ten żołnierz przyniósł raport: że dywizji całej już nie ma.

ANNA

745

Moja siostra!

MŁODY OFICER

746

Wczoraj wieczorem Józef w żartach, gdy już raz uzyskał zezwolenie od generała, by na ów post jechał, prosił, a śmiał się, ażeby generał wstążkę z jego piersi, gdy polegnie, sam zwrócił jego narzeczonej…

747

Generał przyrzekł. Było śmiechu wiele i żartów. Żaden z nas nie myślał wtedy, że pozycja tak groźna była i że Chłopicki miał ją za straconą nieodwołalnie…

A teraz tam leci sam, goni

tę Śmierć, co mu jego rycerze wykradła.

750

Pierwszy na przedzie, w lot o kilka koni

wyprzedził nasze szwadrony.

Widzieć go teraz, jaki weń szalony

duch wojny wstąpił…

trąby odmarszu

— — Oto wstążka jest jej; —

755

generał nie śmiał sam doręczyć.

ANNA

biorąc wstążkę

Boże! Cała we krwi!

MŁODY OFICER

Bądź mi zdrowa —

ANNA

żegnając się, zarzuca mu ręce na szyję, przy czym porzuca wstążkę zbroczoną na klawisze klawikordu

Panie Janie — mój drogi… mój Jasiu!

MŁODY OFICER

przytula ją do siebie, okręca, trzymając wpół; sadza na krześle i wybiega: a jeszcze we drzwiach zawoła, wskazując okno

Pułk czwarty, Anno!

ANNA

która się zerwała natychmiast

760

Czwartacy! Chcę widzieć…

Wybiega za nim.

Trąba odmarszu odzywa się kilka razy mocno, w różnych odległościach z gościńca; za oknami przejeżdża i przechodzi wojsko w szyku; widać ich do pół na koniach, końskie łby i tętent nieustanny i stukanie i brzęk słychać.

MARIA

wychodzi z bocznych drzwi z prawej; włosy w nieładzie; idzie jak posąg — oczy duże, rozświetlone; idzie przed siebie we śnie zapamiętania, ręce nieco naprzód wyciągnięte

Wiem, wiem.

Oni nie śmią mówić przede mną. —

— Milczycie; ja wyczytam, zgadnę, zgadnę wiele

z oblicza; patrzcie w oczy mnie, odgadnę wszystko…

765

Szum, łoskot, tylu mężów orężnych się zbiera…

Otwiera okna obydwa machinalnie; oficerowie przejeżdżający i wojsko widzi ją.

CHÓR

wojsko popod oknami przejeżdżające

«Leć nasz orle w górnym pędzie,

Sławie, Polsce, światu służ…»

MARIA

idzie do klawikordu i gdy bierze klawisze, plącze palce we wstążkę porzuconą, swoją własną, zakrwawioną; — opada z płaczem na ręce i na klawisze. Jękiem ponurym zatrząsł się i zahuczał instrument cały. — Słychać jej szlochanie. — — — Podnosi głowę, zdobywa się na siłę niezwykłą: promienieje cała tą siłą; — gra z mocą i śpiewa:

«Leć nasz orle w górnym pędzie,

Sławie, Polsce, Światu służ.

770

Kto przeżyje, wolnym będzie;

kto umiera, wolnym już».

wstawszy od klawikordu, idzie ku oknu wołająca:

Orlej sławie, Sławie służ.

Piersi szarp i dziobem rań.

Skrzydła białe we krwie [44] włócz;

775

leć, polatuj krwawy wróż,

bierz orężną dań: —

oto twoi, oto twoi

na koniach, w rynsztunku zbroi,

za tobą, za tobą wszędzie.

780

Leć, polatuj w górnym pędzie;

Sławie, Sławie, Sławie służ!!!

Drży, trzęsie się, przy oknie otwartym stojąc, z ręką wyciągniętą za odjeżdżającymi; wbiega Anna.

ANNA

zamknąwszy okno z lewej

Zamknąć okna! Jak zimno! Ty masz ręce z lodu.

Mario! Tyś nieprzytomna…

ProroctwoMARIA

z ręką wyciągniętą za odjeżdżającymi

Tam się krwią narodu

785

ubroczy całe pole; krwią się błonie zrosi.

Jakaż Was siła zrywa i ponosi

na bój, na krwawy bój?!

Po śmierć, jak mój!

Patrz, jadą na mogiły.

790

Krzyże tam będą tkwiły,

gdzie krzewów gęsty rój,

wyschnięty zimą.

ANNA

usuwając się ze zgrozą przed jej wołaniem

Mario, na miłość Boga, co ty mówisz, Mario;

oni idą się bić za ojczyznę,

795

a ty tak wołasz straszno,

Mario, tak straszno — —

MARIA

bezprzytomna

Widzisz, za nimi, nad nimi, kto — — —!

Przez słońce świecące, patrz, pruszy śnieg

a oni zaczęli ku kresom swój bieg

800

a oni zaczęli swój pęd.

A! widzisz, ta orłów chmura —

będzie ich siwych ze sto!

O, patrzaj, na piersiach krew!

ANNA

Siostro!

MARIA

805

Przekleństwo! gniew!!

Łamie i gnie mnie ból;

daremno ty mnie tul. — —

O słyszysz, słyszysz śpiew.

Ten obłok orłów śpiewa;

810

ta chmura w śpiewie płynąca. — —

O patrz, przez śnieżną sieć,

w górze, w promieniach słońca!: — —

Leć orle!! Orle leć —!!

CHÓR

wojsko popod oknami przejeżdżające

«Leć nasz orle w górnym pędzie,

815

Sławie, Polsce, Światu służ».

MARIA

Serce moje martwieje,

zbudź moje serce —

siostro… serca nie czuję. — —

Daj rękę — oto martwota. —

820

Wołaj, krzycz…

przywróć mi czucie. — —

Ręce moje sztywnieją,

Myśl, myśl skrzepła się w lody.

— — — — — — — — — — —

825

Co widzę? Czego chciałam —? —

Szłam z Nią w zawody;

przeklętej nie strzymałam:

moje serce w dłoń zimną ujęła,

jako kwiat mnie zwarzyła [45] i zgięła.

Siostra ją wiedzie ku pokojom z prawej.

CHÓR

wojsko popod oknami przejeżdżające

830

Leć nasz orle w górnym pędzie,

Sławie, Polsce, Światu służ.

— — — — — — — — — — — —

Przypisy

[1]

pilaster — detal architektoniczny w formie kolumny przylegającej do ściany. [przypis edytorski]

[2]

garnitur — komplet. [przypis edytorski]

[3]

wolontariusz — ochotnik. [przypis edytorski]

[4]

statura — postawa. [przypis edytorski]

[5]

snać a. snadź (daw.) — widocznie. [przypis edytorski]

[6]

jedno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[7]

Cyncynnat — Lucius Quinctius Cincinnatus, rzymski patrycjusz z V w. p.n.e., sprawował urząd konsula w 480 p.n.e.; wg legendy, po upływie swej kadencji wrócił do pracy na roli. [przypis edytorski]

[8]

bułat — stalowe ostrze bądź stal, z której wyrabiano broń białą. [przypis edytorski]

[9]

rózgi liktorskie — noszone przed urzędnikami w staroż. Rzymie stanowiły symbol władzy. [przypis edytorski]

[10]

jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[11]

traitement (fr.) — tu: omówienie. [przypis edytorski]

[12]

Mars (mit. rzym.) — bóg wojny. [przypis edytorski]

[13]

miazm — dziś popr.: miazmat, tj. trujący wyziew. [przypis edytorski]

[14]

kir — czarna tkanina, symbol żałoby. [przypis edytorski]

[15]

victoria (łac.) — zwycięstwo. [przypis edytorski]

[16]

zawora (daw.) — zamknięcie. [przypis edytorski]

[17]

lacki — polski. [przypis edytorski]

[18]

Ereb (mit. gr.) — kraina umarłych. [przypis edytorski]

[19]

Zewsowy — dziś popr.: Zeusowy. [przypis edytorski]

[20]

rabaty — wyłogi na mundurze. [przypis edytorski]

[21]

napisano — dziś popr.: napisane. [przypis edytorski]

[22]

Cagliostro, Alessandro (1743–1795) — wł. awanturnik i alchemik. [przypis edytorski]

[23]

miarkować (daw.) — wnioskować, rozumieć. [przypis edytorski]

[24]

okrom (daw.) — oprócz. [przypis edytorski]

[25]

niepodobna (daw.) — nieprawdopodobne, niemożliwe. [przypis edytorski]

[26]

kestioner (z fr.) — przesłuchujący. [przypis edytorski]

[27]

przecz (daw.) — dlaczego. [przypis edytorski]

[28]

wraz (daw.) — zaraz. [przypis edytorski]

[29]

skwapliwie (daw.) — szybko, chętnie. [przypis edytorski]

[30]

polęże — dziś por. forma 3.os.lp cz. przyszłego: polegnie. [przypis edytorski]

[31]

zali (daw.) — czy. [przypis edytorski]

[32]

zmóc (daw.) — pokonać. [przypis edytorski]

[33]

przecz (daw.) — dlaczego. [przypis edytorski]

[34]

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu. [przypis edytorski]

[35]

post — placówka. [przypis edytorski]

[36]

Nauzykaa — bohaterka jednego z epizodów Odysei Homera; Odyseusz spotkał ją grającą w piłkę z dwórkami. [przypis edytorski]

[37]

przedsię (daw.) — jednak. [przypis edytorski]

[38]

rdzewiące — dziś popr.: rdzewiejące. [przypis edytorski]

[39]

mimo (daw.) — obok. [przypis edytorski]

[40]

miasto (daw.) — zamiast. [przypis edytorski]

[41]

błędno — dziś popr.: błędnie. [przypis edytorski]

[42]

nieruchomie — dziś popr.: nieruchomo. [przypis edytorski]

[43]

kędy (daw.) — gdzie. [przypis edytorski]

[44]

we krwie — dziś popr.: we krwi. [przypis edytorski]

[45]

zwarzyć — zmrozić. [przypis edytorski]

Jednorazowo Miesięcznie

15 zł

tyle kosztują 2 minuty nagrania audiobooka

35 zł

tyle kosztuje redakcja jednego krótkiego wiersza

55 zł

tyle kosztuje przetłumaczenie 1 strony z jęz. angielskiego na jęz. polski

200 zł

tyle kosztuje redakcja 20 stron książki

500 zł

Dziękujemy za Twoje wsparcie! Uzyskujesz roczny dostęp do przedpremierowych publikacji.

20 zł /mies.

Dziękujemy, że jesteś z nami!

35 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na opłacenie jednego miesiąca utrzymania serwera, na którym udostępniamy lektury szkolne.

55 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na nagranie audiobooka, np. z baśnią Andersena lub innego o podobnej długości.

100 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na zredagowanie i publikację książki o długości 150 stron.

Inna kwota

Bezpieczne płatności zapewniają: PayU Visa MasterCard

Dane do przelewu tradycyjnego:

nazwa odbiorcy

Fundacja Wolne Lektury

adres odbiorcy

ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125, 00-514 Warszawa

numer konta

75 1090 2851 0000 0001 4324 3317

tytuł przelewu

Darowizna na Wolne Lektury + twoja nazwa użytkownika lub e-mail

wpłaty w EUR

PL88 1090 2851 0000 0001 4324 3374

Wpłaty w USD

PL82 1090 2851 0000 0001 4324 3385

SWIFT

WBKPPLPP

Zamknij

Proszę czekać...

Czytaj w przypisie dolnym

Zaloguj się / Załóż konto

Słuchaj od tego miejsca

Inne wersje utworu

Zamknij drugą wersję

de
Stanisław WyspiańskiDie Warschauerin

Nowe książki pojawiają się częściej, gdy nas wspieracie. Wesprzyj Wolne Lektury 1,5% podatku!
KRS: 0000070056
Nazwa organizacji: Wolne Lektury

Chcemy, aby każde dziecko w Polsce miało wygodny i bezpłatny dostęp do lektur szkolnych - zróbmy to razem! Wspieraj Wolne Lektury stałą wpłatą!
Kliknij, by dowiedzieć się więcej >>>

Kto raz pokocha czytanie, już nigdy nie będzie całkiem sam. Książki ratują życie. W Wolnych Lekturach znajdziecie ich bez liku.

Paulina Młynarska

Znajdź nasze książki na Legimi! Za każdym razem, kiedy czytasz lub słuchasz Wolnych Lektur w księgarni Legimi, wspierasz naszą bibliotekę - DZIĘKUJEMY!

Co nowego na Wolnych Lekturach? Dowiesz się z naszego newslettera. Kliknij, by się zapisać.

Przyjaciele Wolnych Lektur jako pierwsi mają dostęp do premierowych publikacji. Zadeklaruj stałą wpłatę i dołącz >>>

Audiobooki Wolnych lektur znajdziesz też na naszym kanale na YouTube.
Czy wiesz, że jeśli włączysz subskrypcję, to pomożesz uwolnić kolejną książkę?

Kliknij obrazek, by subskrybować!

Publiczne dotacje nigdy nie pokrywają wszystkich potrzeb biblioteki. Wsparcie czytelników jest niezbędne! Kliknij i dorzuć się!

Czy wiesz, że żeby wciąż docierać do miejsc, w których nie wszyscy mają dostęp do biblioteki, potrzebujemy Twojego wsparcia? Kliknij i dorzuć się!

Dlaczego warto pamiętać o Kochanowskim, w jaki sposób zmiana akcentu może symbolizować bunt, jak rymować, aby prawie nikt nie zauważył, że rymujecie - wszystkiego dowiesz się słuchając Mistrzowskiej Szkoły Poezji.