Anioł: 1
Błazen: 1 2
Broń: 1
Chciwość: 1
Choroba: 1
Cnota: 1
Czary: 1 2
Czas: 1
Czyn: 1
Diabeł: 1 2 3
Dom: 1 2
Duch: 1 2 3
Dusza: 1
Erotyzm: 1 2
Głupota: 1
Grób: 1
Grzeczność: 1
Historia: 1
Jabłko: 1
Klęska: 1
Kobieta: 1
Kondycja ludzka: 1 2
Kwiaty: 1
Los: 1 2
Lot: 1
Mąż: 1
Miłość: 1 2 3 4 5 6
Młodość: 1
Modlitwa: 1
Morze: 1
Muzyka: 1 2
Nadzieja: 1
Natura: 1
Nauczyciel: 1
Nauka: 1 2 3
Odrodzenie: 1
Ofiara: 1
Ogień: 1 2
Omen: 1
Pamięć: 1
Pieniądz: 1
Piękno: 1 2
Podstęp: 1
Pogrzeb: 1
Pokuta: 1
Praca: 1 2
Przekleństwo: 1
Przemijanie: 1
Religia: 1
Rozstanie: 1
Sąd: 1
Seks: 1
Sen: 1 2
Sława: 1
Słońce: 1
Sługa: 1 2
Spotkanie: 1
Starość: 1
Strach: 1 2
Strój: 1
Sumienie: 1
Śmierć: 1 2 3
Świt: 1
Tajemnica: 1
Teatr: 1
Uczeń: 1
Walka: 1
Wino: 1
Władza: 1
Zazdrość: 1
Zdrada: 1
Złoto: 1

Johann Wolfgang von GoetheFausttłum. Emil Zegadłowicz

TRAGEDII CZĘŚĆ DRUGA

AKT PIERWSZY

PROLOG

Faust, Ariel, Chór Elfów. Urocza okolica. Faust leży na łące kwiecistej; znużony; pogrążony w śnie niespokojnym. Jutrznia. Pląsający krąg małych, nadobnych duchów.

ARIEL

śpiew przy akompaniamencie harf eolskich [1]

Wiosna wstaje z nocnych cieni

i kwiatami w koło sieje

wraz [2] z soczystych ziół zieleni

wykwitają serc nadzieje.

Kręgu elfów uśmiechnięty,

lotne duchy — śpieszcie — śpieszcie —

czy kto grzeszny, czy kto święty,

jedną miarą miłość mierzcie.

Duchów powietrznych łaskawa gromado,

cierpiące serce rozpogódź pieśniami;

przewiej sciszeniem nad tą twarzą bladą,

wyrzut sumienia pogrzeb pod kwiatami

i ten lęk duszy przed złem i zagładą.

Wypełnijcie noc jego miłością po brzegi,

godziny gorzkie zmieńcie na słodkie noclegi;

niechaj strudzoną głowę na wezgłowiu złoży

pachnących kwiatów; — skropcie go zapomnień rosą,

aż zmarzłe wyprostuje członki — wiew zrozumie boży.

aż pieśni wasze z mroków na dzień go wyniosą —

na dzień jasny i rześki jak powietrze płucom;

niechaj go tchnienia wasze światłości przywrócą.

CHÓR

no przemiany: pojedynczo, dwugłosem, społem [3]

Bezszelestną, wonną ciszą

na zielenie kwietnych łąk

i na mgły, co się kołyszą,

zmierzch się kładzie modry w krąg;

budzi szepty, ukojenia,

snem dziecięcym barwi tła,

cicho — sprawnie — od niechcenia —

złote drzwi przymyka dnia.

Noc się wądołami [4] skrada,

przebudzone gwiazdy drżą,

możne światło, iskra blada —

w bliży — w dali — mżą i skrzą;

lśni jeziora toń ruchliwa,

szepty śle do gwiezdnych pól —

ciszy, szczęścia, snów przędziwa

przędzie księżyc, nocy król.

Chwila w chwilę się przemienia

mija szczęście, mija smęt —

wypręż ręce! — Wyzwolenia

zdrowie jutrzni niesie z pęt.

Góry budzą się w zaraniu

w jęku dygocących iw [5],

w fal srebrzystych kołysaniu

kłosi się uroda żniw.

Twe tęsknoty — tam — zza świata —

spełni światło gwiezdnych dróg,

senna omgła cię oplata,

sen twój mara — wiarą Bóg!

Wstań i głowę wznieś w wichurę,

która straszy śpiący tłum —

szlachetnego wznosi w górę

szybkich skrzydeł wielki szum.

Potężne fanfary wieszczą wschód słońca.

ŚwitARIEL

Słyszcie! Zamęt! — Warczy burza,

wypełniona godzin kruża [6],

nowy dzień się z mgieł wynurza!

Rozwierane [7] skrzypią brony [8],

rydwan słońca wynaglony —

na step nieba! Wieczny ruch!

Hejnał trąb — krzyk zolbrzymiony!

Ślepną oczy! Głuchnie słuch!

W górę serca! Świt! Czuj duch!

Lecz wy, duchy nocy cichej,

w kwiatów skryjcie się kielichy,

niech was wonny cień osłania,

lotne duchy przedświtania.

FAUST

Budzi się życie w wartkim serca tętnie,

jutrznia przybrała krajobraz odświętnie,

ziemia w radości przebudzonej, świeżej,

u nóg mych młoda, odurzona leży.

Uroda twoja, o, ziemio, tęsknoty

krzesi i pręży na najwyższe wzloty.

Świat się podnosi z modrości jutrznianej,

las szumi pieśnią — urok niesłychany

z jaru do jaru przerzuca się strugą —

i płynie śpiew ten dróg omglonych smugą.

Z turni [9] się jasność przechyla w doliny,

budzi gałęzie i liście w ćmie [10] sinej

i z dna przepaści, z wilgotnych podcieni

woła do życia lśniący sen strumieni.

Budzi się życia najwyższa potęga,

barwa się z barwą rozwodzi i sprzęga,

kolory szemrzą jak drżące pogłosy

i łzami kwiatów skrzą — rubinem rosy.

Spójrz w górę! Tam — ku onym gór koronom,

które jak wici żarzą się i płoną;

one pierwsze modlitwą jutrznianej godziny

wyprzedzają roraty [11] tęskniącej doliny;

a oto zórz gołębie nad halą kołują

i po zboczach, upłazach [12] ku niżom [13] zlatują —

tak wyprzedzają słońce, co za nimi kroczy!

Jawi się! Roześmiane! —

— Blask rani me oczy!

O, tak! Ilekroć chęci nasze na wierze oparte

przymkną się ku nadziei z radosną otuchą,

znajdują wrota ziszczeń na oścież otwarte;

lecz wnet przepaście nagłe oddzwaniają głucho,

płomień wybucha z szczelin, stajemy zmartwiali,

bo oto świat się cały pod nogami pali!

100

Pochodnię życia chcieliśmy rozżagwić [14]! — Gorze!

Bezmiar ognia nas zżera; zalewa skier morze!

Czy to miłość? nienawiść? — nie pytaj! — nikt nie wie;

— bólu i szczęścia spala nas zarzewie —

powracamy ma ziemię, a złudy młodzieńcze

105

łowią przyszłe dni nasze w niewody [15] pajęcze.

Odwracam się od słońca! —

— Zachwycone oczy

chłoną cud wodospadu, co ze skał się toczy,

spada z hukiem, spieniony, szarfami strumieni

110

rozwiany, stu barwami iskrzy się i mieni,

i w łuk sprężony skacze przez śliskie urwiska,

i deszczem chłodnych kropel mży, siępi i pryska —

aż pod płonącym słońcem z przeszkloną obręczą

wodospad cały zawisł siedmiobarwną tęczą —

115

mostem świetlistym złuczył się ponad przestrzenią,

zadumany błękitem, rozśmiany czerwienią.

Oto zwierciadło ludzkich zabiegów! Te cuda

to jeno [16] załamanie barw, tęczowa złuda.

GRÓD CESARSKI

Cesarz, Mefistofeles, Kanclerz, Hetman, Skarbnik, Marszalek, Astrolog, Dworzanie, Tłum. Sala tronowa. Rada koronna oczekuje Cesarza. Hejnały. Wchodzi wszelaka czereda dworska wspaniale odziana. Cesarz wstępuje na stopnie tronu. Po prawicy jego Astrolog.

BłazenCESARZ

Witajcie wierni lennicy,

120

przybyli z bliska, z daleka;

mędrca widzę po prawicy,

gdzież błazen? — dlaczego zwleka?

DWORZANIN

Szedł za twym tronem — tuż — blisko,

potknął się — krok nieszczęśliwy —

125

upadł i leży chłopisko,

pijany, a może nieżywy.

DWORZANIN DRUGI

Lecz wraz z pośpiechem już drugi

kwapi się [17] na twe usługi,

a szata na nim jaskrawa

130

na cyrk coś niecoś zakrawa,

straż broni i protestuje

i halabardy krzyżuje;

nie zważa, nie stracha się niczem —

przed twoim staje obliczem!

MEFISTOFELES

klęka na stopniach tronu

135

Cóż jest wyklęte, a pożądane?

cóż wytęsknione, a przepędzone?

cóż zawsze w pieczę skwapliwie brane?

cóż zwymyślane i pohańbione?

czegóż zabronić pragną pochopni?

140

kiedyż pragniecie, by do was pito?

któż to się zbliża do tronu stopni?

kto dobrowolnym chce być banitą?[18]

CESARZ

Pobrzęk słów swoich zastanów,

nie czas dziś na kryptogramy [19] —

145

— zresztą to sprawa tych panów;

zagadek za dużo mamy.

Błazen stary już odszedł, daleko, tak wnoszę,

chciej zająć jego miejsce, stań koło mnie, proszę.

Mefistofeles wstępuje na stopnie; staje po lewicy Cesarza.

POMRUK W TŁUMIE

1. Nowe sito na kołku —

150

2. nowy — będzie chwalił —

3. żałuj, stary matołku,

żeś kitę odwalił.

CESARZ

A więc witajcie, poddani —

z bliskiej, z dalekiej podróży;

155

wiedzcie, panowie kochani —

horoskop dobrze nam wróży.

I nie wiem dlaczego właśnie

w tych dniach zabawy i śmiechu,

gdyśmy i troski, i waśnie

160

pokryli w żwawym pośpiechu,

a utrefiwszy [20] swe brody

wedle najświeższej mody,

użyć pragniemy swawoli —

dlaczego właśnie w tej chwili

165

życzeniem waszej jest woli,

byśmy poważnie radzili.

Lecz że to zawsze, jak wiecie,

chęć waszą przed swoją kładę —

niechaj się stanie, jak chcecie;

170

koronną otwieram radę.

KANCLERZ

Cnota jak aureola

czoło cesarskie otacza —

i jego jedynie wola

bieg sprawom państwa wyznacza.

175

W nim sprawiedliwość, co ludzi

kształci, podnosi i budzi;

przeto w cesarza lud wierzy

i nie chce bogów nieznanych;

od waszej mości zależy

180

szczęście i dobro poddanych.

Niestety — na cóż się zdadzą

rozum i zapał najświętszy,

gdy tłumy niezgodne się wadzą

i groza na grozie się piętrzy.

185

Ktokolwiek spojrzysz z tej sali

na ziem ojczystych obszary —

ujrzysz, jak pożar się pali —

ujrzysz krwi żywej opary;

zatkasz — nakryjesz wraz oczy,

190

jak przed upiornym widziadłem,

bo oto zło za złem kroczy

pod nieba sklepieniem wybladłem.

Tu — w domy zakrada się złodziej,

ówdzie znów — raptus puellae [21]

195

i gorzej — niewiasty uwodzi

nikczemnik jawno i śmiele;

i grzech, co o pomstę woła! —

tam — świętokradca z kościoła

wynosi krzyże, monstrancje

200

i bezkarnością się puszy! —

Sądowóż sędziowskie instancje

trwogę i lęk mają w duszy;

próżno do sądu kołata

skrzywdzony, cóż, sędzia siedzi,

205

lecz drży — bo oto dolata

pogróżka mściwej gawiedzi.

Ten się do skarbów dobiera,

kto na współwinnym się wspiera;

niewinny winnym się staje,

210

gdy na swej cnocie przestaje.

Taki to oto świat-kałuża,

w którą zapada wartość wszelka

i aż po szyję się zanurza.

A kędyż ratownicza belka?

215

kędyż tu światło w ciemnej nocy?

kędyż ten głos, co krzyknie: — cisza! —?

Sędzia, co karać nie ma mocy,

sam się z zbrodniarzem stowarzysza.

Czarny to obraz! — tak! nie przeczę,

220

lecz, mniemam, prawdą może was uleczę!

cisza

Świat cały płonie jak pochodnia!

Panowie, radźcie — czas obrony!

gdy z męką w parze idzie zbrodnia

225

majestat na szwank narażony.

HETMAN

Któż zło tych czasów ogarnie!

Ci — giną u włości swych granic,

tamci — mordują bezkarnie,

a zakaz, komenda — na nic!

230

Mieszczanin za murów obroną,

rycerz w zbroicy zakuty,

sprzysięgli się razem pono,

byśmy fugare[22] z reduty,

której nam bronić potrzeba

235

do tchu obrony — i basta!

Jurgieltnik [23] woła w głos: „Chleba,

żołdu — bo wpadnę do miasta,

na kopiach mienie rozwłóczę,

a was rozumu nauczę!”

240

Zapłaty żąda, lży jawno,

lecz jeszcze z ucieczką zwleka,

porzuciłby nas już dawno,

lecz wierzycielem jest — czeka.

Jak się salwować [24] w rozpaczy,

245

w czyimże posłuch jest głosie?

dziś rozkaz wydać to znaczy

kij w gniazdo zanurzyć osie!

Kraj pusty — — na wszystkie strony

inwidia [25] z gniewem go toczy;

250

cierpliwiec czeka obrony,

aż rosa wyżre mu oczy.

Wszak są królowie i możni

— sawant [26] z sawantem dowodzi —

królowie są, lecz ostrożni,

255

cóż ich to wszystko obchodzi!!

SKARBNIK

Któż zważa na sojuszników?

Subwencje, które przyrzeczono,

to jeno papier — bez wyników —

a zabieg sam kosztuje słono.

260

Cesarska mości — któż oto

w twym państwie posiada złoto?

Gdzie spojrzysz, tam homo novus [27]!

Jeden drugiego popiera,

pałace, splendory, powóz —

265

jak karmazyn się rozpiera;

a przywileje sialiśmy jak śmiecie,

aż przywilejów zabrakło w kalecie.

I cóż? stronnictwa — ? — tu jest sedno!

szaleniec, kto by liczył na nie!

270

miłość, nienawiść — wszystko jedno,

byleby wrzeszczeć mogli, panie!

Prawica czy lewica — cóż?

nic zaśpi nikt w popiele grusz,

skąd może, grosz dla siebie dusi,

275

a dla bliźniego? owszem: nóż!

dla siebie jeno zgarniać musi!

To chciałem rzec! — Zobaczyć trza

szaleńców i ich zapusty,

gdzie każdy jeno o siebie dba —

280

skarb państwa musi być pusty!

MARSZAŁEK

I ja już cierpię od miesięcy;

mówią: kto prawy, dziś oszczędza;

a potrzeb co dzień coraz więcej

i co dzień większa nędza.

285

Z kuchnią to jeszcze jako tako —

są dziki, sarny i jelenie,

kury, pantarki [28], kaczki, gęsi,

więc jest dziczyzna, są pieczenie:

warzy się, kuchci, mięsi, tęsi —

290

z tym wszystkim jeszcze jako tako;

to prawda — zawsze brak zapłaty,

lecz nas ratują deputaty [29]

i dziesięciny [30]; ale szczerze

trza wyznać: wszystko w łeb już bierze:

295

Panowie! przyjdzie ta godzina,

że nam zabraknie w dzbanach wina!

Jakie to ongi, mój ty Boże

— w piwnicy, w którą spojrzysz stronę,

gąsior się wspiera na gąsiorze,

300

wszystkie brodate i omszone;

pito też, pito, aż wypito,

jakby kto lał w dziurawe sito;

i — skończyło się! — Daj to katu,

już pożyczone z magistratu —

305

i to wypito; tak tu społem

wszyscy leżeliśmy pod stołem.

A teraz wszyscy do mnie: radź!

kto wypił — ty, marszałku, płać!

Płać!! ale z czego? więc do Żyda!

310

dobrze — lecz procent! — no — ma rację;

sumę zdwojoną sumie przyda —

procenty i amortyzacje —

nim się rok łoni [31] w nowy zmieni,

już siedzisz u Żyda w kieszeni;

315

zastawiasz piernat [32], gdzie co padło —

ni świnia nie porośnie w sadło —

a potem zjadaj chleb z ościami —

za czerstwy? — ano popij łzami!

CESARZ

zamyślony; po chwili do Mefistofelesa

Wystąpże, kpie [33], i ty z skargami!

MEFISTOFELES

320

Ja? — nie! — przeciwnie — raczej ku nauce

kilka spostrzeżeń właściwych dorzucę.

Patrzę w twarz waszej miłości,

w waszą i całego dworu,

skądże ten brak ufności?

325

— ja nie pojmuję sporu.

Wola twa włada, o, panie,

podparta przęsłem rozumu,

więc zaraz tu zgoda stanie

wśród zwaśnionego tłumu.

330

Noc umyka przed słońcem w złocistej koronie!

Czyliż może być ciemno, gdzie tyle gwiazd płonie?

POMRUK TŁUMU

1. Toć sowizdrzał [34], jak nas zwiódł!

2. Kłamie bestia, niczym z nut!

3. Ten szczęśliwy, kto uwierzy!

335

4. Sens tej mowy? — projekt świeży!

MEFISTOFELES

Wszystkim czegoś brak na świecie,

każdy swe minusy zlicza,

a was brak gotówki gniecie;

z piasku nie ukręci bicza,

340

lecz od czegóż mądrość przecie?

gdy pieniędzy brak lub chleba —

wyrwać z ziemi, gdy potrzeba!

Przypominam wszystkim oto,

że w ruinach, złomach gór,

345

leży lite, bite złoto,

jeno kopać, zgarniać w wór;

kto je znajdzie? — krótka rada:

kto przyrodą, duchem włada,

ten mamony w bród posiada.

KANCLERZ

350

Duch? Przyroda? Mowa mglista;

to niechrześcijańskie słowo;

niejeden już ateista

przypłacił je własną głową.

Przyroda to grzeszne baśnie,

355

duch jest oczywiście czartem —

z nich zwątpienie, które właśnie

tamtych dwojga jest bękartem.

U nas nie tak! W naszym kraju

przed innymi prym [35] swój bierze

360

święty w bożym gronostaju

i rycerz przysięgły wierze;

oni na ojczyzny straży

stoją, Kościoła są tarczą,

z nimi wielkość się nam darzy,

365

oni nam jedni wystarczą.

Gmin obłąkany przewiną

pozory za prawdę bierze;

przeto wśród gawiedzi słyną

czarownicy i kacerze [36].

370

Oni to swymi sztuczkami

nam szkodzą, choć żądzom dogadzać,

ichże to chcesz błazeństwami

w wysokie progi wprowadzać?

Tyś, mospanie, krewki raptus [37]!

375

bronić czeredy onej!

Rzeknę, żeś jest mente captus [38]

lub kiep z diabłem spokrewniony!

MEFISTOFELES

Męża nauki w każdym wietrzę słowie!

Czego nie dotknie — nie istnieje — powie,

380

czego nie ujmie — tego być nie może,

czego nie zważy — ach! — to nieprawdziwe,

a czego nie spienięży — jest bardzo wątpliwe.

CESARZ

Kazanie nam postne prawisz?

dość tego! — skończ jak najprędzej,

385

gadaniem nic nie poradzisz,

tu trzeba pieniędzy, pieniędzy!

MEFISTOFELES

Dostarczę wam, czego chcecie;

wprawdzie nie łatwe, co łatwe —

chcąc buty uszyć, wszak wiecie,

390

trzeba mieć szydło i dratwę.

Pzypomnę jeno — rzecz drobna —

lecz nie mniej przeto ważka:

ziemia w bogactwa zasobna,

a dobyć je? — toż to igraszka!

395

Przypomnijcie rzymskie dzieje,

wędrówki ludów i wojny,

zamieszki, rozterki [39], nadzieje —

o zasobek niespokojny

obywatel, co bogatszy,

400

skarb krył przed siły [40] wrogiemi;

skarb swój cenny i najrzadszy

zakopywał w łonie ziemi.

Tak to było, jest i będzie!

człowiek rządzi się obawą;

405

a któż, pytam, w pierwszym rzędzie

ma do skarbów takich prawo?

Wszystko w ziemi zakopano —

czyja ziemia? — cesarzowa!

więc i wszystkie skarby — a no

410

są cesarskie —

SKARBNIK

— Ani słowa,

błazen mówi, alić racja.

KANCLERZ

Cała błazeńska oracja [41]

diable koloryzowanie [42],

415

lecz rzecz sama nakazuje

mieć się na baczności, panie!

MARSZAŁEK

Niech no waszeć sprokuruje

dary, które tak wysławia;

— wszelkie ziarno zdrowe ptakom —

420

niechby trochę i bezprawia,

byle było jako tako.

HETMAN

Mądry błazen! — w lewo, w prawo

skarbów mrowiem w oczy szasta,

żołnierz nie pyta o prawo,

425

ni skąd — byle żołd — i basta!

MEFISTOFELES

Przypuszczacie, że was mamię?

że niepewna moja droga?

że podchodzę, łżę i kłamię?

oto macie astrologa —

430

on niech mówi!!

— Nuże! — rozkop

kanały w nieba rozłogu [43]

i odczytaj nam horoskop,

dobry panie astrologu.

POMRUK TŁUMU

435

1. Już się zwąchał szelma z szelmą.

2. Im to gratka — dla nas biada.

3. Wnet nam wzrok zasnuje bielmo.

4. Wróż mówi — kiep podpowiada.

ASTROLOG

mówi — Mefistofeles podpowiada

Słońce to szczere, lite złoto [44],

440

Merkury dany nam jest do pomocy,

Wenus zapładnia nas tęsknotą

O każdej porze dnia i nocy;

panieńska Luna [45] ułudnie kaprysi,

zwłaszcza gdy wdzieje swój kołpaczek lisi [46];

445

Mars godzi siłą w nas, a pięknem Jowisz

i Saturn — choć go ledwo okiem złowisz;

metal nieosobliwy w nim, choć przecie

waga jego dosadna we wielkim wszechświecie.

Ba! gdy się słońce z księżycem skojarzy

450

— więc złoto z srebrem w godnie lśniącym chórze

wtedy jest szczęsny — czas — wszystko się darzy

w tej złotosrebrnej, dźwięcznej koniukturze [47]:

masz i pałace, skarbce, wirydarze [48],

strome piersiątka i nadobne twarze.

455

Dla nas ta droga niezdobyta, płona [49],

lecz ten mąż światły sprawi to, dokona!

CESARZ

Słucham z wzmożoną uwagą,

jak dziarsko słowem szermuje —

mówi z sensem i powagą,

460

lecz mnie to nie przekonuje.

POMRUK TŁUMU

1. Cóż nam z tego — banialuki!

2. Scjencja [50] kalendarzowa!

3. Chemiczne szalbierekie sztuki!

4. Stare głupstwa — kusa [51] mowa!

MEFISTOFELES

465

Oto stoi cała sfora

w niepewności głuchej, marnej;

jednym śni się mandragora [52],

drugim pies kudłaty, czarny.

Łatwo mówić: „czarnoksięstwa —

470

sprawa czarcia — rzecz przeklęta —”

trudniej skrzesać nieco męstwa.

A tu, bracie, swędzi pięta,

a tu każdy w sobie czuje,

w najtajniejszych warstwach ducha,

475

jak pokusa w nim harcuje

i żądz ogniem do łba bucha!

Gdy tak ta pokusa pcha cię,

gdyś po szyję w matnie zalazł —

kop! grzeb! krzyknij: „kuraż [53], bracie!

480

tum cię szukał! tum cię znalazł!”

POMRUK TŁUMU

1. Mnie w ręce strzyka —

2. mnie rwie w nodze —

3. podagra pewnie —

4. brzuch jak ołów —

485

5. kciuk puchnie —

6. w krzyżach łamie srodze —

7. znaki, że tu jest walny [54] połów.

CESARZ

Prędko! Ej — nie ujdziesz cało,

jeśli skłamał, gardłem skarżę!

490

Więc do dzieła! pokaż śmiało,

w jakiej skarby twe pieczarze.

Złożę berło, miecz odpaszę,

sam się wezmę do łopaty,

ale wara pluć nam w kaszę!

495

Więc do dzieła — albo baty!

MEFISTOFELES

Cóż za pośpiech! Wskażę drogi

mimo groźby twe pohańskie,

lecz któż zliczy te rozłogi,

wszystkie te skarby bezpańskie,

500

których bezmiar! — Z wyorzyska

chłop orzący — pod bruzdami

— patrzy — aż ryngraf [55] wybłyska,

lub żeleźniak [56] z dukatami.

Indziej, spojrzy, aż w oborze

505

ściany się saletrą [57] pocą —

— nie saletrą! — miły Boże!

to czerwieńce [58] tak się złocą!

Ileż sklepień, kurytarzy

zasypanych, poniechanych,

510

w których splendor skrzy i żarzy

wielkich skarbów, niesłychanych!

Aż w podziemia, w kraje duchów

łowca skarbów schodzi śmiele —:

przepych! śród złotych łańcuchów,

515

kolie [59], kolce i manele

piętrzą się i w poniewierce

plączą pośród rozpadliny;

wszystko skrzy, aż rośnie serce!

brylanty, szmaragdy, rubiny!

520

A pobok — to nie do wiary —

rzędem beczki wina stoją,

lecz dąb dawno spróchniał stary;

wino przemyślnością swoją,

jak ów kokon jedwabnika —

525

kamienie winne wyłania,

przez które ciecz nie przenika,

lecz dostałość swą osłania.

Likwor [60] taki osędziały [61]

dorówna zlotu w wartości.

530

Jednym słowem, mędrzec śmiały,

ciągnie zysk ze swej mądrości.

Dzień? cóż dzień! — to omamienie,

wielkie nic lub większa złuda —

jeno nocy mroczne cienie

535

misteryjne jawią cuda.

CESARZ

Noc dla siebie ostaw, błaźnie,

na nocturno strój basetlę —

mnie daj jasno i wyraźnie,

co masz dać, przy dziennym świetle.

540

W nocy wszystkie koty szare,

precz z tym „może”, „cichcem”, „niby”

Rozkop w dzień skarbów pieczarę

i w dzień odwal pługiem skiby.

MEFISTOFELES

Weź, wasza mość, do rąk łopatę,

545

znój chłopski nic ci nie zaszkodzi,

miło samemu wziąć zapłatę —

każda garść ziemi złoto zrodzi.

Potem przywdziejesz diadem złoty,

kochance kolie sprawisz nowe,

550

bo któż zaprzeczy, że klejnoty

zdobią i tron, i białogłowę?!

CESARZ

Prędzej! Prędzej! Po cóż zwlekać!!

ASTROLOG

jak poprzednio; podszept Mefistofelesa

Wasza cesarska mość, ja radzę czckać —

nicch się odbędzie fest zwyczajnym torem;

555

zważ — roztargnienie złym bywa doktorem;

wpierw nam się trzeba skupić, wzwyżyć w duchu,

by to, co niższe, zmusić do posłuchu.

Dobrym być musi ten, co dobra pragnie,

kto chce radości — niech będzie jak jagnię,

560

kto łaknie wina — niech gromadzi grona —

wszak przywołuje cud — wiara wzmożona!

CESARZ

A więc niechaj radość włada

przed popielcowym memento [62]!

Niechaj herold zapowiada

565

mięsopustu [63] wielkie święto.

Trąby.

Wychodzą.

MEFISTOFELES

GłupotaPoszli! Ot głupcy! — Zresztą skądżeby wiedzieli,

że szczęście i zasługa splata się jak strofa,

gdyby filozoficzny kamień w ręku mieli,

byłby jedynie kamień, lecz bez filozofa.

ZAPUSTY

Faust — Pluton[64], Mefistofeles — Zoilotersytes[65] — Skąpiec, Cesarz — Pan, Herold, Kwieciarki, Gałąź oliwna z owocami, Wieniec dożynkowy. Wian fantastyczny, Równianka fantastyczna, Przekora, Pąki różane, Ogrodnicy, Matka i córka, Drwale, Poliszynele[66], Pasożyty, Pijanica, Gracje: Aglaja, Hegemona, Eufrozyna, Parki: Atropos, Kloto, Lachezis, Furie: Alekto, Megera, Tyzyfona, Bojaźń, Nadzieja, Rozwaga, Efeb — Woźnica, Plotkarki, Głodomór, Herod — Baba, Faunowie, Satyr, Podziomki, Olbrzymy, Rusałki, Rybacy, Ptasznicy, Satyryk, Poeci, Tłum.

Olbrzymia sala z komnatami pobok, strojnie, zdobno, maskaradowo.

HEROLD

570

Nie na groźne śmierci pląsy,

diable igry rybałtowe [67]

wołam was, ale na pąsy,

na zabawy jasne, nowe,

abyście tak spąsowieli,

575

jak krzew róż pod słońca tchnieniem

tej mięsopustnej niedzieli

bezpamiętnym rozbawieniem.

Cesarz w swej rzymskiej podróży

spoza Alpów stromej ściany

580

gościniec [68] nam bardzo duży

przywiózł: wigor roześmiany.

W tej stolicy nadtybrowej

sam koronę — w równej parze

Błazenzyskał dla nas — stroik nowy:

585

czapeczkę błazeńską w darze.

Tym przybraniem odrodzony

każdy z nas się dumnie puszy,

rad [69] z dzwonkowej czapki onej,

z śmiechem wciąga ją na uszy;

590

i choć w tej mycce [70] do błazna podobny,

udaje rozum, w rozum niezasobny.

Już się kupią [71] i gromadzą.

w pary łączą i kołują —

tu pod pachy się prowadzą,

595

tam z osobna krążą, snują.

Dalej bracia, dalej żywo,

z sercem szczerym i przyjaznym,

byle chwilkę mieć szczęśliwą —

tak czy owak świat jest błaznem.

KWIACIARKI

śpiew, mandoliny

600

Poklask dajcie nam niezwłocznie!

Wymuskane w tańcu szranki

juz ruszają śpiewnie, skocznie

urodziwe florencjanki.

Kosy [72] nasze utrefione [73],

605

wonne kwiatów i ziół wonią,

krasne wstążki rozpuszczona

owijają nas i gonią.

O, nie więdną nasze kwiaty,

kwitną cały rok i dłużej —

610

kunszt ten, czar i aromaty

niechaj wam, panowie, służy.

ErotyzmA przyznajcie, pomysłowo

każdy na nas strzęp swawoli —

wyszydzicie to czy owo,

615

jednak całość was zniewoli.

Prawda — bierze was ochota

zbadać, co ukrywa szata? —

czar niewieści i prostota

dziwnie się ze sztuką splata.

HEROLD

620

Dziew korowód lśni, pomyka;

wielki wybór — herold wita —

dajcie zajrzeć do koszyka,

co na głowach waszych skwita.

Prędzej, prędzej, niechaj sala

625

ogrodowym wionie czarem,

a z was każdy niech zachwala

ogrodniczki wraz z towarem.

KWIACIARKI

Targ to targ, lecz bez kramarki,

niechaj się gromada skupi —

630

wśród krotochwilnej [74] poswarki [75]

za żart każdy towar kupi.

GAŁĄŹ OLIWNA Z OWOCAMI

Nie zajrzę [76] kwiatom urody,

wszelkiej unikam niezgody;

pośród wojennego znoju

635

jestem rękojmią [77] pokoju;

dzisiaj radość we mnie płonie,

że wśród zacnych dworzan roju

najgodniejsze zwieńczę skronie

gałązką oliwną pokoju.

WIENIEC DOŻYNKOWY

640

Ja, syn pługa, zrumieniony

czerwonym słońca rumieńcem,

dar wam niosę, dar niepłony [78] —

z dożynkowym idę wieńcem.

WIAN FANTASTYCZNY

Barwne kwiaty, niby malwy

645

przybrane w mchy i nietoty [79],

to mody kapryśnej salwy,

nie szukaj we mnie prostoty.

RÓWNIANKA [80] FANTASTYCZNA

Nikt nie zna mojego wiana

i nic mnie to nie obchodzi —

650

za tobą tęsknię nieznana,

co z dziew kwiecistej powodzi

wyciągniesz ku mnie swe dłonie

i w warkocz wpleciesz bezładnie,

a kwiat mój zadrży i spłonie

655

i na pierś twoją opadnie.

PRZEKORA

Niechaj wyobraźnia licha

służy dnia znikomej modzie,

z przyrody pijąc kielicha

wiecznej hołdujesz pogodzie;

660

niezabudki i kaczeńce,

splatajcie się w wdzięczne wieńce! —

Lecz my —

PĄKI RÓŻANE

— skrywamy się, niczyje —

szczęśliwy ten, co nas odkryje.

665

Gdy się dnie lipcowe dłużą,

róża wonią gwarzy z różą —

pełny, szczęsny dzień, uroczy;

bo przyrody panowanie,

obiecanie i oddanie

670

poi serce, myśl i oczy.

W zielonych wirydarzykach kwieciarki rozkładają nadobnie swój towar.

OGRODNICY

śpiew: akompaniament teorbanów [81]

KwiatyZ tym już musicie się zgodzić —;

kwiat można pieścić, całować,

owoce nie chcą uwodzić,

owoce chcą jeno [82] smakować.

675

Wiśnia się pyszni, zrumienia

brzoskwinia — wonna patoka [83]!

Kupujcie — sąd podniebienia

stokroć prawdziwszy niż oka.

JabłkoPowab owoców najszczerszy

680

niech was na próżno nie kusi,

róża to temat do wierszy,

lecz jabłko ugryźć się musi.

Więc zezwólcie, byśmy w dani

wnieśli owoc ku osłodzie —

685

niech się towar nasz stragani

w tej sąsiedzkiej, dobrej zgodzie.

Pod girlandą smereczaną

oświetlone tak rzęsiście —

pełnię tworzą niesłychaną:

690

pąki, kwiaty, owoc, liście.

Przy śpiewie przeplatanym, przy wtórze gitar i teorbanów — piętrzą oba chóry swój towar, przystrajają go i zachwalają.

Matka i córka.

MATKA

Ledwieś odrosła od ziemi

córko ma, rusałko —

stroikami rozmaitemi

zdobiłam twe ciałko;

695

chodźcie, chodźcie, cni rycerze,

najbogatszy niech ją bierze —

szczęście sprzyja śmiałkom.

Ach! minęły długie lata,

wzrósł twój czar kobiecy,

700

nikt nie posłał do cię swata

z całej okolicy;

z tym zatańczysz, tego zmanisz,

a tamtego — otumanisz —

wszystko po próżnicy.

705

Na nic ciuciubabka, fanty —

alkierzyk [84] twój pusty;

męskie plemię — o! to franty!

Lecz dziś mięsopusty —

nastaw sidła, oczkuj ładnie,

710

może przecie w potrzask wpadnie

jaki kąsek tłusty.

INTERMEZZO [85] PANTOMIMICZNE

Zbliżają się rówieśniczki młode, hoże [86]. Zaczyna się pogwar szczebiotliwy. Wchodzą Rybacy i Ptasznicy ze sprzętem przynależnym: z sieciami, wędkami, potrzaskami. Wabienia, łowy, ucieczki. Strzępy rozmów uciesznych.

DRWALE

nawalnie; gromko

Z drogi, bracia, czynić rum [87],

idzie z nami borów szum,

borów granie, zgrzyty piły,

715

stuk toporów, jęki drzew,

trzask gałęzi, chorał siły,

twardy tupot — drwali śpiew.

Dłonie grube, spracowane,

naprężone sznury żył —

720

wasze ręce wymuskane

boją się, cofają w tył

Z mąki marymonckiej [88] panki,

zwarzyłby was mróz i chłód —

i was, panny z morskiej pianki,

725

gdyby nie nasz, drwali, trud.

POLISZYNELE [89]

papląco, pustaczo

A niechże was las ogarnie,

żywot tak przetrudzić marnie!

My inaczej! — zwiewnie, cicho,

mozół odsuwamy wszelki —

730

po co z lasu wołać licho?!

Robdeszany [90], pantofelki,

oto stroik jak się patrzy!

Wy się trudźcie — my inaczej. —

Zbiegowiska, karuzele,

735

jarmark, ścisk, bujne gamratki [91],

uciech, festów [92] wiele, wiele —

żywot aksamitny, gładki.

Po tym życia śliskim torze

kręcimy się jak węgorze —

740

wschodzim, chociaż nieposiani —

zwinni, żwawi, sprytni, szczwani;

choć tam bieda w kamienicy

my sobie hoc [93] na ulicy.

Śmiejcie się lub gańcie nas,

745

przetrzymamy — mamy czas!

PASOŻYTY

pochlebnie, łakomie

ZdradaDrwal i węglarz to nasz brat;

przygarbienie, przytaknięcie,

półsłóweczka — to nasz świat —

tego przestrzegamy święcie;

750

lecz jeśli kto w walce padł,

odwracamy się na pięcie,

pal go kat!

Gdyby węgli, drzew nie było,

— że to ogień skrzesz i dmuchnij —

755

czym by w piecach się paliło?

czym by się paliło w kuchni?

Musiałby spaść ogień z nieba —

wszak nam zawsze ognia trzeba;

na ogniu się wszystko smaży,

760

praży, tęsi, mięsi, warzy,

wrze i pryska, skipi, piecze,

aż do gęby ślinka ciecze.

Pieczeń, pasztet, ryby, zrazy,

imbir, czosnki i wawrzyny —

765

jakież wizje i obrazy,

jakież prace, jakie czyny!

PIJANICA

zawiany mocno

Zacząć ze mną nie przelewki,

mnie dziś wszyscy, panu, służą;

wigor w kościach, we łbie śpiewki,

770

aż za dużo, aż za dużo!

Pije Kuba do Jakuba —

wasze zdrowie, moje zdrowie —

moja luba — daj no dzioba —

kto się dowie? — nikt nie dowie.

775

Baba na mnie z gębą — huzia,

coś ty, dziadu, wdział za łachy!

plask — plask — spuchła nieco buzia

— co tam strachy — strach na Lachy!

WinoHulaj dusza bez kontusza!

780

w górę szklanki — dobra nasza!

wino wigor w nas porusza,

wino diabła z nas wystrasza.

Więc na szczęście —! I na biedę —!

Socjeta [94] tu, widzę, krewka —

785

gospodarzu, daj na kredę [95],

na kredę mi daje dziewka.

Przypij do mnie — ja do ciebie!

Panna — wdowa — każda łasa —

zdrowie twoje tu i — w niebie,

790

jedz, pij i popuszczaj pasa!

Ululałem się wspaniale —

czas już w drogę! — w jaką drogę?

Ostawcie mnie, gdzie się zwalę —

ustać — jakoś — tak — nie mogę.

CHÓR

795

Pije Kuba do Jakuba! —

co? nie pije? — bęc, po ziobrze!

tęgo się już kurzy z czuba —

kto pod ławą, temu dobrze.

INTERMEZZO PANTOMIMICZNE

Herold zapowiada przybycie Poetów różnego autoramentu: Poetów przyrody, Panegirystów, Piewców rycerstwa, wdzięku i entuzjazmu.

Pchają się na wyprzódki, trudno też komukolwiek dojść do słowa. Zaledwie jeden dziwnym trafem przemyca czterowiersz; to:

SATYRYK

Obym, bracia, tego dożył,

800

— to jedno mnie kusi i łechce —

abym taką pieśń ułożył,

której wysłuchać nikt nie zechce.

Poeci nocy i cmentarzy przepraszają bardzo, że to nie mogą wziąć udziału w zebraniach wieszczów, lecz nazbyt są zajęci interesującą rozmową z nowo wylęgłym upiorem [96]; kto wie, czy z tego dyskursu nie powstanie nowa szkoła poetycka; Herold, acz niechętnie, godzi się na ich wywody i przywołuje postacie mitologii greckiej, które, jakkolwiek w modnym przebraniu, nie utraciły nic a nic z wdzięku właściwego i charakteru.

Gracje.

AGLAJA

Wdzięk wnosimy zawsze, wszędzie;

dar wasz niechaj wdziękiem będzie.

HEGEMONA

805

I wdziękiem też przyjmowanie,

gdy się chęciom zadość stanie.

EUFROZYNA

W dnia cichego zachód miękki

najwdzięczniejsze złóż podzięki.

Parki.

ATROPOS

Po starszeństwie tu przychodzę;

810

nić się snuje, nić żywota —

— i oczami po was wodzę —

nić się snuje jak tęsknota.

Miękka, wiotka nić — bom oto

len wybrała pierwszej próby —

815

niespsowany mgłą ni słotą,

nie za cienki, nie za gruby.

Umiar głoszę wam — strwożona!

koniec nici któż odgadnie?

nitka nazbyt naprężona —

820

nagle pęknąć może snadnie [97].

KLOTO

Dzisiaj jam nożyce wzięła,

spójrzcie! każdy z was uwierzy;

poprzedniczka moja cięła

jakoś nie tak, jak należy;

825

bywa — snuje długie dzieje

rozwlekle i opętanie,

indziej znów piękne nadzieje —

ciach! — przecięła niespodzianie.

Alić i ja, moi drodzy,

830

zbyt rozwagą się nie szczycę,

przeto trzymam się na wodzy —

i w puzdrze [98] skrywam nożyce.

Tak spętana z dobrawoli

zaniechałam swojej pracy —

835

a więc bawcie się do woli,

chociaż wszyscy jacy — tacy.

LACHEZIS

Z siostrzyc moich, żwawych prządek,

— najrozsądniejsza w ich gronie —

powierzony mam porządek,

840

w porządku staję obronie.

Nić się snuje, nić się mota

w wyznaczonym sobie torze,

lccz z wartkiego kołowrota

bez mej wiedzy spaść nie może.

845

Trwam uważnie na tej straży,

chociaż świat się przeinacza —

— aż się koło me przeważy

wolą wieczystego tkacza.

HEROLD

Tych trzech, które idą oto

850

nie poznacie, o, uczeni,

przybrane w jedwab i złoto —

krok się każdej tęczą mieni;

któż by odgadł pod tą szatą,

że z złem idą i z zatratą?

855

to Furie! — I któż bo uwierzy —?

piękne, gibkie, hoże, młode;

jaki wonny, śpiewny, świeży

czar oplata ich urodę?

Baczność! — podła, śliska żmija

860

pod kwiatami się przewija

chytrze, skrycie; — lecz w tej porze,

gdy się błazny spowiadają —

niosą upomnienie: gorze!

ludziom gorze — gorze krajom!

Furie.

ALEKTO

865

Cóż — zawierzycie nam, kochani?

wszakże was piękność nasza wzruszy?

każdemu z was o jego pani

kochanej coś szepniemy w uszy;

wreszcie w rozmowie oczy w oczy

870

powiemy: — tego ma — i tego —

— brzydka, garbata — krzywo kroczy

ach! narzeczona?! — do niczego!

Lecz jej powiemy też, żeś plotkarz,

że o niej mówisz coś nieładnie,

875

gdy przypadkowo tamtą spotkasz —

tak się niewiara w serca wkradnie.

MEGERA

To nic! — Lecz gdy się już pobiorą,

wtedy ja stworzę im gehennę [99],

zatruję każdą chwilę zmorą;

880

zmienne jest serce i dnie zmienne.

A kto tęsknotę jedną ziści,

tęskni do nowych chwil urody,

porzuca pełen nienawiści

słońce — i pragnie rozgrzać lody.

885

Diabeł ogniska domowego

mnie jednej dochowuje wiary —

wspólnie dodajem złe do złego;

mym działem w przepaść gnać ofiary.

TYZYFONA

Ja tropię zdrajców — tam się wśliznę,

890

kędy się przeniewierstwo lęgnie;

sztylet podrzucę i truciznę —

— dziś — jutro zguba cię dosięgnie.

Chwile słodkie zapomnienia

bez apelu, bezpowrotnie

895

władza moja w żółć przemienia,

zawiniłeś — cierp stokrotnie.

Przebaczeniem ni pociechą

w strasznej nie łudź się godzinie;

Słysz! Słysz! „Zemsta” woła echo —

900

kto się zdradą para [100] — ginie!!

HEROLD

Proszę, odsuńcie się co nieco,

bo oto nowe maski lecą —

zgoła [101] odmienne! — w swej posturze [102]

obraz podobny wielkiej górze.

905

Boki okryte dywanami —

— góra nadchodzi! — Góra żywa!

łeb smoczy — błyskający kłami —

wężowy ryj — ogniowa grzywa —!

Na karku siedzi wdzięczna dama

910

subtelna i przybrana ładnie,

a lejce w rączce dzierży [103] sama,

laską kieruje smokiem składnie.

A za nią druga — istna łania —

królewska, dumna, znać w niej butę [104] —

915

tęcza świetlana ją zasłania —;

pobok [105] niewiasty kroczą skute:

jedna strwożona, w sobie drżąca,

druga radością gorejąca —

pierwsza wolności zewsząd woła,

920

szuka w tęsknocie dookoła,

a wolność w drugiej jest niewieście —

powiedzcie same, czym jesteście?

BOJAŹŃ

StrachŚwiec, lamp, pochodni blask się żarzy,

a wszędzie mroczno, straszno, ciemno;

925

śród masek stoję, obcych twarzy,

— w kajdanach — groza skuta ze mną.

Precz, kpiarze! — Lęku bladolicy!

Szydercy! — Co się ze mną stanie —

zewsząd mnie zdradni przeciwnicy

930

strącają w przepaść, w mrok, w otchłanie!

Wszędy — z przyjaźni wróg się rodzi;

znam ciebie, masko! — tyś zagłada!

Ten mnie chciał zabić! — a —! uchodzi!

twarz jego krzyczy: zdrada! zdrada!!

935

Ach! uciec! uciec! przed tą zgrają —

na koniec świata! — Noc przeklęta!

Już zewsząd mroki napierają,

groza mnie więzi, trwoga pęta!

NADZIEJA

Bądźcież mi, siostry, pozdrowione!

940

A chociaż w maskach dziś i wczora

niejako jesteście zgubione

i dusza w was smętem chora

w tej ćmie dymiących pochodni —

wierzę, że przyjdzie ta pora,

945

w której słońca, kwiatów godni

chodzić będzie po łące,

brodzić w trawie po kolana,

parami albo w rozłące

pod zorzą złotego rana;

950

wedle woli śnić, rozprawiać —

bez chmur groźnych i beztroski,

nigdy sobie nie odmawiać,

jeno spokój chwalić boski.

Wszędzie radośnie witani,

955

już dziś szeroko rozgłoście,

że pragnieniem przywołani

jesteśmy słoneczni goście —

że wieść dobrą niesiem w dani [106]!

Wierzajcie — szukajcie — znajdziecie —

960

najszczęśliwszą chwilę w świecie!

ROZWAGA

Nadzieja, StrachNajwięksi wrogowie człowieka:

Bojaźń, Nadzieja — skowane;

z daleka stójcie, z daleka,

tłumy słowem opętane.

965

Jedzie kolos — ja przewodzę!

Wysoczysta na nim wieża —

jedzie po znaczonej drodze —

krok w krok ku szczytowi zmierza. —

A na barkach dumnej wieży

970

bogini w skrzydeł sztandarze

lotem w zwycięstwo mierzy —

zwycięstwo niesie wam w darze.

Światłość ją broni i gloria

i gwiazd diadem wspaniały;

975

to ona — ona — Wiktoria [107]!

bogini czynów i chwały!

ZOILO-TERZYTES-MEFISTOFELES

Tere-fere! — W porę właśnie

idę, niech was piorun trzaśnie!

A najgorsza ta wywłoka [108],

980

Wiktoryjka czarnooka.

Rozwijasz swe skrzydła, szelmo,

niby orzeł w nieba jasność,

na oczy zarzucasz bielmo,

że to wszystko twoja własność —

985

i lud, i kraj! — Hola! Hola!

jeszcze żyje moja wola —

nasza wielka mała wola —!

To, co niskie, podnieść trzeba,

ku ziemi naniżyć nieba,

990

skrzywić proste, sprościć krzywe,

wyrównać wzniesienia wszędzie;

czasy równe i szczęśliwe!

Tak być musi i tak będzie!

HEROLD

Już ciebie do milczenia zmuszą

995

te kije — wynoś się psiaduszo!

niech cię pokręci, sjamski miocie —

w nawozie miejsce twe i w błocie!

O, jak się kurczy obrzydliwie,

kupą się gnoju naraz staje.

1000

Lecz cóż to? — patrzcie — dziwo w dziwie!

ten gnój się zmienia w duże jaje!

rośnie — nadyma się i pęka!

Ze skorup — para wraz bliźniacza

mątwi się, skuczy i pojęka —

1005

już się wynurza i wytacza —

już widzę — już — pełzącą żmiję —

kształt drugi? — widzę — nietoperza!

Jedno się w pyle ślini, wije,

drugie ku pułapowi zmierza!

1010

O! — giną — już — w nocnej otchłani!

Źle trzecim w takiej być kompanii.

GŁOS Z TŁUMU PIERWSZY

Dalej, żywo! Już tam tańczą.

GŁOS Z TŁUMU DRUGI

Do diaska z wrzawą opętańczą.

GŁOS Z TŁUMU TRZECI

Czujesz, jak skrzydeł sfera

1015

w myśl i serce nam się wpiera?

GŁOS Z TŁUMU CZWARTY

W włosach moich łka i jęczy —

GŁOS Z TŁUMU PIĄTY

Ból mnie srogi w nodze dręczy —

GŁOS Z TŁUMU SZÓSTY

Przecież nikt z nas nie ma rany —

GŁOS Z TŁUMU SIÓDMY

Ale każdy zestrachany —

GŁOS Z TŁUMU ÓSMY

1020

Do zabawy brak ochoty —

GŁOS Z TŁUMU DZIEWIĄTY

Tego chciały te huncwoty [109] —

HEROLD

Znojny zawód wodzireja

sprawuję z dość tęgą miną;

w sercu mym żywie [110] nadzieja,

1025

że godziny jakoś miną

tych mięsopustnych szałów,

że więc do białego ranku

nikt z nich nic poniesie szwanku

i jakoś wyjdzie z opałów —

1030

chociaż noc niesamowita

strachami jak piaskiem sieje;

Spoza okien wciąż wykwita

jakiś duch, straszydło, zmora. —

Ej! strzygowe wodzireje,

1035

któż się z wami dziś upora!

Karzeł podał takt kaduczy [111] —

za nim zgraja strzyg się włóczy! —

I w tej chwili cóż ma znaczyć

tych postaci szereg długi —?

1040

— Wytłumaczyć —? na usługi —

— lecz jakże mam wytłumaczyć,

gdy sam zgoła nie rozumiem;

oto staje w masek tłumie

rydwan — świetny — czwórka koni —

1045

— nie rozpycha — nie roztrąca —

jeno się szkarłatem płoni,

a tęczaność migocąca

pośród wartkich szprych zawiei

lśni jak gwiezdne zbiorowiska,

1050

gdy zza czarnej ściany kniei,

w lipcu cicha noc rozbłyska!

Czar magiczny — świateł rój —

— tętni — pryska —

EFEB [112]-WOŹNICA

— prrr! — hoo —! stój!

1055

Posłuszne ważnym nakazom,

rumaki, wstrzymajcie skrzydła,

lejce was mocne prowadzą,

znajcie moc mego wędzidła,

splendor tej wspaniałej sali

1060

niechaj zjawa [113] nasza chwali;

oto tłum się wkoło toczy

tłum ciekawy, zachwycony —

hej, heroldzie, podnieś oczy

i ogłaszaj na wsze strony,

1065

zanim odpłyniemy stąd —

kim jesteśmy, co zacz, skąd;

mitologiczną znasz historię,

myśmy jej żywe alegorie.

HEROLD

Nie wiem, co zjawa wasza znaczy,

1070

opisać mógłbym ciebie raczej.

EFEB-WOŹNICA

Więc mów!

HEROLD

Trza przyznać, że z urody

mógłbyś zasłynąć — pięknyś, młody —

wyrostek wprawdzie, lecz kobiety

1075

ocenią właśnie twe zalety;

kto zalotnisiem jest za młodu —

pisze się z kobieciarzy rodu.

EFEB-WOŹNICA

Owszem! niezgorzej to waszmość wywodzisz —

krok, a już ciekawości swej dogodzisz.

HEROLD

1080

Czarnych błyskawic pełne twoje oczy,

moc gęstych włosów na czole,

urok przed tobą swawolący kroczy

z młodości wdziękiem w zespole.

Szaty cię stroją, purpura i złoto,

1085

czar w tobie iście niewieści,

szept słyszę zewsząd nabrzmiały tęsknotą,

to echo miłosnych powieści.

EFEB-WOŹNICA

A kimże mąż ten w majestacie

siedzący na rydwanie?

HEROLD

1090

To widać król, w królewskiej szacie,

a oczy jego — otchłanie.

Dobroć mu patrzy znaczna z lica

i szczodra jego jest prawica;

pod władzą jego mrą niesnaski,

1095

szczęsny, kto w jego dworze stanie,

stokrotnie dozna, niespodzianie

jego królewskiej łaski.

EFEB-WOŹNICA

Niewiele —; rozważ dokładnie —

więcej powiedzieć wypadnie.

HEROLD

1100

Jakżeż godności sprostać słowem!

zachwycam się tą pełnią lic,

wykwitającą pod turbanem,

spojrzeniem jasnym, wzięciem zdrowem

okryciem złotem bramowanem —

1105

i cóż mam rzec — nie mówię nic —;

stworzon na władcę wielu sług.

EFEB-WOŹNICA

To Pluton [114] — wszystkich bogactw bóg —!

Cesarskiej woli czyniąc zadość —

wnosi tu splendor swój i radość.

HEROLD

1110

A kto ty jesteś — powożący?

EFEB-WOŹNICA

Ja? — sny rozchwiane wciąż łowiący,

jestem poezją, rozrzutnością,

poetą, co swój skarb najrzadszy

rozdaje wszystkim z miłością —

1115

i przez to coraz jest bogatszy —!

Choć ci się złudą to wydaje:

ten się bogaci, kto rozdaje;

przetom bogatszy od Plutona

i od koronowanych głów,

1120

mam to, czego im nie dostaje [115],

bez czego próchnem jest korona —:

radość żywota, przepych snów.

HEROLD

Zakwitasz chełpliwością — płoniesz w każdym słowie,

okaż, czy dzieła twoje dorównają mowie!

EFEB-WOŹNICA

1125

Ach, panie! — starczy jeden szczutek [116] —

— spójrz jeno, jaki chyży skutek!

oto pawiment [117] gra perłami —

słyszysz, jak dzwonią, brzęczą, dźwięczą?

z palców wokoło strzela

1130

Tak oto sieję pierścionkami,

drogich kamieni migam tęczą —

— dorzucam płomyk — niech się pali —

pośród szmaragdów i opali.

HEROLD

Tłum cały zwija się i kręci —

1135

jak to zmiarkował [118], co się święci!

Ten się raduje — tamten śmieje

do skarbów, które młodzian sieje.

Jak w śnie, jak w śnie, w całej przestrzeni

kamieni skrzy się blask i mieni.

1140

Lecz oto zawód nowy czeka!

— ktoś już miał w ręku pierścień — swój! —

a klejnot mu ucieka —

— schyla się — znika — próżno goni —

innemu z pereł — chrząszczy rój

1145

stonoży się na dłoni —

— strąca je — zrzuca z rąk co ducha,

a one brzęczą koło ucha.

Inny skrył kolię do kabata —

patrzy — aż tu motylek wzlata —;

1150

okpił ich wszystkich frant ladaco —

mamidłem [119] się nie ubogacą!

EFEB-WOŹNICA

Na maskach, mniemam, znasz się, wodzireju,

lecz trudniej z łupki wyłuskiwać ziarno —

tu trzeba tęższej głowy, dobrodzieju —;

1155

lecz po cóż tracić czas na żmudę marną —?

Do ciebie apeluję! — twa władza mnie chroni.

do Plutona

Kto mi oddał w włodarstwo moc i rączość koni?

czyż nie kieruję nimi wedle woli twojej?

1160

dla kogoż pierś zakuwam w hart zwycięskiej zbroi?

dla kogóż walczę? kogóż to palmami zdobię?

laury zdobywam — komu? nie sobie, lecz tobie!

PLUTON

Żądasz — daję świadectwo — kto wola [120], niech słucha:

tyś, synu, duchem jest z mojego ducha —

1165

bogatszyś niżli ja — a już nad wszelkie mienie

tę przez ciebie zdobytą gałęź sobie cenię —;

żądałeś, synu, mówię —; gromada pojęła —

upodobałem sobie ciebie i twe dzieła.

EFEB-WOŹNICA

do tłumu

Patrzcie — o patrzcie — patrzcie w krąg,

1170

jak płoną dary moich rąk —

płomyk unosi się nad głową —

raz tu — raz tam — znowuż na nowo

to wzlata — to się zaczyna —

— tam jeno mignie przed oczyma —

1175

— rzadko się wzbija — rzadziej żywo

zakwita z nagła w nim paliwo —

najczęściej jego świetlna krasa

zaniża się — chłodnie — przygasa.

PLOTKARKA I

Spójrz no — widzisz obok pana

1180

tego cudaka, szarlatana?

PLOTKARKA II

A za nim — jakaż kwaśna mina!

głodomór — okropna chudzina.

PLOTKARKA III

Jeszczem takiego nie widziała.

PLOTKARKA IV

Ani uszczypnąć — ni krzty ciała.

GŁODOMÓR

1185

Precz! Precz! Nie stać mi na drodze —

wam, baby, nigdy nie dogodzę.

Niegdyś, gdy się kobiety warzeniem parały —

łakomcem mnie, z łacińska Avaritią, zwały.

Lecz wtedy — klnę się Bogiem — niezgorzej się działo;

1190

dużo do dom wnoszono — wynoszono mało.

Dbałem o szafy pełne, o wypchane skrzynie —

— mówiono — przewrotności! — że niedobrze czynię.

Lecz rychło się zmieniło! — zaczęła się nędza —

wiecie odkąd? — odtąd, gdy baba nie oszczędza;

1195

odkąd więcej pożądań ma niż złotych w kasie —

chłopu długi i weksle [121] każda chwila niesie.

Ano — przed chudą nędzą baba czuje stracha —

jeść chce, ubrać się pragnie — dalejże do gacha [122] —

ten płaci! — Obrzydło mi do jasnej cholery!

1200

Wszak chłopem jestem! Wolę nazwę sknery.

HEROD-BABA

Z smokami idź się, smoku, kłócić.

Zgłodniałe myśli mu się troją.

Przyszedł nam mężów bałamucić —

i tak nam kością w gardle stoją.

KOBIETY

gwarnie; na raz

1205

1. Patrzcie go — jak to szczęką klapie!

2. Która tam bliżej — wal po papie!

3. Głodomór! huzia — huź — do dziury.

4. Razem, na smoka! — to z tektury!!

HEROLD

Cicho! Do kroćset — Ćmo przebrzydła!…

1210

Lecz niepotrzebny jestem zgoła.

Spójrzcie, jak smok podnosi skrzydła,

ślepiami toczy dookoła,

otrząsa się, chrzęści łuskami,

ogniami sieje, straszny, srogi —

1215

krok stawia, pobłyskuje kłami —

rum [123] sobie czyni — wszyscy w nogi —!

Pluton zstępuje z wozu.

Zstępuje — z królewską godnością!

skinął, zbliżają się smoki —

i skrzynię niosą z złotością

1220

i ukłon oddają głęboki:

u nóg mu kładą tę skrzynię

w miraży cudacznej godzinie.

PLUTON

do Efeba-Woźnicy

Więc jesteś wolny! trud był nad twe siły;

oby się skrzydła twoje w jasny błękit wzbiły!

1225

Nic tu po tobie! — Odejdź! — Duszne tu opary,

w których jak w mętnej wodzie roją się maszkary.

Tyś czysty — jasność wielka potrzebna twej duszy,

która jeno tym żyje, czym się w głębiach wzruszy.

Więc kędy piękno, dobro, kędy żywie ład —

1230

leć! — tam, w samotność swoją, własny tworzyć świat!

EFEB-WOŹNICA

Więc idę — lotny poseł napowietrznej sfery —

w miłującej pamięci chowam cię i szczerej;

gdzie ty jesteś, jest pełnia, kędy ja, są żniwa —

błogosławiona droga wolna i szczęśliwa.

1235

Przeto niejeden w sercu czuje niepokoje,

czy twoje obrać ścieżki ma, czy moje;

na twoich jest spoczynek, na moich ruch wieczny,

u mnie się ogniem spali, u ciebie bezpieczny.

Bądź zdrów! Czekają drogi na ziemi i niebie,

1240

lecz zaszeptaj najciszej — powrócę do ciebie.

Odchodzi.

PLUTON

Więc oto nadszedł czas! otwieram skrzynie —

spójrzcie — tu do mnie! śpiżowe naczynie,

a w nim złota patoka [124], żywe jak krew złoto,

pierścienie, kolie sławne cudowną robotą,

1245

oto kolczyki, oto ogniwa łańcucha —

bezmiar złota wre, kipi, iskrzy się i bucha!

OKRZYKI TŁUMU

1. Spójrz, co za war i ściek —

złota po brzeg!

2. Złotych ogniw ciężkie wieńce —

1250

dźwięczą, złocą się czerwieńce [125].

3. Dukat w dukata pcha się, tłoczy —

blask roziskrzony rani oczy.

4. My zasłuchani — patrzym — niemi —

ile tu złota na tej ziemi!

1255

5. Nuże! wraz! czasu nie tracić —

schylać się! — zgarniać! bogacić!

6. Uwijajmy się, a w pędzie!

Cała skrzynia nasza będzie.

HEROLD

Głupcy, łasi! Kąsek tłusty!

1260

Wierzę! — Lecz to mięsopusty,

karnawałowy jeno żart;

myślicie: tu pieniędzmi sieją,

a oni tylko tak się śmieją —

dobry żart tynfa wart.

1265

Oni się bawią tak feerią,

a wy to zaraz tak na serio

i głośno — byle robić szum!

Plutonie, masek bohaterze,

wodzirej radzi tobie szczerze:

1270

wyrzuć do diaska swarny tłum!

PLUTON

Pożycz mi laski swej na chwilę

— najlepiej będzie tak —

Oto ją w wrzątek końcem chylę —

Uwaga! Daję znak!

1275

Błyska i pryska — laska płonie

kto się przybliży, w własnym łonie

poczuje taki żar, zawoła —:

ratunku! — lecz nikt nie przybieży,

bo sam by spłonął w tej obierzy [126];

1280

baczność! żar płonie — dookoła!

KRZYKI I ZAMIESZANIE

1. Już po mas!

2. Chroń się, gdzie kto może!

3. Uchodź! Pawiment cały gorze!

4. Twarz płonie!

1285

5. Kij przypieka!

6. Z daleka! Uciekać! Z daleka!

7. Nie robić ścisku! — Maski! — Gorze!

8. Rozstąp się, zgrajo przebrzydła!

9. Och, uciec! skrzydła mieć, skrzydła!!

PLUTON

1290

A więc pierzchli w rozsypce — napad ich odparty;

kij płonący ich żwawo nauczył rozumu.

Krzywdy nikt z nich nie poniósł. Uprzedźmy złe żarty —

kręgiem się odgrodzimy niewidnym [127] od tłumu.

HEROLD

Aleś im łupnia zadał! brawo!

1295

Spójrz, jak cofają się z obawą!

PLUTON

O, cierpliwości, przyjacielu,

jeszcze tu z nich powróci wielu.

SKĄPIEC-MEFISTOFELES

Niechże się ja pogapię nieco,

wśród tej karnawałowej fety [128];

1300

widzę: zbliżają się i lecą —

gdzie ścisk, tam zawsze są kobiety.

Na wdzięk niewieści jestem łasy!

z tym ciężko! — coraz droższe czasy!

Lecz dziś pogrucham, potokuję —

1305

dziś darmo, nic to nie kosztuje.

Za duży gwar, jak zawsze w tłumie;

jakże dam znać, że stoję, jestem?

Już wiem! — Oto się porozumiem

pantomimicznym, jurnym gestem;

1310

wymowę nóg i rąk rozwinę

— lecz to za mało — trza z ostrożna —

ugniotę złoto tak jak glinę —

złoto we wszystko zmienić można.

HEROLD

Któż to tu włazi znów w paradę?

1315

chce dowcipkować —; lica blade,

chudy okrutnie —; mięsi złoto,

jak ciasta w dzieży, albo błoto —

no cóż? — jest kupa — lecz bez kształtu;

teraz do niewiast się odwraca —

1320

— cofają się — wołają gwałtu —

coś nieprzystojna jego praca;

już wstydem płoną — stają z dala,

a on się mocniej rozzuchwala;

podaj no laskę moją, panie —

1325

kosterze [129] sprawię tęgie lanie!

PLUTON

Ostaw kuglarza, niech błaznuje;

wszakże do czasu starczy przędza

i miejsca braknie — zgasną ruje;

prawo ma mniejszą moc niż nędza.

ZGIEŁK I ŚPIEW

1330

Z dolin cienistych, z turni [130] gór

kroczy zdziczałych ludów chór.

Jak prąd rwą ku wam, niewstrzymanie,

to Pan [131] z orszakiem —

— Panie! Panie!!

1335

Wasz orszak między nas się zmieści —

niesiecie z stron dalekich wieści.

PLUTON

Znam dobrze waszego Pana!

odwaga wasza mi znana;

rozumiem co nieco, po trosze —

1340

niechże się szczęście wam darzy!

Chwila się dziwna przeważy —

krąg tajny otwieram — tu! — proszę!

ŚPIEW DZIKICH MĘŻÓW

Tłum dzikich mężów kroczy tu,

tłum szerokiego w piersiach tchu;

1345

w podrzutach krzepkich, silnych nóg,

z gromkim okrzykiem: Pan, nasz bóg!

FAUNOWIE [132]

Gromada faunów idzie w tan,

na łbie kudłatym z dębu wian,

szpiczaste uszka, kręty włos,

1350

zadarty nochal, gruby głos,

opasła gęba, czerstwość lic,

— cóż to kobietom szkodzi? — nic!

Faun prosi w tan kudłatą łapą,

a baba na to jak na lato.

SATYR

1355

Satyr po perci [133], stromej dróżce,

żwawo na koziej skacze nóżce;

spoziera z turni lodem szklanej

na kraj daleki, niepoznany.

Pijany dalą, tam na szczycie

1360

w pogardzie dzieci ma, rodziny,

co wśród zatęchłej mrąc doliny —

myślą, że żyją! — takie życie!

Tak myśli satyr o szczyt wsparty —

przed nim bezmierny świat otwarty.

PODZIOMKI

1365

Nowa drobi tu gromadka,

po jednemu z dala, z rzadka;

z mchu kubraczek, lampka w ręce

— ty się kręcisz — ja się kręcę —

każdy sobie

1370

rzepkę skrobie,

wspak i w poprzek, wprost, na przełaj —

ty mnie nie kop, ty mnie nie łaj!

Błyszczy, skrzy się mały chór,

jak robaczki świętojańskie.

1375

Nasze groty są tatrzańskie,

my doktorzy skał i gór:

z żył podziemnych ciągniem zyski;

czy daleki kto, czy bliski,

niech korzysta, niech się wzmoże,

1380

więc: szczęść Boże! — więc: — daj Boże!

My kochamy wszystkich ludzi —

gnom się dla ogółu trudzi;

choć tam czasem jest nieładnie:

człek frymarczy [134] złotem — kradnie;

1385

żelazo mąż niespokojny

na sprzęt zmienia bratniej wojny —;

a no cóż robić — kto przekroczy

raz przykazanie, sto przekroczy!

Nie nasza wina; cisi, prości

1390

czekamy, pełni cierpliwości.

OLBRZYMY

Gór karpackich depcąc zręby,

wyrośliśmy jak modrzewie

waligóry, wyrwidęby.

Twardzi w pięściach, straszni w gniewie.

1395

Smrek [135] strzelisty laską naszą,

głową dotykamy chmur,

matki dzieci nami straszą.

idziem — gwardia czarnych gór.

CHÓR RUSAŁEK

otaczają bożka Pana

Pochwalony niech będzie ukwiecony łan!

1400

Pochwalony przyrody bóg, nasz wielki Pan!

Otoczmy go zwinnym kołem,

a weselnie, siostry, społem,

pląs zawiedźmy — tan!

Pełen ciszy i miłości,

1405

pod sklepieniem wymodrzonem. —

kocha się nasz Pan w radości

i rytmicznym cieszy gonem.

Gdy zaszemrze pieśń strumieni

w przyczajonej, wonnej głuszy,

1410

w czas południa krótkich cieni

gdy się listek nie poruszy —

na konicze skłania głowę

i zasypia w słodkiej woni;

nad nim niebo skwarem płowe,

1415

pobok w trawie świerszcz zadzwoni —

A z nas każda tam, gdzie stała,

zasłuchana, cicha drzemie,

jak kolumna smukła, biała

wrosła w kwiaty, wrosła w ziemię.

1420

Pan się budzi!! — Gromkim głosem

woła, jak błyskanie, burza!

Kierdel [136] nimf z stąpaniem bosem

przed swym władcą się wynurza.

Pochwalony niech będzie ukwiecony łan!

1425

Pochwalony przyrody bóg, nasz wielki Pan!

DEPUTACJA PODZIOMKÓW

przed Panem

ZłotoKędy cudownych skarbów złocą się otchłanie

które czarowna różdżka jeno odkryć zdoła —

tam my się wkopujemy tak jak krety, Panie,

abyś mógł siać skarbami rozrzutnie dokoła.

1430

Co dopiero odkrylim nową żyłę złota —

bogactwo jej ogromne, cały świat zadziwi —

weź ją w opiekę swoją, to twoja robota,

Skarb taki w twojej ręce ludzi uszczęśliwi.

PLUTON

do wodzireja

Odwagi! Radzę ci, uzbrój się w męstwo —

1435

idzie dziwna godzina, wielkie czarnoksięstwo!

Odwagi! Nie codziennie rzecz się taka zdarza

stanie się, czemu przyszłość sceptyczna zaprzeczy;

lecz ty, heroldzie, człekiem zdasz mi się do rzeczy —

patrz bystro, zakonotuj — wpisz do raptularza [137].

HEROLD

chwyta za laskę, którą Pluton w ręku trzyma

1440

Widzę —: karły wiodą Pana

do wyognionej studni,

co płomieniami zalana

żywymi iskrami się ludni,

że zda się ognistym słupem! —

1445

— a oto z nagła opada,

by jamą grobową przed trupem

i językiem podziemi zagada.

Aż oto wznosi się znowu

jak nurek z morskiego połowu —

1450

wyrzuca perły, korale

— a Pan się raduje zabawą.

Przystanął pewnie, zuchwale

w tym pereł rzęsistym deszczu,

ciekącym na lewo, na prawo —

1455

Cierpię i cały-m jest w dreszczu,

bo oto Pan się pochyla

— cóż za ciekawość niezgadła —

zagląda — bada — ach! — chwila —

broda w przepaście zapadła! —

1460

Czyjeż to lica znajome —

— ręka zakrywa — przypomnę —

— żar brodę zżera jak słomę —

Nieszczęście! Nieszczęście ogromne! —

bo oto studnia wyrzuca

1465

snop iskier z groźnej gardzieli,

jakby spod spodu dął w płuca

sam diabeł! — O, święci anieli —

wieniec zapłonął i piersi,

głowa — w płomieniach stanęła —

1470

— lecą z szeregu co pierwsi,

lecz już ich pożoga objęła!

Żar huczy i po nich się kładzie,

zapadły piersi i głowy

i tak jak stali w gromadzie

1475

w stos się zwichrzyli ogniowy!

Słyszę, o słyszę już wieści —

z ust do ust szeptane słowa —

o, nocy straszna! boleści!

o, straszna nocy ogniowa!

1480

Słyszę naszepty — rozumiem

te słowa zgubione w skrach, w tłumie.

Groza mnie zmaga, w pierś wali,

krzyżowym żegnam się znakiem —

to cesarz! — to cesarz się pali!

1485

to cesarz się pali z orszakiem!!

Przeklęci, którzy go skłonili

do tej przeklętej gry.

Oto się razem z nim spowili

w żywicznych ogni skry!

1490

Młodości! o nie umiesz ty

uciechom stawić granic!

Wielkości, pytam, czyż i ty

rozsądku nie masz za nic?

Girlandy płoną — nawała

1495

ogniem się wichrzy dokoła

już się zajęła powała,

już zamek ratunku woła —

— dym się po salach ściele —

— trzask bierwion — ognia słup —

1500

— jakoż tu pomóc — ratować?

— sama cesarskość w popiele!

Noc jedna zdoła pochować

wielkość i młodość w grób.

PLUTON

Dość już strachów! Zmóc [138] trza trwogę

1505

Oddajmy się magii duchom!

Uderz laską o podłogę,

aż pawiment zagrzmi głucho!

O, przestrzeni bezgraniczna,

powiej mroźnym chłodem nocy,

1510

przybądź rzeszo duchów liczna

na mój głos — ku ich pomocy!

Chmury, mgły, opady, rosy,

brzemienne deszczem niebiosy,

wichry, siępy, niepogody —

1515

lejcie strugi zimnej wody!

Niech w tej siępie [139], plucie [140], tuczy

dom się płaszczem wód obłóczy!

Gaście pożar — tłumcie ognie —

miłujące, wodniejące duchy chmur!

1520

Niech się żar ku ziemi dognie —

duchy słot, jesiennych pór!

Przepadnij, ogniu — drżyj nocy!

Magio! — Bądź mi ku pomocy!

WIRYDARZ ZAMKOWY

Faust, Mefistofeles, Cesarz, Marszałek, Hetman, Skarbnik, Kanclerz, Paziowie, Szambelanowie, Chorążowie, Błazen. Poranek słoneczny. Faust i Mefistofeles ubrani skromnie, obaj klęczą.

FAUST

Czyż nie był zbyt ogniowy ten żart mięsopustu?

CESARZ

1525

Przeciwnie! Krotochwila była nam do gustu.

Nagle, patrzę, aż oto w wnętrzu wyognionem

czarciej czeluści jestem — jakoby Plutonem.

Podłoże całe z nocy i węgla — w płomieniu —

fontanna iskier wartkich wyrasta w podcieniu,

1530

wznosi się, kłębi, burzy, wichr ją w górę żenie —

aż zawisła nade mną jak żywe sklepienie;

raz po raz skwarny podmuch wiązania rozedrze,

lecz wraz się zrasta przestrzeń podobna katedrze;

olbrzymie ścian kwadraty, słupy, kolumnady,

1535

a poprzez fajerwerków płomienne pokłady,

ujrzałem ludów mnogość; wzrok ich nie przeliczy —

szli przede mną w postawie kornej, hołdowniczej;

tu i tam — dworzan zastęp z pochodem się wiąże,

a ja stoję w płomieniach — salamandrów [141] książę!

MEFISTOFELES

1540

Jesteś nim, panie! Oto wszystkie elementy [142]

uznają z poważaniem twój majestat święty;

ogień, co innych zżera — ciebie tknąć nie może;

gdybyś się, panie, rzucił w zbałwanione morze

w samą burzę, w sam zamęt, odmęty i wiry —

1545

ścichłoby, jak pod czarem arionowej [143] liry;

zaledwie byś dna dotknął swoją stopą władną —

a oto gniewne fale do stóp ci się kładną.

Bladozielone nurty w ogrodach korali

ustawiają się wkoło kryształowej sali;

1550

kędy [144] idziesz, o pierwsza morskich den osobo,

szklane pałace idą przed tobą, za tobą;

pałace, rojne krain podwodnych żywiołem,

otaczają cię kornym, zapatrzonym kołem,

lecz żadna z mątw i meduz, żaden z głowonogów,

1555

nie odważy się śmiele przekroczyć twych progów.

Smoki o złotych łuskach błyszczą; lśnią rekiny;

a ty spoglądasz na nie pełen cichej drwiny —

a choć wzwyczajon jesteś do pokłonów dworu,

jako żywo — nie znałeś takiego splendoru;

1560

bo nawet przerozkoszne nachodzą cię zwidy:

oto ciekawe, płoche płyną nereidy [145] —

najpierw w ten wodny pałac, w tę lśniącą pagodę

mkną gibkie i lubieżne nereidki młode.

Starsze są rozważniejsze; lecz oto Tetyda [146]

1565

sama ci chłodne piersi na łup żądzy wyda —

uzna w tobie drugiego władcę — Peleusa [147] —

a stąd już, przyznaj, panie, na Olimp [148] dać susa…

CESARZ

Ach! tego nie chcę! — brama powietrznych przestworzy

i tak się sama w porze sposobnej otworzy.

MEFISTOFELES

1570

A ziemię, wasza mości, posiadasz już całą!

CESARZ

Jakież cię dobre bóstwo tu do nas przystało:

przywodzisz na myśl baśnie cnej Szecherezady [149];

jeżeli równie płodne będą twoje rady

jak jej wschodnia fantazja — bądź pewien mej łaski;

1575

zabawiaj mnie i wspieraj w złych chwilach niesnaski.

MARSZAŁEK

wchodzi z pośpiechem

Monarcho! Radości posłem

jestem — furda z niepokojem!

Lepszej wieści nie przyniosłem

nigdy w całym życiu mojem!

1580

Zważ: rachunki popłacone,

weksle wszystkie umorzone —

już nas nie zniszczą procenty!

Czyż nie wesołe orędzie?

Będę już miał spokój święty —

1585

no i jakoś przecie będzie!

HETMAN

śpiesznie

Jurgielt [150] cały wypłacony,

żołnierz nabiera ochoty —

na sztandar zaprzysiężony

rwie się do krwawej roboty;

1590

w armii dobry duch i radość;

wiechy [151] pełne! — piją, wrzeszczą

no i dziewki mają zadość,

że się tak w pobrzęku pieszczą.

CESARZ

Wesoło patrzycie oczyma,

1595

pierś wasza radością się wzdyma,

czyjaż zasługa w tej zmianie?

SKARBNIK

zjawił się

Sprawców zapytać racz, panie.

FAUST

Raport zdać — rzeczą kanclerza.

KANCLERZ

zbliża się powoli

Gdy mnie się raport ten powierza

1600

powiem, iż szczęsne moje lata —

z radością zejdę z tego świata,

bo widzę udręk kres;

oto jest papier, w rzeczy mały,

lecz tenor [152] treści — przewspaniały!

1605

Lecz wejdźmy in medias res [153] —

czyta

Podstęp, Pieniądz„Wiadomym czyni się w imię cesarskiej mości,

że papier ten tysiąca złotych ma w sobie wartości;

pokrycie nań, niejako zastaw, to bogaty

1610

skarb skryty w łonie ziemi; nikt nie dozna straty;

zanim go wydobędzie poczęta robota —

papier ten jest jak złoto i ma wartość złota”.

CESARZ

W tym wszystkim fortel [154] widzę szczwany [155],

mój podpis — tu — jest sfałszowany!

1615

tego nie mogę puścić płazem.

SKARBNIK

Przypomnieć sobie racz, cesarska mości,

że dzisiaj w nocy my z kanclerzem razem,

gdyś tonął jako Pan w szale radości —

rzekliśmy: „pociągnięcie pióra!! Panie — widzisz,

1620

jednym podpisem lud swój uszczęśliwisz!”

I podpisałeś; — tejże samej nocy

przy sztukmistrzowskiej i sprytnej pomocy

podpis w tysiącach mnogich egzemplarzy

kazaliśmy odbijać; — niech się wszystkim darzy;

1625

więc dziesiątki, dwudziestki, setki i tysiączki

pójdą od dziś aż miło, tak —: z rączki do rączki!

Spójrz, co za zmiana olbrzymia od razu:

miasto, co miało wygląd jakby w czasach dżumy,

podobne do pięknego, jasnego obrazu,

1630

tłumy się przewalają, roześmiane tłumy!

Imię twoje, cesarzu, imię najłaskawsze,

w pamięci ludzkiej odtąd zostanie na zawsze;

niepotrzebne już książki, ślęczenia, nauki —

ta jedna karta uczy całej życia sztuki!

CESARZ

1635

Poddani godzą się na te

papiery? biorą za złoto?

żołnierze przyjmują zapłatę?

Dziwią mnie taką ochotą!

Lecz jeśli tak — no to zgoda.

MARSZAŁEK

1640

Jednym słowem — powiedzmy, panuje pogoda!

Zresztą nikt karteluszków nie dogoni przecie —

tak się szparko i zwinnie rozniosły po świecie.

Banki wszystkie otwarte — wymiana, wymiana!

złoto, srebro na papier od wczesnego rana!

1645

Potem jatki, szyneczki, cukiernie, piekarnie,

chyba trzy ćwierci świata do jadła się garnie;

stroją się wszyscy; kupiec kraje, krawiec zszywa;

w piwniczkach przy szklanicach gwar, rozmowa żywa:

„Niech żyje cesarz!” — krzyczą — przypijają szczerze —

1650

dymią misy, drżą szyby i dźwięczą talerze.

MEFISTOFELES

Wystarczy przejść samotnie tarasy zamkowe,

a już tam utrefioną spotkasz białogłowę;

jedno oczko piórami wachlarza zasłania,

drugim zerka wymownie — choć się niby wzbrania:

1655

jeśli jeno obaczy bankową cedułę [156],

już rzęskami trzepoce, słówka grucha czułe.

Na próżno się dowcipniś i mówca utrudza —

szeleszcząca wymowa snadniej miłość wzbudza.

Tyle o tym; — a dalej — na cóż wór, sepecik [157]?

1660

duży pieniądz skryć można za mały gorsecik:

z westchnieniem się go przyjmie, z afektem radosnym,

zwłaszcza, jeśli go podasz w liściku miłosnym.

Banknotem i ksiądz lubi brewiarzyk [158] założyć,

aby wiedział nazajutrz, gdzie go ma otworzyć;

1665

żołnierz w mustrze swobodny, obrotny jest w ruchu,

bo już nie musi trzosa przytraczać na brzuchu.

Wybacz mi, wasza miłość — małe daję próby

wynalazku wielkiego — rządów twoich chluby.

FAUST

Bezmiar skarbów ukrytych w dzierżaw twoich łonie,

1670

w bezużytku zaiste, w bezpamięci tonie.

Myśl najbystrzejsza bogactw przeliczyć nie może —

i fantazja upada w nazbyt górnym torze;

Lecz umysły, co w przyszłość jasną patrzą twarzą,

bezgranicza nieznane zaufaniem darzą.

MEFISTOFELES

1675

Papier ten perły, złoto zastąpi, bo przecie

jest wygodniejszy; — wie się, ile jest w kalecie [159];

nie trzeba kupczyć, mieniąc — nabyć można wino

łatwo zań — łatwo też się pokumać z dziewczyną —

wygody wszelkie! Kruszcu chcesz? na każdym kroku

1680

kantory znajdziesz; zmienisz; tu czy tam — na oku.

Łańcuch, pierścionek, puchar, noś, bracie, pod młotek —

papier zamortyzujesz bez krzyku, bez plotek.

Ludność się do banknotów przyzwyczaja chętnie,

co więcej — przywiązuje mocno, bezpamiętnie.

1685

Od dziś nie braknie w państwie twym wielkiego miru [160],

złota, srebra, klejnotów, a zwłaszcza — papieru!

CESARZ

Za tyle dobra państwo dank [161] szczery wam składa —

— wie ono dobrze, że was nagrodzić wypada.

Lecz przecież nie słowami słodkimi, ni groszem;

1690

jednego i drugiego mianuję kustoszem [162]

skarbów podziemnych! — Czcigodni strażnicy,

świadomi wnętrza ziemi złotej tajemnicy,

rządźcie nią, zawiadujcie; na wasze rozkazy

będzie się podkopywać i rozsadzać głazy;

1695

siły wasze potrafią w zespolonym wtórze

połączyć to, co w dole, z tym, co jest na górze.

SKARBNIK

Nie będziem swarzyć się — przy tobie stoję!

Upodobałem sobie czarnoksięstwo twoje.

Odchodzi z Faustem.

CESARZ

Teraz obdarzę wszystkich; lecz proszę, panowie,

1700

niech mi każdy swój sposób zużycia opowie.

PAŹ

przyjmując banknoty

Ja pieniądze na radość i hulankę zmienię.

PAŹ DRUGI

Ja kochance kolczyki kupię i pierścienie.

SZAMBELAN

Ja vinum hungaricum [163] kupię, pierwszej marki.

SZAMBELAN DRUGI

Ja kości będę rzucał przez cały dzień z czarki.

CHORĄŻY

z namysłem

1705

Spłacę długi — oczyszczę zamek z nich i pola.

CHORĄŻY DRUGI

Ja w skarbczyku skarb zamknę; obol [164] do obola.

CESARZ

Mniemałem, że porwiecie się do chwał, do czynów,

Lecz znam was nazbyt dobrze, wam nie trza wawrzynów;

nie zmieni was dostatek, nie popchnie do pracy —

1710

byliście, zostaniecie sobą — lada jacy.

BŁAZEN

nadchodzi

I mnie pozwólcie pstrążka wyciągnąć z połowu.

CESARZ

Więc żyjesz? Chcesz pieniędzy? Przepijesz je znowu.

BŁAZEN

Te papierki? to żarty! Nie znam się nic na tem.

CESARZ

Wierzę! — Wszak byłeś jeno do kieliszka chwatem.

BŁAZEN

1715

Znowu! Lecą jak liście! — Co robić? Pozbierać?

CESARZ

To twoje, wszak nie zechcesz groszem poniewierać.

Odchodzi.

BŁAZEN

Co? sto tysięcy złotych? Co — tyle pieniędzy?

MEFISTOFELES

Już zmartwychwstałaś, kufo [165], ze śmierci i z nędzy?

BŁAZEN

Jeszczem się tak, na honor, nigdy nie ozłocił!

MEFISTOFELES

1720

To z nadmiaru honoru pewnoś się tak spocił!

BŁAZEN

Spójrz no! — Czy to pieniądze naprawdę, mój panie?

MEFISTOFELES

Czego brzuch twój zapragnie, to za nie dostanie.

BŁAZEN

I mogę kupić bydło, dom, obejście, pola?

MEFISTOFELES

I to — i wszystko, czego zażąda twa wola.

BŁAZEN

1725

Las, zamek, charty; rybki w stawie przezroczystym?

MEFISTOFELES

Widzę cię już, mopanku, dziedzicem siarczystym.

BŁAZEN

W swoim zamku — dziś jeszcze pan sobie podchmieli!

Odchodzi.

MEFISTOFELES

sam

Któż o dowcipie błazna wątpić się ośmieli!

MROCZNY KRUŻGANEK

Faust, Mefistofeles.

MEFISTOFELES

Po cóż mnie wiedziesz w te ciemnice?

1730

tam sale oświetlone jasno —

na dziwy miejsca dość i tajemnice;

lecz tobie widać w ciżbie ciasno?

FAUST

Nie mów tak do mnie! ty, co szczwanie

czujesz się tam jak w swym żywiole!

1735

twoje kluczenie, umykanie —

ma mnie, rozumiem, wywieść w pole.

Lecz teraz żądam twej pomocy —

mam rozkaz i za wszelką cenę,

muszę wywołać dzisiaj w nocy

1740

Parysa [166] i Helenę.

Tak żąda cesarz — nazbyt skory

obaczyć pięknych ciał prawzory.

A więc do dzieła! Słowo dane!

MEFISTOFELES

Szaleństwo twoje niesłychane!

FAUST

1745

Pokpiłeś sprawę — to się zdarza!

Chciałeś się sztuczką gracko sprawić? —

obsułeś [167] złotem wpierw cesarza —

bawże go teraz — chce się bawić.

MEFISTOFELES

Tym razem ty ponosisz winę —

1750

tu się zbyt stroma droga zacznie;

w obcą zapuszczasz się dziedzinę,

przyobiecujesz nieopatrznie.

Sądzisz — Helenę wywołać tak łatwo,

jak stworzyć fikcję złota, te talony?

1755

czarownicami, diablą skrzatów dziatwą

służę ci chętnie; strzygi, dziwożony [168]

na twe usługi; — lecz byłyby drwiny

diable kochanki brać za heroiny [169].

FAUST

Och! już zaczynasz starą pieśń ograną!

1760

Wieczna niepewność! — jakże mnie to nuży —

ojcem cię przeszkód najtrafniej nazwano,

za wszystko żądasz zapłaty zbyt dużej,

a w rezultacie pomruczysz trzy-po-trzy

i wyczarujesz nam zjawę przed oczy.

MEFISTOFELES

1765

Antyczny pogan świat mnie nie obchodzi,

i do ich piekła mnie wejść się nie godzi;

lecz sposób jest —

FAUST

— mów, a prędzej, nuże!

MEFISTOFELES

Z przykrością zwierzam tajemnice duże.

1770

W samotności królują wyniosłe boginie,

ni czasu, ni przestrzeni nie ma w ich krainie;

Bóstwa groźne — to MATKI!

FAUST

przerażony

— Matki?

MEFISTOFELES

Przerażenie?

FAUST

1775

Matki! Matki! to słowo brzmi jak przypomnienie!

MEFISTOFELES

Nieznane to boginie śmiertelnym; my z trwogą

wspominamy je; widzisz — z sprawą do mnie srogą

przychodzisz —

FAUST

— droga do nich?

MEFISTOFELES

1780

Dróg nie ma! W bezkresie,

w bezczasie; tam cię stopa ni skrzydło nie wzniesie,

nieubłagane bóstwa! — Więc? chcesz iść w zawrotność?

W bezprzestrzeni cię straszna owionie samotność;

czy ty wiesz, czym samotność jest? czy wiesz, co próżnia?

FAUST

1785

Banialuki wyplatasz; pamięć ma wyróżnia

w twych słowach pogłos głuchy kuchni czarodziejskiej;

nazbyt to dawne czasy; później świat poznałem —

i dużo, dużo pustki, omamień i klęski;

gdym prawdę rzekł — sprzeciwów najwięcej doznałem;

1790

wszystkom rzucił, zaszyłem się w samotną głuszę —

nie wytrwałem — aż diabłu zaprzedałem duszę.

MEFISTOFELES

Gdybyś przepłynął wzburzony ocean

i spojrzał w oczy bezbrzeżnym zaświatom,

jeszcze byś słyszał fal spienionych pean

1795

w tym przerażeniu bladym przed zatratą;

jeszcze byś widział wśród szalonej jazdy

chybkie delfiny na ściszonej fali —

nad nimi chmury, słońce, księżyc, gwiazdy —

Lecz tam nie ujrzysz nic — w tej pustej dali,

1800

w odwiecznej ciszy — zgłuchną twoje kroki,

zapadniesz w bezmiar niemy i głęboki.

FAUST

Mówisz jak stary kapłan z neofitą [170].

Starego wróbla nie weźmiesz na plewy;

w pustkę mnie ślesz omgłami zapowitą,

1805

abym swe siły skrzepił na nowe zasiewy;

chcesz, abym tobie z ognia wygarniał kasztany?!

A no, niech będzie! Zgłębię świat nieznany;

tak się przekonam, że twe nic, mój panie —

to ostateczne wszechświata poznanie.

MEFISTOFELES

1810

Zanim odejdziesz — wszelkie rewerencje —:

znasz świetnie diabła i jego intencje!

Oto klucz —

FAUST

— po cóż? —

MEFISTOFELES

— przyda się w bezdróg zamieci.

FAUST

1815

W ręku mym rośnie! — rozbłyska i świeci!

MEFISTOFELES

A — już poznałeś? tak! ten mały skrzatek

wyprowadzi cię z ziemi — tam — do wiecznych matek.

FAUST

z drżeniem

Matek —?! — z jakiego słowo to rzucasz wybrzeża?

słyszę je — w mojej piersi jako grom uderza!

MEFISTOFELES

1820

Cudaczysz! — Słowo nowe tak ci nie dogadza?

Umysł twój w starczym jeno kieracie rad chadza;

— i ty tak mówisz? ty? coś tak ochoczy.

do zaglądania dziwom w tajemnicze oczy?

FAUST

Nie w tym zbawienie moje, co przeraża srogo —

1825

wielką potęgą ducha ludzkiego zdumienie;

chociaż w życiu uczucia opłaca się drogo —

do granic niepoznanych zbliża nas wzruszenie.

MEFISTOFELES

A więc zapadnij! Mógłbym też rzec: wznieś się!

— to wszystko jedno! — niechaj cię twa wola

1830

z istniejącego w bezistnienie niesie —

na jakieś dawno już przepadłe pola,

po których byt się w mgławicach przewala:

klucz dzierż wysoko — zatrzyma je z dala.

FAUST

w zachwycie

Tak! — promienieje zeń potęga żywa!

1835

Do wielkich lotów duch się we mnie zrywa!

MEFISTOFELES

Tedy płonący trójnóg przekona cię o tem,

żeś jest w głębokiej, najgłębszej otchłani —

i ujrzysz MATKI pod jego migotem —

stoją — czy idą — w tej wieków przystani —

1840

to mniejsza —! bo tam kształt czy bezkształt mglisty —

wieczystej myśli przebyt ma wieczysty.

Owiane stworzeń wszelakich zawieją —

nie dojrzą ciebie — żyjące ideą.

Teraz odwagi! — Idź wprost do trójnoga,

1845

choćby za włosy trzymała cię trwoga —

dotknij go kluczem —

Faust wykonuje kluczem gest rozkazujący.

MEFISTOFELES

baczy na jego ruchy

O, tak, doskonale!

Jak magnes porwie trójnóg — i pójdzie za tobą;

a wtedy powrót — powrót w szczęściu, w wielkiej chwale!

1850

Nim się MATKI spostrzegą — już własną osobą

staniesz pomiędzy nami i jeszcze tej nocy

wywołasz greckie zjawy przy czarów pomocy!

Ty pierwszy, co na takie ważyłeś się czyny

i tobie dzieła tego przypadną wawrzyny.

1855

A potem — procedery, zaklęcia magiczne

wywołają z kadzideł dymu — bóstwa liczne.

FAUST

Lecz co teraz? —

MEFISTOFELES

— Dąż duchem do dna! do połowu!

Zapadnij się — dokonaj — i podnieś się znowu.

Faust uderza nogą w podłogę; zapada się.

MEFISTOFELES

1860

Jakżeż mu ten klucz w drodze bezkresnej posłuży?

Ciekaw jestem, czy wróci z dalekiej podróży.

SALA RZĘSIŚCIE OŚWIETLONA

Mefistofeles, Cesarz, Szambelan, Marszałek, Blondynka, Brunetka, Dama, Paź. Dwór cały w poruszeniu.

SZAMBELAN

do Mefistofelesa

A więc scena z duchami! — Dość już z pogawędką,

cesarz się niecierpliwi, zaczynajcie prędko.

MARSZAŁEK

Rzekł cesarz „nie chcę po dwakroć powtarzać” —

1865

na gniew monarszy radzę wam się nie narażać.

MEFISTOFELES

Czekam na zajętego magią towarzysza —

on wie najlepiej, jak tę całość złożyć,

lecz do prac wstępnych konieczna jest cisza;

cud niezwykły — więc pilnie trzeba się przyłożyć.

1870

Kto chce wywołać zjawę tak wysokiej miary

musi znać wszystkie sztuki, zaklęcia i czary.

MARSZAŁEK

Aby było widziadło! — w tym jest rzeczy sedno,

a jak to już zrobicie — to mnie wszystko jedno.

BLONDYNKA

do Mefistofelesa

Słóweczko, miły panie! — widzisz, płeć mam świeżą —

1875

lecz do czasu; — zaledwie słońce pocznie biegi

wiosenne — już mi lica pokrywają piegi —

jak mak przez całe lato ma twarzy mi leżą —

poradź — co robić?

MEFISTOFELES

Szkoda, piękna cera,

1880

a w maju cętkowana jak pantera;

skrzek żabi trzeba dobrze wygotować,

ropuszy język dodać, pilnie destylować

w miesięcznym świetle, a wiosną na nowiu

natrzeć twarzyczkę mocno: — zachowa się w zdrowiu.

BRUNETKA

1885

Tłum się tłoczy po rady — więc i ja przychodzę —

odmroziłam i odtąd ciągły ból mam w nodze;

trudno mi iść po schodach, tańczyć nieporęcznie,

nawet się skłonić dworsko nie potrafię zręcznie.

MEFISTOFELES

Pozwól się dotknąć twej nogi mej nodze.

BRUNETKA

1890

Ach! to miłosne jest porozumienie…

MEFISTOFELES

Dotyk mej nogi, dziecię, ma większe znaczenie!

Similia przez similia trzeba zabezpieczyć [171] —

nogę nogą — innymi inne części leczyć.

Więc baczność! — nadeptuję!

BRUNETKA

krzyczy

1895

O, la Boga!

Boli! piecze! — ależ to twarda waści noga

jak kopyto!

MEFISTOFELES

Lecz panna już zdrowa i może

tańczyć i w ruch pod stołem puścić nóżki hoże.

Miłość, CzaryDAMA

przeciska się

1900

Przepuśćcie —; strasznie cierpię! tak biegnę do pana —

tu w sercu moim — tutaj — krwawa płonie rana —

jeszcze wczoraj w me oczy patrzał, tęsknie nucił —

dziś — z nią gada — plecami do mnie się odwrócił.

MEFISTOFELES

oburzony

Trudniejsza sprawa; lecz poradzim przecie;

1905

oto jest węgiel — bacz, kędy się snuje,

zbliż się do niego — i węglem na grzbiecietm

— zresztą, gdzie trafi — zrób krechę; — poczuje

w sercu natychmiast żal; — węgiel zjeść trzeba

nie zapijać go wodą, nie zagryzać chleba —

1910

— a jeszcze dziś wieczorem pod twoimi drzwiami

będzie wzdychał do ciebie, zalewał się łzami.

DAMA

Ale to nie trucizna?

MEFISTOFELES

oburzony

Do diaska! — z respektem!

do węgla, do takiego węgla odnoś się z afektem;

1915

ze stosu wzięty jest — wprost z miejsca kaźni —

zaraz po egzekucji bracia wykradli go raźni.

PAŹ

Ach! zakochany jestem — niespełna rozumu!

MEFISTOFELES

cicho

Doprawdy nie wiem kogo słuchać; tyle tłumu —

do Pazia

1920

Niech asan [172] stłumi zapał do swego podlotka —

u leciwszej się asan z zrozumieniem spotka.

gromadnie nacierają

Jeszcze? — dość tego! — skąd się bierze tyle gości

— zacznę im prawdę kropić w tej ostateczności!

1925

O, MATKI —! puśćcie Fausta!

spozierając dokoła

Sala już w pomroczy —

cały dwór wystrojony posuwiście kroczy;

już cesarz idzie — za nim szumni dygnitarze —

1930

przez galerie, podcienia, hale, korytarze —

ledwo że się pomieszczą w komnacie rycerskiej.

Tu wieszają makaty — ówdzie dywan perski;

po kątach, w mrocznych wnękach rozwieszają zbroje —

doprawdy — gdybym mógł rzec — rzekłbym, że się boję,

1935

iż nie trzeba już zaklęć! — W tak czarowną ramę

bez czarnoksięskich wołań duchy przyjdą same.

SALA RYCERSKA

Faust, Mefistofeles, Cesarz, Herold, Astrolog, Architekt, Dworki, Rycerze, Szambelan, Młódka, Starsza Dworka, Najstarsza Dworka, Skromnisia, Dyplomata, Dworzanie, Poeta, Paź, Uczony, Zjawy: Parys, Helena.

światło przyćmione; właśnie wszedł Cesarz, za nim dworzanie.

HEROLD

Frasuję [173] się dziś setnie [174]; — urząd wodzireja,

zapowiadacza zabaw, trapi mnie dziś srodze —

zrozumieć, co się dzieje? — ach próżna nadzieja!

1940

Jakieś tajemne moce stanęły na drodze.

Już przyładzono stołki, fotele i zydle [175],

już cesarz zajął miejsce w sali prawym skrzydle —

naprzeciw rozwieszono nadobne arrasy,

by się mógł myślą przenieść w przeszłość, w złote czasy.

1945

Siedzą wszyscy; — czekają; dwór łaknie zabawy;

drążkowi [176] już zajęli pod ścianami ławy,

kochaneczka, ta, owa, trwożliwie spoziera

i ze strachu przed duchem w kochanka się wpiera.

A więc wszystko w porządku; cichnie pomruk głuchy;

1950

czekamy! — Na audiencję proszę! — Wejdźcie duchy!

Hejnały.

ASTROLOG

Przed królem jegomością teatrum się pocznie!

Na rozkaz pana, wołam, rozstąpcie się ściany!

stropie, zbądź [177] swej ciężkości — zbłękitniej obłocznie —

niech się ziści czar magii w chwili powołanej.

1955

Dywany jak kurtyna wznoszą się do góry;

jak w obrotowej scenie — odwracają mury;

czyliż to teatr rośnie w rozkwicie zwodniczym

i oświetla nas blado blaskiem tajemniczym?

Wychodzę na proscenium [178].

MEFISTOFELES

z budki suflera w pólpostaci

1960

Tutaj będzie mi dobrze; ujrzę to i owo —

zresztą podpowiadanie jest diabła wymową.

do Astrologa

Ty zaś, co w wiecznych gwiazdach czytać umiesz ładnie —

zrozumiesz me suflerstwo — ach! — arcydokładnie.

ASTROLOG

1965

Oto w zwartej harmonii, w surowej powadze

wstaje stara świątynia przez czarnoksięstw władzę;

jak ramiona Atlasa [179] w prostocie rozumnej

dach dźwigają szeregiem wzniesione kolumny;

dwie z nich zdołają wesprzeć budowę potężną,

1970

a razem mogą dźwignąć górę niebosiężną.

ARCHITEKT

Więc to jest styl antyczny? Złudzenie wszechwładne!

to obmierzłe prostactwo, mówią, ma być ładne,

szlachetne, nieporadne wprawdzie, ale wielkie!

Nie wierzcie! głupstwem istnym są greczyzny wszelkie!

1975

Jeno kolumny smukłe, zgubione w bezmiarze

sklepienia, ostre łuki, stubarwne witraże —

oto budowa szczytna, co podnosi ducha.

ASTROLOG

Kroków idących godzin niech każdy wysłucha;

rozsądek zmiotą łacno czarodziejskie pieśni,

1980

a wtedy wyobraźnia ułudę swą prześni;

rozszerzcie oczy wasze łakome — na czary —

jeno, co niemożliwe, godne naszej wiary.

Faust zjawia się po drugiej stronie proscenium.

ASTROLOG

W kapłańskiej zbliża się szacie,

dębowy wian ma na głowie —

1985

oto za chwilę poznacie

zaklętą moc w jego słowie.

Trójnóg się dźwiga z otchłani,

wonne kadzidła przewiały;

szlachetni w sali zebrani,

1990

misteria będą się działy.

FAUST

z patosem

W imieniu waszym, MATKI, które królujecie

w samotności i pustki bezgranicznym świecie,

w aureoli ruchomej życia, co w przeszłości

zapadłe — żyje z wami w harmonii wieczności —

1995

stoję tu na tym miejscu, świadom waszej mocy,

co przędzie dniom namioty, a sklepienia nocy.

Jedne siły się w życia wplatają chorały,

inne zaklina wolą cudotwórca śmiały

i z ufną rozrzutnością pomiędzy swym ludem

2000

sieje, tęsknoty ziszcza i zadziwia cudem.

ASTROLOG

Oto żarzącym kluczem dotknął złotej czary,

wraz [180] się gęste wysnuły po sali opary;

mgły senne, przyczajone jak pod wiatrem chmury

zbijają się i razem wzlatują do góry.

2005

Muzyka, DuchPatrzcie! Cudowna chwilo! Powietrze przenika

Stłumiona i rozwiana przeciągła muzyka!

Łączą się dźwięki szklane w tajemne bógwieco,

a czego drżeniem dotkną, melodią podniecą —

wszystko gra — i tryglify [181] dzwonią, i kolumny —

2010

i idzie śpiew do głowy jak zboże tak szumny.

Świątynia śpiewa! — Cicho! Oto mgła opada,

z rytmu melodii postać wynurza się blada —

— Efeb idzie — już milczę — znacie kształtu zarys —

Któż go nie zna, kto nie zna — to on! — piękny Parys!

Wyłania się zjawa Parysa.

DWORKA I

2015

Cóż za widzenie cudne! Młodości kwiecista!

DWORKA II

Jako brzoskwinia wonna, świeża i soczysta!

DWORKA III

Patrz, jak słodko nabrzmiałe, jak wymowne wargi!

DWORKA IV

Ach, zwierzyć im sam na sam z bliska serca skargi.

DWORKA V

Owszem wcale [182] przystojny — za mało smukłości.

DWORKA VI

2020

Zbywa mu na ogładzie, no i na zgrabności.

RYCERZ I

Pastuch, zgoła bez manier, bez gustu, bez wzięcia —

taki książę? — Dziękuję za takiego księcia!

RYCERZ II

Ba, półnagi — więc wabi, panie niepokoi,

lecz chciałbym go obaczyć od stóp do głów w zbroi.

DWORKA

2025

Siada! Popatrzcie, siada z wdziękiem i swobodnie.

RYCERZ

Aśćce [183] tam na kolanach byłoby wygodnie?!

INNA DWORKA

Jak wdzięcznie zgrabną głowę na ramieniu wspiera!

SZAMBELAN

Gest ten zdradza prostaka, lecz nie kawalera.

DWORKA

Was, panów, wszystko mierzi [184] i wszystko przeraża.

Grzeczność, TeatrSZAMBELAN

2030

Któż bo widział tak siedzieć tu wobec cesarza.

DWORKA

Przecież on nas nie widzi, on ma taką rolę.

SZAMBELAN

U nas nawet w teatrze karcimy swawolę.

DWORKA

Bohater nasz zasypia; to senność mistyczna.

SZAMBELAN

Chrapnie zaraz — przecież to gra realistyczna.

MŁÓDKA

zachwycona

2035

Ach! zawoniało, kwieciście, radośnie —

cóż za woń cudna! Serce w piersiach rośnie.

STARSZA DWORKA

Ach! rzeczywiście — ten zapach! To tchnienie!

Ach! wzruszające — to — on…

NAJSTARSZA DWORKA

… To ciała kwitnienie;

2040

to młodość pachnie; — to członeczki świeże

tchną wonią tak uroczą w całej atmosferze.

Wyłania stę zjawa Heleny.

MEFISTOFELES

Ach, więc to ona! — Słusznie ją nazwano łanią;

kaducznie [185] ładna — ale — nie mam gustu na nią.

ASTROLOG

Zamilknąć muszę! Na honor! Cóż w świecie

2045

piękniejszego być może jak czar w tej kobiecie

kwitnący! — tak! — Helena to piękno, Helena to życie;

cudność tych lic i kształtów boskich opiewano

przez wieki! — Kto ją ujrzy, ten tonie w zachwycie

najszczęśliwszy, kto może zwać ją ukochaną.

FAUST

2050

O, ziemskie oczy moje! Wam w dziale [186] przypadło

patrzeć na to niebiańskie, czcigodne widziadło!

O, jakże świat był pusty, o, jakże zamarły

dopóki lęk i trwoga tych drzwi nie otwarły!

Oto teraz świat widzę jutrzniany, niebiański,

2055

gdym na ziemię powrócił w tej szacie kapłańskiej.

Przez tę chwilę spojrzenia utonąłem w niebie —

nie odejdę już nigdy — Faust nie zdradzi ciebie.

Pomnę — w zwierciadle czarów zamglone widzenia —

one, a rzeczywistość! To był ach! cień cienia.

2060

Pani piękna! Potęgę budzisz we mnie, męstwo —

tyś jest miłość! — tyś płomień, modlitwa, szaleństwo!

Moją jesteś i będziesz po sercu i woli.

MEFISTOFELES

z budki suflera

Upamiętaj się, Fauście! — Tego nie ma w roli.

DWORKA LECIWA

Rosła i bardzo kształtna, lecz głowa za mała.

DWORKA MŁODSZA

2065

A stopa nazbyt duża, czy pani widziała?

DYPLOMATA

Zna się różne księżniczki na moim urzędzie,

lecz ona może z nimi w jednym stanąć rzędzie.

DWORZANIN

Zbliża się do śpiącego cicho i pochopnie.

DWORKA

W porównaniu z młodzieńcem brzydka jest okropnie.

POETA

2070

Od jej piękności płonie mu na twarzy łuna.

DWORKA

Widziałam taki obraz: Endymion [187] i Luna.

POETA

I ja widziałem. — Zda się, światłem go spowija —

pochyla się nad śpiącym; dech warg jego spija!

Pocałunek! — Ach, słodycz, nieznana, niebiańska!

SKROMNISIA

2075

Tak na oczach nas wszystkich! To miłość pohańska!

FAUST

Ona go kocha! Gorze!

MEFISTOFELES

Cóż ci to przeszkadza,

niech sobie cienie robią to, co im dogadza.

DWORZANIN

Odchodzi! W każdym ruchu ściszona i śpiewna.

DWORKA

2080

Obejrzała się jeszcze — byłam tego pewna!

DWORZANIN

Zbudził się; — snem cudownym zda mu się widzenie.

DWORKA

Dla niej to rzeczywistość — dla niego zdumienie.

DWORZANIN

Znowu idzie ku niemu z gracją i miłością.

DWORKA

Rozumiem! — Chce go uczyć; — pleść będzie ambaje [188];

2085

w tych wypadkach mężczyźni nie grzeszą mądrością,

każdy myśli, że pierwszy, każdemu się zdaje.

RYCERZ

Majestatyczna! Hołdy trza oddać powinne [189].

DWORKA

Fe! kochanica! — To są obyczaje gminne!

PAŹ

Chętnie bym się z Parysem w tej chwili zamienił.

DWORZANIN

2090

W słodkim niewodzie [190] każdy by się szczęsnym mienił [191].

DWORKA

Z rąk do rąk już przechodził ten klejnocik miły,

latka płoche [192] czerwieniec [193] mocno nadszczerbily.

DWORKA DRUGA

Dziesięć latek miała

do chłopca się rwała —

RYCERZ

2095

Każdy się w swoim czasie swą cząstką radował,

ja bym się chętnie piękną resztą kontentował [194].

UCZONY

Widzę ją najdokładniej —; niemniej sprawa mglista,

przyznam się — wątpię — czy jest rzeczywista;

teraźniejszość doraźna nie ma perspektywy,

2100

jedynie sens pisanej historii jest żywy;

lecz tu się dokopuję niejakiej ostoi —

napisano: „zwodziła wszystkich starców Troi” —

Świetnie się zgadza! Zważcie, wszak nie jestem młody,

a czuję, jak mnie ciągnie, pcha do jej urody.

ASTROLOG

2105

Oto się młodzian nagłe zmienił w bohatera —

patrzcie, jak miłość siłą i męstwem w nim wzbiera!

objął ją — tak bezbronną i miękką — on śmiały!

Unosi ją! Porywa!

FAUST

Stój! głupcze zuchwały!

2110

Jak śmiesz! Poczynasz sobie nazbyt śmiele!

MEFISTOFELES

Przecież sam reżyserem jesteś w swoim dziele!

ASTROLOG

Już jedno tylko słowo! — Patrząc na te sceny,

nazwałbym widowisko: Porwaniem Heleny.

FAUST

Porwanie — ?! — Jestem tu i stoję,

2115

klucz zloty w moim ręku!

Szedłem przez grozę, niepokoje,

w wiecznych, bezmiernych sfer pojęku;

stanąłem tu, gdzie rzeczywistość,

gdzie duch się może z duchem wadzić

2120

i zdobyć wielką serc dwoistość!

Czyż na to miałbym ją sprowadzić

z olbrzymiej dali, ze stuleci,

by w czarów stracić ją obłędzie?!

Raz jeszcze władczy klucz zaświeci —

2125

po dwakroć moją będzie!

O, MATKI —! Wy mój krzyk słyszycie,

wołaniem moim drży przestworze!

Kto u jej stóp raz złożył życie,

już jej utracić nie może!

ASTROLOG

2130

Fauście! Co czynisz — Fauście! — Ku niej zmierza

przypada — chwyta — ona niknie w ręku!

A!! — na młodzieńca kluczem się zamierza —

dotknął go!! Biada!! — krzyk!… ginie w pojęku…

Wybuch; Faust pada.

Duchy znikają.

MEFISTOFELES

unosi Fausta

Ot, macie! — Gdy się diabeł z dudkami [195] kamraci [196],

2135

i dudków nie pokrzepi, i sam przy nich straci.

Zamieszanie; mrok.

AKT DRUGI

PRACOWNIA FAUSTA

Mefistofeles, Famulus Nikodem, Bakalaureus, Chór robactwa. Ostro sklepiona, wąska komnata gotycka, bez zmiany, tak, jak ją znamy z części pierwszej.

MEFISTOFELES

wychodzi spoza kotary, w rozsunięciu jej widać Fausta leżącego na staroświeckim łożu

Więc leżże sobie, sowizdrzale [197]!

twa miłość jednak diablo śliska —

kto dla Heleny żyje w szale,

rozumu prędko nie odzyska.

2140

penetruje po komnacie

Pokoik sobie ostał cały,

jakoś się bronił lat naporom,

coś jeno szyby zmatowiały

i pajęczyny w kątach sporo

2145

i inkaust [198] wysechł; — pyłu chmurą

pokrył się papier; — dziwny fakt,

bo nawet leży tutaj pióro,

którym Faust z diabłem spisał pakt.

Ba! jeszcze wilgne [199] — ślady świeże

2150

tej kropli krwi, co z żył wytoczył —

mieć taki sprzęcik! bardzo wierzę —

zbieracz by pod powałę skoczył.

Strój, Nauka, DiabełPatrzcie, i futro zwisa z haka,

w którym, folgując mej swawoli,

2155

wtajemniczałem w cech chłopaka;

do dziś się pewnie tym mozoli.

Chętka mnie bierze — cóż! mam czas —

w tym futrze sobie tu posiedzieć

i być docentem jeszcze raz

2160

i jak to docent — wszystko wiedzieć;

uczony wszystko wie, rozumie,

— diabeł od dawna wątpić umie.

Zdejmuje futro; potrząsa nim, wzlatują chmary moli, chrząszczy i wszelakiego robactwa.

CHÓR ROBACTWA

Dzień dobry, tatuńciu,

jakże się nam masz?

2165

latamy, brzęczymy,

zaglądamy w twarz.

Po jednemu skrzętnie

przynosił nas pan,

a teraz w tysiące

2170

zawodzimy tan.

SumienieZgryz w sercu uparty

trzyma się swych leż —

o, łatwiej wyiskać

pchłę z futra lub wesz.

MEFISTOFELES

2175

To niespodzianka! Jak mnie radujecie!

Kto wiosną sieje, ten nażniwa w lecie.

Potrząsnę jeszcze — może mól wyleci —

O, jest! tu — jeden! tam drugi i trzeci!

Wzlatujcie! Wkoło! Niechże się mi roją —

2180

Spieszcie się! lećcie! wkoło! w wszystkie strony!

Tam, gdzie te puzdra, sepeciki stoją,

tam, gdzie pergamin leży okopcony —

na poły w księgi i w tygle na poły

i w trupiej czaszki wlećcie oczodoły.

2185

Tu raj wasz w pleśni; — gdzie pył i próchnienie,

rozrodzicie się dziatki — nieskończenie!

zarzuca na siebie futro

Okryjże, okryj barki panu swemu —

widzisz, mam pociąg dziś do panowania,

2190

lecz nic nie znaczy rzec sobie samemu —

ludzi potrzeba, potrzeba uznania.

pociąga za dzwonek. Rozlega się giełczący, przeraźliwy dźwięk, drżą ściany, rozwierają się gwałtownie drzwi.

FAMULUS [200]

kroczy chwiejnie długim, ciemnym korytarzem

Cóż za dźwięki?! Cóż za drżenie!

mury jęczą, schody trzeszczą,

poprzez szklane szyb dzwonienie

2195

błyski trupie się złowieszczą.

Tynk odpada, sypią ściany,

cienie się po kątach czają,

mocą siły niesłychanej

drzwi się same otwierają!

2200

A tam? Zgroza! Tam w komnacie

straszna postać niewołana

we Faustowej stoi szacie!

Strach! Okropność! Drżą kolana —

Kędyż uciec? Groza wszędzie —

2205

stać? czy iść? ach! — co to będzie!

MEFISTOFELES

Wejdź, przyjacielu! Zwiesz się Nikodemus?

FAMULUS

Wielmożny panie — tak zwę się!… Oremus[201]…

MEFISTOFELES

Ach! nie! Dajmy spokój —

FAMULUS

— pan mnie zna? to miło!

MEFISTOFELES

2210

Znam; na studentowaniu czas się przetrawiło,

studentowanie wieczne! — Naukaa no — siwiejemy —

wszyscy się wciąż uczymy — w końcu nic nie wiemy,

czyż nie? Mędrzec buduje z kart wysoki domek —

całego nie zbuduje, a ino [202] ułomek [203],

2215

choćby był i geniuszem; lecz wasz mistrz to szczera

wielkość, któż by też nie znał doktora Wagnera!

To dziś największa gwiazda w wiedzy firmamencie [204],

on naukę pomnaża, on kształci pojęcie;

do jego się katedry pożądliwą zgrają

2220

wszyscy, co wszystko wiedzieć chcą, hurmą zjeżdżają.

A on jako Piotr drugi dzwoni pękiem kluczy —

ziemię i samo niebo otwierać was uczy.

To nadzwyczajny człowiek! unosi, porywa —

Faust — w stosunku do niego — ani się umywa;

2225

przeto też sławy Wagner i rozgłosu dożył,

on, który wszystko odkrył — powiem więcej: stworzył!

FAMULUS

Wybacz, wielmożny panie, lecz muszę sprostować,

nie zaprzeczyć — sprostować! — że te enuncjacje [205]

nie we wszystkim dokładną wykazują rację.

2230

Mistrz Wagner umiał wiary, skromności dochować,

naprawdę umiał. — A Faust? — nie wiem, czemu

przypisać to zniknięcie — to rzecz niesłychana!

Mistrz Wagner czeka. — Oto wszystko po staremu

na swym miejscu zostało, czeka swego pana.

2235

Mistrz Wagner Fausta kocha, czeka jak zbawienia.

A ja? — ja nigdy bym się, nigdy nie odważył

wejść tutaj, gdyby fakt ten dziwny się nie zdarzył —

owo trzęsienie ziemi — oddaj ducha Bogu!

nigdy bym się nie ważył był przekroczyć progu —

2240

i pan by też tu nie wszedł —

MEFISTOFELES

— gdzież on teraz będzie?

Prowadź mnie do Wagnera, lub niech tu przybędzie.

FAMULUS

Ach! zakaz jego zbyt surowy —

ja, panie, ja się nie ośmielę;

2245

zanurzył się powyżej głowy

w swym wymarzonym, wielkim dziele.

PracaA, że mnie, panie, nie obwiniasz

— powiem — iż żyje w samotności,

brudny i czarny jak kominiarz

2250

i żadnych nie przyjmuje gości;

on, delikatny jak panienka —

umorusany, wciąż w pośpiechu,

a owęglona jego ręka

wciąż przy ognisku, wciąż przy miechu.

2255

Nos, uszy brudne, skrwione oczy,

wyniku zżera go tęsknota —

i tak ku sławie w dymie kroczy,

w poskrzypie kleszczy, w stuku młota.

MEFISTOFELES

Mnie wstępu nie zabroni, wie, że go pocieszę

2260

i rezultat szczęśliwy jego prac przyśpieszę.

Famulus odchodzi.

MEFISTOFELES

siada z powagą w fotelu

Chętnie bym użył ciszy tej komnaty,

a już tam za mną ktoś, gdzieś czegoś szuka.

Ach! on! — poznaję — ów uczeń sprzed laty!

Ten bo nagada! — weredyczna [206] sztuka.

BAKALAUREUS

wpada z korytarza jak wicher

2265

Tu drzwi, tam bramy rozwarte,

więc wreszcie błyska nadzieja,

że te pleśni będą starte,

że jakaś nagła zawieja

przez piwniczne ciemnie świśnie

2270

i w sto diabłów śmieciem ciśnie

i żywego żywym wróci

i rozwali to ukrycie,

w którym człek się trupio smuci

i zmiera — chory na życie!

2275

Te mury, ściany spleśniałe

już się chylą do upadku;

w ucieczce znachodź dziś chwałę,

bo cię gruz zasypie, bratku.

Mnie z odwagi każdy chwali,

2280

lecz kroku nie pójdę dalej.

Znam skądś wnętrze tej komnaty —

ach — to tutaj — młodzian skromny

przyszedłem kiedyś przed laty,

ze strachu ledwie przytomny,

2285

gdzie ten starzec, szelma szczwana,

wtajemniczał mnie w wiedzy arkana.

Coś tam z książek połapali,

trochę szklili, trochę zgadli,

no i tak jak z nut kłamali —

2290

sobie i mnie życie kradli;

ale mnie nie okłamali!

Patrzcie, ktoś się jeszcze biedzi,

a! pan majster jeszcze siedzi?

Zbliżam się i ku zdumieniu

2295

widzę, jakby widmo ducha —

tak jak wtedy, w pleśni, w cieniu —

i jeszcze nie zdjął kożucha.

Wtedy — to nie była sztuka

bałamucić mnie młodego —

2300

dziś wiatru w polu poszuka!

tuś, bratku! — Natrę na niego!

Staruszku! jeśliś żyw jeszcze

w tym ostrołukowym sklepie [207],

jeśli życia czujesz dreszcze

2305

w twym zakurzonym czerepie —

spójrz! — oto uczeń twój stoi,

słuchacz narracji godzinnej —

tyś ten sam, w tej samej zbroi,

alem ja już jest kto inny.

MEFISTOFELES

2310

Witam, z radością witam — przeszłość w myślach wstaje,

ów dzień, kiedym wyczytał przyszłość z twojej twarzy;

z gąsienicy, kto się zna na tym, rozpoznaje,

w jakiej się motyl barwie wiosną wypoczwarzy.

Lubowałeś się włosów trefionych urodą,

2315

koronkowym kołnierzem, obcisłym kubraczkiem,

lecz warkoczy nie lubisz — co? — i szwedzką modą

włosy przycinasz krótko — a! nie jesteś żaczkiem —

rezolutnie wyglądasz, snadź siłą górujesz

wśród uczniów — no i rzadko też w domu nocujesz?

BAKALAUREUS

2320

Hola, staruszku! — Wprawdzie miejsce to jest dawne,

ale się czasy, panie, zmieniły dokładnie —

dwuznaczników zaniechaj, już nie są zabawne,

i żart twój mnie do smaku wcale nie przypadnie.

Młodzianka wierzącego zbijać jak się patrzy

2325

z pantałyku — to łatwo, lecz dziś jest inaczej!

MEFISTOFELES

Wartoć tu prawdę mówić! — myślą żółtodzióby —

ot, stary, więc wyplata swe smalone duby;

sprawdzili [208] się nauka — z skwapliwą ochotą

wołasz: jam wszystko odkrył! a mistrz był idiotą!

BAKALAUREUS

2330

A może szelmą tylko?! — Bo któryż uczony

zechce uczniom po prostu dać swej wiedzy plony?

Każdy z was część ukryje, fragmencik oświeci,

tu z smutkiem, tam wesoło, jak zwykle — dla dzieci!

MEFISTOFELES

Nauka, wiedza, mądrość dużo czasu zjada,

2335

przeto do nauczania rwie się kpów gromada,

a waść, widać, ze zmianą swojego odzienia

nabrałeś życiowego sporo doświadczenia.

BAKALAUREUS

Doświadczenie to słowo, co się raz-dwa spali,

mrzonka niegodna ducha, głupota uparta,

2340

wszakże to wszystko, cośmy z wiedzy pochwytali,

to zakłamana pustka, nicość — diabła warta.

MEFISTOFELES

milczy chwilę

Tak i mnie się zdawało! Głupcem zawsze byłem,

lecz dopiero w tej chwili nicość swą odkryłem.

BAKALAUREUS

Bogu dzięki!! — Ta pewność może cię uleczy!

2345

pierwszego starca widzę, co mówi do rzeczy.

MEFISTOFELES

Więc wszelkie me dążenie i wyprawa śmiała

po złote runo wiedzy to były igraszki?!

BAKALAUREUS

O tak! sam mi to przyznasz, że twa łysa pała

tyle warta, co te tam w kątach trupie czaszki.

MEFISTOFELES

dobrodusznie

2350

Nie zdajesz sobie sprawy, żeś jest ordynarny.

BAKALAUREUS

Kto w słowach jest wytworny — kłamliwy i marny.

MEFISTOFELES

posuwa się u fotelu coraz bliżej rampy — do publiczności

Ten by mnie wnet ze skóry obłuskał co żywo,

lecz, mniemam, u was znajdę gościnność prawdziwą.

BAKALAUREUS

Starość, MłodośćTo niedorzeczność pusta, ciągle pisać w rejestr,

2355

co kiedyś czymś tam było, lecz dziś niczym nie jest.

Życie jest w krwi czerwonej, płomiennej i świeżej,

a gdzież ta krew pulsuje? — tylko u młodzieży!

Młodość jeno zapałem tworzy to, co zdrowe,

I z życia życie woła wysokie i nowe;

2360

tu jeno nurt przepływa dziarski i potężny —

mocny zawsze zwycięży, ginie niedołężny.

Podczas gdy my walczymy, cóż, starcy, robicie?

drzemiecie, rozważacie plany, plany śnicie,

z których nic się nie ziści; cóż cień zrodzi? — cienie!

2365

Doprawdy starość, mróz-to, febra i źględzenie.

Kto trzydziestki już dożył i kto ją przekroczył —

po łbie tłuc go należy, by się prędzej stoczył.

MEFISTOFELES

Lepiej mówić sam diabeł nie może, nie zdole [209].

BAKALAUREUS

Nie ma diabła! — Ja na to nigdy nie pozwolę!

MEFISTOFELES

cicho

2370

Kochaneczku — już on ci kopytko podstawi.

BAKALAUREUS

Jedna młodość świat ten zbawi!

Nie było świata — jam go stworzył,

jam słońcu morskie drzwi otworzył

i dla mnie księżyc począł świecić,

2375

dla mnie się rodzi noc i dzień —

ziemia się dla mnie pragnie kwiecić,

dla mnie jest światłość, dla mnie cień!

I na mój rozkaz z nocnych mroków

gwiazdy na niebie się ziskrzyły —

2380

i jam cię, człeku, wydarł z oków,

jam ciebie natchnął, skrzepił w siły.

Wolność jest we mnie, w moim duchu —

i sam oświecam żwawy krok,

który mnie wiedzie w życiu, w ruchu —

2385

świt mam przed sobą! — Za mną mrok!

wychodzi

MEFISTOFELES

Samochwale! Pyszałku! Leć w szale pustoty!

Jakżebyś, bratku, zsmętnial, gdybym rzekł najprościej:

że nie zmylisz mądrości takiej ni głupoty,

której już nie wymyślił ktoś w dawnej przeszłości;

2390

więc ni zasługą to, ni winą.

Zresztą — czy krócej trwać, czy dłużej,

jakoś się przecie sczyści wino

niech jeno moszcz [210] się w beczce burzy.

do publiczności, która nie klaszcze

2395

Cóż? — Młodzi, widzę, jakoś słowy mymi gardzą?

a no — wyrozumiałym trzeba być na święcie;

zważcie, że diabeł jest już stary bardzo —

więc i wy się starzejcie — wtedy go pojmiecie.

LABORATORIUM ALCHEMICZNE

Mefistofeles, Wagner, Homunkulus. Komnata na modłę średniowieczną, pełna cudacznych, nieporadnych przyrządów.

WAGNER

przy ognisku

Dzwon kędyś bije, dzwon w ciemności,

2400

sczerniałe mury drżą strwożone;

żyję w okropnej niepewności,

czekaniem spalam się i płonę;

lecz mroki, zda się, jasność płoszą —

w głębi naczynia — zarys biały —

2405

Ściany się żarzą — o, rozkoszy! —

Wnętrze jak brylant skrzy wspaniały!

Ciemność błyskaniem wypłoszona!

Światło w tęczowym błyska zwidzie!

Zbliża się chwila wytęskniona!

2410

Boże! — Drzwi skrzypią! — ktoś tu idzie —

MEFISTOFELES

wchodzi

To ja! Dzień dobry! Przyjaciel życzliwy.

WAGNER

trwożliwie

Witaj! Obyś tu przyszedł w godzinie szczęśliwej.

cicho

Na Boga! milcz! i oddech wstrzymaj, panie!

2415

za chwilę coś wielkiego się tu stanie!

MEFISTOFELES

ciszej

No, cóż takiego?

WAGNER

jeszcze ciszej

Robię człowieka.

MEFISTOFELES

Człowieka? Z kim? ach, pewnie parkę miłą

zwabiłeś do tej nory — nie dojrzę z daleka.

WAGNER

2420

Seks, NaukaBroń Boże! Przestarzałość! To się tak robiło!

Od dziś sposób płodzenia odmieni się cale [211];

za chwilę sam obaczysz, że ja się nie chwalę.

Te miejsca delikatne, z których życie tryska,

owa przymilna siła, która z wnętrza parła,

2425

pożądanie, chęć owa, tak nam ongi bliska,

owo branie, dawanie — to przeszłość zamarła!

Ostawmy ją zwierzętom!! Lecz człowiek przyszłości,

wielki — nie może powstać z cielesnej miłości.

ku ognisku zwrócony

2430

Błyska! Spójrz, panie! Ach, jak to pociesza —

Ta pewność! Gdy się sto materii zmiesza,

— bo wszystko na mieszaniu, wiedz, polega —

gdy się ludzką materię sprawnie skomponuje,

zagotuje, zalutuje, wreszcie zesterylizuje —

2435

dzieło jest już zrobione, jak waść tu dostrzega.

znowuż ku ognisku zwrócony

Staje się! — Spójrz — już wnętrze rozjaśnione!

Masa się rusza, a z tym przeświadczenie,

że wszelkie tajemnice, wszelkie mroki, cienie,

2440

którymi się przyroda okrywa ostrożna,

rozumem spenetrować i dochodzić można —

co ona zorganizowała,

to wiedza skrystalizowała.

MEFISTOFELES

Kto długo żyje, ten doświadcza wiele,

2445

dziw go nie zaciekawi, ani nowość złudzi;

w moim wędrownym — tym się param — dziele,

widziałem skrystalizowanych ludzi.

WAGNER

wpatruje się z uwagą w retortę

Powstaje, potężnieje!! Błyska urokiem zórz,

ach! jeszcze chwila — chwilka mała, a powiem: już!

2450

Niejeden pomysł zda się szaleństwem z początku.

Przypadek? Zbyjmy śmiechem! Myśl się w wszystko wciela!

Myśl rozwagą poparta, kiedyś z swego wątku

wysnuje bez wątpienia nawet myśliciela.

z zachwytem — ku retorcie zwrócony

2455

Szkło już pobrzęka pieśnią słodką,

mętnieje, zjaśnia się! — Spod wieczka

już widzę, widzę — postać wiotką

miłego, małego człowieczka.

Mówię ci, świecie! — świat mnie słucha —

2460

życie już nie jest tajnią mglistą,

przychylcie jeno dźwiękom ucha,

dźwięk mową zabrzmi rzeczywistą.

HOMUNKULUS [212]

z wnętrza retorty do Wagnera

No cóż, ojczulku? nie żart!! Wpatruj się, wpatruj w kulę —

przybliż się, przybliż, do serca przyciśnij mnie czule;

2465

Lecz nie tak mocno! — Szkło kruche skaleczy.

Poznaj właściwość wszechrzeczy —:

naturalnemu — mało jest wszechświata,

sztucznemu starczy taka szklana chata.

do Mefistofelesa

2470

A i ty tutaj, francie?! — wujaszku, kochanie —

w porze dobrej przychodzisz, jak na zawołanie;

wiodły cię do nas szczęsne wiecznych gwiazd obroty.

Z chwilą, gdy się już stałem — rwę się do roboty

i do wszelkiego czynu — wszak działać już mogę?

2475

Tyś mądry, więc mi wskażesz tę najkrótszą drogę.

WAGNER

Jedno słówko chcę wtrącić! — Z wstydem się przyznaję.

że, jak wół przed wrotami, przed problemem staję

— zapytany — kluczyłem zawsze, nie wiedziałem —:

dlaczego dusza przecież tak związana z ciałem,

2480

tak mocno, jakby jedną stanowiły postać,

a przecież żyją w kłótni, chiałyby się rozstać

— więc jeśli — przecież —

MEFISTOFELES

— raczej zapytaj się pono,

dlaczego to mąż często źle żyje ze żoną?

2485

nigdy dociec nie można, czyja w tym jest wina.

Tu pole czynów! czynów pragnie ta drobina.

HOMUNKULUS

Roboty! Roboty!

MEFISTOFELES

wskazuje na drzwi boczne

Tu będziesz miał jej w bród!

WAGNER

ciągle w retortę wgapiony

Prześliczny chłopczyk — istny cud!

Otwierają się drzwi boczne; Faust leży na łożu.

HOMUNKULUS

zdumiony

2490

Przedziwnie! —

Retorta wyślizguje się z rąk Wagnera, unosi się nad Faustem; oświetla go.

— Śliczny pejzaż! — Czyste, szklane wody,

piękne panie zrzucają w krzach nadbrzeżnych szaty;

przesłodkie!! — idą w blasku rytmicznej urody.

2495

Lecz ta jedna! — czar piękna jakże przebogaty!

Podobna wiecznie młodym urodziwym bogom;

na brzegu oto siada, wodę głaszcze nogą.

Jak marmurowa wnętrznym ogniem żywa kruża [213] —

w chłodnym, przytulnym nurcie ciało swoje nurza.

2500

Z nagła zamęt powietrzny skrzydeł wzdęty szumem

mierzwi gładkość lustrzaną; — opadają tłumem

łabędzie białe — jakaż wabi je przynęta —?

Z krzykiem trwożliwym na brzeg wbiegają dziewczęta;

jeno ona, królowa, tą skrzydlatą wieścią

2505

nie trwoży się, nie lęka — z uciechą niewieścią

i z wyniosłym uśmiechem w łabędzia spoziera,

co szyją w piersi, skrzydłem w kolana się wpiera

z natarczywą słodyczą — dziobem warg dostaje —

Wtem zwichrza się powietrze, gęsta mgła powstaje

2510

z łąk kwiecistych — i skrywa gromadkę spłoszoną

i jej słodką pieszczotę niewidną zasłoną.

MEFISTOFELES

Co też ty mówisz, gdzież ten łabędź i niewiasta?

mały jesteś, a pleciesz jak duży fantasta;

ja nic nie widzę —

HOMUNKULUS

2515

— wierzę! Tyś z północy,

urodzony w pomroce i posępnej nocy,

pośród ponurych mnichów, milczących rycerzy,

więc jakże wzrok twój dojrzy czar młodości świeży?

Ojczyzna twa ponura i ty sam ponury.

2520

rozgląda się

Omszone, obrzydliwe, zapleśniałe mury,

zakamarki złuczone, pułapy schylone!

Biedny! — jeśli się zbudzi — oczy przelęknione

spojrzą dokoła trwożnie — zamkną się na wieki.

2525

Jemu się, widzisz, kraj śni słoneczny, daleki,

leśne źródła, łabędzie i nagie piękności —

— jakżeż mu się wzwyczaić w mroczne ponurości?

Ja z was najwygodniejszy, zaledwie to znoszę.

Trzeba go wynieść prędko!

MEFISTOFELES

2530

Chytry wybieg — proszę!

HOMUNKULUS

Chcesz tęsknotę uleczyć, na smęt coś zaradzić —

musisz mężnych w potyczki, dziewki w tan prowadzić.

Oto rada: chcesz zleczyć tego mroków syna?

trza dlań stworzyć z snu jego poczęte zdarzenie;

2535

dziś się noc klasycznego sabatu zaczyna —

tam właśnie pójść on musi! Tu wchłoną go cienie.

MEFISTOFELES

To banialuki! — Mnie kłamstwo nie wzruszy.

HOMUNKULUS

Wiem! wiem! Słonecznych pieśni nie słyszą twe uszy,

strachy znasz jeno pełne romantycznych bredni;

2540

strój antyczny dla duchów bardziej odpowiedni.

MEFISTOFELES

Ku jakiej go prowadzić chcesz drodze czy miedzy?

mnie z kretesem obmierźli antyczni koledzy.

HOMUNKULUS

Zachód i północ, diable, to kraj twej pomroki —

my na wschód i południe skierujemy kroki.

2545

Tam, gdzie po wielkiej, wolnej, słonecznej równinie

Penejos [214] pośród wiklin i zagain płynie;

Tam, gdzie dolina wnika w wądoły i jary,

tam Farsalos [215] się wznosi i nowy, i stary.

MEFISTOFELES

Tylko nie to! Te spory, tyranie, niewole,

2550

to takie dla mnie nudne jak flaki z olejem;

skończyło się, zaczyna — i tak w wiecznym kole

znów dobrodziej spór wiedzie z innym dobrodziejem —

ten dorwie się do władzy, więc kieruje sterem —:

woła wolność!! i nie wie, że diabeł suflerem.

2555

To się nazywa walka o prawo wolności! —

w rzeczy —! służalczość walczy przeciw służalczości.

HOMUNKULUS

A no — ludzkość tak krąży po opacznym torze,

każdy się, widzisz, broni, jak umie i może;

dziecięctwo swe i męskość musi zabezpieczyć.

2560

Mniejsza! Tu chodzi o to, jak Fausta uleczyć!

Jeżeli sam potrafisz, proszę, daj mu leki —

w przeciwnym razie ja go nie puszczę z opieki.

MEFISTOFELES

Może by łysogórskiej spróbować rozpusty?

Grecja dla mnie zamknięta jest na cztery spusty.

2565

Zresztą Grecja, cóż Grecja? — niewiele jest warta,

cała na zmysłów czarze i omamie wsparta,

wesołymi grzeszkami łudzi was i nęci —

a nasz grzech — jest ponury, powiadacie, smęci;

więc wobec tego cóż?

HOMUNKULUS

2570

Wszakżeś nie bity w ciemię,

przecież to opisałem ci tesalską ziemię,

a czarownice tesalskie są sławne!

MEFISTOFELES

pożądliwie

Tesalskie czarownice?! — Te historie dawne,

o których wieści milczą, nęcą niepomiernie;

2575

wylegiwać się z nimi noc po nocy wiernie,

byłoby żmudą, mniemam — lecz odwiedzić, wrócić!

HOMUNKULUS

Radzę płaszcz twój powietrzny na Fausta zarzucić;

polecimy — ja drogę oświecę —

WAGNER

trwożnie

— a ja?

HOMUNKULUS

2580

— ech!

Tyś jest potrzebny tutaj, pilnuj swoich strzech!

Wydobądź pergaminy zmurszałe z ukrycia,

wedle przepisów badaj elementy życia,

zliczaj, a dodawania kładź przezornie znak,

2585

na co uważaj pilnie, lecz pilniej — na jak!

Ja tymczasem z podróży wiecznie żywych dni

może wyłowię kędyś tę kropkę nad i —

— tak osiągniemy wielki, ostatni cel bytu,

otrzymamy nagrodę za żmudną robotę:

2590

sławę i życie pełne bujnego rozkwitu,

złoto, szczęście i wiedzę, a może i cnotę!

Bądź zdrów, Wagnerze! —

WAGNER

zasmucony

— Bądź zdrów; te słowa złowieszcze

lękiem mnie napawają; — ujrzęż ciebie jeszcze?

MEFISTOFELES

2595

Więc do Peneju!

Słowa twe kuszą!

raźno, bracie!

płonę żądzą!

2600

do widzów

Bogiem a prawdą — w rezultacie —

kreacje nasze nami rządzą.

KLASYCZNA NOC SABATOWA

Faust, Mefistofeles, Homunkulus, Anaksagoras, Tales, Erychto, Penejos, Chiron, Manto, Seismos, Empuza, Oreas, Nereusz, Proteusz, Galatea, Forkiady: Dino, Pofredo, Empo; Gryfy, Arymaspy, Sfinksy, Syreny, Nimfy, Pigmejczycy, Starszyzna Pigmejczyków, Wódz naczelny Pigmejczyków, Imzowie, Tomciopaluchy, Żurawie Ibikusa, Lamie, Nereidy, Trytony, Telchinowie Rodyjscy, Psylle, Marsowie, Dorydy, Chór mrówek. Farsalskie Pola. Mrok.

ERYCHTO [216]

Bitwy farsalskiej [217] rocznicę przybywam święcić okrutną,

ja, Erychto posępna, lecz nie w tej mierze obrzydła,

2605

jak nieoględni poeci zwykli mnie smagać w utworach;

zalety nadmiernie wynoszą, wady nadmiernie spiętrzają.

Pole bitwy zarasta wielkimi grzybami namiotów —

tej nocy od nowa wskrzeszonej, od wieków w pamięci wciąż żywej.

I tak już na wieczność zostanie! Ludzie zazdrością zmęczeni

2610

Swym bliźnim wydrzeć chcą władzę żelazem, krwią i pożogą —!

Trudno jest siebie znać dobrze, trudniej panować nad sobą,

lecz łatwo drugim przewodzić dumą i woli kaprysem.

Lecz na tych polach inaczej — tu gwałt się gwałtem odciskał,

a wzniosły wieniec wolności rozdarty leżał wśród trupów,

2615

a głowę władcy otoczył wieniec posępnych wawrzynów.

Tu Magnus [218] marzył o sławie i o wielkości rozkwicie —

tam Cezar w ciszy północnej łowił swych wrogów naszepty.

Biorą się z sobą za bary; lecz znamy już wynik tej bitwy.

Żarzą się watry [219] w obozach — czerwony płomień zakwita,

2620

ziemia krew pije, a oto — wołane cudem tej nocy —

powietrzem — podania helleńskie stadami lecą jak ptaki.

Przy każdym ogniu się grzeje ten zwid przeszłości dalekiej

a z niebios ponowek miesiąca srebrzystą poświatą się srebrzy,

po polach dalekich — czar znika! — Namioty toną w modrości.

2625

Lecz cóż to za gwiazda nade mną — meteor niespodziewany,

rozbłyska koliście nad głową?! przeczuwam — widzę w nim życie;

więc idę, odchodzę, bo żywym zjawą nieszczęścia się staję,

więc idę, odchodzę, a oto kula świetlista opada —

Oddala się.

Z góry spływają Żeglarze powietrzni.

HOMUNKULUS

Niech nas płaszcza twego poły

2630

ponad ogniem, wodą wiozą;

spójrz: pod nami te wądoły [220]

zioną ku nam wielką grozą.

MEFISTOFELES

Słowa twoje są prawdziwe,

patrzę w dół ku tej zgniliźnie —

2635

duchy, skrzaty obrzydliwe —

czuję się jak w mej ojczyźnie.

HOMUNKULUS

Spójrz! — tam jakaś baba kroczy,

jak dragon [221] rozstawia nogi.

MEFISTOFELES

Lęk ją snadź [222] pogania srogi,

2640

boi się nam spojrzeć w oczy.

HOMUNKULUS

Fausta złożyć naszą rzeczą,

jego brzegi te uleczą;

zaraz wskrześnie, wzrok rozjaśni —

on, co życia szuka w baśni.

FAUST

dotknąwszy ziemi

2645

Heleno!

HOMUNKULUS

Któż tam wie, gdzie ona!

lecz tu zasięgniesz waść języka.

Myśl twoja głodna i stęskniona

z płomyka pomknie do płomyka,

2650

a kto z Matkami się zadawał,

tego nie strwoży dziwów nawał.

MEFISTOFELES

I mnie się to i owo roi;

myślę, że będzie najdogodniej,

by każdy sam pośród tych ogni

2655

szukał przygody własnej, swojej.

Światłem zjarzonym wśród łoskotu

dasz, mały, hasło do powrotu.

HOMUNKULUS

Tak błyśnie, tak zadźwięczy szkliwo.

Szkło dźwięczy i błyszczy silnie.

2660

A teraz w czary! Naprzód! Żywo!

Oddalają się.

FAUST

sam

Gdzież jesteś?! Próżno pytam — daleka czy bliska?

czy ten brzeg cię kołysał? czy lustra tych fali

widziały ciebie? nie wiem! — lecz echem nazwiska

twego drży tu powietrze. Więc jestem w Tesalii!

2665

Kochana Grecjo święta! — ledwom stąpił nogą

na twą ziemię, a w sercu radośnie i błogo;

jak Anteusz [223] dotknięciem ziemi krzepię siły.

A terazże mnie prowadź, wytęskniona drogo,

w labirynt żywych ogni tajny i zawiły.

Błonia u źródeł penejskich.

MEFISTOFELES

myszkując

2670

Z chwilą gdym vale[224] rzekł wyszklonej kuli,

wszystko mi obce zda się i nieznane;

nikt tu nagości nie skrywa w koszuli:

Gryfy bezwstydne, Sfinksy nieodziane;

od tej sprośności aże cierpnie skóra —

2675

tu z tyłu włosy, tam znów z przodu pióra…

Przyzwoitością i my nie grzeszymy,

lecz zbyt dosadne te greckie olbrzymy.

Tu ingerencji naszej trzeba niezawodnie,

uwspółcześnić starzyznę, przystroić ją modnie…

2680

Wstrętna banda! Lecz wreszcie cóż mnie to obchodzi —

— gościem jestem — gościowi grzecznym być się godzi…

Witajcie, piękne panie, rozważne gryfony!

GRYF

chrapliwie

Gryfony? — Gryfy [225]! — Człeku w nazwach pomylony

— przekręcasz je — to mierzi! to zwyczaj prostaczy!

2685

Gra, gryka, grymas ma „gry” — cóż źródłosłów znaczy?

etymologia [226] często w bezdroża prowadzi.

MEFISTOFELES

Ale przypomnieć może nie zawadzi,

że w słowach: gryf, grabienie [227] — jest niejakie bractwo.

GRYF

w dalszym ciągu

Tak! niby tak! no, owszem! — jest powinowactwo —

2690

kto gryf złodziejski ma, ten łacno [228] cudze bierze,

mienie, złoto, dziewczynki, dom i miękkie leże;

Fortuna chętnie złodziejaszkom służy,

więc kto grabieżcą jest, ten zysk ma duży.

MRÓWKI [229]

olbrzymiego wzrostu

Mowa o złocie! — to bolączka sroga!

2695

zbieraliśmy je, nazbierali setnie,

moc Arymaspów zgrabiła je wroga,

my nic nie mamy — im wiedzie się świetnie!

GRYFY

Już my cię weźmiem do nich nie pomału!

ARYMASPY

Jeno nie dziś! w tej nocy szału!

2700

Jutro zaświeci dno w kalecie [230] —

tym razem się nam uda przecie.

MEFISTOFELES

usiadł pośród Sfinksów

Tutaj mi dobrze bardzo, Sfinksy, w waszym tłumie;

mógłbym pomiędzy wami żyć, bo was rozumiem.

SFINKS

Szeptem zwierzamy wam zagadki ducha,

2705

ten ucieleśnia szept, kto szeptu słucha;

lecz powiedz, kto ty jesteś?

MEFISTOFELES

Ja? — Mam nazwisk wiele —

przecież wszystkich wyliczać tu się nie ośmielę!

są tu Anglicy? — oni z Bedekierem [231] zawsze

2710

zwiedzają wodospady, ruiny, najkrwawsze

pobojowiska sławne, w pamięci zgubione —

tutaj jest dla nich, tuszę, miejsce wymarzone;

dlatego o nich mówię, że oni już dawno

w komediach swych mi nazwę dawali zabawną —

2715

Old iniquity[232] — co się „stara złośliwość” tłumaczy.

SFINKS

Dlaczego?

MEFISTOFELES

Nie wiem! można było też inaczej.

SFINKS

Pewno! No, a na gwiazdach znasz się waść co nieco?

jakąż godzinę wieszczą, jakąż wróżbą świecą?

MEFISTOFELES

patrzy w niebo

2720

Ponowek [233] srebrem kosi gwiazd drżącą plejadę,

a mnie przy was spokojnie i bardzo szczęśliwie —

przytulam się i ciepło przy waszej lwiej grzywie —

a żądze wyższych wzlotów między bajki kładę;

powiedz jakąś zagadkę, logogryf [234], szaradę [235].

SFINKS

2725

O sobie mów, a to już za zagadkę stanie [236].

Próbuj siebie rozwiązać, przenikliwy panie —:

„Pobożnemu jak złemu zarówno przydatny [237];

pierwszemu cel ascezy i zbożnego gniewu,

drugiemu do pokrycia zła i szaleństw zdatny —

2730

jedno i drugie warte bożego wyśmiewu”.

GRYF I

chrapliwie

Precz z nim stąd!

GRYF II

bardziej chrapliwie

Niech się w te pędy oddala.

OBA

Nie tutaj miejsce dla tego brzydala!

MEFISTOFELES

brutalnie

Mniemasz — paznokcie gościa miększej są natury?

2735

chętnie pójdą w paragon [238] z twoimi pazury.

Spróbujcie! — proszę!

SFINKS [239]

łagodnie

Ostań z nami dłużej —

sam się wreszcie przekonasz, że ci tu nie płuży [240].

Tam w twej ojczyźnie, w sławie czas schodzi ci mile,

2740

tu czujesz się nieswojo, jeśli się nie mylę.

MEFISTOFELES

Do pasa jesteś przystojna aż miło,

lecz od pasa — zbyt groźna! przerażasz mnie siłą.

SFINKS

Fałszerzu! — karę weźmiesz srogą —

zdrowe są nasze łapy lwie —

2745

tobie — obleśny kuternogo [241],

pomiędzy mami będzie źle.

W dali śpiew Syren.

MEFISTOFELES

Cóż to tam śpiewa wśród gałęzi

wysokich topolowych drzew?

SFINKS

Ostrożnie! — ciebie też uwięzi [242]

2750

ułudnych ptaków wabny śpiew.

SYRENY

Porzućcie pokraczne dziwy,

posępne, jałowe treny —

u nas sens życia prawdziwy

i z nami każdy szczęśliwy —

2755

Syreny śpiewają, Syreny!

SFINKS

na tę samą melodię; przedrzeźniając

Zlećcie tu do nas, a blisko,

rodzie podstępny, ponury!

Wejdźcie tu jawno w kolisko

na hańbę i pośmiewisko —

2760

rozprężcie sępie pazury.

SYRENY

Po cóż się parać [243] zazdrością!

zgaście nieszczęsne zawiści!

Syreny lecą z radością

i obiecują swym gościom,

2765

że śpiewem — tęsknota się ziści.

MEFISTOFELES

Ot — nowa nowość! Dźwięk za dźwiękiem

ugania się, uderza z brzękiem,

to z gardła, to ze strun się rodzi.

Oj dana! dana — wrzeszczy z gąszczy

2770

i koło uszu się chrabąszczy,

ale do serca nie dochodzi.

SFINKS

Nie mów o sercu! — Pan dobrodziej

chwal raczej duży wór skórzany;

zaopatrzony trzos, wypchany —

2775

dobrodziejowi to uchodzi.

FAUST

zbliża się

Rzecz dziwna, z każdą chwilą podziw we mnie rośnie,

patrzę na te postacie olbrzymie — radośnie;

bije już dla mnie, bije szczęśliwa godzina!

Cóż mi ten wzrok poważny z nagła przypomina?

2780

ku Sfinksom zwrócony

Z wami rozmawiał Edyp [244] u Tebańskich wrót —

do Syren

Was się bał Odys chytry na bezdrożach wód —

do Mrówek

2785

Skarby zgromadził wielkie, hart, wysiłek wasz —

do Gryfów

A oto skarbów wierna i odważna straż!

Nowy duch wstąpił we mnie, czar mnie opromienia —

wielkie mitu postacie, o wielkie wspomnienia!

MEFISTOFELES

2790

Dawniej do chwalb nie byłbyś skory,

dzisiaj je w sercu swym obraniasz

i chwalisz w czambuł [245] wszystkie stwory,

bo za kochanką się uganiasz.

FAUST

do Sfinksów

Wy, sfinksy stróżujące u wiecznych otchłani —

2795

powiedzcie, gdzie Helena? gdzie jest cudna pani?

SFINKSY

Ostatnie z nas poległy z Heraklesa ręki,

więc dziejów jej nie znamy, lecz służymy radą:

jedynie Chiron [246] może skrócić twe udręki,

zawołaj nań! — Przetętni tutaj nocą bladą.

SYRENY

2800

Do nas, do nas, chodź po radę!…

Odys, co się wiele włóczył,

od nas właśnie się nauczył

dziwnych opowieści —

więcże i ty nie gardź nami,

2805

popłyniemy mórz falami —

śpiew nasz cię upieści.

SFINKS

Nie daj się zwieść namowom.

Miast krępować jak Odys ramiona,

zawierz naszym krzepkim, prostym słowom —

2810

idź i szukaj zacnego Chirona,

on cię jeden objaśni, gdzie ona!

Faust odchodzi.

MEFISTOFELES

zgryźliwie

Cóż to za rechot wietrznych fal?

klaskanie skrzydeł, tam wysoko!

Zjawy nieznane lecą w dal,

2815

ani ich Strzelca złowi oko.

SFINKS

Jak lutowa zawierucha

stymfalijskie lecą ptaki [247];

mowa ich chrapliwa, głucha,

sępie dzioby, kacze nogi.

2820

Napowietrzne pruje szlaki

ród potworny, twardy, srogi;

pokrewieństwa z nami szuka.

MEFISTOFELES

jakby strwożony

A tam cóż znów syczy, stuka?

SFINKS

Głowy lernejskiego węża [248]

2825

błoniem snują się samopas,

odcięte ostrzem oręża,

błyskają ślepiami jak topaz.

Nie trwóż się! — puszą się srogo,

lecz nic już szkodzić nie mogą.

2830

Lecz cóż to? — jakożeś inny,

w ruchach nieskładny i zwinny,

zerkasz wokoło oczami

— Odejdź! — nie krępuj się nami!

Ach — tam cię ciągnie, w to grono?!

2835

To Lamie [249] — krasne i chutne —

w krzach łyska prężne ich łono —

miłośnice bałamutne;

w koźlonogich satyrach kochają się bardzo,

więc i kopytem końskim, wierę, nie pogardzą.

MEFISTOFELES

2840

Lecz zostaniecie tutaj? zobaczę się z wami?

SFINKSY

Tak! — Idź się bawić, poigrać z Lamiami!

Na strażach wiernych trwamy wieki, lat tysiące,

egipskich pustyń duchy mądre i milczące.

Nas się słońce i gwiazdy w swych wędrówkach radzą,

2845

a zrównanie dnia z nocą pod naszą jest władzą;

u stóp wielkich piramid w postawie niezmiennej

śnimy, w spraw ludzkich chyżość topiąc wzrok kamienny.

NAD UJŚCIEM PENEJU

Penejos[250] w gronie dopływów i Nimf.

PENEJOS

Grajcie, szumiące w wietrze trzciny,

jękiem załkajcie, wikliny;

2850

cichym szmerem olcha drżąca

niechaj w struny topól trąca —

— na sen — na miękki sen —

Niebo z nagła się przychmurza,

drży —: powietrze? ziemia? burza?

2855

kto mnie wola z wodnych den?

FAUST

przystaje na brzegu

Głos słyszę, głos żywy słyszę,

spoza splątanych gałęzi;

trzcina się sennie kołysze,

czar wielki kusi mnie, więzi —

2860

wsłuchany w szemrzącą ciszę,

rozróżniam szczebioty i słowa:

to trzcin z odbiciem rozmowa.

SenNIMFY

do Fausta

Złóż swoje znużenie

w wód chłody, w wód cienie,

2865

w przygasłe zielenie —

tu spokój oplecie cię wiotki;

wodnistym przelewem,

szumieniem i śpiewem

sen modry ci damy, sen słodki.

FAUST

2870

Czuwam, a przemoc niezgadła,

czarowne snuje widziadła —;

I kędy zwrócę swe oczy,

cudność się we mnie wpromienia

Z tych prześwietlonych pomroczy.

2875

Sen to? czy jawa? wspomnienia?

Jak wtedy!:… przeszklone wody

w chłodzie nadbrzeżnych zieleni,

lśnią psalmem słodkiej pogody,

w tym chórze mżących promieni.

2880

Z rozpadlin, ze wzgórzy i skał

wodospad kaskadą się toczy,

a zdrowych dziewiczych ciał

piękno uwodzi me oczy.

W rzeźwej, przeźroczej topieli

2885

biodra i piersi nurzają —

w rozweselonej kąpieli

dłoniami w wodę pluskają

i tak się stroją perłami

pod światłem księżyca bladem,

2890

że każdej lśni nad włosami

srebrny, ruchliwy diadem.

Już dziewic gwiaździsty wian

rąk lilie splata i łączy —

i płynie w srebrzysty tan

2895

wśród fal, wśród cieni i pnączy.

Przecudna baśń księżycowa! —

Lecz gdzież w tej czarów godzinie

ona — mych marzeń królowa?

z którejże fali wypłynie?

2900

Lecą widziane łabędzie

majestatyczne i czyste,

jak w zapomnianej kolędzie

snują się — wiją — bieliste.

Lecz jeden z radości wezbranej

2905

wymija szereg półsenny —

ku jakiejś wyspie nieznanej

płynie zuchwały, promienny —

— to tam — to tam — kędy ona

w ciszy uroczysk [251] panuje! —

2910

— tam — kędy kwietna zasłona

namiot nad łożem jej snuje!

Popłynął — a reszta dziew

pilnuje w chyżym oblocie,

by każda w przycieniu drzew

2915

o własnej myślała cnocie.

NIMFY

Słuchajcie siostry! — Do brzegu

ucho przyłóżcie — cyt! cyt!

tętent się niesie, rytm biegu,

dreszcz błoni i żwiru zgrzyt! —

2920

Jakiegoż niesie nam posła

noc duchem żywa, wyniosła?

FAUST

Słyszę! brzmi, tętni głos ziemi

i serca mego dzwon słyszę —

dźwięk kopyt twardych! — Przed niemi

2925

wiew wichru zamąca ciszę.

Szczęsna godzina! już ku mnie

jeździec marzony się zbliża,

pierś jego niesie się szumnie,

głowa się w pędzie naniża

2930

— koń biały — grzywa świetlana

— męstwo w źrenicach mu płonie —

to on! to postać z snów znana!

Bieg wstrzymaj! Stań! Stań! — Chironie!

CHIRON

Kto jesteś? Czego chcesz?

FAUST

2935

Mówić chcę z tobą!

CHIRON

Biegu nie wstrzymam.

FAUST

Zabierz mnie z sobą.

CHIRON

Siadaj! — Ktoś zacz i dokąd? — Jestem na usługi;

pragniesz, bym cię przez rzekę przeniósł na brzeg drugi?

FAUST

wsiada

2940

Gdzie zechcesz, Mistrzu wielki — podzięka ma wieczna!

nauczycielu sławy —! tobie brać waleczna

bohaterów zawdzięcza zaszczyty i sławę!

Ty złotą argonautów [252] wyśniłeś wyprawę

i większą niźli oni miałeś ducha dzielność

2945

wwiodłeś ich w wieczną gwiezdnej pieśni nieśmiertelność.

CHIRON

Nauczyciel, UczeńWszystko złudzenie! — Nawet Pallas sowiooka [253]

chociaż mentorka boska, rozumna, głęboka —

nic nie zdziała — bo uczeń swe tęsknoty ziszcza

na własnej jeno drodze i — pomimo mistrza!

FAUST

2950

Przyjmij mój uścisk, Mistrzu, i serdeczną miłość —

ty, co znając roślinę znasz i jej korzenie —

lekarzu dusz, wzniesiony nad życia zawiłość —

leczysz i ciał udrękę, i ducha cierpienie!

CHIRON

Szedłem-ci ja z pomocą, tam gdzie bohatera

2955

rannego sen już morzył śmiertelnością cichy;

dziś zaniechałem, niech się kunszt nie poniewiera,

dziś — konowały [254] leczą, babiny i mnichy.

FAUST

Wielkiś prawdziwie, pochwał nic lubisz, pokorny,

pragniesz być równy innym — cichy, niepozorny.

CHIRON

2960

Obawiam się, że chwalba drży w tych słów pojęciu,

jakobyś schlebiał tłumom zarówno jak księciu.

FAUST

Lecz przyznaj —: z największymi żyłeś wzgodzie bratniej,

orężem i fortelem ratowałeś z matni

tych, co z nagła stanęli u przegranej progu,

2965

ty mężny jak i oni, lecz mędrszy, półbogu!

Proszę, powiedz, Chironie, jeśli cię nie trudzi,

kogo rad byś okrzyknąć największym wśród ludzi.

CHIRON

Wśród argonautów grona każdy dawał szczerze

moc, którą rozporządzał — wszyscy w równej mierze.

2970

Dioskurowie [255] pięknem i szałem młodości

zwyciężali. Roztropni, pełni junaczości

Boreadowie [256] byli. Mądry, w radzie sprawny,

panował mężny Jazon, pieszczoch kobiet sławny.

Orfeusz wątły, cichy, poeta wspaniały,

2975

Linceusz [257] bystry, żeglarz odważny i śmiały; —

społem [258] jeno ocenić można się w potrzebie —

czyń i działaj! — koledzy już poznają ciebie.

FAUST

A Herakles? ów mąż wielkiej cnoty?

CHIRON

Zamilcz! zamilcz i nie budź tęsknoty;

2980

obcy mi Febus [259], Hermes [260] i Ares [261] wspaniały,

ale męża nad męże oczy me widziały;

król w każdym calu, młodzian znamienity,

w posłuszeństwie wyrosły wśród cnych niewiast świty [262]

o, już drugiego ziemia nie wyda nam w darze,

2985

ani się w wiekach zrodzą tej cnocie rówieśni,

nie utrwalą go w spiżu najtężsi rzeźbiarze,

ani go piewcy wskrzeszą w równej jemu pieśni!

Kobieta, PięknoFAUST

Chociaż się zamysł twórczy skupia i natęża,

ręce tę pracę ducha zniweczą lub zmniejszą —;

2990

otoś mi skreślił postać największego męża,

wyczaruj teraz słowem z kobiet najpiękniejszą!

CHIRON

Cóż tam niewieścia piękność! … Złuda i martwota;

czczę jeno to, w czym życie i radość jest złota —;

piękność ułudą sobków! — Jeden wdzięk na świecie

2995

zwycięża; — Helena…

FAUST

… kto!?

CHIRON

— niosłem ją na grzbiecie.

FAUST

Jakobym zbudził się ze snu,

więc ona tu siedziała? tu?!

CHIRON

3000

I ręką mi głaskała grzywę,

jak ty —

FAUST

— jak ja: zwidzenia żywe!

O, szczęsna ziemia! Szczęsny ląd!

ona tęsknotą, mym marzeniem!

3005

przyszedłem tutaj za jej cieniem —

— dokąd ją niosłeś? gdzie? i skąd?

CHIRON

Opowiem; — było to w tych czasach,

gdy bracia ją z zbójeckich rąk

odbili; alić w wielkich lasach

3010

zbóje ich otoczyli w krąg

powtórnie; no cóż było robić?

teraz do ucieczki się sposobić —

więc uciekamy, bracia, ja

i ona; wtedy na mym grzbiecie

3015

niosłem to urodziwe dziecię;

nad bagnem nas dognała mgła,

już w nas omdlewać począł duch,

bracia brodzili, to płynęli,

jam się zapadał po sam brzuch —

3020

z trzęsawisk ledwośmy wybrnęli.

A ona, dziewczę hoże, żywe —

zskoczyla i przemokłą grzywę

poczęła głaskać z przymilnością,

dziękować za przebyty lęk —

3025

tak jakoś mądrze i z godnością —

przedziwny był w niej wtedy wdzięk!

FAUST

Miała lat dziesięć…

CHIRON

… Ach, filologowie,

tobie i sobie przewrócili w głowie!

3030

Mitologiczna dama to rzecz osobliwa;

poeci sobie radzą dość dowolnie z niemi:

nigdy się nie starzeje, zawsze urodziwa

i na świat patrzy tęsknie oczami sowiemi;

wcześnie uprowadzana, wiecznie miłowana —

3035

poetów nie krępuje czas — to rzecz zbyt znana.

FAUST

Wszak ci i ona czasem niezwiązana!

Achilles spotkał ją, jak wieści niosą,

choć zda się niemożliwe! Radość niesłychana —

kochać i miłość wzbudzać wbrew czasom i losom.

3040

Dlaczegóż ja bym nie miał przywołać z oddali

ją, jedyną i równą w majestacie bogom!

Niechaj więc spłynie ku mnie na odnownej fali

tą powrotną, nieznaną, ugwieżdżoną drogą!

Miłość, ChorobaWidziałeś ją przed wieki [263], jam ją widział ongi —

3045

uroczą, wiecznie piękną jak białe posągi!

odtąd serce i myśli żyją w wichrze, w burzy,

mamli [264] jej nie posiadać — wolę nie żyć dłużej.

CHIRON

Jesteś pełny ekstazy, przybyszu nieznany,

u nas stan twego ducha zwie się obłąkany.

3050

Lecz szczęśliwie się składa, bo oto rokrocznie,

gdy się wielka klasyczna noc sabatu pocznie,

zwykłem czas krótki spędzać u Eskulapowej [265]

córki, Manto [266], co ojca błaga na rok nowy,

aby raczył swą łaską medyków nie mijać,

3055

by i leczyć umieli, nie tylko zabijać —

rozsądna; — ją najbardziej lubię z Sybilli cechu [267];

więc pobieżajmy do niej w należnym pośpiechu,

ona natychmiast pojmie niedomóg człowieczy,

ma zioła przerozmaite, raz — dwa cię uleczy.

FAUST

3060

Nie chcę być uleczony! potęga wre we mnie —

radzisz mi gluchość ciszy? Chironie — daremnie!

CHIRON

Nie gardź zdrowiem, bo spłoniesz od wnętrznej pożogi;

— A oto zeskocz teraz — tutaj cel twej drogi!

FAUST

Wiozłeś mnie przez bezdroża, przez czarny manowiec,

3065

wody grające żwirem — gdzież ja jestem, powiedz?

CHIRON

Tutaj się Grecja z Rzymem chwytała za bary —

oto nurty Peneju, oto Olimp stary —;

państwo duże — kruszy się i w piach rozsypuje —

król ucieka — na gruzach motłoch triumfuje.

3070

Spójrz — świątynia ostała na przeszłości czacie [268],

milcząca, wieczna, srebrna w miesięcznej poświacie.

MANTO

nawiedzona

Kopyt końskich tętenty

budzą, budzą chram [269] święty,

Półbóg księżycem kroczy —

CHIRON

3075

Rozewrzej znużone oczy!

MANTO

budzi się

Witaj u świętych przedproży!

CHIRON

Jak widzę, wiecznie żyje dom boży!

MANTO

Co roku słuch mój krok twój słyszy —

CHIRON

Żyjesz w spokoju, niemej ciszy —;

3080

mnie bezruch mierzi [270], jam nie głaz.

MANTO

Ja trwam, a mnie okrąża czas;

lecz ten — kto zacz? —

CHIRON

Jego noc gwiezdna,

jak przypływ wyrzuciła z bezdna —;

3085

Heleny szuka oszalały —

rękę wyciąga po nią śmiały,

lecz nie wie, jak, lecz nie wie, gdzie;

lek mu wyszukaj w świętym śnie,

w nocy obłędnej, żądzą głuchej —

3090

i ulecz jątrzącą ranę.

MANTO

Chironie! kocham wszystkie duchy

niemożliwością opętane.

Już w oddali słychać tętent cwałującego Chirona.

Wejdź do świątyni mężu śmiały;

3095

to przejście wprost do Persefony [271],

co śni w otchłani ociemniałej,

wiosenny łan, łan ukwiecony.

Tędy szedł Orfej z pieśnią wdałą [272] —

darz Bóg! W otchłanie! Naprzód! Śmiało!

Zstępują w podziemia.

NAD ŹRÓDŁAMI PENEJU

SYRENY

3100

W Peneju płynnej zieleni

kołysać się z fali na falę,

rozgwarem pluszczących pieni

zagłuszać niewodne żale —!

Czymże jest życie bez wody —

3105

płyńmy z podhali i wzgórz —

w blaskach srebrzystej urody

do złotych egejskich mórz.

Trzęsienie ziemi.

Fala wraca, drży i pieni

3110

z pluskiem skacze nurt z łożyska,

z dna najgłębszych nor i cieni

rzeka żwirem na brzeg ciska.

Uciekajmy — wszystkie siostry —

grzmią podziemia — wicher ostry!

3115

Uciekajmy! Na wesele

w sennych jezior ciche tonie,

kędy łuska fal się ściele

po kwiecistych brzegów błonie!

Tam w poświacie księżycowej

3120

rosa lśni jak diamenty —

Naprzód! Naprzód! Na dzień nowy —

tutaj straszy huk przeklęty,

tutaj gniewy lżą złowrogie —

naprzód w życie płynne, błogie!

SEISMOS [273]

w głąbiach dudniąc i pohukując

3125

Jeszcze raz ramiona sprężę

z podziemi głuchego zmierzcha —

barki wzniosę i zwyciężę!

Seismos idzie — wszystko pierzcha!

SFINKSY

Jakież wstrętne, głuche drżenie!

3130

Burza w głębi ziemi dysze,

drżą wód tonie, grzmią kamienie,

glob się tam i sam kołysze!

Niebo łuną się oblekło,

przestwór przemawia niemy!

3135

Choćby wychynęło piekło —

my stąd nigdzie nie pójdziemy!

Góra z ziemi rośnie łoża!

Ach, to on, ten siwiec stary,

co swoimi wyniósł bary

3140

wyspę Delos z głębi morza,

jako pewny schron dla dziewy [274].

Pręży ręce, grzbiet prostuje,

w oczach czają się złe gniewy,

ziemię rwie i darnie pruje,

3145

piachy, żwiry, gruzy, glinę

wznosi! — Kopiec w górę rośnie!

Jakże całą nam dolinę

zaprzepaścił przeżałośnie;

dźwiga olbrzym zwał kamieni,

3150

— kariatyda [275] niezniżona —

wynurza się z mroków, z cieni —

po pas wyrósł z ziemi łona!

Dalej wyjść się nie poważy —

Sfinksy leżą tu na straży.

SEISMOS

3155

Wszystko to jeno moje czyny,

temu zaprzeczyć nikt nie może;

mym dziełem góry i doliny

i każdy szczyt, co niebo porze.

Jakżeż by świat wyglądał marnie

3160

bez wbitych w błękit nieba turni,

z których wzrok jasną dal ogarnie,

kędy się żyje mocniej, górniej.

Ongi w praczasach z tytanami

Pelionem, Ossą [276] jak piłkami

3165

rzucałem dziarsko i wytrwale

w rozkwicie sił, w młodzieńczym szale.

Aż wreszcie zdarzonego czasu,

jak czapę obie znaczne góry

włożyłem na sam szczyt Parnasu [277];

3170

odtąd dwurożem bodzie chmury.

Apolla przebyt któż wysłowi!

Muzy z nim mają modry schron;

i pośród gromów Jowiszowi

wzniosłem wyniosły tron.

3175

A oto teraz w nowym szczycie

moc moja pręży się i cudni —

mieszkańcy nowi! Nowe życie!

Niech wasza radość ląd zaludni!

SFINKSY

Dziw nad dziwy, nie do wiary!

3180

jakby dawny świat, prastary —

oto w naszych oczach kłębi.

Bór podszyty drogi grodzi,

skały z hukiem rosną w głuszy,

lecz cóż Sfinksy to obchodzi —

3185

nas nikt z miejsca nie poruszy.

GRYFY

Złote żyły, złota gleba,

z szczelin jarzą się błyskoty;

strzeżcie skarbów, zbierać trzeba,

mrówki — nuże do roboty!

CHÓR MRÓWEK

3190

Ląd ten podniosły siły ponure;

nuże! nóżkami wznośmy się w górę!

Trzeba nam wszystkie szczeliny zbadać,

każdą drobinę warto posiadać.

Zwijajmy, prężmy postać swą giętką,

3195

po wszystkich kątach myszkujmy prędko.

Chmary i roje! — Niech wre robota,

niechajcie góry; — szukajcie złota!

GRYFY

Zbierajcie w kupę złote odłamki,

my nasze łapy położym na nie —

3200

najlepsze zamki, rygle i klamki;

nam skarb wasz dajcie na przechowanie.

PIGMEJCZYCY

Weszliśmy na nowy ląd,

sami nie wiemy jak;

nie pytajcie się nas, skąd

3205

przyszliśmy; no i tak!

Radość Bóg nam w serca wlał,

każdy z nas zawsze rad —

mała rysa pośród skał —

już tam jest mały skrzat.

3210

Skrzat z skrzatową, w to nam graj

— dzieci są — parka cna —

kto wie, czy sam widział raj,

aby tak praca szła.

Ląd ten piękny chwali lud —

3215

wczesny czas — istny cud!

Czy to zachód, czy to wschód,

ziemia nam rodzi w bród.

TOMCIOPALUCHY

Ziemia, co z nocy okrycia

wydała tych małych zuchów,

3220

najmniejszych też woła do życia:

lud krasnych Tomciopaluchów.

STARSZYZNA PIGMEJCZYKÓW

Precz z pogawędką,

tu trza harować,

zwinnie i prędko

3225

miejsca zajmować.

Kuźnie budować,

niech każdy bieży,

rynsztunki kować

trza dla żołnierzy.

3230

Mrówki gromadą —

ej — do roboty!

Niechaj nam kładą

kruszce pod młoty.

A wy, Paluchy,

3235

naplujcie w łapy,

idźcie w bór głuchy,

przynoście szczapy.

Niech się nie leni

nikt w tym kolisku,

3240

trzeba płomieni

dużych w ognisku!

WÓDZ NACZELNY

Łuki i strzały

gotować zbroje,

już przyleciały

3245

żurawi roje.[278]

Raźno i skoro

idźcie do boju,

tam, gdzie jezioro

śpi w fal ukoju.

3250

Razem! Zwycięstwo!

Na wroga! Ura!

hełmy za męstwo

ozdobim w pióra.

IMZOWIE [279] I TOMCIOPALUCHY

Któż nas zratuje!

3255

cały świat głuchy!

Skrzat dla nas kuje

twarde łańcuchy.

Gdzież nasza wina?

praca nas morzy,

3260

przyjdzie godzina,

będzie sąd boży.

ŻURAW IBIKUSA [280]

Wrzawa nagła, jęk, wołanie,

trzepocących skrzydeł trwogi,

rozgwar, szczęk, zarwane łkanie,

3265

walka, bitwa, bój wre srogi!

Oto skrzaty rozmach biorą:

pod strzałami ptaki giną,

krwią rumieni się jezioro,

zmiera klangor [281] nad doliną.

3270

Padły! Padły już żurawie

pod pigmejów wrażą zbroją [282],

a zwycięzcy w pustej sławie

piór zdobyczą hełmy stroją.

Podły, karli pomiot skrzaci!

3275

hej, wyraju [283] ptasi, z nami!

Skrzatom sojusz nasz odpłaci,

co dziś chełpią się kitami!

Zemsta! Zemsta! Ku pomocy

zwołujemy rzeszę bratnią,

3280

będziem walczyć, ile mocy

po serdeczną krew ostatnią!

Z klangorem krążą koliście.

MEFISTOFELES

na równinie

Nie ma to wśród czarownic jak północna jędza,

tu mnie w obczyźnie wszystko w kozi róg zapędza.

Łysa Góra, wyrosła wśród skalnego złomu,

3285

to ojczyzna! — Tam jestem jak u siebie w domu.

Łysa? cóż z tego! — niech się na kamieniu rodzą,

choć łyse, ale chutne! — — nie drwią i nie zwodzą;

zresztą łysa czy babia, a niechby i świnna,

byleby nie obmierzła jak te — byle inna!

3290

Tu ciebie nikt nie słucha, cudactwo oniemia,

idziesz — a nuż przed tobą rozewrze się ziemia?

nie ma żadnej pewności; ot — szedłem wądołem,

aż tu góra wyrasta lesistym wierzchołem,

góra wprawdzie nieduża, obły pagór raczej,

3295

lecz już Sfinksów nie widzę, już wszystko inaczej.

Tu nigdy nie wiadomo gdzie głębie, gdzie brody,

na każdym kroku nowe czyhają przygody.

Tak i teraz — znów nozdrza łechce ten wiaterek

wiejący stamtąd, kędy tańczy chór frajerek —

3300

Kuszą mnie! muszę podejść! — wreszcie któż zabrania?

kto przywykł, nie oduczy się już łasowania.

LAMIE

otaczają i pociągają ku sobie Mefistofelesa

Prędzej! a dalej! — prędko, prędziutko —

troszkę podrażnić — wstrzymać się — krótko,

paplać, chichotać, a potem zmamić,

3305

starego wygę oszklić, scyganić!

Hej! kuternożka! — kuśtyk — kuśtyka,

nóżką pociąga — lećmy! — pomyka!

MEFISTOFELES

przystanął

To los! — tak się uganiać za hałastrą śmiałą,

co chyba za Adama sprzedawała ciało.

3310

Cóż, żem sam stary? — idą! — idę! — dalej? — — dalej?

Dobre przysłowie! w starym piecu diabeł pali.

Wiem dokładnie, że kłamstwem karesy, zaloty,

że się sznurują, gęby szminkują huncfoty,

że nie mają ni jednej zdrowej części ciała,

3315

że pod ręką pierś, biodra, jak huba spróchniała;

wszystko to wiem, a jednak utopiony w czarze,

tańczę — niech jeno która zagra na gitarze!

LAMIE

zatrzymują się

Hola! stańmy! — coś zwleka, zatrzymał się, stoi,

ośmielmy go kapinkę — może się i boi.

MEFISTOFELES

idzie

3320

Dalejże! — smęcę, że aż milo,

to mnie tak antyk usposobił;

toć gdyby czarownic nie było,

cóżby, do diabła, diabeł robił!

LAMIE

przymilnie

Krążmy wkoło kaduka przymilnie, a zwiewno,

3325

do którejś z nas go serce pociągnie na pewno.

MEFISTOFELES

O ile w mętnym świetle mogę trochę zoczyć,

piękne jesteście, trudno mi się na was boczyć.

EMPUZA [284]

wpadając

I na mnie też się nie bocz, stoję tu na przodzie,

pozwólcie mi wziąć udział w waszym korowodzie.

LAMIE

3330

Nie, nie chcemy, oślica! — oczy twe kaprawe;

ilekroć z nami igra, psuje nam zabawę.

EMPUZA

do Mefistofelesa

Pozdrawia cię Empuza — z oślej główki słynie —

a że masz końską nóżkę — mówię ci: kuzynie!

MEFISTOFELES

Przyczyniasz mnie, obcemu, wiele wzruszeń rzewnych,

3335

widzę, że to od Łysej po Grecję mam krewnych.

EMPUZA

Decyduję się prędko, żądzą zmiany pałam;

na twoją cześć głowinę oślą dziś przywdziałam.

MEFISTOFELES

Parantela [285] w tym kraju fawor widać znaczny,

lecz z osłem być krewniakiem — los jakiś opaczny.

LAMIE

3340

Ostaw to szkaradzieństwo! — Co piękne i miłe,

pod jej dotykiem w brzydkie zmienia się i zgniłe.

MEFISTOFELES

I te krewniaczki zgrabne też coś podejrzane,

kto wie, jaką dotknięcie w nich wywoła zmianę.

LAMIE

MiłośćSpróbuj! Wybór masz duży; miłość to loteria —

3345

wyciągasz los: — noc czarna lub świetlna feeria.

Patrzcie no lubieżnika! sznuchta [286], co wziąć w łoże,

jak pedogryczny [287] zrzęda, co kochać nie może.

Lecz idzie coraz bliżej, snadź już ma ochotę,

baczność! — pora, by poznał ciał naszych istotę.

MEFISTOFELES

3350

Ta piękna! — Jak sarenka mizdrzy się [288], umyka…

obejmuje ją

Ha! Kroćset diabłów! — wychudła jak tyka…

chwyta inną

A ta? — ależ to ryło obrzydliwe!

LAMIE

3355

Wybredniś! — może brzydkie, lecz chutliwe.

MEFISTOFELES

Ta strzelioczka [289] wcale hoża…

— brr — co? — toć w ręce mam węgorza!

Tę smukłą pokocham hołyszkę…

A! — kij mam w ręku, suchą szyszkę?!

3360

Co robić?!… a no do tej! — tłusta —

przyznam się, miewam wschodnie gusta —

brzuch wzdęty, kłęby, kupa sadła…

Ta mi specjalnie w oko wpadła;

na wściekłą rujkę coś zakrawa…

3365

Pękła mi w ręku! Tfu! — purchawa!

LAMIE

A teraz rozbiegnijmy się, unośmy w górę

błyskawicznie — zarzućmy gęstą, czarną chmurę

na tego piekielnika! — Lotem, lotem, gacki [290]!

Na sucho jeszcze wyszedł z opresji wariackiej.

MEFISTOFELES

otrząsa się

3370

Mądry Polak po szkodzie, lecz jam nie mądrzejszy;

od północnego absurd południa nie mniejszy;

tu i tam takie same obmierzłe upiory,

wylęgłe z mroków głuchych, z wyobraźni chorej.

Dla ludu są postrachem, dla poetów wstrętem,

3375

porubstwem [291] są i zmysłów zmamieniem przeklętem!

Czegom ja się dotykał? zgroza! — Daj to katu,

zmarnować tyle czasu — i bez rezultatu…

Zabłąkał się pośród skał.

Gdzież jestem? zagubiony? mrokiem opętany?

3380

na próżno szukam ścieżki z nagła zgruchotanej,

odłamkami kamieni zasutej [292] i piachem;

co nieco od tych dziwactw zalatuje strachem

Gdzież moje Sfinksy? w jakiej szukać stronie?!

— w noc jedną góra rośnie, inna w wodach tonie!

3385

Piękną by pracę nasze czarownice miały,

gdyby tak Łysą Górę tam a sam suwały!

OREADA [293]

ze skały

Do mnie chodź! Ta skała moja

przedwiekowa, samorodna.

Pozdrów ją, bo to ostoja,

3390

siostra gór wieczystych godna!

Wieki mrą, historia mija,

ja trwam; słuszna we mnie buta —

to, co obok się rozwija,

zdmuchnie lada krzyk koguta!

3395

Już nieraz na ląd nowy patrzały me oczy —

zanim raz drugi spojrzę — ląd tonie w pomroczy.

MEFISTOFELES

Cześć tobie, stojącej na czacie,

cześć tobie, wieńcu dębowy!

W srebrnej księżyca poświacie,

3400

cichną ponure parowy. —

Lecz oto leszczyn poszycie

rozbłyska magicznym blaskiem,

rozwianym niesamowicie

jak światło przed szklanym obrazkiem.

3405

To on na hali obrusie,

toczy się szklany i miękki;

witaj mi, Homunkulusie,

dokądże zmierzasz, maleńki?

HOMUNKULUS

To tu, to tam się chybocę

3410

z tą myślą: — jakby się stać?!

lecz to, co widzę w pomroce,

ach! — tego nie chcę znać.

Ach, gdybym dojrzał w ciemności

dla czynów mych wdzięczne tło,

3415

ach, w wielkiej niecierpliwości

stłukłbym więżące mnie szkło.

Dwóch filozofów [294] spotkałem

— tak w zaufaniu ci powiem —

ich rozmów właśnie słuchałem —

3420

może się od nich coś dowiem;

wciąż mówią: natura! natura!

snadź znają bytu istotę —

oni wyjaśnią mi, która

droga mą ziści tęsknotę.

MEFISTOFELES

3425

Radzę ci: sam poszukaj drogi,

bo tam, gdzie duchy harce wiodą,

tam już filozof wkracza w progi —

i czy to z smętkiem, czy z pogodą,

tuzin upiorów nowych wiedzie —

3430

dodając biedę dawnej biedzie.

Wszystko przechwałki! Ty, mój drogi,

jeśli nie zbłądzisz, nie zmądrzejesz!

Więc chcesz się stać — sam szukaj drogi,

w przeciwnym razie mgłą przewiejesz.

HOMUNKULUS

3435

Mądrej głowie dość na słowie.

MEFISTOFELES

W drogę! Wracając, acan mi opowie.

Odchodzi.

ANAKSAGROS

do Talesa

Upiory myśl twą obsiadły jak kleszcze,

a chciałbym cię przekonać! — Cóż ci mam rzec jeszcze?

TALES

Fala wiatrem marszczona wraz z wiatrem ucieka,

3440

lecz od raf niebezpiecznych trzyma się z daleka.

ANAKSAGORAS

Ta skała wszak powstała z ognistych skier kroci.

TALES

Wszystko, co jeno żyje, powstało z wilgoci.

HOMUNKULUS

zjawia się wśród nich

Pozwólcie mi posłuchać, może myśl rozjaśnię,

bo to ja powstać pragnę i — zamierzam właśnie.

ANAKSAGORAS

3445

Zdołałżebyś Talesie tak przemóc naturę

i w jedną noc wystawić tak ogromną górę?

TALES

Nic w naturze nie znaczy złudny przelot godzin,

wszystko tu musi dojrzeć do swoich narodzin,

wszystko przyjmuje postać przewidzianą z góry —

3450

prawo rozwoju pierwszym jest prawem natury.

ANAKSAGORAS

Lecz ten przykład o innym prawie nas poucza!

Oto ogień tu powstał, grom, pożoga, tucza —

wtedy płomienne siły wyrzuciły z głębin

tę górę rozszumiałą lasem brzóz i dębin.

TALES

3455

Cóż z tego, cóż ten przykład? cóż ten dowód znaczy?

stało się! było w planie! — nie mogło inaczej!

Dysputa płona [295]! szkoda czasu i atłasu,

jeno tłum się ogłusza rozgwarem hałasu.

ANAKSAGORAS

A już się wszczęły w górze ruchy,

3460

każda szczelina zamieszkała;

mrówki, Pigmeje i Paluchy

i cała ta czereda mała.

do Homunkulusa

Lecz ty nie pragniesz wielkości,

3465

pustelnicza twoja kula —

jeżeli pańskie masz skłonności,

obdarzę ciebie władzą króla.

HOMUNKULUS

A ty, Talesie, co radzisz? — mów!

TALES

Cóż — nie chcę radzić, szkoda słów;

3470

z małymi — małe wszelkie czyny,

z wielkimi nawet małość rośnie;

czy słyszysz, jak tam zza olszyny

wrzawa mknie ku nam — wciąż — rozgłośnie?!

KlęskaOto żurawi naród wstaje

3475

z srebrem zalanych mętnych pól,

leci na Pigmejczyków zgraje —

widzisz — z karłami padłby król.

Ostrzą pazury, ostrzą dzioby —

idzie, już idzie, zemsty pora,

3480

idzie godzina zła i zguby,

wnet się już zwichrzy toń jeziora.

Odwet za napad i za zdrady!

oto wędrowne lecą ptaki,

a karli naród, trwożny, blady.

3485

skupia ostatnie orszaki.

Cóż łuk, cóż dzida, szyszak, tarcza —

przeciw wściekłości nie wystarcza!

Swawolnie w pióra chciał się stroić

lud karli, by swą klęskę zdwoić!

3490

Tomciopaluchy uciekają,

kryją się mrówki w piachu, w glinie —

wojsko już jest bezładną zgrają,

w rozsypce pada! krwawi! ginie!

ANAKSAGORAS

po pauzie — uroczyście

Jeślim dotychczas wchodził w podziemne pustosze,

3495

teraz oto ku górze czucia moje wznoszę…

W wiecznej ty i promiennej, srebrnej chadzasz zbroi,

w trzy nazwiska zaklęta i w postaci trojej!

Do ciebie o, Hekato! Luno i Diano [296]

ręce wznoszę! — O mocy, co siłą nieznaną

3500

piersi nasze rozszerzasz, myślom głębie dawasz

i światła magicznego słodyczą napawasz

stęsknione serca — oto wołam ciebie z nocy

ukaż się Pani Srebrna w nieodgadłej mocy.

Pauza.

Czyliż modlitwie mojej dany jest znak zgody?

3505

na nice [297] odwrócony porządek przyrody?

Oto z przepastnych nieba łon

okrągły bóstwa spływa tron

przerażający! — wzmaga trwogę!

W zgrzywionych ogniach mknie jak lew

3510

i zlewa roziskrzoną krew,

rozżagwia ziemi, mórz pożogę!

A więc to prawda, prawda, że z drogi zsrebrzałej

tesalskie czarownice księżyc tu wołały

na ziemię? — że cię, Luno, przyciągały blisko

3515

w czarów i strasznej zguby upiorne kolisko?…

Mroczy się tarcza — błyskawice — gromy!

Walą się na mnie srebrnych gór ogromy!

Pioruny, wichry —! — mroczny grób!

Czołgam się do twych, Pani, wysrebrzonych stóp.

Poda na twarz.

TALES

3520

Co też on wygaduje, co widzi, co słyszy!?

świat cały pogrążony w nieruchomej ciszy;

istny obłęd zrodzony w szalonej godzinie,

a Luna sobie cicho po swym torze płynie.

HOMUNKULUS

Spójrz no, Talesie — znowu gwałt!

3525

oto się zmienia okolica,

góra, co miała obły kształt,

teraz się iskrzy jak iglica.

Zatrząsł się z nagła cały świat,

kamień z księżyca wielki spadł —

3530

przyjaciół, wrogów w jednym łonie

pojednał już we wspólnym zgonie.

Lecz sztukom takim cześć i chwała,

to przecież wielka, twórcza moc,

żeby się góra tak zmieniała,

3535

dwakroć przez jedną noc!

TALES

Drobiazg! — to było tylko pomyślane.

Więc niechże sobie ginie to bractwo niezgrane.

Lecz dobrze, żeś rozważnie królem nie chciał zostać.

A teraz na brzeg morza trzeba nam się dostać,

3540

do gościnnych wybrzeży, gdzie w szczerej radości

czeka się i przyjmuje czarodziejskich gości.

Oddalają się.

MEFISTOFELES

gramoli się po przeciwnej stronie skały

Przez jakieś poplątane korzeni niewody,

przez urwiska i skalne, niebotyczne schody

gramolę się w zadyszce, pot mi rosi czoło!

3545

U nas inaczej; lasy tam wonieją smołą,

a nawet, bywa, siarką; o, luby zapachu!

A tu w Grecji? — bezwonność, no i sporo strachu.

Tak się tym klasycyzmem wciąż nadmiernie chwalą,

ciekaw jestem, czym oni w swoim piekle palą?!

DRIADA [298]

3550

Możeś i mądry, gościu, między krajanami [299],

lecz z twym obyciem nieco gorzej między nami.

Po cóż myśl swą wysyłasz ku ojczystym zrębom

miast cześć oddać należną naszym świętym dębom?

MEFISTOFELES

Marzy się o tym chętnie, co się opuściło;

3555

ojczyzna jak raj ciągnie z nieodpartą siłą.

Lecz powiedz mi, Driado, co to tam na zboczu

za postacie koczują — trzy w gęstym pomroczu?

DRIADA

To trzy siostry Forkiady [300] przycupłe do ziemi,

jeślić się włos nie zjeża, to pogadaj z niemi.

MEFISTOFELES

3560

Owszem, pogadać mogę; — chociaż mnie zdumienie

— — mnie zdumienie ogarnia! — Patrzę na te cienie,

nic podobnego nigdy w życiu nie widziałem,

jako żywo alrauny [301] wydają się ciałem…

Patrząc na te ohydy, rodzą się pociechy,

3565

że piękne, ba! nadobne — najstraszliwsze grzechy.

Brzydota ich tak wielka, obłąkana, wściekła —

u nas — nie pozwolono by im wejść do piekła

ani na próg! — a u was takie są szkarady?!

O! przereklamowane jest piękno Hellady!…

3570

Dojrzały mnie! To gorzej! Piszczą, gwiżdżą, skrzeczą —

z wampirami dyskusja niełatwą jest rzeczą.

FORKIADA

Podaj mi oko, siostro, niech no się zapyta,

pod czyimi stopami żwir na drodze zgrzyta.

MEFISTOFELES

Dostojne! — Proszę kornie, wybaczcie mą śmiałość

3575

i swym błogosławieństwem obdarzcie mą małość.

Przychodzę — tułacz, który wszelkie zwiedza światy,

lecz jeśli się nie mylę — wasz powinowaty,

krewny, żeby tak rzec! — Badając różne strony,

u stóp egipskich bogów też biłem pokłony,

3580

znam siostry wasze Parki — tak jest! znam je także,

widziałem je onegdaj czy wczoraj; — a jakże…

Lecz wam podobnych bogiń nie znam, jako życie!

— milczę, milczę — cóż słowa — gdy tonę w zachwycie.

FORKIADY

Rozumnie ten wędrowiec i do rzeczy prawi.

MEFISTOFELES

3585

Czemuż was w natchnień szale poeta nie sławi?!

Mówcie, jak to się stało, żem-ci ani razu

nie widział waszej rzeźby, pomnika, obrazu?

Dłuto, które was twórczo do życia powoła,

jakiejś tam marnej Wenus rzeźbić już nie zdoła.

FORKIADY

3590

Żyjemy w samotności pod nocy namiotem,

nigdy z nas żadna nawet nie myślała o tem.

MEFISTOFELES

Bodaj to! — tak daleko za światem żyjecie,

że was tu nikt nie widzi i nawet nie szuka,

powinnyście żyć gdzie indziej, na szerokim świecie,

3595

gdzie przepych, gdzie nadobność, gdzie rozkwita sztuka,

gdzie co dzień, zwykłym trybem, taka rzecz się zdarza.

że z zjawą piękna dzieło sztuki wraz się sparza,

gdzie —

FORKIADY

Zamilcz i nie budź pokus, cóż nam to pomoże,

3600

choćbyś dwakroć powtarzał — my zamknięte w domu,

któremu noc na imię — żyjemy w przestworze,

same sobie nieznane, nie znane nikomu.

MEFISTOFELES

Ach! jeśli tak mówicie, to w tymże sposobie

można postać swą drugiej przekazać osobie.

3605

We trzy ząb macie jeden, jedno macie oko,

więc może mitologii nie zranię głęboko,

jeśli zaproponuję, byście trzy postacie

we dwie złączyły — wszakże istotę swą znacie —

a tę trzecią na krótko mnie wypożyczyły.

JEDNA Z FORKIAD

3610

Czyżbyście się, o siostry, na rzecz tę zgodziły?

DRUGA FORKIADA

Spróbować można —

TRZECIA FORKIADA

— ale bez oka i zęba!

MEFISTOFELES

Szkoda! to już nie będzie taka sama gęba;

to oczko i ten ząbek to istota sprawy!

JEDNA Z FORKIAD

3615

To drobiazg! Spróbuj jeno, a nabierzesz wprawy.

Zamknij no jedno oko — tak! — wargę wznieś w górę.

by jeden ząb odsłonić; — sprytną masz naturę,

w lot pojąłeś — i jednej z nami już urody

jesteś — podobny do nas jak dwie krople wody.

MEFISTOFELES

3620

Nazbyt mnie psujecie!

FORKIADY

Niech będzie!

MEFISTOFELES

już jako Forkiada

Więc niech będzie —

oto staję w zrównanym z wami, siostry, rzędzie!

Ujrzysz mnie, tajemniczy i zawiły święcie,

3625

jako Chaosu wielce ulubione dziecię!

FORKIADY

O, tak! Chaosu córyśmy niesamowite.

MEFISTOFELES

Byle mnie też nie brano za Hermafrodytę [302]!

FORKIADY

Zgoła się inna trójka z dawnej trójki zlepia!

mamy społem dwa zęby i dwa społem ślepia.

MEFISTOFELES

3630

Ze wstydu trzeba mi się chyba w gąszczu zaszyć,

lecz wpierw skoczę do piekła kolegów przestraszyć.

Wychodzi.

ZATOKI MORZA EGEJSKIEGO

Księżyc w zenicie nieruchomy.

SYRENY

leżą na głazach, śpiewają i grają na fletniach

Ciebie wróżki z nieb otchłani

zaklęciami w mrokach nocy

wołały ku skalnej grani!

3635

Bądź nam, Pani, ku pomocy;

i przesrebrzonej cichej dali

spłyń na bezmiar żywych mórz,

prześwietlone cuda twórz;

po ruchliwej, skrzącej fali

3640

stąpaj cicho, lekko, zwiewno —

przejścia twego srebrny ślad

będzie się zadumą kładł

w sercach naszych, o, królewno!

Snuj z promiennych gwiazd przędziwa

3645

pieśni ponadziemskich stref;

zawtóruje ci nasz śpiew,

Srebrna Pani Miłościwa!

NEREIDY I TRYTONY [303]

Pieśń śpiewajcie w nocy głuszy,

pieśń, co morski bezmiar wzruszy;

3650

z głębin płyniemy, z daleka,

z szalejących burz ojczyzny —

mkniemy ku wam na mielizny,

bo nas wasza pieśń urzeka.

Tak weselnie ustrojeni,

3655

w koralowych szat purpury,

w kałakuckich [304] pereł sznury,

w kolie zorzanych promieni,

w głębin delie [305] szmaragdowe —

wieńcem meduz wieńcząc głowę,

3660

płyniemy w pogłosach burz

do was — czarodziejki mórz.

SYRENY

Ludu burzy! — wiemy, wiemy,

w głębiach rybny naród niemy

żyje głucho, beztroskliwie;

3665

wy świąteczni i weselni

bądźcie śmiali, żywi, dzielni

w przesrebrzonym nocy dziwie.

NEREIDY I TRYTONY

Nie lękajcie się — my sami

radziliśmy z głębinami,

3670

jak nam działać w tej godzinie;

obaczycie nas w zatoce,

że w nas szumne, dumne moce,

że w nas krew, nie woda płynie.

Odpływają.

SYRENY

Drużyna hoża i świeża

3675

na samotrackie wybrzeża

z szczęśliwym wiatrem odpływa;

w państwo tajemnych Kabirów

dążą wśród kręgów i wirów.

Na jakież płyną tam dziwa?

3680

Czy pomagają, czy szkodzą

te bóstwa, co same się rodzą,

co same z siebie powstają

i same siebie nie znają.

Trwaj, Luno, nieruchomo w srebrzystej pustoszy,

3685

niechaj noc trwa najdłużej, dzień niech nas nie płoszy!

TALES

na brzegu do Homunkulusa

Do Nereusza [306], ciebie, starego prowadzę,

z nim rozmówić się i zasięgnąć wieści — radzę!

Wprawdzie strasznie uparty, zrzędliwy dobrodziej

i nikt mu jako żywo w niczym nie dogodzi,

3690

— a najbardziej go ludzie mierżą, irytują —

lecz że zna przyszłość, więc go wszyscy respektują,

wszyscy czczą — choć się w jamie odludek zasklepił —

boć niejednemu pomógł, niejednego skrzepił.

HOMUNKULUS

Więc próbujmy! — Zapukam i powitam pięknie,

3695

przecież to nie zaszkodzi — szkło z tego nie pęknie.

NEREUSZ

Któż to tam w mą jaskinię bezczelnie zaziera —

czy to ludzie? śmiertelni? Żółć gniewem mi wzbiera!

Twory marne, dorównać boskiej chcą osobie,

a przeklęci dorównać zdolą ledwie sobie.

3700

Dawno mogłem odpocząć, bo i wiek mnie trudzi,

alić zawszem pomagać chciał najlepszym z łudzi.

Nadaremno — przekora stoi na zawadzie —

wszyscy zawsze działali źle, wbrew mojej radzie.

TALES

Wszyscy się jednak, starcze, liczą z twą osobą,

3705

jesteś mędrcem! — z tej racji stajemy przed tobą:

półczłowieka istotę skupia płomyk blady,

udziel jej, zatroskanej, starcze morski, rady.

NEREUSZ

Rady?! — O, nie zadaję się już z ludzką tłuszczą,

jednym uchem słuchają, a drugim wypuszczą.

3710

Ileż to razy czyn ich mści! się jak najsrożej,

lecz to ich nie nauczy, błądzą coraz gorzej!

Jakżeż to przestrzegałem Parysa, ladaco,

że mu się jego żądze niewczesne [307] odpłacą;

na helleńskim wybrzeżu stał w zachodniej zorzy

3715

płonący — i mówiłem z ducha — wieszczek boży:

o strasznych, krwawych mękach zarwanego zgonu,

o zgliszczach i pożarze świętego Ilionu,

O tym, że ducha swego w wstydzie sponiewiera,

wklęty na całą wieczność w heksametr Homera —

3720

I cóż? — jemu się wróżba starca zda zabawą —

pustka i nieoględność pomściły się krwawo;

lat dziesięć mija ledwo, z gór orły się zerwą

i topią krzywe szpony w Priamidów ścierwo.

A Odys? — jemum wieścił o Achajów zwadzie

3725

i o Circe [308] podstępnej, o Cyklopów zdradzie

i o innych przygodach, a on w odpowiedzi

robi swoje — w tułactwie sroma się i biedzi,

aż wreszcie, jak z wyraju umęczone ptaki,

wraca do wytęsknionych wybrzeży Itaki.

TALES

3730

W mądrych słowach twych gorycz płonie jako głownie,

lecz dobroć nakazuje próbować ponownie —

łut [309] wdzięczności podany w odpowiednej chwili

cetnary [310] niewdzięczności przeważy, przesili;

i myśmy tutaj przyszli z bardzo ważną rzeczą,

3735

ten stworek pragnie stać się istotą człowieczą.

NEREUSZ

Dziś nic nie powiem! — Dziś dla mnie dzień święty!

Ożyją niebywale mórz żywe odmęty

na ojcowe wołanie; — na srebrne posiady

wychyną morskie Gracje, córki me, Driady.

3740

Ani Olimp wysoki, ani ziemia cała

piękniejszych istot nie ma i nie będzie miała.

Cudne, wiotkie postacie nurzają się w tonie,

i podrzutem fal skaczą na neptuńskie konie,

lekkością uskrzydlone, uniesione w tanie,

3745

zdają się zwiewnie ślizgać po świetlistej pianie;

a na ich czele śliczna, prześwietlona kruża,

Galatea [311] jak Wenus z piany się wynurza;

jej to na Pafos [312] boski hołd składają w dani,

odkąd wyspą wzgardziła Cypru piękna Pani.

3750

I tak strojna perliście w konchowe opale

dziedziczka boskich włości kwieciścieje w chwale.

Odejdźcie! — Niechże godzin radości ojcowskiej

nie spsowają zgryzoty, złości ani troski.

Idźcie do Proteusza [313]! — co mnie do tych baśni —

3755

jak stać się, jak odmienić — odmieniec objaśni.

Oddala się to stroną morza.

TALES

Stracony czas! zmartwionyś — widzę po twej minie —

choć spotkamy odmieńca, to się nam wywinie,

a jeżeli przystanie, sens słów tak przetrąci,

że zmilkniemy, a w głowie do reszty się zmąci.

3760

Lecz, że to chcesz koniecznie dochrapać się wiedzy,

nie pomińmy tej jeszcze, choć niepewnej miedzy.

Oddalają się.

SYRENY

na szczytach skał

Cóż tam przez morskie manowce,

pod wiatru cichym powiewem

leci jak białe żaglowce

3765

z klaskaniem, śmiechem i śpiewem?

To one mierzwią mórz tonie,

kwiat oceanów i cud —

boginie perlistych wód!

Spieszmy je witać w pokłonie!

NEREIDY I TRYTONY

3770

Ramiona nasze obarcza

olbrzymia żółwia tarcza.

W orszaku morskich dziew,

oto najstarszych bogów

do waszych niesiemy progów;

3775

przywita ich wasz śpiew!

SYRENY

Postać mała, siła wdała,

Stróże prastarych przybytków —:

opieka, ratunek rozbitków.

NEREIDY I TRYTONY

Przynosimy Kabirów [314]

3780

na wesołe święto,

staną pośrodku wirów

ciszą niepojętą.

SYRENY

My widzimy z daleka,

gdy grom wbudza trwogę,

3785

ich wszechmocna opieka

ratuje załogę.

NEREIDY I TRYTONY

Trójmoc niesiem szczęśliwie,

czwarta przyjść nie chciała,

właśnie ta, co prawdziwie

3790

za nich wszystkich działa.

SYRENY

Bóg, co boga drugiego

w pośmiew jawny daje —

choć klęczysz u stóp jego,

nieszczęściem się staje.

NEREIDY I TRYTONY

3795

Kabirów tajemniczych siedmioraka postać!

SYRENY

Gdzież, powiedzcie, z siódemki — troje mogło ostać?

NEREIDY I TRYTONY

Pytanie wasze złowieszcze,

i my się o to pytamy —

ponoć jest ósmy jeszcze,

3800

lecz tego zupełnie nie znamy.

Władza ich jest i działa,

lecz w mgle ich istność cała.

O, Bóstwa wielkie! — O, nieporównani!

z mocą trwacie przed przemian ostatecznych tronem,

3805

wieczną tęsknotą smagani i gnani

za niepojętym, za nieogarnionem!

SYRENY

Czy w dzień, czy w nocy w pokornej wierze

do bóstw nieznanych wznosim pacierze.

NEREIDY I TRYTONY

Jakże cześć nasza zakwita bogato,

3810

że my to święto ogłaszamy światom!

SYRENY

O, jakżeż bohaterstwa bladą świecą łuną,

— nawet one wyprawy po złociste runo —

wobec naszych zdobyczy z mórz otchłannych wirów,

skąd niesiemy w triumfie mitycznych Kabirów.

CHÓR

3815

Z otchłani mórz, z otchłani najgroźniejszych wirów

sobie i mam przynieśli mitycznych Kabirów.

Nereidy i Trytony odpływają.

HOMUNKULUS

Bezkształt tych bóstw jest dla mnie jako pusty czerep [315],

— nad tym się mądrzy głowią — po to schodzą w Ereb!

TALES

Oto, co ma specjalny wdzięk i urok w świecie:

3820

rdza dopiero dodaje wartości monecie.

PROTEUSZ

niewidoczny

Mędrkujecie, niech was trzysta!

ja, co jestem kolorysta,

mówię i powtarzam zawsze:

im dziwniejsze, tym ciekawsze!

TALES

3825

Gdzie jesteś Proteuszu? —

PROTEUSZ

sposobem brzuchomówczym, raz blisko, raz daleko

— Tu i tam —

TALES

Stary figlarzu! — bywaj! — znam cię, znam,

lecz mnie nie zwiodą twoje gry —

na prawo głos twój — w lewo ty!

PROTEUSZ

niby to z dala

3830

Bądź zdrów!

TALES

cicho do Homunkulusa

Zaświeć no mocno! Już jest blisko!

Ciekawy jest okropnie,

a więc w świetlane kolisko

nos zechce wsadzić pochopnie.

HOMUNKULUS

3835

Juz świecę! starczy? — coś w retorcie jękło,

boję się, by rozgrzane szkło z nagła nie pękło.

PROTEUSZ

w postaci olbrzymiego żółwia

Cóż to za światło przymglone i złote?

TALES

zakrywa Homunkulusa

Możesz się przyjrzeć, jeśli masz ochotę,

Lecz mniemam, waćpan, nic na tym nie straci,

3840

jeśli się nam pokaże w człowieczej postaci,

a już jeśli chcesz ujrzeć to, co świeci za mną —

przybierz kształt mniej potworny, postawę mniej kłamną.

PROTEUSZ

jako człowiek

Nie ma co mówić, umiesz z mańki zażyć.

TALES

A tyś odmieńcem ostał! — przestańmy się swarzyć.

odkrywa Homunkulusa

PROTEUSZ

zdumiony

3845

Karzełek i świetliczek — dziw! — w osobie jednej?!

TALES

Prosi ciebie o radę, widzisz, bardzo biedny —

sam mi to opowiadał, nieco chaotycznie —:

urodzony jest, jakby to rzec — połowicznie,

a teraz chciałby się stać! Nie brak mu wartości,

3850

pojętny — myślom jego znacznej przytomności

odmówić nie podobna; więc z tego oszklenia

pragnie się wyrwać — tęskni do ucieleśnienia.

PROTEUSZ

do Homunkulusa

Dziewicorództwa [316] problem rozwiązałeś —

zanim się miałeś stać, ty już się stałeś!

TALES

cicho

3855

Również mam podejrzenie, powiem ci to skryto,

coś mi się zdaje, że on jest hermafrodytą.

PROTEUSZ

Ach, to drobiazg! to przecie nic a nic nie szkodzi,

może sobie płeć wybrać, nim się w ciele zrodzi.

Lecz szkoda każdej chwili! — Tu cię nic nie zmieni,

3860

trzeba rozpocząć próby na morskiej przestrzeni.

Trza zacząć od małego, pożerać drobiny,

potem większe istoty — i — tak z czynów w czyny

piąć się, jak po drabinie, od zdarzeń do zdarzeń,

aż dojrzejesz do coraz wyższych przeobrażeń.

HOMUNKULUS

3865

Tu wiatr cudne powietrze śle przez morskie tonie;

tak dziwnie zielenieje! ach! przesłodkie wonie!

PROTEUSZ

Wierzę, o, bardzo wierzę, milutka chłopczyno,

tam na morzu powietrze wonieje jak wino!

tam dopiero jest miło, lekko, co się zowie —

3870

tu włóczą się opary; — na morze! po zdrowie!

Widzisz ten orszak piękny przed znaczną osobą?

jak się z morza podnosi, jak wabi pląsami —

zbliża się; — chodźcie ze mną!

TALES

Ja już idę z tobą —

HOMUNKULUS

3875

Dziwy! Dziwy prawdziwe! W drogę! Idę z wami!

Telchinowie[317] rodyjscy na morskich koniach i smokach: z trójzębem Neptuna w ręku.

CHÓR

Wykuliśmy trójkąt Neptuna, kowale,

trójzębem przycisza bóg wiry i fale.

Gdy burza szumiąca rozmawia z Neptunem,

bóg morza jest hukiem — bóg burzy piorunem;

3880

gdy górą w błyskaniach grom wali za gromem,

mórz głębia oddźwięka bezmiernym ogromem,

a co się w pośrodek niebacznie nawinie,

na pył jest zmiażdżone jak ziarno we młynie;

w paździerze je strzaska przemożny szał tuczy,

3885

a fala zmierzwiona po skałach wywłóczy;

tak oto w podzięce, dziś Neptun nam w ręce,

to berło dał swoje, na radość, ukoje.

SYRENY

W tej godzinie wysrebrzonej,

o, heliosowy [318] orszaku,

3890

bądź nam szczęśnie pozdrowiony

w Luny przeświętym znaku.

TELCHINOWIE

O, Pani Srebrzysta! — Rozbłyska poświata

jak uśmiech siostrzany posłany do brata;

ku wyspie rodyjskiej nachylasz w śnie ducha,

3895

skąd pean [319] słoneczny jak jutrznia wybucha.

Gdy dzień się otrząśnie z pełznących w mgle cieni,

oświeca nas słońce uśmiechem promieni

i patrzy na góry, na miasta, na wody,

rumiane, rozśmiane przepychem urody.

3900

Mgła nocna się snuje po łąkach, po lesie —

już świt ją rozświeci, a powiew rozniesie,

a Helios się spręży, podźwignie i wstanie

młodzieńczy bohater w złocistym rydwanie.

Telchiny pierwotni władnący od wieka,

3905

zaklęli moc Boga w kształt godny człowieka [320].

PROTEUSZ

Niechże śpiewają, niech się chwalą,

że wklęli słońce w spiż czy w głaz —

słońce z nich szydzi — minie czas —

a w pył posągi się rozwalą;

3910

ono, co tworzy, skupia, spaja,

czymże dlań pusta głusza cisz?

czymże dlań bezruch, zimny spiż?

czymże dlań chwalców dumnych zgraja?

Stoją bogowie w rzeźbie, niemi,

3915

co mówię! — toć się stało przecie!

jedno trzęsienie marne ziemi —

posągi zwali, zmiażdży, zmiecie.

Kondycja ludzkaŻycie spojone z ziemską grudą

jest zawsze bólem, troską, żmudą;

3920

życiu jedynie fala sprzyja,

co lśni, i w wieczność się przewija.

Tam, w tę wieczystych wód urodę,

ja jako delfin cię zawiodę.

zmienia się w delfina

Wiele cię czeka w życiu prób; —

3925

na grzbiet mi siadaj, panie młody

pójdziemy drogą żywej wody —

tam z oceanem zawrzesz ślub.

TALES

Stoisz, Homunkulusie, u dni twoich wątku,

radzę: zacznij istnienie swoje od początku.

3930

Działaj szybko i sprawnie; zadanie twe wdzięczne;

na rozkaz życia formy przybierzesz tysięczne,

aż się czasy wypełnią — przyszłość to daleka —

wdziejesz na siebie szatę ostatnią: człowieka.

Homunkulus siada na Delfina-Proteusza

PROTEUSZ

Więc naprzód — do wodnistych leż.

3935

Zażyjesz, bezcielesny zuchu,

do woli pędu, wiru, ruchu,

urośniesz wzdłuż i wszerz.

Lecz miejże mi pohamowanie,

po szczeblach bytu właź powoli,

3940

bo kto się raz człowiekiem stanie,

ten się już z kresem swym zespoli.

TALES

Lecz i tutaj światełko jaśniejsze migoce:

miło człowiekiem wielkim być w swojej epoce.

PROTEUSZ

do Talesa

Niby jak ty nie przymierzając!

3945

Na to ma czas nasz szklany chwat;

między duchami się szwendając,

znam cię od kilku setek lat.

SYRENY

na skałach

Chmurki złocą nieba głębie,

kryją księżyc — wiotkie, miękkie;

3950

to nie chmury, to gołębie!

białoskrzydłe, bieluteńkie.

Lecą ciszą niepojętą,

z Pafos [321] lecą do nas w gości!

Kończy się już nasze święto

3955

w pełni szczęścia i radości!

NEREUSZ

przy Talesie

Jakiś nocnych dróg włóczęga

rzekłby, patrząc na zjawisko,

że to chmura, co gwiazd sięga,

że podchodzi do nich blisko —

3960

lecz my, duchy, wiemy pewnie,

tą mądrością nieczłowieczą,

że to córce mej, królewnie,

co pod nocy tej jest pieczą,

krąg gołębi towarzyszy

3965

i tak mieni się bieliście

w rozsrebrzonej nocnej ciszy

na mej córki święte przyjście.

TALES

I ja mniemam, że najlepiej,

aby cisza sobą żyła —

3970

mędrca to pragnienie krzepi,

aby świętość świętą była.

PSYLLE I MARSY [322]

na morskich bykach, jałówkach [323] i trykach [324]

Na Cyprze w podziemnej jaskini

tajemnej, nikomu nie znanej,

stoi wóz święty bogini,

3975

bogini naszej kochanej.

Ani go fala zaleje,

ani trzęsienie nie wzruszy,

bo on — to nasze nadzieje,

on duszą naszej jest duszy.

3980

I jeno przez noce samotne,

przez sennej fali zsrebrzenia,

wieziemy w szlaki powrotne

królową — na serc pokrzepienia!

Idziemy, mórz pracownicy,

3985

ani nas księżyc nie płoszy,

ani skwir [325] krwawej orlicy

rozdrgany w ponurej pustoszy.

Przez cienie i światła, i mroki,

przez czasy, trwania i zmiany,

3990

przez szlaki wód, czy posoki [326]

idzie nasz orszak zwołany;

przez miasta, wsie i grodziska

do wyznaczonych granic

na świętych bóstw uroczyska [327] —

3995

idzie — nie zważa na nic!

Przez wieki, co w pustkę się toczą

niesiemy boginię uroczą.

SYRENY

Płyną w tanecznych fal pląsie

wokoło wozu królewnej [328]

4000

i przewijają się, gną się

w rytm melodyjny i śpiewny.

Do nas! Do nas, do nas, zwidy,

prężne, urocze i zwiewne —

Driady i Nereidy.

4005

Tu do nas — przynieście królewnę!

Zawtórzymy wraz trofeom —

mórz zielonych szczęsne swatki,

przybywajcie z Galateą,

wizerunkiem boskiej matki!

4010

Galateo! — Cześć ci! — Cześć ci!

O, łącząca czar boskości

i czar ludzki —: wdzięk niewieści —

w nieśmiertelny hymn miłości!

DORYDY

przepływają chórem przed Nereuszem; wszystkie na delfinach

W przepych srebrzystych, mieniących wianków

4015

ustrój, o, Luno, orszak uroczy,

bo oto miłych słodkich kochanków

przyprowadzamy przed ojca oczy.

do Nereusza

Oto młodzieńcy, których z topieli

4020

rączyny nasze szczęśnie wyrwały —

złożyłyśmy ich na mchu pościeli,

piersi ich nasze z martwych ogrzały.

Wśród pieszczot naszych wzrosły junaki,

wdzięczą się grzecznie, całują pilnie —

4025

płyniemy z nimi przez morskie szlaki —

o spójrz na swadźby [329], ojcze, przychylnie!

NEREUSZ

Zdwojoną korzyść losy przynoszą:

współczucie serca łączą z rozkoszą.

DORYDY

Słowa twoje najłaskawsze,

4030

sprzyjające, miłujące —

pozwól kochać ich na zawsze

paść nimi piersi drżące.

NEREUSZ

Niechże was zdobycz wdzięczna raduje,

młodzieńcy w mężów dostojnych wzrosną;

4035

lecz was nie zdarzę łaską radosną —

ponad mą wolą Dzeus [330] króluje.

Jak kołysanie chybotnej fali

chwiejna jest miłość, zmienne jest życie,

a gdy się skłonność do cna wypali,

4040

same kochanków swych porzucicie.

DORYDY

Płoną nam serca, wichrzą się szały,

rozkosz się dwoi smętem rozstania —

zażywać z wami miłości trwałej

wola nam bogów wiecznych zabrania.

MŁODZIEŃCY

4045

Lubością nas karmicie,

włodarzy kruchych lodzi —

przesłodkie nasze życie,

nie może nam być słodziej.

Galatea zbliża się na rydwanie z konchy.

NEREUSZ

Tyżes to, córo moja?! — Śliczna krasawica [331]!

Spotkanie, RozstanieGALATES

4050

Ojcze mój, szczęściem wielkim płoną moje lica —

Więżą mnie twoje oczy! — Wstrzymajcie Delfiny!

NEREUSZ

Mijają mnie! — Z przystani na morskie głębiny

orszak zmierza z pośpiechem, srebro fal roztrąca,

nie wstrzyma go ojcowska tęsknota gorąca!

4055

Zabierzcie umie ze sobą! — To jedno spojrzenie

ma cały rok wypełnić?! — O, słodkie wspomnienie.

TALES

Radość zakwita we mnie, radość przewspaniała,

— krzyczeć pragnę i wołać: — chwała! chwała! chwała!

Co jeno wielkie pięknem prawdziwej urody,

4060

rodzi się i powstaje z prawieczystej wody

i w wodzie byt ma wszystko! — Święty oceanie,

w tobie jest łaska życia i bytu władanie!

Gdybyś ty chmur nie zsyłał,

gdybyś rzek nie rozwijał,

4065

gdybyś deszczów nie spijał,

gdybyś lądów nie mijał —

czymże by były góry, doliny i światy?

ty w nie tchniesz wiecznie nowe życia aromaty!

ECHO: CHÓR ORSZAKÓW

Ty chronisz skrzętnie wszelki żywioł od zatraty.

NEREUSZ

4070

Oto w dali koliskiem rozchwianym się toczą

lecz już oczu kochanych nie zbliżą mym oczom.

Jak łańcuch łyszcząc się statecznie

i uroczyście, i świątecznie

płynie orszaku barwny wąż —

4075

z rozchybotanych fal zawici

konchowy rydwan Galatei

widzę — dostrzegam — wciąż.

Poprzez tańczących fal igrzyska [332]

jak złota gwiazda z mórz wybłyska

4080

— to tam — to tu —

Lecz chociaż w wieczność już zapadnie —

ojciec go dojrzy — wciąż — dokładnie —

oczami snu.

HOMUNKULUS

W tej rozperlonej wilgoci

4085

świecę, a wszystko się złoci

urokiem tęczowych barw…

PROTEUSZ

W tej życiodajnej wilgoci

twe światło się pieśnią rozzłoci,

graniem eolskich harf [333].

NEREUSZ

4090

Już płyną jak widma do modrych mórz ciemnic

w uroku nieznanych, znaglonych tajemnic.

W krąg konchy jak świetlak [334] u róży kielicha

coś świeci, rozbłyska, to w mżeniu nacicha.

Blask tętni jak serce strwożone — rozgłośnie

4095

— już płomień dygoce pieściwie, miłośnie…

TALES

To właśnie Homunkulus; Proteusz go wiedzie…

Niestworek roztęskniony ugania na przedzie —

niepokoi mnie pojęk w światła szklanym tonie —

heroizm szalony strzaska się przy tronie —

4100

— już rozbłyska płomieniem — skrzy słodyczą pieszczeń,

błękitnieje i blednie — rozlewa się w przestrzeń!

SYRENY

MiłośćCud nagły! Ogniowy! — Cud fale odmienia,

pluszczące rytmicznie wśród światła i cienia;

rozświetla się przestwór, modrzeje pogodnie,

4105

a ciała się żarzą jak białe pochodnie;

roztapia się przestrzeń w jasności płomiennej —

to Eros! — to Eros! — Bóg życia promienny!

Pochwalone bądź morze rozpieśnione falą!

Pochwalone płomienie, co świecą i palą!

4110

Pochwalone wód głębie żyjące w przestworzu!

Pochwalone przygody na lądzie i morzu!

WSZYSTKIE CHÓRY

Pochwalony bezkresie błękitny, daleki!

Pochwalone przepaście i skalne wierchoły!

Pochwalone bądź życie promienne na wieki!

4115

O, pochwalone bądźcie wy, cztery żywioły!

AKT TRZECI

PRZED PAŁACEM MENELAUSA [335] W SPARCIE

Helena, Pantalis, Forkiada-Mefistofeles, Chór niewolnic trojańskich

HELENA

w orszaku chóru

Powracam do ojczyzny lżona, podziwiana

— nazbyt długą podróżą znużona; — pijana

kołysaniem fal morskich; — z frygijskich [336] wybrzeży

na grzywach wodnej toni statek lotny bieży

4120

siłą wiatru, opieką Posejdona [337] gnany —

aż tu po te rodzinne, dobrze znane ściany.

Król Menelaus powrotem moim się raduje

i w gronie bohaterów walecznych ucztuje.

Przywitaj mnie miłośnie, ukochany dworze,

4125

oto córa Tyndara [338] wstąpiła w przedproże

domu, który jej ojciec wracając z podróży

wybudował wspaniale wśród cienistych wzgórzy.

Otom ci z Klitemnestrą [339], Polluksem, Kastorem

w dzieciństwie na majdanie igrała przed dworem,

4130

który dla zacnych gości na ścieżaj otwarty

był duszą i ozdobą dworzyszcz całej Sparty.

Witajcie mi przyjaźnie, wy spiżowe wrota;

patrzę na was, a w sercu wzbiera mi tęsknota

za tym czasem odległym, gdy z grona cnych dziewic

4135

tędy wiódł mnie w łożnicę Menelaus królewic.

Otwórzcież mi się znowu! Stoję u podwoi

wierna mężowi służka, jak żonie przystoi.

Przepuśćcie mnie! Niech ze mną szczęście wejdzie samo,

Historiaprzeszłość jak sen złowrogi zostanie za bramą.

4140

Odkąd w święto Cytery [340] opuściłam progi,

odkąd mnie porwał zbójca podstępny i srogi,

aż po czasy niedawne — ileż się podziało!

Ileż dni niepojętych i przygód przewiało,

z których ludzie skwapliwie wyłuskując błędy,

4145

z rąk do rąk przerzucają obmierzłe legendy;

dla nich to jest zabawą, ba! plotką niewieścią —

gorze tym, którzy legend są nieszczęsną treścią.

CHÓR

Nie przeklinajże doli swej niesłychanej,

bezmiar szczęsnego losu tobie jest dany!

4150

Sławy i piękna w świecie największa cena

nosi wszak twoje imię — zwie się: Helena.

Bohater czynem wdałym [341], sławą się puszy —

twoja piękność go zmoże, zmiażdży i skruszy.

HELENA

MążWięc z mężem-ci przybyłam, z rycerskim narodem,

4155

przez Menelausa właśnie wysłana tu przodem.

Lecz jaki zamysł w głębi myśli swoich chowa?

wracam jako małżonka? czy jako królowa?

czyli [342] jako ofiara za cierpienia księcia,

za niefortunne greckich ludów przedsięwzięcia?

4160

Jak łup wracam? — nie wiem! — czy jako niewolna?

O! droga losów moich i sławy mozolna!

Bogowie kierowali życiem mym opacznie —

i oto stojącej tutaj — tak w sercu rozpacznie,

łkam w niepewności wielkiej; — podczas całej drogi

4165

rzadko spojrzał, a nie rzekł nic małżonek srogi!

Jednym słowem łagodnym nie zwrócił się do mnie,

w milczeniu podstępliwym zacięty niezłomnie.

Gdy skrzydlate okręty zhamowały biegi

i dziobami twardymi wspięły się na brzegi,

4170

witając tak ojczyznę sobą i swym cieniem,

wyrzekł te słowa jakby za bogów natchnieniem:

oto tutaj staniemy; zwołam rycerzyków

i uczynię na brzegu walny przegląd szyków;

a ty jedź dalej; przywdziej strój podróżny, lekki,

4175

kieruj się dolinami uprawnymi — rzekł —

aż rumak twój kwieciste łąk kobierce minie

i podjedzie ku sławnej ojczystej dolinie,

którą Lacedemończyk poprzez wieki liczne

lemieszem zmienił w łany żytnie i pszeniczne.

4180

A tam już stoi dwór nasz; zlustrujesz służebne,

jejmość — oraz poczynisz porządki potrzebne

na nasz przyjazd; więc mówię, uczyńże to skoro [343];

służby doma pod on czas ostawilem sporo

pod wodzą starej, mądrej, oddanej szafarki [344];

4185

każesz sobie pokazać kolie, wazy, czarki

i całe złote mienie, co w skarbczyku leży,

rozstawione po półkach, skrzyniach, jak należy —

jak je ojciec twój zebrał — pomnożone mnogo

zasobkiem czasu miru — i tym, który wrogom

4190

odebrałem — zwycięzca! — Służba wierna, chętna,

na powrót z wojny pana i pani pamiętna,

pieczołowicie dbała — od szatnych do prządek

o rolę, stajnie, skarbczyk i domu porządek.

CHÓR

Rozraduj serce swoje skarbów mnogością!

4195

Spojrzy na ciebie złoto z dumną hardością,

spojrzą na cię iskrzące kolie, korony —

— twe źrenice, czy wzrok ich — któż jest zdumiony?

Któż zwycięży? Perły i złota zbroja,

kamienie drogie, puchary — czy piękność twoja?

HELENA

4200

A tedy z ust władyki dalszy rozkaz padnie:

gdy już dom i obejście zlustrujesz dokładnie,

wejdź w sprzętów liturgicznych świątynne alkierze,

wybierz trójnóg, naczynia potrzebne ofierze

uroczystej, więc kotlik z przypłaskim obrębem;

4205

najczystszą wodę z źródeł szemrzących pod dębem

świętym każ nalać w dzbany; niechże służba żywo

przyładzi [345] smolne szczapy i suche łuczywo;

nóż ofiarny każ zaostrzyć i wszystko poza tym,

co uznasz za potrzebne; jejmość znasz się na tym.

4210

Los, ŚmierćTak oto rzekł Menelaus. Nie wymienił wcale,

jakie zwierzę zarzezać chce ku bogów chwale;

to dziwne! — Cóż poradzi serce me kobiece,

ostawiam wszystko bogom, ich mądrej opiece;

oni zamysł swój pełnią w odpowiednim czasie,

4215

bez względu, czy to ludziom dobrym, czy złym zda się,

Śmiertelni los znieść muszą; zdarza się, że mierzy

ofiarny topór w zwierzę, co we więzach leży,

aż oto obraz bóstwa błyśnie przed oczyma

i podniesiony topór w powietrzu zatrzyma.

CHÓR

4220

Co stać się musi, tego nie zmienisz,

zyskasz, jeśli się męstwem spłomienisz.

Naprzód! Jak bogi chcą, tak się stanie!

Dobry i zły los nas niespodzianie

nawiedza zawsze; — otośmy w Troi

4225

u strasznych śmierci stali podwoi,

a już po wszystkim, jakoby po śnie —

tutaj stoimy z tobą radośnie.

Słońce nas grzeje promieńmi swemi,

o, najpiękniejsza pani na ziemi!

HELENA

4230

Niechaj się losy pełnią! Mnie trudno coś orzec;

spełniam rozkaz — wstępuję na królewski dworzec,

w uciechach zapomniany, w latach zagubiony,

a oto żywy sercu w chwili wytęsknionej.

Już mnie znużone stopy po schodach nie niosą

4235

jak w młodości, gdy po nich uganiałam boso.

Wchodzi w sień dworu.

CHÓR

Porzućcie, siostry, smutki i troski,

pomóżcie pani, swej pani boskiej

szczęścia udźwignąć brzemię! — Powraca!

Jakże w wspomnieniach czas się ukraca!

4240

wczoraj stąd wyszła, dziś w ojców progi

kieruje kroki z dalekiej drogi.

Chwała! cześć bogom, którzy z manowca,

w ojczyznę wiodą szczęśnie wędrowca.

Wolny w poczuciu radosnych skrzydeł

4245

mija pustynie strzyg i straszydeł;

niewolnik w pleśni więziennej kona,

próżno ku słońcu pręży ramiona.

Bóg ją, daleką, w dobroci swojej

wyrwał z pożogi płonącej Troi

4250

i w dworzec stary dziś w szacie nowej,

Helenę przywiódł w jej dom ojcowy.

Po czasach uciech i przeciwności

w zielonych latach sercem zagości.

PANTALIS

chórowi przewodząca

Zaprzestańcie już śpiewów, radosny wstrzymajcie krok,

4255

oto tam ku wierzejom skierujcie zlękniony wzrok.

Siostry! Siostry, popatrzcie! Królowa wraca bez tchu!

w sieniach podzwania jej krok! Królowa wraca tu!

O! Dlaczego, królowo? — Dopieroś weszła na próg,

czyliż cię nie przywitał radosny okrzyk twych sług?

4260

Jakaż groza cię zmogła? W łuk ściągasz królewską brew,

walka w twym sercu płonie, lecz lica rumieni gniew.

HELENA

wraca wzburzona, drzwi ostawia otwarte

Dom, DuchDrżeć w trwodze córze Dzeusa wcale nie przystoi,

nie z błahej też przyczyny staję u podwoi;

przerażenie wylęgłe z łona nocy czarnej,

4265

ten bezmiar chmur w pioruny i grozę ciężarny,

stuoki, sturamienny — gdy się w serce wpiera

zatrzęsie najmężniejszą piersią bohatera.

I oto mi przed oczy zjawa nagła, bliska

rzuciła się purpurą w świetlicy z ogniska —

4270

— broni mi wejścia, progi wytęsknione kala —

przeto jako wzgardzony gość — tu staję — z dala!

Światła! — To nie są, wierzcie, zwidzenia niewieście;

nie ścigajcie mnie moce, czymkolwiek jesteście!

Jakąż ofiarą z domu straszydło wyświęcę?

4275

wszak dom winien być czysty jak sny niemowlęce.

PANTALIS

Przed służkami wiernymi, wypowiedz, o Pani —

— one cię czczą, kochają! — Co serce twe rani?

HELENA

Com widziała? — To ujrzeć trza na własne oczy,

jeśli wpierw noc straszydła nie schłonie w pomroczy.

4280

Ach! na samo wspomnienie strach przechodzi mrowiem,

pytacie, chcecie wiedzieć? — Słuchajcie, opowiem:

pamiętna obowiązku szłam radośnie w sienie;

wraz struchlałam, tak głuche stało w nich milczenie;

krok mój podzwaniał tępo w płyt kamiennej głuszy;

4285

pusto; nigdzie nikogo; ani żywej duszy,

ni służebnych, co zwykle w szczebiotnej radości

wybiegały przywitać podróżnych lub gości.

Idę dalej, w świetlicę krok kieruję śmiele —

i tam to, przy ognisku gasnącym w popiele,

4290

ujrzałam wiedźmę starą zakutaną w chusty,

przykucniętą w naśnieniu, melankolii pustej.

Zdziwiona, że bez ruchu siedzi ta nędzarka,

mówię: wstań! Pewno, myślę, to owa szafarka,

o której mąż mi prawił; — lecz ona bez ruchu

4295

trwa, rozkazaniom moim nie dając posłuchu.

Po chwili, władnym ruchem wzniesionej prawicy,

wypędza mnie niejako z domu i świetlicy.

Odwracam się i w gniewie zmierzam, gdzie wspaniałe

małżeńskie łoże piętrzy swe posłanie białe —

4300

tam bowiem do sypialni skarbczyk nasz przytyka;

wtedy widmo, ta zmora wychudła jak tyka,

zrywa się z pawimentu [346], zabiega mi drogę,

ślepiem razi mnie krwawym! — iść dalej nie mogę,

chwieję się, blednę z nagła, to znów z nagła płonę,

4305

a oczy me i duch mój zmącone, spłoszone.

Lecz na cóż puste słowa. Możesz słowo sprostać

wyobraźni i w dźwięku zakląć straszną postać?

Spójrzcie! Oto tu idzie! — Światła się nie boi!

Lecz wystraszy ją pobrzęk pana mego zbroi.

4310

Tutaj, w świetle my górą! Feba [347] władza święta,

brzydotę strąci w otchłań, zabije lub spęta.

W odrzwiach, na progu staje Forkiada.

CHÓR

Doznałam wiele, choć głowę słoni

dziewczyński warkocz wokoło skroni!

Patrzałam w oczy otwarte zgonu,

4315

w zwaliska trupów, w rozpacz Ilionu [348].

Przez zachmurzone walki skowyty,

przez wrzawę boju — niesamowity

krzyk ów słyszałam od niebios progów,

jak grom walący, krzyk wiecznych bogów —

4320

tak się zaplotły słowa echowe

w pogłosy waśni głuche, spiżowe —

wzdłuż murów.

Ach! Stały jeszcze kamieńce Troi,

ale w płomieniach, wśród iskier roi;

4325

szły tak od domu ognie do domu

pośród przerażeń krwawych pogromu,

jak błyskawica, jak grom, jak burza,

co się z północy nagle wynurza.

Wtedy ujrzałam przez zgliszcza, dymy,

4330

wyrosłe z ognia straszne olbrzymy.

Pośród skier burzy i krwi zalewu

kroczyli groźnie bogowie gniewu —

i szły te widma przerażające

przez ciemnych ulic mroki płonące.

4335

Byłyż to zjawy, trwogi, majaki,

czy przeznaczenia widome znaki?

Nie wiem, nic nie wiem! — Lecz oto kroczy

widmo okropne w widzące oczy;

Stoi przed nami z mroków udręką —

4340

blisko, że mogę dotknąć jej ręką!

Stoi przed nami w słońca powodzi,

a strach nam drogę ku niemu grodzi.

Zdasz mi się jedną z córek Forkisa [349],

twarz twa okropna, szata obwisa

4345

na chudym ciele; toś ty, wywłoko,

co ząb masz jeden i jedno oko?!

Tyś tu przybyła z nocnych rozstai

siostro sióstr strasznych, okropnych Grai [350]?

SłońceTy-że strasząca okiem kamiennym

4350

stajesz przed pięknem na świetle dziennym?

Chodź! — Twa brzydota dnia nie zohydzi,

słońce brzydoty nie zna, nie widzi;

ono, co świętość dnia wypromienia,

nie widzi nigdy swojego cienia.

4355

Lecz nas śmiertelnych los patrzeć zmusza;

bolą źrenice; wzdryga się dusza;

bolą nas oczy piękna łaknące

z patrzenia w zjawy przerażające.

Oto nam gniewem serce już pała;

4360

usłysz przekleństwa! Usłysz, zuchwała!

Ty jesteś złością, tyś jest nieszczęście,

dosięgną ciebie słów naszych pięście;

przeklęta! Odejdź z domu i z progów

ludzi stworzonych na obraz bogów.

FORKIADA

4365

Piękno, CnotaStara, dobra przypowieść, o której snadź wiecie:

by wstyd był przy piękności, tego nie ma w świecie.

Idą drogą doczesną przez ciąg wieków wiela,

nienawiść je nurtuje, nieprzyjaźń rozdziela;

gdziekolwiek się spotkają, na jaką by drogę

4370

weszli — jedno drugiemu już podstawia nogę,

a potem każde pędem w swoją zmierza stronę:

wstydliwość zasromana, piękno niezmożone;

obie w końcu noc wchłonie pusta, niepojęta,

o ile je wpierw starość zgarbiona nie spęta.

4375

Bezczelne swawolnice, zgubione w zabawie,

przybłędy rozgdakane, niczym te żurawie,

co zwartym kluczem lecą w żałosnym klangorze

jak chmura po znaczonym, przyrodzonym torze;

krzykiem, wrzaskiem cichego wędrowca zmuszają

4380

do spojrzenia ku onym żurawim wyrajom —

cóż? — wędrowiec ostaje, one mkną w żałobie;

tak to i z nami będzie: ja sobie, wy sobie.

Bo i któż wy jesteście, co te kolumnady

budzicie szałem dzikim, chutne [351] jak Menady [352]?

4385

co na domu szafarkę, która was wyświeca,

wyjecie i szczekacie, jak psy do księżyca?

Znam was dobrze, na wylot, sprośne córki wojny,

pożóg i pobojowisk miocie niespokojny;

łasy na chłopskie plemię, w krwie słodyczy lubej

4390

rycerzy i kochanków przywodzisz do zguby.

Żyjąca z cudzej pracy, bezwstydna gromada!

Jesteście jako szarańcz, co na zboża pada.

Złodziejki, wszetecznice, dziewki, ladacznice,

zdobycz przefrymarczona [353], marne niewolnice!

HELENA

4395

Kto w służki wobec pani obelgami miota,

nierządowi niebacznie wraz otwiera wrota;

chwalić jako i karać prawem gospodyni

i ona winna baczyć, co i jak kto czyni.

Rada jestem z obsługi tej gromadki mojej;

4400

od chwili, gdy upadły mężne mury Troi,

przez cały czas nużącej, obłędnej podróży,

orszak spisał się dobrze i wiernie mi służy;

każdy zwykł dbać o siebie, gdy się fale wełnią,

one myślały o mnie; więc i tu wypełnią,

4405

sądzę, swe powinności; kto zacz, nikt nie pyta

służby, a jeno baczy, czy w pracy obyta.

Przeto zamilcz i nie szydź z nich! Jeżeliś mienia

pańskiego dopatrzyła ty wedle sumienia,

należy się dank [354] tobie — lecz oto w dom stary

4410

wchodzi pani, więc odstąp, byś nie wzięła kary.

FORKIADA

Małżonce pana domu, co przez szereg długi

lat władała, przystoi karcić swoje sługi;

ty oto wracasz, pani, uznana królowo,

by rządy poniechane wziąć w ręce na nowo;

4415

panuj więc, ujmij mocno lejce dziś zwiotczałe,

weź w posiadanie skarby, dom, bogactwo całe.

Broń mnie, starą szafarkę, przed tych dziew gromadą,

co przy tobie — łabędziu, jest jak gęsi stado.

PANTALIS

Jakżeż brzydką przy pięknie staje się brzydota!

FORKIADA

4420

Przy mądrości w dwójnasób głupią jest głupota.

Tu poszczególne Chóru osoby występują pojedynczo.

PIERWSZA Z CHÓRU

Mów o ojcu Erebie [355], o matce twej, Nocy.

FORKIADA

Przywołaj siostrę swoją, Scyllę [356] ku pomocy.

DRUGA Z CHÓRU

Na twym drzewie rodowym roją się potwory.

FORKIADA

W piekle krewniaków twoich zastęp wcale spory.

TRZECIA Z CHÓRU

4425

Dla ciebie w piekle wszyscy za młodzi, potworo.

FORKIADA

Tejrezjasza [357] zawołaj w łoże swe, a skoro.

CZWARTA Z CHÓRU

Mamka Oriona [358] była twoją praprawnuczką.

FORKIADA

Ciebie Harpie [359] swym kałem karmiły, maluczką.

PIĄTA Z CHÓRU

A cóż ty jadasz, wiedźmo wychudła i blada?

FORKIADA

4430

Nie chłepcę krwi na pewno! Ty to czynisz rada.

SZÓSTA Z CHÓRU

Ty żywisz się trupami, trupowi podobna.

FORKIADA

Wampirze! W ostre kielce gęba twa zasobna.

PANTALIS

Twoją zapcham, gdy powiem, czym była twa matka.

FORKIADA

Wyjaw, czym sama jesteś! Choć to nie zagadka.

HELENA

4435

SługaNie z gniewem, lecz z żałością patrzę na was, smutnie,

o, służbo wszczynająca nierozważną kłótnię.

Cóż szkodliwszego może spotkać gospodarza,

jak swary, które służba potajemnie stwarza?

Wtedy jego rozkazy zamierają w echu,

4440

miast żwawym czynem wrócić we wdzięcznym pośpiechu.

Na próżno gromy ciska; grom powraca gromem

i wieści wielką burzę wiszącą nad domem.

To nie wszystko! Słowami niebacznie wołacie

z otchłani niepoznanych straszliwe postacie,

4445

które krążą koło mnie — przeraźliwą zgrają

sprzed ojcowego domu w piekło mnie wciągają.

Czy to wspomnienie? Obłęd? Czy w tej ponurości

żyłam kiedy? Czy żyję? Będę żyć w przyszłości

w tych mrokach potępienia — kędy tak grobowo?

4450

Drżyjcie?! Więc ty mów, stara, jedno powiedz słowo.

FORKIADA

Komu przez długie lata los się zmiennie waży,

temu snem zda się szczęście, kiedy się przydarzy.

Lecz ty właśnie nad miarę, nad zwykłe możności

spotykałaś pragnienia chutne i miłości.

4455

Jeszcześ z latek dziewczyńskich znacznie nie wyrosła,

już się ku tobie miłość Tezeusza [360] niosła

buńczuczna, w huraganie, z wieńcem róż u głowy!

Mąż silny jak Herakles, piękny, posągowy.

HELENA

Dziesięcioletnią sarenkę rzucił w otchłanie niedoli,

4460

w Afidzie, mieście attyckim, wcześniej zażyłam niewoli.

FORKIADA

Ale cię Kastor i Polluks wyrwali z ciężkiej obierzy [361],

dziewosłębili [362] o ciebie sławni na świat bohaterzy.

HELENA

Lecz w sercu moim nad wszystkich skłonnością cichą przesila,

postać zacnego Patrokla [363], współtowarzysza Achilla.

FORKIADA

4465

Lecz wola ojca cię daje Menelausowi za żonę,

w którym zarówno żaglowiec, jak dom ma walną obronę.

HELENA

Oddał mu ojciec swą córkę i oddał w władanie włości

i przyszła na świat Hermiona z naszej małżeńskiej miłości.

FORKIADA

Lecz na wojenkę mąż poszedł zdobywać dziedzictwo, na Kretę —

4470

do domu gość wszedł nadobny, zastał samotną kobietę.

HELENA

Nie przypominaj mi, stara, samotnych lat półwdowieństwa,

straszliwe z niego powstały klęski i straszne przekleństwa.

FORKIADA

I mnie wyprawa kreteńska zabrała wolność i dolę,

straciłam dom i rodzinę, w długą popadłam niewolę.

HELENA

4475

Aliści zyskałaś sobie przez szereg lat zaufanie,

oddanoć dworzec wspaniały i skarb, i włości w władanie.

FORKIADA

Tyś je swawolnie niechała — wabiło trojańskie miasto,

tam zapragnęłaś miłości, nienasycona niewiasto.

HELENA

Jedynie klęski znalazłam, losy przeciwne, żałosne

4480

i wniwecz się obróciły wszystkie radoście miłosne.

Sen, TajemnicaFORKIADA

Lecz ponoć w dwojej postaci — jakąż to siłą nieznaną? —

byłaś w Egipcie i Troi [364] — i tu, i tam cię widziano.

HELENA

O, nie powiększaj strachami rozterki i nie budź dziwa,

bo w niepewności wciąż żyję, gdzie, która jestem prawdziwa.

FORKIADA

4485

A potem, wieści tak mówią, w krainie wieczystych cieni

byliście, ty i Achilles, miłośnie z sobą złączeni,

że za małżonkę cię pojął — on, co cię kochał za życia.

HELENA

To były śluby widmowe, wykwitłe z mroków ukrycia;

to sen był tylko, sen tylko, i w baśniach jako sen słynie

4490

… i teraz snem jestem, już gasnę… ja jestem cieniem jedynie.

Słania się na ręce Chóru.

CHÓR

Zamilcz! o zamilcz, psie jednooki;

rzucisz na panią straszne uroki!

Kłem jednym błyskasz i grozisz, jędzo,

słowa twe panią z życia przepędzą.

4495

Zło dobroczynne zwiastuje burze,

jest jak wilk srogi w jagnięcej skórze,

na kogo parol zagnie [365] — zamiera!

wolej [366] nam spotkać w puszczy Cerbera [367].

Serce spłoszone, umysł strwożony,

4500

gdzie? kiedy? jaki? i z której strony

uderzy piorun w chmurze ukryty

mowy obleśnej, niesamowitej?!

Zamiast przyjaźni, cichej opieki

słów, co jak fale letejskiej rzeki [368]

4505

darzą ukojem i zapomnieniem —

ty ukrytego gniewu zognieniem

złą przeszłość wskrzeszasz! Złości zawieją

jej teraźniejszość smagasz, zasmucasz —

kir [369] osmętnienia na przyszłość rzucasz,

4510

co rozkwitała bladą nadzieją.

Więc — zamilcz! — Oto znika od nowa,

ledwo powstała, nasza królowa!

Trwaj, najpiękniejsza między pięknemi,

jaką wyśniło słońce na ziemi!…

FORKIADA

4515

Spoza wiotkiej chmur zasłony błyszczy złote słońce dnia,

jakże wzrusza i zachwyca! Cała przestrzeń mży i drga;

cały świat opromieniony — spójrz, jak pięknie tu, a tam!

Przezywacie mnie brzydotą, lecz rozumiem piękno, znam.

HELENA

Wracam z pustki, strwożona, budzę się z omdlenia,

4520

ciszy pragnę; osłabłam, stłumiony mój głos —

wszak dla nikogo nie ma wstydu, pohańbienia,

że się zlęknie, opatrzy i pozna swój los.

FORKIADA

Stajesz znowu w swej wielkości, w pięknie wyrzeczonych słów,

wzrok twój jasny rozkazuje; co rozkażesz? — powiedz! mów!

HELENA

4525

Oby waśnią zamącony, czyn wasz opieszałość zmazał;

śpieszcie! Spełnić trza ofiary tak, jak pan mój, król, rozkazał.

OfiaraFORKIADA

Wszystko w domu przyładzone [370], znajdziesz trójnóg, topór, czarę,

świętą wodę i kadzidło; — co przeznaczasz na ofiarę?

HELENA

Tego król mi nie powiedział —

FORKIADA

4530

— a więc ukrył straszne słowa.

HELENA

Czemuś rzekła: straszne słowa?

FORKIADA

— bo ofiarą ty! Królowa!

HELENA

Ja? —

FORKIADA

— i one! —

CHÓR

4535

— my nieszczęsne!

FORKIADA

Spadnie topór na twój kark!

HELENA

Przeczuwałam los żałosny!

FORKIADA

Przeznaczenie! Szkoda skarg!

CHÓR

Z nami, z nami, cóż się stanie?!

FORKIADA

4540

A! Krzyczycie w wielkim strachu!

Jej szlachetna śmierć! — Wy? — spójrzcie! Tam, gdzie krokwi występ z dachu,

zadyndacie w porządeczku w tej huśtawie niewesołej,

jak schwytane w sidła włosie w jałowcowych krzach [371] kwiczoły [372].

Helena i Chór stoją zdumione i przerażone w ugrupowaniu wyrazistym.

FORKIADA

Jak posągowe widmo stanęłaś, gromado!

4545

Śmiertelne lęki cieniem na głowach się kładą:

dzień jutrzejszy już nie wasz! Wierę — nikt nie zmieni,

z ludzi widmom podobnych — słonecznych promieni

ochotnie na mrok nocy —; — na to nie ma rady,

nie umkniesz się i próżne ze śmiercią układy!

4550

Śmiertelni wiedzą o tym i złorzeczą nędzy!

Tak! Zgubione jesteście! Trza kończyć co prędzej!

klaszcze w dłonie U drzwi zjawiają się postacie karle. W miarę dalszej mowy Forkiady — Mefistofelesa spełniają zwinnie, co należy.

Do mnie, pokurcze! Nocy zasmęcone śmiecie!

przytoczcie się — tu szkodzić do woli możecie.

4555

PogrzebNuże — przynieście ołtarz zdobny w złote rogi,

dzbany napełńcie wodą — czymże-bo się zmyje

krew, którą trup bezgłowy wyrzyga przez szyję?

Tu wzorzysty kobierzec niech na piachu leży,

ofierze tak królewskiej godność się należy;

4560

zwłoki się nim okryje, gdy odpadnie głowa,

i z należnym dostojnej szacunkiem pochowa.

PANTALIS

Królowa stoi niema, w sobie zamyślona,

dziewczęta więdną w trwodze jak trawa skoszona,

Lecz mnie, najstarszej z chóru, z słusznością bezsprzeczną

4565

trza zamienić słów kilka z osobą odwieczną.

Zdasz się nam sprzyjać, mądra jesteś, doświadczona,

zapomnij gęgań dziewek — rzesza rozpuszczona,

jak bicz dziadowski — zmiera! Zważ serca poczciwość,

powiedz, znasz-li ratunku jakową możliwość? —

FORKIADA

4570

Wszystko zależy od królowej! w jednej chwili,

jeżeli zechce, i wasz, i swój los przesili.

Zdecydować się trzeba wyraźnie i szparko —

CHÓR

O, najmądrzejsza Sybillo, o, najdostojniejsza Parko,

zamknij złociste nożyce i obwieść nam dzień zbawienie;

4575

już w całym ciele czujemy te rozhojdania i drżenia,

całą okropność wisielczą! My, niewolnice i branki!

Do tańca tylko stworzone! My, pieszczotliwe kochanki!

HELENA

Tchórzą! Ja cierpię jeno! Nie ma we mnie trwogi,

lecz posłucham cię chętnie; znasz ratunku drogi?

4580

powiedz! Może twa mądrość i wzrok przenikliwy

dla mnie i dla nich znajdzie ewentus [373] szczęśliwy.

CHÓR

Mów! O, powiedz! powiedz prędko! Ból i żałość nas przenika —

jak uniknąć, jak się bronić, czym przepłoszyć widmo stryka,

co się wokół szyi węźli, ciasnym naszyjnikiem ściska!

4585

Dusimy się, ratuj, Reo [374]! Bez pomocy twej śmierć bliska.

FORKIADA

Macież cierpliwość cicho wysłuchać powieści?

będzie długa i pełna treści.

CHÓR

W słuchaniu życie nasze! niech nam duch twój wieści.

FORKIADA

Kto dba o dom swój, skarbów domowych pilnuje,

4590

stare mury naprawia i nowe buduje,

kto dach utrwala na czas wiosennych powodzi,

temu się całe życie szczęśliwie powodzi;

lecz kto świętego proga wydeptane stopnie

w bezszacunku zuchwałym przekracza pochopnie

4595

i w świat rusza — niebaczny! — wracając w swe strony

zastaje dom zmieniony, ile [375] nie zburzony.

HELENA

Przysłowia mi powtarzasz, sens ich dobrze znany;

mów, co masz mówić, starej nie rozdrapuj rany.

FORKIADA

To historia, nie wyrzut! Racz posłuchać, pani:

4600

Menelaus od przystani jedzie do przystani,

w wiecznym korsarstwie łupi wyspy i wybrzeża,

zdobycz do domu zwozi i skarbcowi zwierza,

gdzie niszczeje na kupie; — potem Ilion burzył

przez lat dziesięć — ile na powrót czasu zużył,

4605

nie wiem; — a tu tymczasem dom pusty niszczeje,

a któż pyta, co z domem, co z państwem się dzieje?

HELENA

Swarzeniem wiecznym, widać, myśli masz spsowane,

nie znają tylko klątwy i naganę.

FORKIADA

Tak długo północ Sparty stała bez opieki,

4610

ów kraj wzgórzy i dolin, piękny i daleki,

aż po grzbiety Tajgetu [376] — skąd wypływa strumień

Eurotas [377] i tu do nas wśród zbłyszczeń i szumień

płynie przez oczerety [378] i zrasza nam ziemię —

i kołysze łabędzie; — tam buńczuczne plemię

4615

wylęgłe gdzieś spod Cymbrów [379] północnej krainy,

zajęło leśne wzgórza i plenne doliny,

zbudowało grodzisko dla walk i obrony

i w głąb kraju zapuszcza zaborcze zagony.

HELENA

I mogą tak napadać? i znikąd protestu?

FORKIADA

4620

Osiedlili się przecież od lat wzwyż dwudziestu.

HELENA

Mająż wodza? czyli też są rabusiów zgrają?

FORKIADA

To nie zbójcy! I wodza odważnego mają!

Nie narzekam na niego, trudno mu złorzeczyć,

był tutaj z swą watahą, mógł wszystko zniweczyć,

4625

dom ograbić, haraczu zażądać rokrocznie —

lecz nie! Podarki przyjął i odszedł niezwłocznie.

HELENA

Jakiż jest? jak wygląda?

FORKIADA

Niczego! Niezgorzej!

Chłop na schwał zbudowany, odważny i hoży —

4630

gdzież tam Grekom do niego! Rozumny mężczyzna!

Zwie się ich pohańcami, ale każdy przyzna,

kto ich choć trochę pozna, że Grekowie butni

bardziej byli pod Troją, zacieklej okrutni.

Wielkoduszność władyki wzbudza zaufanie,

4635

a to grodzisko jego piękne niesłychanie!

to nie wasze kamienne, niezdarne okopy,

które ojcowie wasi jak istne cyklopy [380]

pobudowali, kamień piętrząc na kamieniu;

tam wszystko lśni w kunsztownym, zacnym obramieniu,

4640

a wszystko według reguł do piona i wagi —

zewnątrz budowa cudna i pełna powagi

w jasnym słonecznym blasku lustrzy [381] się i płoni

tak gładko, że myśl sama zślizguje się po niej;

wewnątrz podworce zacne, pełne dziwnych czarów,

4645

otaczają budynki szlachetnych rozmiarów:

tu słupy i kolumny, wykusze [382], podłużne

galerie i altany, tam rzeźby przeróżne,

herby —

CHÓR

— co to są herby?

FORKIADA

4650

Pamiętacie męża,

który zwal się Ajaksem [383]? — na tarczy miał węża;

również i ci pod Teby idący w siedmioro [384]

na paiże [385] rozmaite odznaczenia biorą,

jako to: księżyc, gwiazdy wśród nocnego cienia,

4655

miecze, pochodnie, lutnie, bóstw wyobrażenia —

wszystko, co dziwi bliźnich, straszy i przeraża.

Podobnie, w jasnych barwach lud ten wyobraża

znaki odziedziczone i wklina je w mury,

więc lwy, orły ogromne, dzioby i pazury,

4660

turze rogi, skrzydliska pawie, łodzie, róże,

lub runy w barwach czarnych, modrych i w purpurze:

wszystko to tarcz przy tarczy wisi w salach w górze —

a sale jak świat wielki obszerne i duże;

miejsca też tam na pląsy!

CHÓR

4665

A są tam tancerze?

FORKIADA

Chłopcy jak malowanie! złotowłose, świeże;

aże pachną młodością; chyba jeden Parys

tak woniał, gdy się do królowej zbliżał —

HELENA

Zarys

4670

swej mowy łamiesz; zakończ opowieść, słów szkoda!

FORKIADA

Ty ją zakończ jednym powiedzeniem: tak! zgoda! —

a natychmiast w grodzisko zaprowadzę ciebie.

CHÓR

Wypowiedz słowo zgody! Ratuj nas i siebie.

HELENA

Jakoż? Lęk mam mieć w sobie? Czyliż wy wierzycie,

4675

że małżonek, Menelaus dybie na me życie?

FORKIADA

Zapomniała-żeś, jaka Deifoba, brata

poległego Parysa, spotkała zapłata [386],

co sobie rościł prawo do pięknej bratowej,

a nawet, jak wieść niesie, zyskał względy wdowy?

4680

Menelaj nos mu obciął, uszy — bez obsłonki

powiem — zbezcześcił męża, obciął wszystkie członki.

HELENA

Istotnie tak postąpił; bronił czci niewieściej.

FORKIADA

Z tychże samych powodów dziś ciebie zbezcześci.

Niepodzielne jest piękno: czyim jest udziałem,

4685

ten woli, miast je dzielić, zgładzić pchnięciem śmiałem.

Hejnały trąb w oddali. Wzdrygnął się Chór.

Jak ten głos trąb mosiężnych, co w uszy się wwierca

i jelita tarmosi — tak kąsze u serca

męża zczajona zazdrość; pamięta stokrotnie,

4690

zdradzony, że co stracił, stracił bezpowrotnie.

CHÓR

Trąby grają rozgłośnie, już dzwonią rynsztunki.

FORKIADA

Witaj, panie! Szafarka zda tobie rachunki.

CHÓR

Lecz my?!

FORKIADA

Już widzę przed nią straszną śmierci drogę

4695

i was widzę na belce; pomóc nic nie mogę.

Pauza.

HELENA

Więc dobrze! Postanawiam; oddalić chcę kaźnię;

demonem jesteś strasznym, widzę to wyraźnie

i lękam się, że z tobą dobro w złe się zmieni;

lecz teraz chodźmy: prowadź do grodu podcieni.

4700

Resztę myśli ukryję! Spowiedź przed narodem

to nie jest rzecz królewska! Chodźmy! Ty idź przodem!

CHÓR

Z jakąż radością mkną nasze kroki!

Za nami pomrok śmierci głęboki,

przed nami mury, nasza ostoja,

4705

niechaj nas bronią, jak ongi Troja;

dotąd by stała nad ludów zwadą,

gdyby ją podłą nie wzięto zdradą.

mgła napływa; tonie w niej plan dalszy najpierw, potem bliższy

Lecz cóż to siostry? cóż to się dzieje?

Dzień nagle gaśnie, zmierzcha, ciemnieje!

4710

Z brzegów Eurotu, z fal świętych głębi

mgła się wyłania, snuje i kłębi;

już oczerety nikną, maleją,

białe łabędzie już nie bieleją,

co się tak niosły szumnie, radośnie —

4715

— znika dnia piękno — — ach! przeżałośnie!

Lecz jeszcze słychać, słychać, jak gędzi [387]

pieśnią śmiertelną kierdel łabędzi;

czyliż, o grozo, i nam nie wieści

zamiast ratunku — zguby, boleści? —

4720

nam — co się szyją chlubimy białą,

jej — co łabędzi córą jest, chwałą!

Wszystko się w białej mgławicy kryje,

nic już nie widzą oczy niczyje.

Cóż to się dzieje? — wiatr nami chwieje,

4725

wiatr nas unosi, zgasły nadzieje.

Czy to po mlecznej, ślepej równinie

ŚmierćHermes przed nami w mgle sinej płynie?

Czy to z daleka, czyli to z bliska

w ćmie [388] kaduceus [389] złoty wybłyska? —

4730

władczo wskazuje drogę, prowadzi,

a my płyniemy radzi, nieradzi —

do nieznanego, groźnego kresu,

do przepełnionych pustyń Hadesu [390]?

Z nagła się widok jawi ponury,

4735

ciemne, sczerniałe, posępne mury —

Kędyż prowadzi ta kuta brama?

czy to podwórzec? przepastna jama?

Ku strasznej, siostry, płyniemy doli,

do niezaznanej nigdy niewoli.

PODWORZEC ZAMKOWY

Faust, Mefistofeles-Forkiada, Linceusz-Strażnik. Helena, Pantalis Chórowi przewodnicząca. Chór niewolnic trojańskich. Wokoło fantastyczne budowle średniowieczne.

PANTALIS

4740

O, głupie i nieoględne, rozumy iście niewieście,

od każdej chwili zależne, wiatrem podszyte jesteście.

W szczęściuli [391], czy też w nieszczęściu postępujecie opacznie,

gdy jedna zacznie „tak” mówić, to druga zaraz „nie” zacznie.

Tak jedna drugiej zaprzecza, pieni się, swarzy i złości,

4745

jednakie jeno w boleści, jednakie tylko w radości,

Teraz zamilczcie! Czekajcie, co postanowi władczyni,

w sercu sumuje i waży — więc stańmy posłuszne przy niej.

HELENA

Wróżbitko, gdzież ty jesteś? Twojego imienia

nie znam; wyjdź z tych krużganków, z mrocznego sklepienia.

4750

Czyliż poszła, przezorna, zamku tego pana

prosić, by mi gościna zacna była dana?

Jeśli tak — dzięki tobie! Wiedź mnie doń! Dość znoju

i dość tułactwa — łaknę ciszy i spokoju.

PANTALIS

Próżno królowa nasza spoziera dokoła,

4755

zniknęła ta szkarada; któż ją znaleźć zdoła?

Może we mgle przepadła, co nas nagła, biała,

jakimś dziwnym sposobem w to miejsce przywiała?

A może właśnie po tym labiryncie błądzi

krużganków zagmatwanych, którym kaprys rządzi —

4760

i szuka księcia, by mu hołd złożyć należny.

Lecz spójrz! Tam w górze pogwar, ruch jakiś rozbieżny

w galeriach, oknach! — Służba krzątaniem ogłasza,

że nas zamek łaskawie w gościnę zaprasza.

CHÓR

O, jakże sercu memu naraz świetliście!

4765

Orszak pięknych młodzieńców zszedł uroczyście

z wyżniego piętra; idzie ku nam w pochodzie

kształtny, zgrabny — o! w niezwyczajnej urodzie.

Na czyj rozkaz młodzieńców chór ku nam kroczy?

na co patrzeć mam? na co? — gubią się oczy!

4770

Czy na kształty urocze, czy na krok skory,

na czoło bieliste, złote kędziory?

czy na liczka rumiane, skraszone ruchem,

jak soczyste brzoskwinie omglone puchem?

O, jakże chęć bierze ugryźć — nie można!

4775

smak popiołu mam w ustach! będę ostrożna.

Lecz najpiękniejsi niosą już oto

stopnie, tron cudny, zasłonę złotą,

namiot, a białe wysmukłe ręce

wiążą girlandy, wieszają wieńce

4780

ponad królową. — O, pani miła

jużeś nam, piękna, na tron wstąpiła

— nadobnym ruchem przez nich proszona;

bielą się cudnie twoje ramiona!

My jej też orszak utwórzmy chyży,

4785

stańmy na stopniach, wyżej, to niżej.

Błogosławiona trzykroć gościna,

co nam nad głową wieńce rozpina.

Pantonomicznie dzieje się to wszystko, co w słowach Chóru. Skoro chłopcy i giermkowie długim korowodem zeszli schodami w dół — zjawia się na krużganku w dworskim, rycerskim odzieniu średniowiecznego kroju — Faust. Z godnością, powoli zstępuje ze schodów.

PANTALIS

bacznie go mając na oku

Jeżeli temu mężowi bogi pozwolą żyć dłużej,

niźli zazwyczaj to czynią — wyczucie moje mu wróży,

4790

zważywszy wzięcie [392] królewskie i słodycz jego istoty —

los najpiękniejszy, spełnienie każdej najmniejszej tęsknoty.

I czy to w bitwie rycerskiej wśród szczęku białych oręży,

czy w bialogłowskich utarczkach — tu i tam zawsze zwycięży.

Czemużby nie miał, wspaniały, raźno do swego dojść celu,

4795

moc jego mężów przewyższa, a znałam dostojnych wielu.

Z powagą dworską, w skupieniu i z pochyloną w czci głową

w dól schodzi zgrabnie, powoli — o! podnieś oczy, królowo!

FAUST

zbliża się do tronu, obok niego człowiek w pętach

Zamiast hołd wdzięczny nieść w dani

tej chwili niezapomnianej,

4800

wiodę do kolan twych, pani,

człowieka skutego w kajdany.

A jaki popełnił czyn —

opowiem; wpierw klęknij przy tronie,

słów szukaj ku swojej obronie

4805

i wyspowiadaj się z win.

Wzrok ma tak bystry jak sokół,

więc go stawiłem na wieży,

by dawał baczenie wokół,

jak trzeba i jak należy;

4810

czy to na ziemi, czy niebie

fakt jaki — wszerz i wzdłuż,

od zamku do modrych wzgórz,

w każdej okazji, potrzebie,

czy to, że trzoda skądś bieży,

4815

czy to o zjawie [393] rycerzy —

zdawać miał pilny rachunek,

ostrowidz, ten strażnik mój,

bym wiedział, czy biec na ratunek,

czy szyki sprawować na bój.

4820

Dziś opieszałość nie lada!

Przybywasz, królowo, do wrót,

a on mi nic nie powiada!

Milczący zastajesz gród!

Wszak bym słał wici [394] przez włość,

4825

otrąbił na cztery strony,

że w święty dzień — wytęskniony

zawitał w progi me gość.

Strasznie zawinił! — I ninie [395]

u twoich przeświętych stóp

4830

klęczy! — Rozstrzygaj o winie —

w twych rękach żywot i grób.

HELENA

Zaszczyt nie lada; szczęśliwą się mienię

twą łaskawością; mam sprawować sąd?

Czyli [396] mnie, panie, wieść chcesz w pokuszenie?

4835

Lecz wpierw wysłucham; — jakiż był twój błąd?

STRAŻNIK LINCEUSZ [397]

Cóż istnienie? Cóż mi grób?

Życie szczęsne! Zgon szczęśliwy!

U przeświętych klęczę stóp

pani cudnej, miłościwej.

4840

Dziś rano w blasku zórz

słońca szukam w barw powodzi —

aż tu nagle spoza wzgórz

na południu słońce wschodzi!

Więc w tę stronę ślę mój wzrok,

4845

a tu góry, lasy płyną!

Ziemię, niebo chłonie mrok —

widzę tylko ją! Jedyną!

I na próżno w bezmiar lśnień

oczy moje wpijam rysie —

4850

nie wiem, czy to noc, czy dzień,

czy to jawa, czy sen śni się.

Gwiazd zawieja! Tęcze! Skry!

Blaski się na wieże tłoczą —

mgły się wiją — nikną mgły —

4855

cud się boski jawi oczom!

A modlitwa moich rąk

idzie ku jasności onej;

wszędzie jasność! Słońce w krąg!

I tak stoję — oślepiony.

4860

Przeto mój strażniczy róg

zamilkł w tej świetlistej porze —

zjawił mi się piękna Bóg!

Cóż mnie złego spotkać może?!

HELENA

Jakże mi karać twoje przewiny?

4865

Z mojej-ci one, z mojej przyczyny!

O, ja nieszczęsna! — Kędy się zjawię,

błądzą mężowie w złości, w niesławie;

bo takie we mnie zgubne wyroki,

iż mężnych pchają w pomrok głęboki.

4870

Tak idą za mną od urodzenia

rabunki, zbrodnie i uwodzenia;

po wszystkie lata na wszystkie strony —

bohaterowie, bogi, demony

muszą się swarzyć. Z mego kochania

4875

jeno zło snują i zamieszania.

I tak się wszystkich przekleństwem staję

i jeno nędzę nędzy przydaję.

Oczarowany, stałeś bezwładnie —

włos ci, strażniku, z głowy nie spadnie.

FAUST

4880

Ze zdumieniem, królowo, patrzę i niegniewnie

na rannego i ciebie, co trafiasz tak pewnie.

Widzę łuk, który wysłał tak niechybne groty,

z których jednym ten trafion! A strzał tych przeloty

migają — we mnie mierzą! W uskrzydlonym gwarze

4885

łecą ponad basztami, poprzez krenelaże [398].

I czymże teraz jestem? Bunt rzuciłaś w sługi,

już i mury niepewne, zluźniłaś kolczugi.

Obawiam się, że wojsko, by uniknąć klęski —

niezwyciężonej pani podda się — zwycięskiej!

4890

Cóż uczynię? — Już chyba przed twą królewskością

złożę to, co niebacznie zwałem był własnością —

i siebie! U twych kolan hołd złożę potędze

twej i wierność potwierdzę w wieczystej przysiędze.

LINCEUSZ

wraca ze skrzynią, za nim niosą słudzy skrzyń sporo

Znów mnie, królowo, do stóp twych żenie [399],

4895

do ócz, co słońcem się złocą!

Bogacz o jedno żebrze spojrzenie,

nędzny, lecz możny twą mocą.

Czymże dziś jestem? Czym wczoraj byłem?

Na cóż me oczy sokole?

4900

Spojrzałem na cię, wzrok mój straciłem

i sprawność czynu, i wolę.

Przyszliśmy z wschodu, w walnej potrzebie

prąc ku zachodnim wyrajom;

naród nasz liczny jak gwiazdy w niebie,

4905

pierwsi ostatnich nie znają.

Padł pierwszy szereg, już wstawał wtóry,

trzeci na pomoc wraz bieży;

wzmożeni sobą lecim jak chmury,

któż padłych liczy żołnierzy!

4910

Jak burza mkniemy błyskaniem krwawem,

grodem i borem, i łanem,

gdzie dziś mój jeno rozkaz był prawem,

jutro kto inny jest panem.

Zagon szeroki! Zwycięskie szlaki!

4915

Czas krótki na pohulanki!

Ten wołów stada, tamten rumaki,

ów najpiękniejsze kradł branki.

Lecz ja wśród znojnych rycerskich biegów,

najrzadsze zbierałem wiano;

4920

te wszystkie łupy moich kolegów,

to dla mnie omłot i siano.

Chytry na skarbów lśniące pożytki,

jak sowa szukałem wśród cieni —

w lot odkrywałem skrzynie i skrytki

4925

i tajemnice kieszeni.

Rychło w bród miałem drogich kamieni,

klejnotów cennych, złotości:

a oto szmaragd zacnej zieleni,

godny twej, pani, piękności.

4930

O, niechaj wzrok twój cudny nie stroni

od tych szlachetnych łez morza;

wierzaj, rubinu czerwień przysłoni

różana lic twoich zorza.

Oto pokłosie bitw srogich wielu,

4935

pokłosie bardzo szczęśliwe —

u stóp twych leży, a więc u celu —

tu jego miejsce właściwe.

Niosę ci ciężkie, okute skrzynie,

w skarbcu ostało ich sporo;

4940

pozwól mi uczcić w tobie władczynię —

niech skarby ręce twe biorą.

Zaledwieś, pani, na tron wstąpiła,

chyli się w hołdzie i korzy

Rozum, bogactwo, męstwo i siła —

4945

przed zjawą władzy twej bożej.

Przeto dziś skarby strzeżone w dumie,

stają się twoją własnością.

Jakżem je cenił! — Dzisiaj rozumiem,

że były tylko marnością.

4950

Wszystko, co zwałem skarbem i mieniem

poszło jak plewy na nice;

wskrzesić ich wartość zdolą spojrzeniem

twoje przeczyste źrenice.

FAUST

Odsuń co rychlej łupy, plon potrzeby hardej,

4955

ostaną bez nagrody, dobrze, że bez wzgardy.

Już to wszystko jej własność, ta grodu wspaniałość,

po cóż więc dawać szczegół, gdy już jej jest całość.

Idź, strażniku — zbierz, ułóż wielkie nasze skarby

i niewidzialny przepych ustrój w kształt i farby

4960

urocze! — Spraw, by stropy jak niebios sklepienie

zbłękitniały pogodnie, z martwych zbudź olśnienie,

a poprzez korytarze, sale, wieczerniki,

pod stopy jej rzuć wonne kobierców kwietniki;

niechaj krok jej nie dotknie posadzek ni progów,

4965

oczy jej paś przepychem godnym wiecznych bogów.

LINCEUSZ

Sługa musi, pan każe —

siły nie poradzą —

drobiazg! Wszakżeśmy w jej czarze!

wszystko pod jej władzą!

4970

Wojsko hart swój mężny traci,

stępiały brzeszczoty —

ba! — przed zjawą jej postaci

gaśnie promień słońca złoty!

Przed bezcennym jej obliczem

4975

wszystko pustką jest i niczem.

Wychodzi.

HELENA

do Fausta

Pragnę z tobą pomówić, wszak ten tron na dwoje,

miejsce czeka na władcę — zapewnia mi moje!

FAUST

Wpierw pozwól, pani cudna, klęknąć i twe ręce

łaskawe ucałować w hołdzie i podzięce.

4980

Przyjm mnie jako współwładcę niezmierzonych włości,

który ci służyć pragnie wiernie i w miłości —

razem: czciciel i sługa, i strażnik szczęśliwy.

HELENA

Na wielkie dziwy patrzę, słyszę jeno dziwy!

Pełna zdumienia pytać chciałabym tak wiele,

4985

lecz o jedno zagadnąć jeno się ośmielę:

czemu ta mowa twoja melodią uroczą

poi mnie tak radośnie? — dźwięki słów się toczą

jak złotodźwięczne kręgi — nim zadrży rozgłośnie,

już drugi mknie pierwszemu na sukurs [400] miłośnie.

FAUST

4990

Jeśli ci dźwięk mej mowy przemawia do duszy,

jakżeż cię śpiew dopiero zachwyci i wzruszy!

A więc pocznijmy zaraz — wszak w myśli wymianie

śpiew zrodzi się najłatwiej i pośród nas wstanie.

HELENA

Więc powiedz, jak mi składać tak urocze słowa?

FAUST

4995

Najpiękniejsza jest serca nieuczona mowa;

gdy się i oczu tęsknota poprzez myśli snuje

patrzysz wkoło i pytasz —

HELENA

— kto z tobą współczuje.

FAUST

Czymże wtedy dla ducha mijanie i czas?

5000

Jedynie teraźniejszość —

HELENA

— uszczęśliwia nas.

FAUST

Tak, to jest skarb nad skarby, wian wieńczący skroń

ale któż go uwije, miła —

HELENA

— moja dłoń.

CHÓR

5005

Czyliż poczytać można za błędy

te pani naszej dla pana względy?

Wszakże wyznajcie — wszystkie w niewoli

żyjem od czasu złowieszczej doli,

gdyśmy z Ilionu, nieszczęsne płaczki

5010

ruszyły w odmęt groźnej tułaczki.

Branki na męską chuć zawsze zdane

mogąż wybierać? — Są wybierane!

Cóż, znawczyniami są; — a sposobność

nastręcza już-to zacną dorodność

5015

młodych i złotowłosych pasterzy,

indziej Faun sprośny zęby swe szczerzy —

tym, tamtym branka równo rozdziela;

przelewne ciało pod nich podściela.

Lecz oto spójrzcie! Mocno wtuleni

5020

siedzą miłośnie w siebie wpatrzeni;

tak ramię w ramię, noga do nogi,

ręka ku ręce szuka swej drogi.

Tak się nad tronem społem kołyszą

i nic nie widzą, i nic nie słyszą!

5025

W obliczu ludu, aż nazbyt śmiele —

do cna wtopieni w miłosnym dziele.

HELENA

Jakobym-ci daleko, a przecież tak blisko!

Dziewosłębią [401] me słowa upojnym uściskom.

Miłość, CzasFAUST

Serce bije, drżę cały, słowo mrze wśród pieszczeń!

5030

To śnienie niepojęte! Znika czas i przestrzeń.

HELENA

Wszakżem-ci już nie żyła! Otom odrodzona!

Wierna nieznajomemu i w niego wpleciona.

FAUST

Niechaj dociekać przyczyn myśli się nie silą

obowiązkiem dziś byt nasz — chociażby był chwilą.

FORKIADA

wchodzi gwałtownie

5035

Ach! miłostek pierwsze zgłoski

to nauka bardzo lekka;

łacno [402] czulić się bez troski —

czas nie czeka — czas ucieka!

Nie słyszycie? — Dudnią grzmoty!

5040

Granie surm i walk łoskoty!

Zguba wasza niedaleka!

Zbrójcie się! Do walki srogiej

już Menelaus w nasze progi

idzie — za nim tłum — jak rzeka!

5045

Tu pośród zgrai niewieściej

wróg cię schwyci i zbezcześci —

na złeć wyjdzie dziew opieka!

Stryk dla trzódki gotów marnej,

dla niej zładzon stos ofiarny,

5050

pień i ostry topór czeka!

FAUST

Bezczelne przeszkadzanie! wstrętni! nierozważni!

Nawet w niebezpieczeństwach bezmyślność mnie drażni

Najpiękniejszego szpeci zła wiadomość posła —

ciebie, najszkaradniejsza, wieść nieszczęsna niosła,

5055

jak zawsze! Lecz tym razem nie uda się sztuka,

niech sobie mowa twoja wiatru w polu szuka!

Nie ma niebezpieczeństwa za tymi murami,

a gdyby nawet było — ja gardzę groźbami!

Sygnały, eksplozje na basztach, hejnały trąb i surm, muzyka wojenna, gromki przemarsz wojsk.

FAUST

Wraz się wysypią dzielni z bram,

5060

w rycerskim staną kole,

ten jeno godzien względów dam,

kto je obronić zdole [403].

do wodzów, którzy spośród hufców wychodzą i w kole stają, Faust tak przemawia

Oto północy młode lwy,

tu wschodu kwiat-potęga —

5065

w ślepiach ich gniewu płoną skry

moc ich po laury sięga!

Zakuta w stal błyskaniem lśni

brać mężna i zwycięska,

idą, a zda się w chmurach grzmi:

5070

„sława!!” — a wrogom: „klęska!”

W Pylos wysiedliśmy na brzeg

— nie żyje Nestor [404] stary —

państw drobnych związek u stóp legł

zdobywców pełnych wiary!

5075

Teraz mi chybko [405] sprzed tych bram

przepędźcie Menelaja

na morze! Niech korsarzy tam

i on, i jego zgraja!

Królowej Sparty złóżcie ślub,

5080

zwycięskich serc orędzie —

kraj wolny rzućcie jej do stóp,

a państwo waszym będzie!

Rycerze! Piersi waszych wał

Koryntu zbawi włoście,

5085

a u achajskich starych skał

las dzid, mur tarczy wzroście.

A wy w Messenie [406] dzierżcie straż!

Wy idźcie do Elidy [407]!

Rycerski obowiązek wasz

5090

to wielkość Argolidy [408].

Tedy wrócicie w domu schron

w obronie powołani —

i sławą skwitnie Sparty tron,

ojczyzna waszej pani!

5095

Wszyscy i każdy suty łup

ożeni z wieczną sławą —

zyszczecie w zgodzie u jej stóp

świetlany mir i prawo.

Zstępuje z tronu. Wodzowie otaczają go zwartym kręgiem, wysłuchują rozkazów i rozporządzeń.

CHÓR

Ten, co piękną niewiastę pragnie posiadać,

5100

niechaj w mieczu nadzieję umie pokładać.

Umizgami [409] ją zdobył — skarb przedostojny —

nic zażyje go w ciszy, nijak bez wojny;

chytrzy zdrajcy ją zmamią; obleśni zbóje

zechcą ją uwieść, wykraść; niechaj pilnuje.

5105

Księcia naszego chwalę, wysoko cenię,

możni bacznie na jego patrzą skinienie;

mądrze i mężnie czyni! — Przeto słuchają —

tym jego dzięki skarbią i korzyść mają; —

tak więc i wilk jest syty, i owca cała,

5110

dla obu sława rośnie, zakwita chwała.

Któż mu ją wydrze ninie [410], władcy możnemu?

już to jemu należna i tylko jemu!

Dwakroć cześć mu! Z nią razem wyrwał nas z toni,

wewnątrz nas murem, zewnątrz wojskami broni.

FAUST

5115

Dary rozdane rycerzom —

każdemu udzielne księstwo;

pójdą i światy przemierzą —

pawężą [411] naszą ich męstwo.

Bronić cię będą, kraino [412],

5120

wyspo-niewyspo w fal więzi —

spięta pasmem z gór rodziną

Europy ostatnia gałęzi.

Kraju! O, niechże z twej dani

wszystkim lśni słońce i chwała!

5125

Otoś zwrócony mej pani,

co na cię ongi spojrzała,

gdy wśród szelestu szuwaru

zrodzona w chwili przeźroczej,

urzekła potęgą czaru

5130

rodzeństwa i matki oczy.

Do stóp twych łany pól żyzne

kłonią się, bory i gaje —

niechaj twe serce ojczyznę

nad wszystkie ukocha kraje.

5135

A gdy się góry na wierchach zrumienią

w zimnym zalewie skośnych słońca strzał —

zaledwie skała omszy się zielenią,

kozica skubie swój chudobny dział [413].

Źródło wytryska, żwawy bieg strumieni —

5140

już się zielenią hale [414] i manowce —

na stu pagórkach falistej przestrzeni

pasą się w dzwonków rozdzwonieniu owce.

Rozważnie, wolno idą trzody w rzędzie,

nad przepaściami przez zbooza urwiste —

5145

schron przyładzony dla wszystkich i wszędzie:

w sto grot się sklepią ściany gór skaliste.

Pan je tam strzeże; nimfy wód ochocze

rzeźwiący chłodem zamieszkują parów —

drzewa z tęsknotą w błękitne przeźrocze

5150

prężą ramiona rozchwianych konarów.

Puszcze prastare! Głuche dębów bory

stoją jak hufy z dumą i protestem!

Sokiem słodzistym spęczniałe jawory

łagodnie szumią na wietrze szelestem.

5155

W leśnych podcieniach, w zielonej pomroce

rodzą wymiona białe, ciepłe mleko;

zasobne łęgi podają owoce,

a dziuple grają złotych pszczół pasieką.

Błogość tu mieszka w urodzie weselnej,

5160

uśmiech na wargach, uśmiech w oczach lśni —

nikt tu nie cierpi, nikt nie jest śmiertelny,

w zdrowiu radosne lud przeżywa dni.

Urocze chłopię dojrzewa świetlanie,

już się ojcowski w nim słoneczni cud;

5165

w podziwie sercu nadajesz pytanie:

czyli to ludzie, czyli bogów ród?

Ponoć Apollo [415], jak klechda [416] powiada,

pośród pasterzy żył pięknych jak on!

bo gdzie przyroda nieskalanie włada —

5170

wszechświat ma zgodny, harmonijny ton!

usiadł obok Heleny

Więc społem nas krajobraz ten zachwyca,

ostaw za sobą, miła, przeszłość wszelką;

praojca bogów miałaś za rodzica,

złotego wieku cna obywatelko.

5175

Nie dla cię murów cień i baszt strzelistych!

Jeszcze młodzieńczy cudów świat otwarty —

i tam nasz przebyt, wśród łanów kwiecistych,

w wonnej Arkadii przy granicach Sparty.

Tobie znaczono w rajskim mieszkać czarze,

5180

przetoś podana ku wielkiej radości!

Trony się mienią w kwietne wirydarze [417]!

O, szczęście arkadyjskie! O kraju wolności!

Tu następuje zupełna zmiana scenerii.

ARKADIA

Faust, Mefistofeles, Forkiada, Helena, Euforion Pantalis, Chór, Dziewczyna. Rozległe uroczysko leśne ujęte w strome ściany skał. Liczne groty, altany zasłonięte bluszczem i winem. Faust i Helena niewidoczni, Chór, rozdzielony na grupy.

FORKIADA

Jakże już długo śpią dziewczynki w cieniu!

Nie wiem, czyli [418] dojrzały w sennym przywidzeniu

5185

to, co wyraźnie me oczy widziały?! — a no

trzeba je zbudzić! Ejże! Zdziwią się, gdy wstaną!

Brodacze! Zbudź się i ty, gromado zaspana!

Cuda niewiarygodne! Spójrzcie, co za zmiana!

Hej! Wstawać! Przetrzeć oczy! Włosy gładźcie prędko!

5190

cóż ślepia tak bałuszysz? — Idę z pogawędką —

CHÓR

Mów nam, mów nam! Opowiadaj, jakie dziwa? jakie czary?

Chcielibyśmy coś zasłyszeć, coś takiego nie do wiary!

bo nas nuda żre okrutna — wciąż spozierać po skał szczycie —

FORKIADA

Ledwoście otwarły oczy, dzieci, a już się nudzicie?

5195

A tam w grotach i altanach, i jaskiniach, w wiecznej wiośnie —

ślubne łoża i komnaty, gdzie z królową pan miłośnie

pieści się w spokoju, w ciszy —

CHÓR

— jak to? tutaj?

FORKIADA

W samotności!

5200

Tylko mnie ze służby całej przywołali, bo ufności

byłam godna; w kornej czci stałam na boku; aż w momencie

pewnym poszłam zioła zbierać na czary i na zaklęcie;

miłość żąda samotności.

CHÓR

Mówisz, jakby w tych grotach całe światy właśnie

5205

były: lądy i łąki, stawy, rzeki! — Baśnie!

FORKIADA

Oczywiście, niewierni! W tej bezbrzeżnej dali

podwórze przy podwórzu i sala przy sali.

Raz szłam cichcem galerią pośród kolumn cieni,

aż tu pogłosy śmiechu zadzwonią w przestrzeni —

5210

patrzę: — aż ci to chłopczyk miły, cale [419] gładki [420]

z ojcowych kolan skacze na kolana matki.

Uściski, przymilania przekornej miłości,

przeplatają się z śmiechem prawdziwej radości.

Nagus, geniusz [421] bez skrzydeł, Faun [422] bez zwierzęcości,

5215

skacze po pawimencie [423] w wiewiórczej zwinności,

podłoga go odrzuca, podbija — a mały

po drugim, trzecim skoku już sięga powały.

Matka zstrachana woła: „drogą dookolną

wkoło komnaty biegaj, lecz latać nie wolno!”

5220

Ojciec roztropny mówi: „ziemia, jak odskocznia,

skok twój w loty zamienia i wraz podobłocznia;

dotknijże stopą ziemi jak Anteusz [424] drugi,

poczujesz w krew płynące przemożne sił strugi”.

A nasz chłopaczek skacze, jak piłka pomyka

5225

po skałach, turniach — ledwo stopą skał dotyka.

Aż w jakiejś rozpadlinie znika niezgłębionej,

my wszyscy w krzyk! A echo powtarza: zgubiony!

Matka płacze, a ojciec, choć zgnębiony srodze,

pociesza ją — ja stoję bezradna i w trwodze.

5230

Aż tu nowe zjawisko! Przecudne! Świetliste!

Wraca odziany w szaty jak łąka kwieciste!

Ręce, piersi we wstęgach! Opleciony cały

szarfami! W rękach lutnia! Słowem — Febus [425] mały.

Dziw wielki! Tak tam stoi na wyżnim kamieniu!

5235

Rodzice się całują w szczęsnym uniesieniu,

a wkoło głowy chłopca promienie się złocą —

czy to diadem? czy światło ducha skwitłe mocą?

A już-ci w każdym ruchu wielki dźwięk się ziszcza,

gest każdy wieści piękno — piękna tego mistrza,

5240

który nie stwarza pieśni, bo cały jest pieśnią!

Lecz wnet się cuda oczom waszym ucieleśnią.

CHÓR

Nie maż [426] poezji wieszczej na Krecie?

Czemuż więc cudem zjawisko zwiecie?

Czyliż ci rytmem złotym nie dzwoni

5245

pieśń starych podań Hellady, Jonii?

Wszystko, co dzisiaj dzieje się, stwarza —

przebrzmiałym echem wielkość powtarza.

Jakoż nam równać treść twej powieści

z wzniosłym nad prawdę kłamstwem, co wieści

5250

o sprytnym synu Mai uroczej [427],

o czynach jego w dziejów pomroczy.

Ledwo się zrodził zgrabny i hoży [428],

już niańki, mamki — każda go łoży

na lniane płótna — rączki i nóżki

5255

krępują, wiążą w pulchne pieluszki —

klaszcze i śpiewa stróżek gromada,

z każdego ruchu dziecięcia rada.

Hożo i zgrabnie lepak [429] swe członki

gibkie wyciągnął z lnianej osłonki,

5260

chytrze wyłazi na przekór chustom —

frunął. — Kołyskę ostawił pustą;

jak motyl, który z poczwarki swojej

wyjdzie, skrzydełka suszy i stroi,

prostuje — wzlata w przestwór słoneczny,

5265

lekkoduch zwinny, latawiec wieczny.

Tak i syn Mai od dni początku

był wichrzycielem ładu, porządku;

patron złodziei, frantów [430] i łgarzy —

swawoli, psoci, gdzie się przydarzy.

5270

Prędko mórz władcy trójząb wykradnie,

Ares [431] bez miecza stoi bezradnie,

Febus [432] bez łuku i bez kołczana,

Hefajst [433] bez obcęg; — dziecina szczwana

na kradzież gromów Dzeusa się waży,

5275

ale się cofa, bo ogień parzy.

W wyścig z Erosem skrzydlatym bieży

podstawia nogę — już Eros leży!

Cypryjskiej pani podczas pieszczoty

wykrada sprytnie pas szczerozłoty.

Z głębi wydzwania się urocza melodia arf [434], wszyscy podają się ku niej wzruszeni. Odtąd akompaniament pełnobrzmiącej muzyki towarzyszy dalszej akcji.

FORKIADA

5280

Miłe dźwięki, każdy przyzna;

z czaru klechd [435] umkniecie wcześnie,

Wasze bogi to starzyzna,

co minęło — już nie wskrześnie.

Nikt ich już nie potrzebuje,

5285

żądza nasza wiecznie żywa:

ta pieśń serca oczaruje,

która z serca wprost wypływa.

Skrywa się poza skałami.

CHÓR

Jeśli ty, o, przeraźliwa,

skłaniasz słuch ku dźwięków mowie —

5290

nas ogarnia niemoc tkliwa,

z każdym tonem wraca zdrowie.

Czemu blask słońca? — Niechaj gaśnie!

Dusze nasze jutrznią dnieją,

wszystkie ziemi zgasłe baśnie

5295

w sercach naszych kwieciścieją.

Helena, Faust i Euforion.

EUFORION [436]

w znanej nam z opisu szacie

Pieśni wygrywam dziecięce,

a wam się dziecięctwo śni;

bierzcie mnie za ręce

jak za najrańszych dni.

HELENA

5300

Miłość człowiecza dwa serca sprzęga

i uszczęśliwia dwoje,

bożych zachwytów żywa potęga

słoneczni się we troje.

FAUST

Serca ku sobie dążą,

5305

w tym się treść bytu znaczy;

jedne ogniwa nas wiążą,

mogłożby być inaczej?

CHÓR

Świetlisty, taneczny krąg

szczęsnej parze błogosławi —

5310

dar dziecięcych, małych rąk.

Któż to pojmie! Któż wysławi?!

EUFORION

Pląsy wołają,

tańce czekają —

wichry mnie niosą!

5315

kędy w błękicie,

modrzy się życie —

tam ku niebiosom!

FAUST

Serce się boi,

byś w żądzy swojej

5320

nie upadł w locie!

O, dziecię lube,

wpędzisz nas w zgubę

zmrzemy w tęsknocie!

EUFORION

Ziemia mnie nuży!

5325

Nie stać mi dłużej!

Już nie ustoję!

Puśćcie me ręce,

szaty i wieńce

moje są! moje!

HELENA

5330

Nie jesteś przecie

sam jeden na świecie!

Pieśń twa przestrasza!

W smutku przekwita

z trudem zdobyta

5335

troistość nasza.

CHÓR

O, szczęsny związku! Lękam się, trwożę

Żądza podniebna zetrze go, zmoże!

HELENA I FAUST

Cud miłowania

niech ci zabrania —

5340

powstrzymaj loty!

Nuć pieśni sielskie —

tym rodzicielskie

ukój zgryzoty.

EUFORION

Dla was jedynie, rodzice drodzy,

5345

moje tęsknoty trzymam na wodzy.

przewija się poskroś chóru, do tańca zniewala

Wichru powiewem

dziew zmierzwię łan

— do wtóru z śpiewem

5350

zawiedźmy tan.

HELENA

Tańcom sposobne

splataj nadobne

tęczami przędzy.

FAUST

Oby się, miły,

5355

tańce skończyły —

oby najprędzej!

Euforion i Chór poczynają korowód taneczny. Wtórują śpiewem.

CHÓR

Ruch twych ramion nadobny, rąk twych oploty!

kędzierzawej glowiny miękki włos zloty!

Gdy twoja stopa powiewna nie muska ziemi,

5360

gdy cię gonimy krok w krok pląsami swemi —

osiągnęłeś cel wdzięczny, dziecię kochane,

już wszystkie serca nasze tobie oddane.

Pauza.

EUFORION

O, sarnionogi chórze płochliwy!

Do mnie! Na nowe wołam cię dziwy!

5365

Wyście zwierzyną, a jam myśliwy!

CHÓR

Chcesz nas ułowić? — O, żądzy płona! —

Toćże z nas każda ciebie spragniona,

na twojej szyi splecie ramiona!

EUFORION

Przez las, dąbrowy — niech się pląs snuje!

5370

łup bez mozołu mnie nie smakuje —

to, co zdobyte, jeno raduje!

HELENA I FAUST

O, lekkomyślne, młodzieńcze szały!

Któż je poskromi! — Słyszycie granie?

Poprzez doliny, dąbrowy, skały

5375

huczy głos rogu! Wrzawa! Wołanie!

CHÓR

wraca grupkami; szybko

Wzgardził nami! Jedną ściga!

Pognał w gęsty las!

Wraca — wraca — kogoś dźwiga —

ach! — najdzikszą z nas.

EUFORION

wnosi młodą dziewczynę

5380

Rwiesz się z rąk? — czyliż cię straszę?

Zwyciężyłem i miłuję!

Pragnę ciebie, trwożne ptaszę,

piersi twoje wycałuję —

lśnienie ócz, ust słodkie zdroje

5385

po sile i woli — moje!

DZIEWCZYNA

Puść mnie! Puść mnie! W moim ciele

siły się płomienne złocą!

Wolę twoją w proch spopielę —

nie mnie, nie mnie brać przemocą!

5390

Myślisz — że jestem w udręce —

myślisz — że silne twe ramię —

0! za słabe twoje ręce,

ciało twoje, wolę — złamię!

rozgorzała płomieniem zanika w górze płonąca

5395

Wzlatuj za mną pod obłoki!

Zatępuj za inną do pieczary!

Szlak wysoki — szlak głęboki —

leć za marą! Szukaj mary!

EUFORION

strąca z siebie ostatek płomieni

Skały za mną i pode mną,

5400

w koło gęste, zwarte krze [437] —

oczy moje się nie zdrzemną,

młodość we mnie kipi, wrze!

Wichry grają na mych włosach!

Szumi, huczy przypływ fali!

5405

Płoną stepy na niebiosach!

Dalej, dalej, dalej, dalej!!

Pnie się po skałach coraz wyżej.

HELENA, FAUST I CHÓR

Z turni [438] na turnię skacze jak kozica.

Groza serce przejmuje! O! zasłońmy lica!

EUFORION

Coraz wyżej, wyżej dążę!

5410

Wzrok ogarnąć musi światy;

ziemię z niebem pieśnią zwiążę!

Jakże kraj tu przebogaty:

kraj Pelopsa [439] — wyspy — morza —

woda, ląd — jedne przestworza!

CHÓR

5415

Wróć do nas, w miasta i sioła,

gdzie żyjemy w szczęsnym śnieniu;

cisza, spokój dookoła

w przyrodzie i w naszym sumieniu!

Damy tobie winne grona,

5420

wonne jabłka pozłociste —

wróć — wołają cię ramiona —

wróć nam chłopię, wróć świetliste!

EUFORION

Ciągle śnicie o pokoju;

śnijcie tę glorię przygasłą.

5425

Wojna! Wojna w wiecznym znoju

i zwycięstwo — moje hasło!

CHÓR

Kto w czasie pokoju tęskni za wojną,

dzień ma beznadziejny, noc nieukojną.

EUFORION

Kto się w wolnym kraju rodzi,

5430

wolnym, chociaż w klęskach tonie,

kto wolności tej przewodzi,

w kim odwagi ogień płonie,

kto pośród smętnych chorałów

jasną nadzieją króluje

5435

i krwi swej nie pożałuje,

i nie zapiera się szałów —

ten walczącym błogosławi orężom,

a ci, którzy z nim pójdą — zwyciężą!

CHÓR

Spójrzcie! Spójrzcie! Jego droga coraz górniejsza —

5440

postać jego nie maleje, nic się nie zmniejsza!

Jak w złocistym pancerzu, cały w skrach woli,

w spiżu błyskach i stali, w skrach, w aureoli.

EUFORION

Nie marne mury, nie wały!

Świadomość woli wystarcza!

5445

Zamek strzelisty, wytrwały —

to pierś mężna —: mur i tarcza!

Stań w potrzebie [440] w polu szczerem

u granic wolności, u mety —

dziecię — stań się bohaterem —

5450

amazonkami [441] — kobiety!

CHÓR

Poezjo święta — napowietrzna twoja jazda!

Z dali, z bezbrzeżnej dali — błyszczysz jako gwiazda!

Promień twej łaski w nas mierzy — a w serca ciszy

każdy twą pieśń skrzydlatą, radosną słyszy.

EUFORION

5455

LotZjawiłem się nie dziecięciem,

lecz młodzieńcem w zbroi złotej —

wolności, zwycięstwa orlęciem

uskrzydlonym ogniami tęsknoty.

Lot mój, wielka ducha sprawa,

5460

lot, który się nie naniży,

a w błyskańcach coraz wyżej

mknie, gdzie słońce: sława!

Sława!!

LosHELENA I FAUST

Ledwo, synu, wszedłeś w życie

5465

już się radość w smutek mieni;

w tęsknocie stanąłeś na szczycie

w obliczu zawrotnej przestrzeni.

A my z tobą patrzymy

z zapartym w piersiach tchem —

5470

o, już my nic nie znaczymy!

Nasz związek był tylko snem!

EUFORION

Burze mierzwią mórz głębiny —

grzmią, a grzmotom góry wtór!

I idzie dudniący chór

5475

ku granicy mglistosinej,

kędy [442] huf się w hufy wpiera,

kędy gwałty gwałt odpiera,

kędy bój,

kędy znój,

5480

kędy w oczyn śmierć zaziera.

HELENA, FAUST I CHÓR

Przerażenie! Serce kona!

Czyliż tobie śmierć znaczona?!

EUFORION

Z dali patrzeć mam? w spokoju?

Nie! — Mnie odmęt trosk i znoju!

HELENA, FAUST I CHÓR

5485

Szaleństwo! — Klęską — przestworze!

Gorze ci! Gorze!

ŚmierćEUFORION

Uwolniony z ziemskich sideł,

w kołysaniu bożych skrzydeł

w przestrzeń, w światło, w wolność lecę!

Rzuca się w przestrzeń. Unoszą go szaty na chwilę. Głowa świetliścieje. Za nim smuga światla.

CHÓR

5490

Zagłada!

Światło ostawia nam w darze!

O! Biada!

Ikarze! Ikarze [443]!

Piękne chłopię runęło do nóg rodzicielskich; w zabitym dopatrują się wszyscy rysów znajomych, lecz powłoka cielesna niebawem znika, aureola wznosi się jak kometa ku niebu. Ostaje jeno: odzienie, płaszcz i lira.

HELENA I FAUST

Po dniach szczęścia — boleść droga —

5495

o! żałości!

GŁOS EUFORIONA

z głębi

Nie ostawiaj, matko droga,

syna w mroku, samotności!

Pauza.

CHÓR

chorał żałobny [444]

O nie mów, nie mów, żeś jest samotny,

choć odgrodzony niewidną mgłą;

5500

choć lot twój górny, lot bezpowrotny —

uczucia nasze ku tobie lgną.

Jakoż nam wytrwać w tej żalu siępie [445]?

Z zazdrością tobie rzucamy zew,

w dni świetlistości i w dni posępie

5505

moc twoja wielka, wzniosły twój śpiew.

Do szczęścia jeno byłeś stworzony,

syn zacnych ojców — twoim był świat!

Zbyt wcześnie lotny, snem zagubiony,

złamałeś wątły młodości kwiat.

5510

Ziemia otwarta! Wzrok bystry, jasny!

Najlepszych kobiet miłość i żar!

Śpiew nieuczony, serdeczny, własny,

jednania uczuć wrodzony dar.

Duch tobie szeptał: „w swobodzie butnej

5515

ponad praw złudę wzlatuj i leć!” —

z tobą skłócony i bałamutny

wpadłeś, bezwolny, w niewodną sieć.

Chciałeś ludzkości całe ogromy

przeniknąć w dumie, w nadmiarze sił —

5520

leciałeś w błękit, słońca łakomy,

jak Ikar padłeś w przyziemny ił.

Któż byt ogarnie w żądzy zwycięskiej?

pytanie puste; losy z nas drwią!

OdrodzenieNa próżno ludzkość w strasznych dniach klęski

5525

w proch kornie pada i ścieka krwią.

Lecz niech serc waszych ból nie oniemia,

zbyjcie żałości! Kwieci się glob!

Niezwyciężona, wciąż młoda ziemia,

podaje sercom pszeniczny snop.

Długa pauza. Muzyka milknie.

HELENA

do Fausta

5530

Słusznie mówi przysłowie i mądrze bezsprzecznie,

że ani szczęście, oni piękno nie trwa wiecznie.

Zerwane więzy życia i więzy miłości!

Jedno i drugie żegnam — a ciebie w żałości

raz ostatni oplotą znużone ramiona!

5535

Niechaj wraz z synem matkę przyjmie Persefona [446].

Obejmuje Fausta, cielesność jej znika, szata jeno i zasłona zostają w jego rąku.

FORKIADA

do Fausta

Dzierż [447] mocno Fauście! Chociaż zniknęło jej ciało,

jest jej odzienie; trzymaj mocno, co zostało!

Już demony gromadą nadleciały nocną —

wydrzeć pragną ci szatę! Trzymajże ją mocno.

5540

Zapadła się bogini! Na wieki stracona!

Lecz boską jest jej szata i boską zasłona;

umiejże mądrze zażyć bezcennego daru,

wznieś się z jego pomocą do skał tych wiszaru,

wznieś się nad pospolitość zrzędną i skrzeczącą —

5545

w eter czysty się unieś świetlisty i lekki —

dopóki nie poczujesz, że się zmysły mącą…

Spotkamy się gdzie indziej! W krainie dalekiej…

Szaty Heleny zmieniają się w obłoki. Otaczają Fausta, unoszą go i odpływają z nim.

FORKIADA

podnosi ubranie Euforiona, płaszcz i lirę, wkracza na proscenium, unosi tę śmiertelną puściznę [448] i mówi

Puścizna szczęśliwie ostała —

i płaszcz, i lira, i szata —

5550

dusza jak płomień zetlała —

niewielka szkoda dla świata!

Wystarczy! Zdołam poswarzyć

poetów i zawiść w nich wzbudzić;

nie mój dział — talentem ich darzyć,

5555

lecz mogę tą szatą łudzić.

Siada przy kolumnie na proscenium.

PANTALIS

Nuże dziewczęta! Nareszcie prysły mamidła!

Podarte wiedźmy tesalskiej upiorne sidła!

Cisza po szorstkiej niestrojnych brzmień zawierusze,

która słuch nasz raniła — co gorsza — duszę!

5560

A teraz do Hadesu [449]! Panią naszą stopy

tam właśnie w mroki niosły; chodźmyż więc w jej tropy.

Wiernych służebnic orszak towarzyszy pani;

w nieodgadłej znajdziemy królową otchłani.

CHÓR

Królowom dobrze jest wszędzie

5565

nawet w hadesowej ciszy;

dostojna w jednym rzędzie

z Persefoną towarzyszy.

Lecz my zdane na przedpole,

na asfodelowej [450] łące,

5570

jak nieruchome topole,

lub jak wierzby będziemy płaczące

stały nad wód czarną topielą;

a jeśli się wargi ośmielą

słowo wyrzec — to słowo to właśnie,

5575

jak pisk nietoperzy lękliwy,

jak poszum jesiennej iwy [451]

zaszeleści żałośnie i zgaśnie.

PamięćPANTALIS

Kto nazwiska nie zyskał w mozole,

kto nie łaknie tego, co szlachetne —

5580

niech się rychło rozpłynie w żywiole!

Bezimienne, żegnajcie, bezświetne!

Ja tam idę, gdzie królowa moja;

wierną jestem, kochającą sługą;

dziś zasługa to nasza ostoja,

5585

lecz największą jest wierność zasługą.

Odchodzi.

CHÓR

Światłości wrócone słonecznej

u osobowości kresu —

dzień będziem miały bezpieczny;

nie wrócimy do Hadesu.

5590

Stoimy u przyrody nieśmiertelnej bramy,

przyroda żąda nas, a my jej pożądamy.

CHÓRU CZĘŚĆ PIERWSZA

My pośród harf konarowych w poszepty, w szelest, w rozdrżenie

zaklęte — pląsem wieczystym cicho żywotne strumienie

z korzeni wabimy w gałęzie — aż drzewo w liście i kwiaty

5595

strojne jak drużka krakowska — swe barwy i aromaty

w owoc zamienia; już owoc dojrzewa! Rumiane gody

nęcą natychmiast radosny lud, nęcą ochotne trzody;

zewsząd zbiegają się chętni, łasi na owocobrania;

jak przed bóstwem gromada się schyla i w pas się nam kłania.

CHÓRU CZĘŚĆ DRUGA

5600

My, w tle przestworzy zbłękitnionych, u turni ściany gładkiej,

cichym wiewem kołysane — mgieł i świateł czujne swatki

— gór słuchamy! — Czy dźwięk fletni, czyli [452] orłów gniewna zwada,

czy krzyk Pana [453] przeraźliwy — głos nasz echem odpowiada.

Gdy bór szumi — my szumimy! Grzmi — odkrzykujemy grzmotem

5605

i walimy w wierchów ściany dziesięćkrotnie burzy młotem.

CHÓRU CZĘŚĆ TRZECIA

My, siostry zwinne i płoche — płyńmy w rzek lśniące przeźrocza!

wabią nas dale błękitne i olśnione gór zbocza.

Coraz warciej, coraz głębiej, w meandrycznym pląsie wody

syćmy sobą łąki, niwy i osiedla, i ogrody;

5610

a topole nadwiślańskie niechaj nad brzegami rosną,

niechaj znaczą szlak, niech patrzą w żwawych nurtów grę radosną!

CHÓRU CZĘŚĆ CZWARTA

Dążcie wedle waszej woli, siostry nasze, latawice —

my krążymy zwiewnym pląsem, kędy w słońcu lśnią winnice.

Tam z dnia na dzień serca cieszy żmudna praca, trud winiarza,

5615

co w pilności miłującej z niepewności wiarę stwarza;

kopie, miali, wiąże, prości, tnie, przycina wciąż, bez końca.

Modli się do wszystkich bogów — najmocniej do boga słońca.

A ladaco Bachus [454] gnuśny mało wzrusza się trudami

sługi swego; — leży w cieniu, pogziwając się z faunami,

5620

w wiecznym półśnie i zawianiu; bo już jego dba drużyna,

by w piwnicach w zacnym chłodku nie zabrakło w dzbanach wina.

Lecz bogowie nie próżnują: Helios [455] sam się żwawo zwija,

winne grona wietrzy, rosi, złotym żarem opowija;

kędy winiarz skrzętnie baczył, plon stokrotny daje praca —

5625

nich się wszczyna na dojrzeniu, każdy krzew się gnie i zzłaca.

Skrzypią kosze, dzwonią wiadra — lud się krząta, śpieszy, ładzi [456],

zbiera grona, w znojnym trudzie znosi do ogromnej kadzi;

tam jagody ciepłe, wonne, naciepane w beczek mroczy

bezlitośnie zgniata, spienia i na miazgę mięsi, tłoczy.

5630

Aż tu zewsząd brzmi muzyka, kotły, fletnie i cymbały —

już z misteriów się wyłania Dyoniza [457] krąg wspaniały.

Idzie orszak kozłonogów, kozionóżek chybotliwy,

a pośrodku — zatkaj uszy! — kłapoucha ryk chrapliwy:

I już wszystko pomierzwione! Wstyd do kąta! W koło drepce

5635

nóg i kopyt, racic rzesza; — każdy cmoka, siorbie, chłepce;

pcha się zgraja, ręce pręży, bełkotliwie woła: wina!

Czasem się ktoś opamięta — alić rychło tumult wszczyna

i na umór pije dalej, aż się zwali z nóg pijany!

Na moszcz [458] miejsce! Na moszcz miejsce! Trza wypróżnić stare dzbany!

Zasłona spada.

Na proscenium Forkiada prostuje się, olbrzymieje, zstępuje z koturnów, zdejmuje maskę i zasłoną, poznajemy Mefistofelesa, jeśli potrzeba, z całą gotowością wypowie objaśniający epilog.

AKT CZWARTY

WIERCHY

Faust, Mefistofeles, Trzej Harnasie[459]: Powicher, Łapcap, Krzepkodzierż, Zębate, zastygłe turnie, nadpływa chmura, przybija do brzegów turni, zatrzymuje się przed występem skalnym, rozdziela się.

FAUST

zstępuje z chmury

5640

Z łodzi-chmury płynącej przez szklane przestworza,

ponad dni przelot szybki, nad lądy i morza —

wstępuję na wiszary [460] strzeliste, promienne!

Samotność u stóp moich! Przepaście bezdenne!

Obłok znika powoli, rozwichrza się, kłębi —

5645

na wschód zmierza, pod słońce, ku zmodrzonej głębi.

Patrzą zdumione oczy po nieba równinie,

kędy zmienna, stukształtna chmura w dale płynie;

ta sama, a wciąż inna; — o, nie mylą oczy!

Oto się przeistacza w promiennej przeźroczy

5650

w olbrzymią postać hożej niewiasty zbudzonej —

czyli to zjawa Ledy [461], Heleny, Junony?

Majestatyczne piękno duszę moją pieści!

Lecz już znika widzenie, ginie kształt niewieści,

rozprasza się — w lodowców wsiąka srebrzystości;

5655

z nagła budzi myśl wielką zagasłej przeszłości!

Wokoło mej postaci jasna mgła się snuje,

pieści i skronie głaszcze, rzeźwi i raduje;

unosi się, drży chwilę, już pręży — ku górze —

splata w czarowny obraz na czystym lazurze.

5660

O! dawno nie zaznane młodości wspomnienia!

Serce się blaskiem skarbów waszych opromienia,

jutrznia na miłość wraca, słyszę skrzydeł drżenie —

owo pierwsze spotkanie, pierzchliwe spojrzenie,

co ponad lat zasobkiem, nad popiołem zgliszczy

5665

pięknem duchowej mocy jako gwiazda błyszczy.

Płyniesz, urocza zjawo, w przestwór słońcem złoty

i unosisz najlepszą część mojej istoty.

Wkracza but siedmiomilowy, za nim drugi. Zjawia się Mefistofeles, buty oddalają się poipiesznie.

MEFISTOFELES

To się nazywa jazda! W cwał!

Lecz cóż ty tutaj robisz

5670

pośród urwistych nagich skał!

Do czegóż się sposobisz?

Właściwie widok gór tych jest mi dobrze znany —

podobnie zbudowane dno piekła i ściany.

FAUST

Zawsze baśniami sypiesz jak z rękawa —

5675

twa ulubiona, błazeńska zabawa.

MEFISTOFELES

poważnie

Gdy ongiś Bóg (— właściwie znam przyczyny —)

w głębie nas strącił z powietrznych przestrzeni

do środka ziemi, w skalne rozpadliny,

w stos wielkich ogni, żaru i płomieni —

5680

choć nam tam było jasno niezawodnie,

to jednak w równej mierze — niewygodnie.

I wnet też diabłów natłoczona tłuszcza

kaszle i smarka, parska i popuszcza —;

całe piekło pęcznieje jak gazowa bania,

5685

smród przeokropny — nie do wytrzymania!

Zważ! gdy tak diabły gęsto poczną kadzić,

toćże gaz piekło może wnet rozsadzić.

I rzeczywiście! — Ziemia drży i stęka,

skorupa się wydyma, wypręża i pęka!

5690

I tak się, widzisz, przysłowie sprawdziło:

w wierchy wyrasta to, co dnem wpierw było.

Zresztą już z nauk dobrze znasz tę śpiewkę,

co to opończą lubi zwać podszewkę.

Wygrana przy nas! Zmogliśmy otchłanie —

5695

w przestworach odtąd nasze panowanie.

Tajemnica to jawna, choć dobrze ukryta;

jej objawienie ludziom nieprędko zaświta.

FAUST

Góry są dla mnie nieme i wyniosłe,

nie pytam, skąd, dlaczego? — Tak; kiedy przyroda

5700

wytężyła swe siły z niej samej wyrosłe,

wraz [462] się w niej dokonała jej ziemska uroda;

roześmiały się szczyty, przepaście rozwarły,

skały ku skałom, góry ku górom się wparły,

pagórki zalesioną, szumiącą rodziną

5705

schylają się łagodnie ku cichym dolinom;

wszystko rośnie i skwita w tej uciesze wiecznej,

niepewne twej teorii hucznej, niedorzecznej.

MEFISTOFELES

Tak się mówi, tak to się tłumaczy,

lecz kto obecny był — mówi inaczej.

5710

A ja tam byłem, kiedy w głębi wrzało,

gdy lawa ogniem krwawiła Tatr czoła,

gdy młot Molocha [463] skuwał skałę z skałą,

a rumowiskiem gór miotał dokoła.

Wszak obce głazy zalegają pole

5715

po dziś dzień! — Któż to wytłumaczyć zdole?

filozof? — nie potrafi! — obejrzy, wymierzy —

no, skała, oczywiście! niechże sobie leży!

Doprawdy, wiedza w błędnym drepce kole!

Jedynie lud, ten wierny, gminny lud,

5720

wierzy nieustępliwie, wierzy niewzruszenie;

od dawna trafił w sedno i wie, co to cud —

i przeto diabeł u nich znaczy coś, jest w cenie.

O kulach wiary idzie jaki-siaki

przez czarcie mosty na wyżne diablaki.

FAUST

5725

Bardzo pouczające! Rad słyszę wywody

szatańskie o przyczynach i celach przyrody.

MEFISTOFELES

To mnie mało obchodzi; szkoda słów i sporu!

To, że diabeł był przy tym, to mój punkt honoru.

My jesteśmy stworzeni, aby zdziałać wiele,

5730

gwałt, bezrozum, zamieszki — oto nasze cele.

Lecz chcę ciebie zapytać słowami prostymi:

nic ci się nie podoba na tej naszej ziemi.

Spójrz! Stąd, gdzie wzrok nasz z góry jak orzeł polata,

widać sławę, bogactwo i królestwo świata;

5735

spójrz i powiedz niesyty, niezaspokojony,

nie żywisz żadnej żądzy w sobie utajonej?

FAUST

Wielkiego czynu pragnę! Jakiego? — Zgadnij sam!

MEFISTOFELES

Odgadnę twe pragnienie i dobrą radę dam.

Tobie by osiąść trza w stolicy,

5740

w ośrodku ruchu, gmatwaniny;

ciasność zaułków, szum ulicy,

stragany, rynki, krzątaniny;

tutaj cebula i kapusta,

ówdzie masarnie, szperki [464], łój,

5745

moc szynek, świńska połać tłusta —

no, jednym słowem; smród i znój.

Indziej bulwary i ogrody,

wytworność, elegancja, mody,

a dalej już — za miejską bramą,

5750

przedmieścia z wielką panoramą!

Ejże! Z łoskotem i tupotem

dudnią powozy tam, z powrotem —

w mijaniu, potrącaniu, ścisku

roi się ludek jak w mrowisku.

5755

Ty jedziesz wierzchem lub w karecie,

a zawsze w co najgłębszy kłąb!

Karmazyn [465] jedzie! Patrzaj świecie.

w tysiącznym rozdziawieniu gąb!

FAUST

Nie! Tego nie chcę! Zważ wyniki:

5760

cieszymy się, naród się mnoży,

no i odżywia się niezgorzej

i na naukę nawet łoży —

cóż w rezultacie?: buntowszczyki [466]!

MEFISTOFELES

Potem byś zamek zbudował wspaniały

5765

w miejscu uroczym i pełnym pogody;

las, wzgórze, łąki wraz by się zmieniały

na twe rozkazy w cudowne ogrody;

w prawo i w lewo ściana zielenieje,

wpodłuż się wężą drogi i aleje;

5770

rabaty w słońcu, świątynie dumania,

które dąb stary lub lipa osłania;

wodotryski, kaskady, fontanny strzeliste,

chłodne groty, ruiny sztuczne, uroczyste;

wszystko niby poważne — aliści w istocie

5775

syczy, pieni się, szemrze w figlarnej pustocie.

Potem, by dam uroczych zacne uczcić wdzięki —

wygodne i zaciszne stawić trza chateńki,

w których najmiłościwszych udzielasz posłuchań

poufnych, wśród miłostek i pieszczot, i gruchań.

5780

Mówię: „dla dam” — nie lapsus [467]! — bo widzisz, mój drogi,

piękno rozumiem zawsze tylko w liczbie mnogiej.

FAUST

Marną, choć modną sprawę waść zachwala;

Faust nie przedzierżgnie się w Sardanapala [468]!

MEFISTOFELES

Czegóż więc pragniesz, mężu zagadkowy?

5785

Czegoś, co pełne odważnej wielkości?!

Bliskoś snadź [469] krążył sfery księżycowej,

przeto śnią ci się księżycowe włości.

Czyn, SławaFAUST

Na wielkie czyny sterczą przecie

naszego globu widnokręgi,

5790

by dziełem wzbudzić podziw w świecie,

dość mam odwagi i potęgi.

MEFISTOFELES

Więc sławy pragniesz? — o to chodzi!

Znać! — śród heroin żył dobrodziej!

FAUST

Władzę zdobędę i posiędę włości!

5795

Czyn jest z potęgi, a sława z próżności.

MEFISTOFELES

Pochopnie mówisz! — Usłużni poeci

imię twe wsławią na wiele stuleci —

tak głupstwo twoje dalsze głupstwa wznieci.

FAUST

Spraw tych nie pojmiesz! Cóż twoja istota

5800

wstrętna, obleśna i zła pojąć może —

ku czemu zmierza człowiecza tęsknota,

jaka w człowieku żądza czynów gorze?!

MEFISTOFELES

A niechże będzie wedle woli twojej!

Jakaż to mrzonka ciebie niepokoi?

MorzeFAUST

5805

Ujrzałem oceanu odmęty wzburzone,

piętrzyły się wysoko, ponuro zwieżone —

cofały się i rozpęd biorąc z głębi leża

runęły na piaszczyste podole wybrzeża.

Patrzałem z gniewem. — Było to jak rozpasanie,

5810

co ducha wolność, jego praw poszanowanie

łowi w sieć namiętności i krew w żyłach burzy,

zamieszaniem uczucia rozstraja i nuży.

Myślałem: to przypadek! — Lecz fale z łoskotem

przelewając się w morze wróciły z powrotem;

5815

dopięły celu! Z dumą zakończyły wojnę,

by po czasie znów napaść na brzegi spokojne.

MEFISTOFELES

do widzów

Jeśli do powiedzenia nie masz mi nic więcej —

to stare dzieje! Znam je od lat stu tysięcy.

FAUST

w dalszym ciągu, gwałtownie

Morze czai się, cofa, z stu stron się odradza;

5820

niepłodne, stokroć gorszą niepłodność sprowadza;

wzbiera, rośnie, grzmi, dudni; powodzią zgnilizny

zalewa szmat pustyni obmierzłej, bezżyznej.

Nabrzmiałe siłą fale rzygają z czeluści!

Wracają! — Było pusto, teraz jeszcze puściej!

5825

Wysiłek bezcelowy; żywioł niespętany!

poczułem w sercu rozpacz i strach mi nie znany,

a duch mi nakazywał wskrzesić w sobie męstwo,

wziąć się z morzem za bary i odnieść zwycięstwo!

I tak też chcę uczynić! Wszak siła powodzi

5830

każde wzgórze omija, lękliwie obchodzi;

choćby się rozszalała zalewu podnietą,

małe wagórze zakłada protest! mówi: veto[470]!

Wielkie głębie wołają — i wraca w posłuchu.

Tedy takie powziąłem ważne plany w duchu: —

5835

oby dożyć pociechy, by ląd ten odrodzić,

butne morze od brzegu na zawsze odgrodzić;

na rozhukaną bestię nałożyć kaganiec,

pchnąć ją w głąb, poza brzegi, poza trwały szaniec.

Punkt po punkcie plan cały rozważnie i śmiele,

5840

ułożyłem; pomocy żądam twej w tym dziele.

Werbel bębnów. Pobudka wojenna w dali poza widzami od strony prawej.

MEFISTOFELES

To sprawa łatwa! — Słyszysz? pobudka [471] niestrojna.

FAUST

Mądrego mierzi [472] to! Więc znowu wojna?!

MEFISTOFELES

Wojna czy pokój — w tym rozum człowieczy,

by korzyść umieć ciągnąć z każdej rzeczy;

5845

spryt w oka mgnieniu korzyść sobie stwarza,

a więc do czynu, Fauście, sposobność się zdarza.

FAUST

Jakieś krętactwo nowe w myślach twych się rodzi;

dość już mam tego! Powiedz jasno, o co chodzi?

MEFISTOFELES

Powiem! W mej co dopiero odbytej podróży

5850

spostrzegłem, że nasz cesarz w trosce żyje dużej.

Znasz cesarza! Otóż to! Od onejże chwili,

gdyśmy go szychem [473] bogactw ułudnych bawili,

zdało mu się, że ziemię z krasą i urodą

może kupić; — cóż? nie dziw! Na tron wstąpił młodo,

5855

więc fałszywie wnioskuje, sądzić raczy mylnie,

że może być, przypuszcza i pragnie usilnie,

wierzy, że wtedy życie w pełnym zalśni czarze,

gdy władza z używaniem w zgodnej pójdzie parze.

WładzaFAUST

Myli się oczywiście; komu dana władza,

5860

w panowaniu swe szczęście winien mieć jedynie;

wola dumna mu myśli i czucia rozsadza,

lecz przed nikim swych skrytych planów nie rozwinie;

najzaufańszym tylko rozkaz szeptem daje —

rozkaz już wypełniony! Świat przed cudem staje!

5865

Moc jego zawsze szczytem samotnym być winna,

a droga używania jest wspólna i gminna.

MEFISTOFELES

Lecz w każdym razie cesarz używał! Jak jeszcze!

Tymczasem w kraju wzrosły zamieszki złowieszcze;

tak i siak, w lewo, w prawo, wszystko się kłębiło,

5870

uciekało przed sobą, swarzyło się, biło;

zamek przeciw zamkowi, przeciw grodom grody,

cechy [474] z szlachtą o lepsze szły z sobą zawody —

i biskup z kapitułą [475] z gminą w walce srogiej;

jak kraj długi, szeroki, same tylko wrogi.

5875

W kościołach krew się lała, a przed grodzkim murem,

jakie się mordy działy, nie opiszesz piórem.

W ludziach wzrasta odwaga; żyć znaczy się bronić!

Tak oto sprawy stoją; cóż, szkoda słów trwonić.

FAUST

Sprawy stoją, chwieją się, padają, znów wstają,

5880

aż runą w siebie zbitą, pokłębioną zgrają.

MEFISTOFELES

Nikt się zbytnio nie kwapił [476] do spraw tych uleczeń,

każdy w pożarze rewolt swą chciał upiec pieczeń.

Najmniejszy się nadymał! Zaczęło być głupio —

więc się co najznaczniejsi zrzeszają i kupią

5885

i społem uradzają, że przyczyną złego

jest cesarz niedołężny! — Wybierać nowego!

Niech spokój zaprowadzi, zło zwaśnione leczy,

niech broni swych poddanych, własność zabezpieczy,

niech nowy zasiew wzrośnie na wczorajszej niwie,

5890

niechaj włada rząd nowy składnie, sprawiedliwie.

FAUST

Czuć w tym księżą robotę.

MEFISTOFELES

Juścić że rozruchy

prowadzące do ładu bezpieczyły brzuchy;

księża udział przyrzekli znaczny, oczywiście,

5895

i pobłogosławili rokosz [477] uroczyście,

a nasz cesarz, co przez nas tyle miał radości,

w ostatniej walce siebie ratuje i włości.

FAUST

Żal mi go szczerze! Dobry był i nie ladaco.

MEFISTOFELES

Chodź! Sprawdzimy! Niech żywi nadziei nie tracą,

5900

Wyzwólmy go z opresji i wielkich frasunków [478];

jeden ratunek tyle wart co sto ratunków.

Kto wie, jak kości padną? — Gdy się zło przewali,

ze zmianą szczęsną losu odzyska wasali.

Zstępują na niższy szczyt, skąd widać pozycje wojsk u dolinie. Odgłos bębnów i muzyki wojennej wzmaga się.

MEFISTOFELES

Pozycja, widzę, dobra; byle jeno męstwo.

5905

Spieszmy z sukursem [479], Fauście, przeważym zwycięstwo.

FAUST

Czegóż się tutaj spodziewać mam?

Czarcie mamidła! Złuda! Kłam!

MEFISTOFELES

Fortelów [480] dla wygranej rzecz godziwa zażyć,

racz to w związku z swym celem dokładnie rozważyć;

5910

gdy przy naszej pomocy cesarz tron odzyska,

ty w lennie [481] odeń weźmiesz pomorskie piaszczyska.

FAUST

Tyle już dokazałeś, więc liczę na ciebie;

odnieś i dziś zwycięstwo walne [482] w tej potrzebie [483].

MEFISTOFELES

Nie! Ty zwyciężysz i ty weźmiesz sławę,

5915

w twych rękach widzieć pragnę hetmańską buławę.

FAUST

Nie mnie, Mefiście, stawać pod buńczukiem [484],

jestem w rzemiośle rycerskiem nieukiem.

MEFISTOFELES

Nad tym niechaj sztab się głowi,

hetman będzie od parady;

5920

lecz ludzie muszą przyjść nowi,

przetom powołał do rady

pierwotnych mieszkańców gór,

chłop w chłopa walny jak tur.

FAUST

Cóż to, powiedz, za postacie zbrojne?

5925

zwerbowałeś zbójników na wojnę?

MEFISTOFELES

Nie zbójnicy z jasełek ni szopki,

ale butne i wdałe [485] parobki.

Wchodzi trzech Harnasiów [486].

MEFISTOFELES

Idą już moje chłopaki,

niejednakie, różnolatki,

5930

różne zbroje i szyszaki;

z nimi szlak do zwycięstw gładki.

do widzów

Dziś w żołnierza każde dziecię

bawi, stroi się z radością;

5935

więc choć to alegorie — przecie

przypadną do gustu waszmościom.

POWICHER

młodzik, lekkozbrojny u pstrych szatach

Gdy mi kto koso [487] spojrzy w oczy,

zaraz mu pięścią mordę skuję,

aż się psiajucha krwią zabroczy,

5940

rad, jeśli kości porachuje.

ŁAPCAP

w wieku średnim, zbrojny porządnie, w bogatych szatach

Diabła są warte burdy głupie

i czasu szkoda mówić o tym;

ja tam, gdzie mogę, tęgo łupię,

a wszystko inne przyjdzie potem.

KRZEPKODZIERŻ

obstarny [488], zbrojny walnie, bez odzienia

5945

Tak robić też się nie opłaci;

łacno się wielkie mienie straci,

gdy się nie żyje w statku, w mierze;

dobrze jest brać, lecz trzymać lepiej;

jeno gdy cię rozwaga krzepi,

5950

nikt ci ni grosza nie odbierze.

Wszyscy razem zstępują w dół.

NA STOKU GÓR

Faust, Mefistofeles, Cesarz, Hetman, Posłowie Heroldowie, Trabanci, Powicher, Łapcap, Krzepkodzierz, Markietanka[489] Doworka. Z głębi odgłos bębnów i muzyki wojennej. Ustawiają namiot cesarski.

HETMAN

Pomysł był dobry, mniemam, doskonały,

że w tej dolinie obraliśmy leże,

choć nieco ciasne dla wojsk armii całej;

zwycięstwo przy nas! Bezwzględnie w to wierzę.

CESARZ

5955

Niewczesna [490] wszelka byłaby dziś sprzeczka;

trapi mnie odwrót, bądź co bądź — ucieczka.

HETMAN

Sądzę, każdy strategik [491] uzyskałby sławę

z pozycji, w jakiej stoi nasze skrzydło prawe;

spójrz, najjaśniejszy panie, niezbyt strome wzgórze,

5960

lecz i niezbyt dostępne; dla nas szanse duże,

dla wroga jak najgorsze! Na pagórków tamie

konnica przeciwnika w pół szarży się złamie.

CESARZ

Wybór miejsca pochwalam; obaczym, o ile

odwaga zmieni przesmyk ten na Termopile [492].

HETMAN

5965

Tu na halach i łąkach obaczysz swych wiernych,

idących towarzyszy do boju, pancernych.

Poprzez modrość mgły rannej błyskają kopije,

wspaniały szyk wojenny snuje się i wije!

Odwaga kipi w piersiach! Postawa ich sroga,

5970

wierę, natarcie gromkie z nóg powali wroga.

CESARZ

Dawno już nie widziałem tak mężnej postawy!

Męstwo podwaja pułki, prowadzi do sławy!

HETMAN

O lewym skrzydle raport będzie zwięzły —:

wojsko zajęło dróg skalistych węzły;

5975

ukryte w rozpadlinach pobok miedz i perci [493]

jest zwiastunem niechybnym nieprzyjaciół śmierci.

CESARZ

Więc idą sprzysiężeni fałszywi krewniacy,

stryjowie i wujowie, bracia leda jacy;

z dnia na dzień bezczelniejsi, coraz bardziej butni,

5980

cześć tronowi, moc władzy rabowali w kłótni,

a potem powaśnieni kraj sponiewierali,

aż już w jawnym rokoszu przeciw mnie powstali.

Tłum raz na tamtą stronę, raz na tę przechodzi,

aż wreszcie runął nurtem wezbranej powodzi.

HETMAN

5985

Wraca posłaniec wierny wysłany na zwiady,

spiesznie z gór schodzi, z gniazda wrogiej zdrady.

POSEŁ PIERWSZY

Dosyć nam się poszczęściło

w tym niebezpiecznym dziele;

podstępem szliśmy, to siłą —

5990

lecz dobrych wieści niewiele.

Wielu ci hołdowniczą

stwierdza swą wierność przysięgą —

wierni, lecz bardzo się liczą

z wzburzeniem i ludu potęgą.

CESARZ

5995

Dla samosobków korzyść znaczy i zapłata;

samolub czcią, wdzięcznością, wiernością pomiata.

Niebaczni! Czas się pełni! Kres ma wszelka zdrada,

spłoniecie wspólnym ogniem w pożodze sąsiada.

HETMAN

Drugi wysłannik wraca powoli, nieśmiele;

6000

znużony, widać, mocno — drży na całym ciele.

POSEŁ DRUGI

Najpierw ujrzeliśmy, panie,

zamieszania i bezprawia,

aż tu nagle, niespodzianie —

samozwaniec się pojawia.

6005

Nazbiegało się też wiary

na ten hejnał zakłamany —

pod samozwańcze sztandary

tłumy walą jak barany.

CESARZ

Ten uzurpator w samą porę się nadarza,

6010

czuję swe posłannictwo i godność cesarza.

Jako żołnierz przywdziałem rynsztunek rycerski,

teraz pragnę, by zalśnił w glorii bohaterskiej!

Wśród festów [494] dworskich, zabaw feerii bajecznej,

czułem głód niebezpieczeństw, walk niedosyt wieczny;

6015

gonitwa do pierścienia wam zręcznym wystarcza,

mnie lśnił się miecz ognisty i płomienna tarcza.

Gdyby nie wasze rady, gry pacyfistyczne,

byłbym was wiódł w zwycięstwa wspaniałe i liczne.

Raz jeden wolnej woli słyszałem wołania,

6020

gdym się ujrzał w królestwie ogni i błyskania;

waliły we mnie groźne roziskrzone głownie

— tak, to było mamidło [495]! Wielkie niewymownie!

Sławy! Sławy! Zwycięstwa szum skrzydeł polata —

dziś trza mi powetować [496] zmarnowane lata!

Tu następuje odprawa heroldów z wypowiedzeniem bitwy uzurpatorowi. Wchodzi Faust z zapuszczoną do połowy przyłbicą, z nim Harnasie w znanych nam strojach.

FAUST

6025

Nie wołani stajemy, panie, przy twym tronie,

hart, przezorność niesiemy ku twojej obronie.

Wiesz o tym, że górale są wtajemniczeni

w hieroglify przyrody i w mowę kamieni.

Duchy, co opuściły już dawno równiny,

6030

pokochały, jak nigdy, wyniosłe wyżyny;

tam, kędy ich bezdroży wielka cichość broni

pracują w metalicznej zacnych gazów woni;

budują, dzielą, łączą — na tym trawią życie,

jedynym pożądaniem ich: nowe odkrycie.

6035

Palce ich delikatne; w ducha majestacie

kształtują przeźroczyste, natchnione postacie;

potem w krysztale, w głębi wiecznego milczenia

widzą rozmaite ziemi dzieje i zdarzenia.

CESARZ

Słyszałem; wiarę budzą we mnie twoje słowa,

6040

lecz ku czemu, rycerzu, zmierza twoja mowa?

FAUST

Sabińczyk, nekromanta [497] z Norcji [498], wzór wierności,

zaznał, jak, panie, pomnisz, wielu przeciwności.

Los straszliwy! Na męki ogniowe skazany,

wszedł na stos! Żarem iskier syczących owiany

6045

już gorzał pośród bierwion, szczap płomiennych smołą,

wałem żywego ognia spiętrzonych wokoło.

Ani Bóg, ani szatan, złe, ni dobre duchy

zratować go nie mogły! — Tyś strzaskał łańcuchy!

To było w Rzymie. Żyw jest!! Odtąd wdzięczność jego

6050

nie gaśnie; myśli wierne kroków twoich strzegą.

Nie pamięta o sobie od onej godziny —

dla ciebie jeno gwiazdy bada i głębiny;

on, Sabińczyk, nam kazał nieść tobie pomoce,

wiernie stać przy twym boku. — Czary, NaturaWielkie są gór moce;

6055

tu natura swobodna w potędze swej działa

w czym tylko czary widzi tępa popów pała.

CESARZ

W dnie radosne, gdy mamy pełno gości wkoło,

co przychodzą weseli, by użyć wesoło,

cieszy nas każdy przybysz, co w gwary i szumy

6060

wchodzi i rozpycha się, i powiększa tłumy.

Lecz ponad wszystko szczerą witany podzięką

ten, co przychodzi do nas z wyciągniętą ręką

i pomoc ofiaruje o rannej godzinie

dnia wielce niepewnego — czym będzie? jak minie?

6065

Dziś właśnie nadszedł taki dzień; niech w dłoni waszej

nie błyska gniewem brzeszczot ostrzonych pałaszy,

uczcijcie chwilę ważną, w której tłum się kłóci,

czy ze mną pójdzie, czy broń przeciwko mnie zwróci.

Człowiek jest zawsze sam! Kto tron swój i koronę

6070

chce zabezpieczyć — w sobie jeno ma obronę.

Niechajże samozwaniec, co przeciw nam staje,

władcę kraju, cesarza szalbierczo udaje

i wojsku marszałkuje, lennikami władnie —

przeze mnie pokonany z mojej ręki padnie!

FAUST

6075

Cokolwiek by rzeczono — aby sprawy ważnej

dokonać — trzeba, abyś, panie, był rozważny.

Czyliż hełmu nie zdobi piór szata wpaniała?

on jest męstwa obrazem, jak głowa dla ciała;

i cóż członki [499] bez głowy? cóż sobie poradzą?

6080

z nią żyją, z nią zmierają, pod jej żyją władzą.

Głowa ranna — one zranione też mdleją,

a gdy głowa zdrowieje, i członki zdrowieją;

już się też ramię kwapi [500] ku mężnej obronie,

podnosi tarczę, chroni przed razami skronie;

6085

już też i miecz posłuszny na woli rozkazy,

zadaje nieuchronne i paruje razy,

dzieląc szczęście z członkami, pełna mocy noga,

depce kark pokonany nieszczęsnego wroga.

CESARZ

Gniew mój pustych na wroga nie rzuca pogróżek;

6090

uczynię dla stóp moich z dumnych łbów podnóżek!

HEROLDOWIE

wracają

Ani sławy, ni uznania

nie zaznaliśmy! — Zuchwali —

nasze śmiałe, krewkie słowa

salwą śmiechu przywitali:

6095

„Diabli wzięli już cesarza

wraz z jego świtą niesławną —

jeno echo baśń powtarza:

był cesarz? — był, ale dawno!”

FAUST

Pragnienie najmężniejszych spełnia się! — W obronie

6100

majestatu stajemy wiernie po twej stronie.

Wróg idzie! Twoje wojska oczekują znaku!

Moment sprzyja! Każ trąbić hejnał do ataku!

CESARZ

Prym [501] w tej sprawie ma hetman! Żołnierz zawołany!

do Hetmana

6105

W twoim ręku komenda! Rozwiń wielkie plany!

HETMAN

Żołnierze! Prawe skrzydło wyruszy do boju!

Wróg lewym następuje! Nim zajmie szczyt w znoju —

żołnierze! śmiałą szarżą z młodym ducha męstwem

natrzecie nań i walkę zwieńczycie zwycięstwem!

FAUST

6110

Pozwól, hetmanie, aby ten bohater młody,

co rwie się niecierpliwie w zwycięskie zawody —

stanął w twoich szeregach: właśnie skrzydło prawe

w bój rusza, niechaj idzie i pozyska sławę.

Wskazuje na stojącego po prawicy.

POWICHER

wystąpił

Kto mi tam ino [502] spojrzy w oozy,

6115

jak go nie lunę w mordę ręką —

ani nie piśnie, krwią się zbroczy,

ze zharataną padnie szczęką.

A kto się grzbietem do mnie zwróci

przez łeb uwalę, szyję, krzyże —

6120

już się ta nigdy nie ocuci,

ani się z ran tych nie wyliże.

Tak środkiem pójdę czyniąc rum [503],

a za mną wojska twego tłum —!

Wróg się powali w zawierusze,

6125

we własnej, psiamać, skona jusze [504].

Wychodzi.

HETMAN

Kolumna wojsk środkowa niech cicho wyrusza

i spotkanego wroga do ucieczki zmusza.

Spójrzcie na prawo! Bój wre niesłychany,

natarcie pomieszało nieprzyjaciół plany.

FAUST

wskazuje na pośrodku stojącego

6130

Niechaj ten rączy zbyt długo nie czeka —

porwie za sobą wojska jak wzburzona rzeka!

ŁAPCAP

występuje

Niech prócz zwycięstwa wojska z tym się liczą,

że trza się sutą obłowić zdobyczą;

niech nie przepomną [505] pośród bitwy tańca,

6135

że celem głównym dla nas: namiot samozwańca.

Nie będzie on się długo rozpierał i śmiele —

żołnierze! Hura! Za mną! Ja kroczę na czele!

MARKIETANKA DOWORKA

mizdrzy [506] się do niego

Chociaż nie jestem tobie żona,

alem ci sercem poślubiona;

6140

ach! baba strasznie jest łapczywa —

w sadzie owoce chybko zrywa!

Nic ją nie wstrzyma, nie wystrasza —

w zwycięstwo! Wolność! Dobra nasza!

Wychodzą oboje.

HETMAN

Na lewą flankę [507] wróg prawą naciera —

6145

tak, jak mówiłem; wszystkie siły wpiera.

Pozycja nasza świetna — atak bezowocny;

przesmyk zajęli nasi, są w przewadze mocnej.

FAUST

wskazuje na stojącego po lewicy

Pozwól, panie, w bój ruszyć tej postaci męskiej —

wzmocni mocnych i moment przyspieszy zwycięski.

KRZEPKODZIERŻ

występuje

6150

O lewe skrzydło nie ma strachu, panie,

tam, gdzie ja jestem, pewne posiadanie;

wiekiem swym i zaletą właśnie tą się szczycę,

że sam diabeł nie wydrze, co raz w garść pochwycę.

Wychodzi.

MEFISTOFELES

schodzi z góry

Spójrzcie jak w całej przestrzeni,

6155

w każdym manowcu, szczelinie,

zbroja srebrzyście się mieni!

Gdy huf się podźwignie, rozwinie

swe szyki bojowe wśród gór —

z hełmów, karacen [508] powstanie

6160

zwycięski za nami mur.

cicho do wtajemniczonych słuchaczy

Duch, WalkaSkąd przyszli? — ach! po cóż pytanie!

Tam w arsenałach tak stali

przy ścianach w niejednej sali,

6165

zbrojno i pieszo, i konno,

i śnili swą chwałę pozgonną,

jakoby nigdy nie zmarli —

tak się w swych zbrojach rozparli —;

mara zakuta przy marze:

6170

rycerze, królowie, cesarze.

Jak cień za nimi się wlecze

wyśnione ich snem średniowiecze.

I cóż? — Ożywiam, inaczę

te puste domki ślimacze

6175

i żenię diabłów z żelazem —

lecz efekt będzie tym razem!

głośno

Słyszycie, jak się z sobą wadzą strachy?

Chrzęszczą, szczekocą potrącane blachy!

6180

Łopocą strzępy chorągwi gorliwie

na wietrze rześkim, gniewnie, niecierpliwie.

Zważcie, lud stary i siarczyście zbrojny

rwie się na boje nowe i na wojny!

Z gór przeraźliwe dźwięki puzonów. W szeregach nieprzyjacielskich wyraźne zamieszanie.

FAUST

Cały widnokrąg w mroku tonie,

6185

a tu i tam rozbłyska, płonie

czerwonych ogni wrogi rój;

w pomroce krwawe błyszczą miecze;

las, skały, ziemia i powietrze —

już całe niebo rusza w bój!

MEFISTOFELES

6190

Na prawej flance mocno! świetnie!

Słusznieś młodzieńca tego chwalił;

harnaś Powicher kropi setnie,

jakby w boisko [509] cepem walił.

CESARZ

Zrazu widziałem jedno ramię,

6195

teraz rąk tuzin wroga łamie;

jakaś tam siła rządzi zła.

FAUST

W skwarnej Sycylii ileż razy

jawią się złudne w mgle obrazy,

rozchwiane w pełnym świetle dnia;

6200

wzniesione ku niebieskiej błoni,

skąpane w egzotycznej woni —

dziwne, drgające kryślą tła:

urocze miasta, lasy, wody

i kołyszące się ogrody

6205

maluje w słońcu zwiewna mgła.

CESARZ

Lecz dziw! Lecz dziw! po naszej stronie

las włóczni światłem gromnic płonie —

palą się ostrza naszych dzid —

i sarabandą [510] opętańczą

6210

na kopiach żywe ognie tańczą!

Czy to mamidło, senny zwid?

FAUST

Są to, o panie, dawne ślady

przeszłości zagubionej, bladej,

gdy Dioskurów blask [511] się tlił;

6215

płomień, na który przysięgali

żeglarze przy wzburzonej fali —

ostatek tu dobywa sił.

CESARZ

Lecz czyjeż to sprawiły czary,

że nam przyroda swoje dary,

6220

swój najcenniejszy zsyła dział?

MEFISTOFELES

Czyjeżby? — Sabińskiego mistrza!

On pomoc swą przyjazną ziszcza

i gromi wroga w ogniu strzał.

Wzburzony wrogów nawałnością,

6225

ratować przyszedł cię z wdzięcznością —

choćby sam marnie zginąć miał.

CESARZ

Tak mnie tam wtedy wiedli z pompą i w splendorze;

zapragnąłem spróbować — co też władza może —

niewiele myśląc — bez krzyku, patosu —

6230

wyrwałem starca z płonącego stosu.

Klerowi nie w smak był mój czyn; chciałem, zrobiłem;

łaski jego z powrotem nigdy nie zdobyłem.

Pamięć krzepkiego czynu starość mą umila,

miałażby wydać owoc owa dawna chwila?

FAUST

6235

Z lichwą [512] wraca się czyn z serca poczęty.

Lecz spójrz! — Nad tobą w chmurze słońcem uśmiechniętej

dostrzegam znak przedziwny, obraz wróżby rzadkiej —

uważaj! — może rozwiązanie poda nam zagadki.

CESARZ

Orzeł strwożony leci, zatacza kolisko,

6240

za nim gryf rozjuszony! Naciera nań blisko.

FAUST

Wierzę, że wróżba zagadkę wyjaśni,

Gryf jest zwierzęciem urodzonym w baśni,

czyż może taka nierealna postać

we walce orłu prawdziwemu sprostać?

CESARZ

6245

O już się zwarli pośród chmur!

Srożą się dzioby, prężą szpony

do uderzenia i obrony —

walczą w zawiei krwawych piór.

FAUST

Gryf słania się jakby przed zgonem,

6250

zmierzwiony, skrzydła zmięte składa

i z podwiniętym lwim ogonem

pobity w skalne złomy pada.

CESARZ

Zdumiony, pragnę dopatrzyć się treści,

oby się stało tak, jak wróżba wieści!

MEFISTOFELES

ku prawej stronie

6255

Ależ nasi kropią żwawo,

— to się zowie krzepka rzesza;

wróg już całą flanką prawą

cofa się i szyki miesza —

w swoje skrzydło lewe wpiera.

6260

W miejsce słabe nasi duchem [513]

lecą! — burza wre i wzbiera!

Walą po łbach jak obuchem!

W błyskawicowym rozpędzie

jak dwie rozjuszone fale

6265

runęły wojska rząd w rzędzie —

co za wściekłość! Co za męstwo!

Bitwa rozgrana wspaniale!

Po naszej stronie zwycięstwo!

CESARZ

ku stronie lewej do Fausta

Spójrz! Po lewej coraz gorzej,

6270

wojska nasze jakby w matni

w dół zstępują; coś ich trwoży —

z turni zeszli już ostatniej;

zaprzestali walki — w dali

nagłe wrogów głośne krzyki,

6275

pewnie wąwóz sforsowali!

Oto marnych sztuk wyniki!

Na to grzeszne czarnoksięstwo,

aby odniósł wróg zwycięstwo?!

Pauza.

OmenMEFISTOFELES

Już lecą moje kruki czarne,

6280

przeczuwam wieści z boju marne,

obawiam się, że z nami źle.

CESARZ

Cóż ptaki te zjawione nagle?

Kierują ku nam krucze żagle,

któż je z kurzawy bitwy śle?

MEFISTOFELES

do kruków

6285

Usiądźcie blisko mego ucha;

nie zginie, kto was wiernie słucha —

dziś wasza rada przyda się.

FAUST

do Cesarza

Gołębie znasz, cesarska mości,

co to i z najdalszych nawet włości

6290

wracają, gdzie ojczysty próg.

Dobra z nich poczta w czas pokoju,

wytrwałe i nie szczędzą znoju —

lecz w czasie wojny lepszy kruk.

MEFISTOFELES

Jak przeczuwałem — złe posłanie,

6295

w cesarskiej armii zamieszanie,

lęk ją przy skałach zmógł.

Wierchy zdobyte, los się zmienia…

To byłby orzech do zgryzienia,

gdyby i przesmyk zajął wróg.

CESARZ

6300

Okpiliście mnie w rezultacie,

cesarza we więcierzu [514] macie —

grozą przejmuje wasza sieć.

MEFISTOFELES

Jeszcze zwycięstwo możem mieć!

Głowa do góry! Sursum corda![515]

6305

Przy końcu walki dzierż się korda [516].

Poselska moja czeka brać;

rozkaż! bym też mógł rozkaz dać!

HETMAN

nadszedł w czasie tych słów

Gdyś wszedł w stosunki bliskie z tymi szalbierzami [517],

miałem kiepskie przeczucie; wszakże to, co mami,

6310

trwałym szczęściem nie darzy; w ciągłej trosce żyłem;

co teraz? Nie wiem! Radźcie; ja swoje zrobiłem.

Niechaj ci dalej wiodą swe dzieło nieprawe!

ja w twoje ręce składam hetmańską buławę.

CESARZ

Zachowaj ją na lepsze, sposobne godziny,

6315

może się szczęście jeszcze raz pokuma z nami;

mierzi mnie wstrętna zjawa tej groźnej widminy

i te jego konszachty poufne z krukami.

do Mefistofelesa

Nie mogę tobie buławy dać,

6320

godniejszy ją posiędzie.

Rozkazuj teraz, ratuj, radź!

Co może być, niech będzie.

Wchodzi z Hetmanem do namiotu.

MEFISTOFELES

Niechże go strzeże marne godło!

Nam by się z tym niedobrze wiodło,

6325

dostrzegłem na nim krzyża znak.

FAUST

Co teraz robić?

MEFISTOFELES

Już zrobione! —

Pomoże nam ten kruczy ptak.

Dalejże, czarne kmotry! Bierzcież nas w obronę!

6330

Dalejże nad jezioro! Na służbę i czyny —

proście o złudność nurtów faliste Undyny [518];

znanym niewieścim kunsztem sprawnie im się uda

rozdzielić od istoty pozorów przyczyny,

tak, iż każdy by przysiągł, że to fakt, nie złuda.

Pauza.

FAUST

6335

Do pięknych panien nasze kruki

dobrały się przez pochlebstw sztuki;

oto już słyszę szmer strumienia —

ze suchych grani, z skał urwiska,

żywotne, lśniące źródło tryska!

6340

Zwycięstwo w klęskę się przemienia.

MEFISTOFELES

Tego nam trzeba było! Zmiana w oka mgnieniu!

U śmiałych taterników dusza na ramieniu.

FAUST

Strumień się zmienia w sto strumieni;

z rozpadlin lśni się, iskrzy, mieni —

6345

zdwojonym pędem wsparł się łukiem,

spieniony z szumem, grzmotem, hukiem,

już stawem zlustrzył się w kotlinie

i mknie w kaskadach ku dolinie.

Wrogów szeregi jak wiór, śmiecie,

6350

wzburzona fala zmyje, zmiecie;

w skały nawrotem strumień kuje —

aż mnie samego lęk przejmuje.

MEFISTOFELES

Mnie wzroku złuda wód nie mroczy,

lecz łacno [519] ludzkie okpić oczy;

6355

czarowne bawi mnie zdarzenie.

W dół pędzą zbitą, trwożną zgrają

i zdaje im się, że pływają —

lęk przed stonięciem tak ich żenie,

a przecież sucho, twardo wszędzie;

6360

teraz już z nimi krucho będzie.

Kruki wracają.

Przed wielkim mistrzem chwała was nie minie;

Alić same mistrzostwo swe okażcie w czynie:

Ogieńlećcie raźno do kuźni, gdzie górskie podciepki [520]

6365

w zawiei iskier żywot wiodą krzepki,

gdzie ciągłe kucia, tupoty i stuki.

Z mańki ich zażyć [521] trza, pleść banialuki [522],

aż was lud karli tym ogniem obdarzy,

co to płonie i pryska, iskrzy się i żarzy.

6370

Tego nam trzeba. Wprawdzie błyskawice lśniące

na widnokręgu, nocą gwiazdy spadające,

to w lipcu rzecz zwyczajna; ale w krzach i w lesie

wynaglone błyskania zuchwałe i biesie,

ale gwiazda, co syczy na mokradłach mrąca —

6375

to sprawa diablo rzadka i niepokojąca.

To musicie uzyskać; bez zwlekań, od razu;

próbujcie najpierw prośby, a potem rozkazu.

Kruki odlatują. Dzieje się wedle słów Mefistofelesa.

Na wrogów już całunem gęste padły mroki;

6380

po omacku się snują, lęk spętał ich kroki;

błędne ognie ich mamią; — błysk oślepiający!

Wspaniale! Byle nieco muzyki trwożącej.

Broń, MuzykaFAUST

Rynsztunek, oniemiały w muzealnym grobie,

ożył na świeżym wietrze i stężył się w sobie;

6385

chrzęści, rzęzi, charkocze, podzwania jak żywy;

dźwięk przedziwny, cudaczny, straszliwie fałszywy.

MEFISTOFELES

Świetnie! Już na nic prośby, groźby —

drży ziemia od rycerskiej kośby,

jak to za dawnych, dobrych lat;

6390

ożyła świetna zbroic krasa,

tamci do lasa, ci do sasa —

na swego brata dybie brat.

Klątwą dziedzictwa powołani,

zażarci i nieprzejednani,

6395

antagoniści walczą wieczni!

Doprawdy, niech cię piorun trzaśnie,

nienawiść stronnictw, partii waśnie —

w zgubę prowadzą najskuteczniej.

Wre walka! Huk się w turnie niesie,

6400

harmider wstrętny, wycia biesie [523],

okropna jatka, rzeź sobacza!

Więc dokonana już zagłada;

wrzawa nacicha i opada —

po skałach się w doliny stacza.

Orkiestra rozbrzmiewa nieustającą wrzawą bojową, w miarę rozwoju akcji zmienia się w dziarski, triumfalny marsz.

W NAMIOCIE SAMOZWAŃCA

Cesarz, Hetman Koronny, Podkomorzy, Stolnik, Strukczaszy, Prymas-Kanclerz Koronny, Łapcap, Doworka, Trabanci[524]. Tron; przepych. Harnaś Łapcap i Markietanka Doworka

DOWORKA

6405

Pierwsi jesteśmy z całej rzeszy!

ŁAPCAP

Pierwszy przychodzi, kto się śpieszy.

DOWORKA

Tutaj się można w skarbach pławić!

Od czego zacząć? Co zostawić?

ŁAPCAP

Ten cały namiot — złota kadź!

6410

Aż oczy bolą; co tu brać?

DOWORKA

Rozpocznę od kilimu tego,

siennik mam, wiecie, do niczego.

ŁAPCAP

Ach! Cóż za damasceńska stal [525],

tego nie zabrać — byłby żal!

DOWORKA

6415

Płaszcz ten czerwony w złote pasy!

toż to marzenie! co za czasy!

ŁAPCAP

zabiera zbroję

Najlepsza w ręku taka szabla,

z nią furda [526] strachy, przemoc diabla!

ChciwośćZgarniają ręce twe zażarte,

6420

a wszystko funta kłaków warte.

Rzuć to i czyń, co ja tu czynię,

korzystną zajmij się robotą,

zabierz na plecy, babo, skrzynię,

w niej żołd żołnierski, samo złoto.

DOWORKA

6425

Piekielny ciężar! Szkoda zwady,

z miejsca nie ruszę, nie dam rady.

ŁAPCAP

Grzbiet masz rozległy! Schyl się! Jeszcze!

Ja ci to dźwignę i umieszczę.

DOWORKA

Gwałtu! Już po mnie! Co za męka!

6430

Ciężar mnie złamie, krzyż mi pęka!

Skrzynia spada i rozwiera się.

ŁAPCAP

Masz! Rozsypało się, psiajucha;

prędko — pozbieraj do fartucha!

DOWORKA

przyklęka

Pomóż! by prędzej szło zbieranie —

i tak nam dosyć się dostanie.

ŁAPCAP

6435

No — dosyć będzie! — Trza dać nura!

DOWORKA

wstaje

Sto diabłów! W tym fartuchu dziura!

Gdzie stąpisz, sypią się dukaty,

trwonisz niebacznie plon bogaty.

TRABANCI CESARSCY

A wy tu po co w tym namiocie?

6440

Grzebiecie się w cesarskim złocie?

ŁAPCAP

Kto pierwszy szedł, gdzie walka sroga —

słusznie łup syty sobie bierze;

a to jest przecież namiot wroga,

a myśmy także żołnierze.

TRABANCI

6445

Zły się obyczaj stąd wytwarza:

żołnierz i złodziej w jednym rzędzie;

kto pragnie w służbie być cesarza,

niechaj wojakiem prawym będzie.

ŁAPCAP

Tę prawość waszą dobrze znam:

6450

to kontrybucja! Gadaj zdrów; —

wszystko do kupy wielki kłam —

brać! to najmilsze z waszych słów!

do Doworki

Co masz, to dzierż [527]! Już po obławie —

6455

Chodź! Patrzą na nas niełaskawie.

Wychodzą.

TRABANT PIERWSZY

Czemużeś tak bezczynnie stał?

ja bym był draba w mordę prał!

TRABANT DRUGI

Doprawdy nie wiem; z sił opadłem;

wydali mi się złym widziadłem.

TRABANT TRZECI

6460

A mnie się w oczach zamroczyło,

wszystko się jakby mgłą okryło.

TRABANT CZWARTY

Jakby nas dziwny spętał czar —

strach się podstępnie zewsząd skrada;

przez cały dzień obłędny skwar —

6465

ten stoi — tamten nagle pada

— wleczemy się, a walka trwa;

znów nowy atak! Krzyk: do broni!!

Wróg pada! W oczach krwawa mgła,

a w uszach dźwięczy, brzęczy, dzwoni!

6470

Wreszcieśmy doszli tu — jak w śnie —

lecz jakim cudem, któż to wie?!

Wchodzą Cesarz i Dostojnicy. Trabanci oddalają się.

CESARZ

Więc stało się! Zwycięstwo! Wróg nasz rozgromiony,

rozsypał się w popłochu w cztery świata strony.

Skarby, kobierce, bezład poniechanych zbroi,

6475

zdrajca umknął sromotnie, a tron pustką stoi.

Pośród trabantów wiernych i wypróbowanych,

oczekuję łaskawie hołdu mych poddanych.

Zewsząd radosne wieści: władza ma uznana,

powstańcy pokonani we mnie widzą pana!

6480

Chociaż się czarnoksięstwo wdało w naszą sprawę,

zwyciężyliśmy sami i zyskali sławę.

Przecież często przypadek walczącym pomaga:

grad kamienny, deszcz krwawy nieprzyjaciół smaga,

z przepaści czasem rozbrzmi głos straszny i srogi —

6485

dla nas hejnał otuchy, wrogom chorał trwogi.

Pokonany upada; hańba go przeżyje;

zwycięzca z łaską bożą wian tryumfu wije.

Nie potrzeba rozkazów! W tej dziejów niedzieli

Veni creator [528] wzlata z milionów gardzieli.

6490

Chwila to osobliwa; chcę przeto i muszę

— co tak rzadko czyniłem — w własną spojrzeć duszę:

młodość wartości życia poznać się nie sili,

lata dopiero uczą cenić wagę chwili.

Postanawiam dziś przeto, dostojnicy, z wami

6495

dzielić się panowaniem, władzą i włościami.

do pierwszego

Książę kochany! Stałeś na armii mej czele,

w chwili ważnej działałeś rozważnie i śmiele;

bądź hetmanem koronnym! Oby z tego miecza

6500

spłynął wieczysty pokój i dostatnia piecza [529].

HETMAN KORONNY

Gdy wierne wojska, które rokosz uśmierzyły,

wzmocnią grody graniczne i władzy twej siły —

zezwól, abyśmy w zamku rycerskich komnatach

ucztę zacną sprawili przy setnych wiwatach;

6505

wtedy ja, miecz ten dzierżąc, przy twym majestacie

stał będę, wierny strażnik, na twej chwały czacie [530].

CESARZ

do drugiego

Ty, który z męstwem łączysz takt i miarkowanie [531],

bądź wielkim podkomorzym [532]! — Niełatwe zadanie;

przewodzić będziesz dworskim, co to bałamutni [533]

6510

do usług mniej są skorzy, a bardziej do kłótni.

Ty w splendorze godności bądź odtąd przykładem,

jak panu i dworowi służyć grzecznym ładem.

WIELKI PODKOMORZY

Wielkie zamysły pańskie wypełniać — zdrój łaski!

Dobrym pomóc, nie szkodzić złym, godzić niesnaski,

6515

otwartość bez chytrości, niekłamana pogoda —

za wszystko twe spojrzenie — najwyższa nagroda!

Jeślibym mógł o uczcie marzyć nazbyt śmiało —

pragnąłbym podać tobie miednicę wspaniałą

i potrzymać pierścienie — abyś chłodną wodą

6520

rzeźwić mógł ręce; — wzrok twój będzie mi osłodą.

CESARZ

Myśleć nie chcę o uczcie! Zbyt poważna chwila;

lecz niechaj! Radość krzepi, przed czynem posila.

do trzeciego

Ty bądź wielkim stolnikiem [534]! Twoje panowanie:

6525

zarząd dóbr, białozory [535], psiarnie, polowanie.

Mniemam, z spichrzy i spiżarń wyrugujesz braki

i wedle pory roku nagodzisz [536] przysmaki.

WIELKI STOLNIK

Post dla mnie obowiązkiem, póki mego pana

nie nasyci potrawa nadobnie podana;

6530

kucharze i włodarze będą się starali

o zamorskie korzenie i wczesność nowalii.

Znam gust twój, więc skieruję zarządzenia pilne

nie na zmyślne potrawy, lecz proste i silne.

CESARZ

do czwartego

Że to jednak do uczty stała chęć was bierze,

6535

bądź mi wielkim strukczaszym [537], młody bohaterze.

Więc gospodaruj pilnie, niech nasza piwnica

najlepszymi winami godnie się zaleca.

Lecz zważ, że cześnik [538] trzeźwość w estymie [539] mieć musi,

niechże cię więc sposobność niewczesna [540] nie skusi.

WIELKI STRUKCZASZY

6540

Wasza cesarska mości! Nim się człek spostrzeże,

młodość, byle jej ufać, prym [541] przed mężem bierze.

Więc i ja starań znacznych dołożę sowicie,

abyś miał najpiękniejsze, urocze nakrycie;

kredens twój złotem, srebrem, kryształem przystroję,

6545

a ulubiony puchar złożę w ręce twoje:

puchar z szkła weneckiego, mający tę cnotę,

że zdwaja i moc wina, i picia ochotę,

a chroni przed upiciem; — choć ufać nie można —

zbawienniej chroni twoja pomierność [542] ostrożna.

CESARZ

6550

Każde w tej ważnej chwili powiedziane zdanie,

niechajże znajdzie u was pełne zaufanie.

Słowa cesarskie nie dym, nie mgła jego dary;

wiem, że chcecie, i słusznie, potwierdzenia wiary:

dokumentu z pieczęcią. — W zdarzonej godzinie

6555

nadchodzi mąż, co z kunsztu prawniczego słynie.

Wchodzi Prymas-Kanclerz Koronny

CESARZ

Kiedy szczytowy kamień zepnie już sklepienie,

budowa trwać na wieki będzie niewzruszenie.

Czterech kniaziów tu widzisz; w rozmowie łaskawej,

domu i dworu ważne omówiłem sprawy.

6560

Lecz gdy chodzi o rządy i ład w państwie całem —

dzielę je między pięciu was, których wybrałem.

Splendor wam się należy i znamię pańskości,

przeto zwiększę granice waszych posiadłości

dziedzictwem tych, co rokosz przeciw mnie podnieśli.

6565

Wam, wiernym, łaska moja szmat ziemi wykreśli,

równocześnie i prawo będzie wam nadane

rozrostu dóbr przez kupno, zajazd lub zamianę.

Więc dalej postanawiam, byście władzy swojej

zażywali bez przeszkód, jak kniaziom przystoi.

6570

Jako sędziowie wielcy ferujcie wyroki,

bez odwołań niech będzie wyrok wasz wysoki.

Podatki, dziesięciny [543], dzierżawy i myta,

żupy [544], mennice — wasza własność prawowita.

Tak oto wdzięczność zacna, co w sercu mym płonie,

6575

stawia was, bliscy moi, przy cesarskim tronie.

PRYMAS

Dank [545] ci, panie, składamy w należnej powadze.

Wzmacniając nasze siły, wzmacniasz swoją władzę.

CESARZ

Was pięciu wznoszę w godność wielką i robotę.

Panuję jeszcze, żyję i żyć mam ochotę.

6580

Lecz wielkich przodków moich poważna gromada

napomina, o końcu niespodzianym gada.

Przyjdzie mi świat porzucić, w duchów stanąć rzędzie,

tedy wybrać następcę waszym czynem będzie.

Elektowi tron dacie; niech panuje śmiele

6585

i zakończy zamieszki w pokojowym dziele.

KANCLERZ KORONNY

Z uczuciami dumnymi i wraz [546] pokornemi

korzą się tobie wielcy książęta tej ziemi.

Dopóki w piersiach wierna kołace się dusza,

jesteśmy ciałem, którym wola twa porusza.

CESARZ

6590

A więc umowa stoi między nami święta;

dokumentem potwierdźmy te pacta conventa [547].

Zażywajcie dóbr waszych i samodzielności;

jeden warunek kładę: niepodzielność włości.

Jakkolwiek rozszerzycie wasz okręg lenniczy,

6595

najstarszy syn niech całą posiadłość dziedziczy.

KANCLERZ KORONNY

Statut piszę z treści twych słów na pergaminie,

niech na wieki twym szczęściem i naszym zasłynie.

Skryba zdobnie przepisze, a pobok pieczęci

twój podpis prawomocnie dokument uświęci.

CESARZ

6600

Posłuchanie skończone! Co dzień przyniósł w dani,

rozważcie to samotnie, w duchu zasłuchani.

Świeccy dostojnicy wychodzą.

PRYMAS

zostaje, mówi patetycznie

Kanclerz wyszedł, lecz prymas nie pójdzie tą drogą;

zostaje, aby, panie, służyć ci przestrogą!

Ojcowskie serce moje lęk kąsze żałosny!

CESARZ

6605

Jakież troski cię gnębią w chwili tak radosnej?

PokutaPRYMAS

Zmaga mnie boleść gorzka, strach o duszę trwoży —

sojusz z czartem zawiera pomazaniec boży!

Wprawdzie tron odzyskałeś, ale w sposób kręty

i Bogu na pohybel [548], i Stolicy świętej!

6610

wzniesie papież nad państwem karzącą prawicę,

przeklnie cię i rozkaże przełamać gromnicę. —

A ów dzień koronacji? czyż zapomnieć może,

że w pierwszym błysku łaski cesarskiej korony,

cały świat chrześcijański został pohańbiony?

6615

Uderz się w piersi! I daj zadośćuczynienie,

spraw, by wraży szmat ziemi zyskał uświęcenie:

tam, gdzieś zajął obozem całą wzgórzy stronę,

gdzie złe duchy się zbiegły na zgubną obronę,

gdzieś posłuch dał skwapliwy czeredzie kłamliwej —

6620

stwórz kalwaryjskich dróżek odpust świątobliwy;

postaw klasztor, a przy nim fundację posażną:

wzgórz poszytych borami przestrzeń daj poważną,

zielone, bujne łąki, lśniące, rybne stawy,

strumyków sporą ilość, co w szumie siklawy [549]

6625

spadają na dolinę, gdzie srebrzystą wstęgą

zalecają się łanom, pastwiskom i łęgom [550] —

dodajże w szczodrej łasce jeszcze tę dolinę,

a tedy pełen skruchy zmażesz swoją winę.

CESARZ

Zbłądziłem ciężko! Każdej imam [551] się ofiary;

6630

wykreśl one granice wedle własnej miary.

PRYMAS

Niechaj te miejsca, grzechem skażone, rozgorzą

poczętą w skrusze kornej, świętą służbą bożą.

Już widzę wzrokiem ducha zwarte bloki muru

i jutrzenkę grającą na piszczałach chóru.

6635

Kościół rośnie, zakwita złotym kwiatem krzyża,

łaska jego przez nawy wiernym się naniża;

płyną w bramy pielgrzymki w modlitwie skruszonej,

z gór i dolin wołają rozśpiewane dzwony —

ze wszystkich wież wołają tym podniebnym biciem:

6640

grzeszniku! nowym ciebie obdarzymy życiem!

Oby dzień poświęcenia wielki, uroczysty

spromienił się splendorem twej zbożnej asysty.

CESARZ

Niechże nabożne dzieło milionowej rzeszy

mówi o chwale Boga, a mnie niech rozgrzeszy,

6645

Rzekłem! Skrzepiony w duchu i pełen radości.

PRYMAS

Szczęsny ewentus [552] sprawy żąda formalności.

CESARZ

Spisz więc akt erekcyjny [553] z prawami nadania

i jak najrychlej przynieś go do podpisania.

PRYMAS

już się był pożegnał, jednak wraca jeszcze

Dziełu zapewnić rozwój trzeba przez daniny,

6650

przez wieczyste pogłówne [554], czynsze, dziesięciny;

chcąc godziwie utrzymać przyklasztorne wzgórze

i gospodarkę całą — to koszta są duże.

By klasztor stanął szybko na takiej pustoszy —

sięgnij do swej szkatuły i nie żałuj groszy.

6655

Zważ, że z dala sprowadzać trzeba materiały,

drzewo, wapno i łupek — to koszt też niemały.

Podwody [555] dadzą chłopi, gdy się im powtórzy,

że kościół błogosławi temu, kto mu służy.

Wychodzi.

CESARZ

Ciężkie są me przewiny; Grzechy wielką zmorą;

6660

Te szalbiercze praktyki kosztują mnie sporo.

PRYMAS

jeszcze raz powraca, z czcią najgłębszą

Wybacz, panie! — Szalbierza, co z złych kunsztów słynie,

obdarzyłeś pomorzem [556]; klątwa go nie minie!

Słusznie przeto w twej skrusze kościół ma nadzieję,

że i z tych dóbr mu przyznasz cła i przywileje.

CESARZ

opryskliwie

6665

Jeszcze morze przez piaski lądów tych przecieka.

PRYMAS

Kto cierpliwość i prawo ma — ten się doczeka.

Wierzę, że przywilejów zaszczyt nam przypadnie!

Wychodzi.

CESARZ

sam

W ten sposób całe państwo mógłbym rozdać snadnie.

AKT PIĄTY

POMORZE

Wędrowiec, Filemon, Baucyda[557].

WĘDROWIEC

O, lipy stare, mroczne,

6670

witam was po raz drugi —

pod wami dziś odpocznę

po wędrówce długiej.

Tak — ta sama zagroda,

która mnie przytuliła,

6675

gdy mórz wzburzona woda

na brzeg mnie wyrzuciła.

Co też z gospodarzami?

żyje pobożna para?

już wtedy przed latami

6680

przygarbiona, stara —

Zacni ludzie! w tęsknocie

do was idę; witajcie!

szczęśliwego w swej cnocie

zmierzchu zażywajcie.

BAUCYDA

staruszka zgrzybiała

6685

Cicho, przechodniu sercu miły,

cicho! — śpi zacny mój małżonek;

sen długi krzepi starca siły

na pracowity, krótki dzionek.

WĘDROWIEC

Tyżeś to, matko, sercu miła?

6690

korzę się tobie w dzięce zbożnej.

Tyś mnie do życia przywróciła,

ty i małżonek twój pobożny.

Wasze to serca cud sprawiły.

ożyłem w waszych serc obronie.

Wchodzi Filemon.

6695

Tyżeś Filemon sercu miły,

coś morskie przemógł [558] dla mnie tonie?

Waszego ognia płomień pilny,

waszego dzwonka srebrne bicie,

z toni wyrwały mnie mogilnej

6700

i wam zawdzięczam życie.

Nad bezgraniczne idę morze,

piach ucałować, złożyć modły;

o, niezbadane drogi boże,

które mnie w cichy dom wasz wwiodły.

Zmierza ku brzegowi.

FILEMON

do Baucydy

6705

W ogródku naszym pod lipami

posiłek przyładź [559] jak należy;

on się zatrwoży widziadłami

i oczom nie uwierzy.

do Wędrowca, przy nim stanąwszy

Pomnisz tu morską toń wzburzoną?

6710

— fala za falą się przelewa —

a oto ogród założono,

grzędy i kwiaty, krzewy, drzewa.

Starcem już byłem, słabe ciało

mogłożby sprostać pracy takiej? —

6715

w miarę jak sił mych ubywało,

morze zmieniało szlaki.

Przyszli mędrkowie, śmiała czeladź [560] —

kopali rowy, tamy, jazy [561] —

zdołali morze z piachów przelać,

6720

posłuszne na ich rozkazy.

Dziś lasy tu zieleniejące —

łąki, ogrody, wsie, spowiły —

Lecz już zachodzi, synu, słońce,

chodź na posiłek, gościu miły.

6725

Tam w zorzy żagle się czerwienią,

— dołem spływają nocne mroki —

jak ptaki umykają cieniom,

do gniazd mkną — tam, gdzie port głęboki.

I tak cofnięty, zagubiony,

6730

modry pas morza w mgle się mieni —

jak okiem sięgnąć w obie strony

krąg zaludnionej przestrzeni.

Podeszli do stołu pod lipami, zasiedli we troje do wieczerzy.

BAUCYDA

Dlaczego milczysz, gościu miły?

nietknięte mleko i razowiec.

FILEMON

6735

Te zmiany tak go zadziwiły!

Ty lubisz mówić, opowiedz —

BAUCYDA

Dziwy się, wielkie dziwy, działy;

do dziś mnie straszą lęki —

bo to i ten wypadek cały

6740

z szatańskiej był poręki [562].

FILEMON

Że brzeg darował i mieliznę

cesarza winić niepodobna [563];

herold ogłosił darowiznę

wszem wszystkim, każdemu z osobna.

6745

Tu niedaleko mej zagrody

pierwsze na tamy bito pale;

namioty, domki! — wnet ogrody

i pałac z piachów wzrósł wspaniale.

BAUCYDA

W dzień się tłum łudzi krząta z wrzawą,

6750

niewiele pociech z ich mordęgi —

aż w nocy ognie błysły krwawo,

nazajutrz wał się piętrzy tęgi.

Ofiary — straszne, któż policzy?!

nocami krzyki, wycia szału!

6755

morzem w dal płynie błysk zwodniczy!

rano już wody lśnią kanału.

DomBezbożnik! Boga nie ma w duszy!

pożąda naszej ojcowizny;

potęgą władzy swej się puszy

6760

i chce nas zaprząc do pańszczyzny.

FILEMON

Przecież zalecał nam zamianę

na folwark zacny i — obszerny —

BAUCYDA

Te wodne lądy zakłamane!

Trwajmy na straży domu wiernej!

ModlitwaFILEMON

6765

Ostatni promień słońca kona,

więc na modlitwy iść nam trzeba,

oddzwonić ave, wznieść ramiona,

z ufnością skarbić łaski nieba.

PAŁAC

Faust, Mefistofeles, Trzej Harnasie, Strażnik Linceusz. Rozległy wirydarz, wielki, równy kanał.

STRAŻNIK LINCEUSZ

przez tubę

Słońce zapada; karawele [564]

6770

chyżo sterują do wybrzeża —

łódź spora płynie na ich czele,

przez kanał ku nam zmierza.

Chorągiewkami wiatr kolebie,

Rośnie w przystani masztów las;

6775

pieśń marynarzy wielbi ciebie —

twojego szczęścia nadszedł czas.

Dzwonek podzivania od wybrzeża.

FAUST

starzec stuletni przechadza się w zamyśleniu, wzdrygnął się

ZazdrośćZnów to dzwonienie! Jak zdradliwa strzała

rani mnie dzwonu głos. Przede mną chwała

pańskości mojej, a za mną zgryźliwie

6780

szydzi włość [565] mała ze mnie urągliwie

i zda się mówić: „nie wszystko jest twoje!”;

tak samo brzęczą zazdrośników roje;

ta nędzna chata w lipach, kapliczkach spróchniała —

nie moje! — a ilekroć myśl ku nim wzleciała,

6785

obcym cieniem zmrożona uciekła przed nimi;

Precz z oczu! Ziemia płonie pod stopami mymi!

STRAŻNIK

z wieży; jak poprzednio

Łódź się na dalach kładzie,

i wieczornym wiatrem płynie!

piętrzą się na pokładzie

6790

tłumoki, wory, skrzynie.

Zbliża się wspaniała łódź przepełniona barwnym, egzotycznym ładunkiem.

Mefistofeles z trzema Harnasiami.

CHÓR

Już lądujemy

o znaczonej godzinie,

witajże nam, witaj

miły gospodynie.

Wysiadają, ładunek znoszą na ląd.

MEFISTOFELES

6795

Dobrześmy się dziś spisali!

Jazda z okrętami dwoma —

mniemam pan nas dziś pochwali —

bo wracamy z dwudziestoma.

Wielki czyn i czyn mozolny —

6800

spójrzcie na tych pak spiętrzenie!

Morze wolne i duch wolny —

nie ma czasu na myślenie!

Decydować trza znienacka

— byle okręt złowić, zoczyć —

6805

gdy już trzymasz — mina chwacka!

czwarty łatwo już przytroczyć;

gładziej jeszcze z piątą nawą;

kto ma siłę, ten ma prawo;

„co” rzecz pierwsza, „jak” ostatnia;

6810

chyba wiem, co marynarstwo:

nierozdzielna trójca bratnia

to: wojna, handel i korsarstwo.

HARNASIE

razem

Ani dziękuje, ani nie wita,

jakby to było sprawą zwyczajną!

6815

ani nie wita, ani dziękuje,

jak gdybyśmy mu przywieźli łajno.

Mina zgryźliwa: królewskie dary

widać go mierżą; to nie do wiary!

MEFISTOFELES

Żadnych już nagród wam nie sposobię,

6820

każdy część swoją wszak zabrał sobie.

HARNASIE

Chciałbyś nas byle głupstwem zbyć —

we wszystkim równość musi być.

MEFISTOFELES

Najpierw, rzecz ważna,

byście w sali

6825

te skarby w rząd

poustawiali,

gdy się w ten przepych

dobrze wpatrzy,

traktować zacznie

6830

nas inaczej;

kutwą [566] się mniemam

nie okaże —

hulanki! wiwat!

cni żeglarze!

6835

A krasne ptaszki jutro tu przybędą,

sam się już zajmę jadłem ich i grzędą.

Wynoszą ładunek.

MEFISTOFELES

do Fausta

Ponurym spoglądasz okiem,

czoło twe sępią złe myśli —

miast szczęściem odetchnąć głębokiem,

6840

że morze w oddali się kryśli,

żeś wyrwał otchłani ląd,

że tutaj pałac twój stoi,

że morze flotami się roi,

że światem kierujesz stąd —

6845

stąd, gdzie niedawno rów mały

i niepozorny się wił —

dziś kanał wielki, wspaniały

wielbi potęgę twych sił!

Myśl, co pod czaszką twą gorze,

6850

zdobyła ziemię i morze!

Tu, Fauście —

FAUST

— Przeklęte tu!

nim właśnie jestem znękany —

i w piersiach moich brak tchu!

6855

Tobie, coś wielce jest szczwany,

powiem, że serce mi pęka,

że żyć nie mogę tak dalej,

że mnie zeżera ta męka!

Mówię, a wstyd mnie pali!

6860

Ci starzy ustąpić muszą

i lipy muszą być moje —

te drzewa radość mą głuszą —

i gniewu wpierw nie ukoję,

dopóki nie wstąpię na wzgórze,

6865

co jedno jedyne nie moje —

tam wzrok wszechwładny zanurzę,

gdzie morze nieba już sięga

i poznam, czy moja potęga

stanęła na ducha szczycie,

6870

czy wypełniłem me życie,

czy jeszcze wyrwę z nicości

nowe czyny dla ludzkości.

Tak tu żyję w ogniu męki,

nędzarz z bogacza nazwiskiem —

6875

zapach lip i dzwonów dźwięki

wiecznym są urągowiskiem,

wieczną mową grobu, pleśni,

pogrzebowych, głuchych pieśni.

Pozbyć się za wszelką cenę

6880

tej zmory, co wolę pęta!

Kiedyż i jak ją wyżenę [567]?

kiedyż dzwonów pieśń przeklęta

sczeźnie! — znowu grają dzwony!

zginę w tym graniu — szalony!

Religia, Kondycja ludzkaMEFISTOFELES

6885

Naturalnie! — Te udręki

muszą twoje życie zbrudzić —

trudno przeczyć — dzwonów dźwięki

na śmierć potrafią zanudzić.

Bim-bam — buczą jak najęte;

6890

najpogodniejszy dzień zachmurzą —

pierwszej kąpiółce twej, przeklęte,

i pogrzebowi twemu wtórzą.

Tak śnicie marny życia kłam

pomiędzy — bim — pomiędzy — bam. —

FAUST

6895

Ciągła utarczka z opornością

korzyści stawia tamę dużej,

i z wielką stwierdzam dziś przykrością,

że sprawiedliwość mnie już nuży.

MEFISTOFELES

Jest przecież jedna stanu racja!

6900

jaka? — a no: kolonizacja!

FAUST

A więc wywłaszczcie ich! Tak się zakończy spór —

od dawna na nich czeka dobrze ci znany dwór.

MEFISTOFELES

Raz-dwa ich przeniesiemy, zanim się spostrzegą,

aż-ci już będą w progach przybytku nowego;

6905

najpierw ich lęk ogarnie, może rozpacz głucha,

lecz żal gwałtu przeminie, a wieś udobrucha.

Gwiżdże przeraźliwie. Wchodzą Harnasie.

MEFISTOFELES

Chodźcie! Spełnimy rozkaz pana!

a jutro uczta niesłychana.

HARNASIE

Cierpki był, aż nas przeszło mrowie;

6910

uczta się patrzy, co się zowie.

Wychodzą.

MEFISTOFELES

do widzów

Znowuż ta sama, znana już robota:

Achab pożąda winnicy Nabota [568].

PÓŹNA NOC

Faust, Strażnik Linceusz, Mefistofeles, Harnasie.

STRAŻNIK LINCEUSZ

na warcie, śpiewa

Hej! oczy widzące, wy oczy sokołe,

strażnicze, bezsenne powieki!

6915

Na wieży, na czatach w dal patrzę — a w dole

I w górze kraj wielki, daleki.

I księżyc, i gwiazdy, i lasy, i łany,

rzek wstęgi, srebrzystość ich fali —

urodę wieczystą wzrok chłonie pijany —

6920

sam siebie pokochał w tej dali.

Niejedno widziały szczęśliwe źrenice,

choć różnie w tym życiu bywało:

świat piękny i piękne strażnika stanice —

pieśń jego jest życia pochwałą!

Tu kończy się śpiew strażnika, chwila ciszy.

6925

Cóż za straszliwa zjawa z mroków się wyłania

i rozrość się radości wysokiej zabrania?!

Z najgęstszej nocy, skrytej pośród lip konarów,

rośnie łuna! Snop iskier! Płomienie pożarów!

To chata przygarbiona, mchem porosła płonie!

6930

Któż pobieży z pomocą ku szybkiej obronie?

Zacni starzy! Tak dbali i strzegli ogniska,

aż tu z nagła nieszczęście czyha na nich z bliska.

Krwawa pożoga! Dobytek się pali!

Oby się oni chociaż z ognia zratowali!

6935

Straszne piekło szaleje! Zajęły się drzewa —

płoną suche gałęzie — gęsta skier ulewa!

Wielkim słupem wyrasta rozchwiane ziskrzenie!

Błysk! — To lipa zetlona runęła w płomienie!

Czemuż ja tak dokładnie wszystko widzieć zdolę —

6940

po raz pierwszy przeklinam źrenice sokole.

Na kaplicę zżagwione gałęzie spadają —

dach, ściany jak pochodnia w jasnym ogniu stają!

Płomienie liżą korę — chytre — posuwiste —

od stóp po czuby gorzą lipy płomieniste.

6945

— Dom, kaplica już gasną w kurzawie ogniowej!

Lipy pod niebo rosną! Zgon lip purpurowy!

Długa przerwa, śpiew.

Radowały się me oczy,

czymże radość, czymże trwanie;

zguba poprzez mroki kroczy

6950

nad wyognione otchłanie.

FAUST

wchodzi na taras, w stronę pomorzą patrzący

Na blankach [569] pieśń żałosna jęczy;

dźwięk pusty, głuchy, nierychliwy;

żali się strażnik. — I mnie dręczy

mój rozkaz niecierpliwy.

6955

Niechajże lipy pożar zżerze,

niech padną w płomieni czerwoność —

na miejscu ich postawię wieżę,

by patrzeć w nieskończoność!

Staruszkom zapewniłem mienie,

6960

dom piękny i wygodny;

winni być wdzięczni nieskończenie

i w ciszy sobie żyć pogodnej.

MEFISTOFELES I HARNASIE

z dołu

Biegniemy — aż nam tchu brak! — Panie,

podziało się niespodziewanie!

6965

Pukamy raz, pukamy drugi —

nikt nie otwiera przez czas długi;

trzęsiemy drzwiami — znów pukamy —

szast-prast wypadły zgnite bramy.

PrzekleństwoMy w krzyk i groźby! — czeladź głucha

6970

ani to patrzy, ani słucha.

Tak chwilę trwamy w wielkiej ciszy!

— Kto nie chce słyszeć, ten nie słyszy.

Więc złość nas bierze! Do obucha!

Słabiutcy wyzionęli ducha

6975

ze strachu; nie kwilili wiele —

ledwo się duch tam trzymał w ciele.

Jakiś się obcy nam nawinął,

brał się do bitki — także zginął.

Nieszczęście chce, że węgle z pieca

6980

w tym rozgardiaszu rozsypano;

wraz się w siennikach pożar wznieca

i z siłą wręcz niespodziewaną,

zagarnął chatę wraz z lipami:

nagrobny stos z trzema trupami.

SługaFAUST

6985

Źli słudzy, głusi, wyrodni!

Zamiany chciałem, nie zbrodni;

przeklinam wasze szaleństwo —

czynom i wam — przekleństwo!

CHÓR

Stara piosnka, dobrze znana:

6990

słuchaj, sługo, swego pana!

Jemu zgarniasz, dlań się czubisz:

mienie tracisz, siebie gubisz!

Wychodzą.

FAUST

na tarasie

Gwiazdy błyskają przez dymu rozchwieje;

pożar dogasa, ogień mży i tleje;

6995

wiatr chłodny powiał — dreszczem mnie przejmuje —

swąd spalenizny od zgliszczy się snuje.

Rozkaz pochopny, pochopne spełnienie! —

W mrokach się włóczą przyczajone cienie…

PÓŁNOC

Faust, Cztery wiedźmy: Brak, Wina, Troska, Nędza. Zjawiają się cztery zjawy niewieście.

PIERWSZA

Ja jestem Brak.

DRUGA

7000

Ja jestem Wina.

TRZECIA

Ja jestem Troska.

CZWARTA

Ja jestem Nędza.

RAZEM

Podwoje zamknięte, niegościnny próg;

tu bogacz zamieszkał, nie ma dla nas dróg.

BRAK

7005

Przewiałabym cieniem —

WINA

— Tu byłabym niczem.

NĘDZA

A na mnie by spojrzał z wzgardliwym obliczem.

TROSKA

Wam, siostry, nie wolno — ja sama tam wpłynę,

bo troska się wśliźnie przez każdą szczelinę.

Troska znika.

BRAK

7010

W pomroki się, siostry, oddalcie stąd czarne.

WINA

Ja z tobą; do ciebie się, siostro, przygarnę.

NĘDZA

A z wami w zespole popłynie w ślad nędza.

RAZEM

Przygasły już gwiazdy, wiatr chmury napędza;

z oddali, z oddali, z bezkształtnej pomroczy

7015

cień czwarty się zbliża — — śmierć kroczy!

FAUST

w pałacu

Trzy odeszły, a cztery postacie widziałem;

mówiły z sobą; treści słów nie zrozumiałem;

jedno z nich brzmiało: „nędza” — a wraz drugie słowo

„śmierć” zawołało ponuro, grobowo;

7020

załopotała echem noc upiorna, głucha.

Więc jeszcze nie wywiodłem ku wolności ducha?!

Gdybym potrafił mosty poza sobą spalić,

wyzbyć się czarnoksięstwa, zaklęcia oddalić,

i przed naturą stanąć w mocy niezawodnej —

7025

ten trud byłby zwycięski i człowieka godny.

Byłem człowiekiem, zanim ducha w mroki wpiąłem,

nim bluźnierstwem świat cały i siebie przekląłem.

A teraz na powietrzu tyle siły wrogiej,

że nikt nie wie, jak umknąć i jak jej zejść z drogi.

7030

Dzień się mądrze uśmiecha i radośnie świeci,

noc nas łowi w majaków przeraźliwe sieci;

z łąk kwiecistych wracamy, z słonecznego rana,

nagle wrona zakracze; co kracze? — „przegrana”.

Tysiące zabobonów myśl naszą oblega:

7035

„na psa urok”, „zły omen”, „uważaj” — przestrzega.

Tak spłoszeni, strwożeni — jesteśmy wciąż sami.

Drzwi skrzypią, nikt nie wchodzi skrzypiącymi drzwiami.

strwożony

Kto tu?

TROSKA

7040

Ja!

FAUST

Ktoś ty?

TROSKA

Jestem; tutaj stoję.

FAUST

Precz stąd!

TROSKA

Zostanę; tutaj miejsce moje.

FAUST

zrazu gniewny, łagodnieje, do siebie

7045

Nie chcę zaklęć! Czarami się dziś nie ukoję.

TROSKA

Choć mnie nie słyszy, nikt, bezdźwięcznej,

powiada o mnie głos wewnętrzny;

postać się moja wciąż przeradza:

złowieszcza moja władza.

7050

Idę przez miasta, wody, niwy,

wierny towarzysz, przeraźliwy;

każdy mnie znajdzie, nikt nie szuka,

— schlebia — przeklina — ofuka —

Czyż nigdy, Fauście, nie zaznałeś troski?

FAUST

7055

Przez świat przebiegłem jak wichr samowładnie;

rozkosz, użycie w przelocie chwytałem —

co niedomiarem, niechajże przepadnie;

co umykało, tego nie szukałem!

Żądzą li [570] żyłem i tylko spełnieniem

7060

i znowu żądzą! — Tak mocy pragnieniem

porwałem życie na wielkość i władzę;

dzisiaj idę w mądrości, dziś idę w rozwadze.

Już dostatecznie krąg ziemi poznałem,

w zaświaty mierzyć — próżnym ducha szałem!

7065

Głupiec, kto szuka tęsknymi oczami

sobie podobnych ponad obłokami!

Niech stoi twardo, niech patrzy pojętnie;

Dzielnemu ziemia odpowiada chętnie.

Po cóż te wzloty ku wieczności szczytne?!

7070

Poznanie jego winno być uchwytne.

Niech tak pomiernie dni przeżywa swoje;

ani go strachy zmogą, ani niepokoje;

w dążeniu naprzód znajdzie szczyt i skłony —

on — nigdy niczym nie zaspokojony!

TROSKA

7075

Kogo los w moje sidła wżenie [571],

utonie w mroków powodzi

i w wieczne pójdzie zatracenie,

gdzie dzień nie wschodzi, nie zachodzi.

Na zewnątrz zmysłów tęgie siły,

7080

a wewnątrz mrok wszechwładny —

choćby w krąg skarby się piętrzyły,

nie zdoła ich posiąść, bezradny.

W szczęściu, nieszczęściu mrze z udręki,

i w spichrzu z głodu ginie;

7085

życia radości, życia męki

jutrzejszej zdaje godzinie.

Tak teraźniejszość przyszłością spowija,

aż życie w pustce strwonione — przemija.

FAUST

Zaprzestań! Nie dojdziesz do ładu ze mną!

7090

Próżno tą gadaniną wołasz.

Wyjdź stąd! Litanią swoją ciemną

i najmędrszego otumanić zdołasz.

TROSKA

w dalszym ciągu

Iść? Wracać? — A znikąd obrony —

co czynić? — W myśli trwa bezładnej;

7095

na środku drogi, jak zwiedziony,

półkroki stawia, nieporadny.

Wszystko się wkoło gnie i troi,

na bezpowrotne wszedł rozstaje;

siebie i bliźnich niepokoi,

7100

aż w tej rozterce tchu nie staje.

Ani umiera, ani żyje,

ani to rozpacz, ni poddanie —

aż ci bezwola go spowije

i pchnie w bolesne poniechanie.

7105

Strach i ucieczka, pęd wolności,

półsen i jawa w ciągłej biedzie —

tak trwa na miejscu, w niepewności,

która go prosto w piekło wiedzie.

FAUST

To wy, nieszczęsne strachy, w zło wiedziecie ludzi,

7110

wasz omam po tysiąckroć rodzaj ludzki trudzi.

Dni obojętnych zamieniacie trwanie

w męki, okowy twarde, wstrętne zamieszanie.

Trudno się schronić, wiem, przed demonami,

nierozerwalne więzy wiążą nas z duchami;

7115

ale twoje podstępy mnie, trosko, nie wadzą,

nie uznaję cię! Pomiatam twą władzą!

TROSKA

A więc ją poznaj, Fauście! — Oto

z złorzeczeniami opuszczam cię!

Wzrok ludzki zawsze jest ślepotą,

7120

więc że i ty żyj wreszcie w ćmie [572]!

Tchnęła na niego, znika.

FAUST

oślepły

Noc, zda się, coraz gęstszym mrokiem zionie,

a w wnętrzu moim żywe światło płonie;

co zamierzyłem, dokonam w tej chwili,

rozkazem władnym wielki czyn się zsili.

7125

Wstawajcie słudzy! Chłop w chłopa, a zgrają!

Niech się szczęśliwie plany dokonają.

Chwyćcie narzędzia, rydle i łopaty!

Strzec mi porządku! Za pilność w tym czynie

rychła nagroda was, dzielni, nie minie;

7130

by wielkich dzieł dokonać, czegóż trzeba więcej? —

wystarczy jeden duch wśród rąk tysięcy.

DZIEDZINIEC PAŁACOWY

Faust, Mefistofeles, Lemury[573], Pochodnie.

MEFISTOFELES

jako kierownik robotom przewodzi

Do mnie! Do mnie! Z ciemności,

lemury, cudaczne stwory,

ze ścięgien, żył i kości

7135

podzierzgane potwory.

LEMURY

chórem

Stajemy na zawołanie,

w chętce wielce skorej,

ponoć każdy z nas dostanie

spłacheć [574] ziemi spory.

7140

Leży miernicze narzędzie,

są ostrzone pale;

ale co to z tego będzie

nie pomnimy wcale.

MEFISTOFELES

To waszej już powierzam radzie;

7145

kunsztów przemyślnych nie trza zgoła!

Najdłuższy niech się wpodłuż kładzie,

a wy dół kopcie dookoła.

Jak dawne każą obowiązki,

niech rydle jamę dłubią, łupią!

7150

Z pałacu w ten domeczek wąski —

tak się to wszystko kończy głupio…

LEMURY

z krotochwilną [575] gestykulacją, kopią

Za młodu żyło się, kochało [576],

wesołość, śpiewki, pełny dzban;

samo się życie do mnie śmiało,

7155

drygały nogi — dalej w tan!

Aż starość — nie ma już sposobu —

„no tańczże bratku! ” — ze mnie drwi;

potknąłem się na grobu progu,

po cóż otwarte stały drzwi?!

FAUST

wychodzi z pałacu, śłepiec: o drzwi się trzyma

7160

Jakaż rozkosz! Łopata o kilof podzwania;

dla mnie wre wielka praca; ziemia się wyłania,

pogodzona ze sobą — wypiętrza się wałem —

za nią cofnięte morze gniewnym grzmi chorałem.

MEFISTOFELES

nie dochodzą słowa jego do Fausta

To wszystko dla nas, panie bracie,

7165

ziemia, przystanie, rowy, tamy;

piekielny wodnik trwa na czacie [577] —

na oścież rozwiera [578] bramy.

Zguba zewsząd czyha na człowieka,

żywioł wszelki z nami się sprzymierza;

7170

wszystko pleśnią i mchem się obleka —

wszystko do zniszczenia zmierza!

FAUST

Zarządco!

MEFISTOFELES

Jestem!

FAUST

Baczyć pilnie!

7175

Zwerbować robotników dużo,

pracować trwale i wysilnie,

podniecać, gdy się nazbyt znużą:

groźbą i prośbą, karą, płacą;

niech jednej chwili mi nie tracą!

7180

Codziennie raport waść mi złoży,

jak się rów wyznaczony tworzy.

MEFISTOFELES

półgębkiem

O ile sądzić mogę z prób,

nie o rów idzie, lecz o grób.

PracaFAUST

Bagna wielkie, rozlane u gór leśnej ściany,

7185

zatruwają wyziewem kraj morzu wyrwany;

błotnista, zgniła ziemia z trudem osuszona —

oto zdobycz ostatnia! Oto dzieł korona!

Otworzą się przestrzenie dla milionów ludzi,

niepewność ich tym bardziej do czynów pobudzi;

7190

— zielone, żyzne łany; osiedla i trzody

obejmą w posiadanie okraj ziemi młodej;

pod gór ochroną, u stóp zielonego zbocza

wyrośnie młoda ludzkość dziarska i robocza.

Pośród — tam raj prawdziwy! Od gór po wybrzeża,

7195

O które groźne morze na próżno uderza;

jeśli na brzeg do szturmu ruszą huczne tonie,

wszyscy zrzeszą się zgodnie ku wspólnej obronie.

Do takich czynów wola ma się zrywa!

Oto ostatni, wielki kres mądrości:

7200

jeno ten godzien życia i wolności,

kto je codziennie zdobywa!

Tu wiek swój młody, męski i sędziwy

przeżyją w walce i harcie mozolnym.

Pragnę zobaczyć trud rzeszy ruchliwej!

7205

Na wolnej ziemi mieszkać z ludem wolnym!

Wtedy mógłbym rzec: trwaj chwilo,

o chwilo, jesteś piękną!

Czyny dni moich czas przesilą,

u wrót wieczności klękną.

7210

W przeczuciu szczęścia, w radosnym zachwycie,

stanęłem oto już na życia szczycie!

Zachwiał się, pada na ręce Lemurów, składają go na ziemi.

MEFISTOFELES

Niesyty szczęścia, rozkoszy niesyty,

w ciągłej zmienności wplątany kolisko,

ostatni moment pusty, pospolity,

7215

pragnął zatrzymać w rękach — biedaczysko!

Było, wadził się ze mną, coraz oporniejszy,

już leży u stóp moich! — czas nadeń silniejszy.

Zegar przystanął —

CHÓR

— ciszą północną przewiało.

7220

Wskazówka spada —

MEFISTOFELES

— spada! Już się dokonało.

CHÓR

Minęło.

PrzemijanieMEFISTOFELES

Co „minęło”? — Myśl głupia, prostacza;

wszak mijanie a nicość — to samo oznacza!

7225

Na cóż tworzenie wieczne, na cóż uganianie,

jeśli stworzone pada w nicości otchłanie?!

„Przeminęło!” — doprawdy powiedzieć trza śmiało:

co minęło — właściwie nigdy nie istniało,

jeno tą złudą bytu kręciło się w kole!

7230

Już ja wieczystą pustkę w zamian tego wolę.

ZŁOŻENIE DO GROBU

Mefistofeles, Lemury, Roty niebieskie, Chór aniołów.

LEMUR

solo

Coś ten dom niedbale zbudowany,

leniwa snadź łopata.

GróbLEMURY

chórem

Tobie, gościu, w szatce konopianej

wystarczy taka chata.

LEMUR

solo

7235

Coś to tę komnatkę — marne sługi!

przyładzić [579] nie umieli.

LEMURY

chórem

Robiłeś, braciszku, ciągłe długi —

masz wielu wierzycieli.

MEFISTOFELES

Leży ciało; gdy dusza umknąć się ośmieli,

7240

pokażę jej cyrograf prędko — krwią pisany.

Niestety, tyle dzisiaj poznano forteli,

by diabłu duszę wyrwać! Świat jest strasznie szczwany!

Na stary sposób ani rusz — nie wolno!

Na nowy też nie dojdę do dobrych wyników;

7245

Dawniej sam byłbym pracę wykonał mozolną,

lecz dzisiaj uciec muszę się do pomocników.

We wszystkim źle się wiedzie nam bezsprzecznie,

na nic prawa; obyczaj stary jest wspomnieniem,

więc też budować na nim nie można bezpiecznie.

7250

Dawniej wylatywała z ostatnim westchnieniem

dusza — więc czatowałem — chytrze przyczajony —

łaps! — i już ją jak myszkę pochwyciłem w szpony.

Dziś inaczej! Broni się i w ponurym mroku

ohydnego mieszkania trwa, w kiepskim zewłoku,

7255

aż rozkładem zwaśnione żywioły się skłócą

i duszę wreszcie na łeb, na szyję wyrzucą.

Tak mijają godziny i dni pośród biedy,

wciąż mnie dręczy pytanie: jak? i gdzie? i kiedy?

stara śmierć siły stradała rychliwe,

7260

bo nawet czyli[580]? jest już dziś bardzo wątpliwe.

Ileż bo razy trupem wzrok mój się napawał;

gdzież tam! To złuda! Trup zadrżał i wstawał!

wykonuje fantastyczne, nietoperze gesty zaklinania

Do mnie! A prędko! Bierzcie za pas nogi:

do mnie kręcone, do mnie proste rogi!

7265

Diabły wytrawne, piekła weterani,

piekielną paszczę przywleczcie z otchłani!

A ma dość paszczęk piekielny władyka,

którymi stany i godności łyka;

lecz, mniemam, trza na przyszłość postępować śmiele,

7270

na cóż te segregacje, puste ceregiele!

Po lewej stronie rozdziawia się potworna piekielna paszcza.

Ostre kły sieką; z gardła wrzącej głębi,

płomień wybucha żagwią rozwścieczoną,

ukrop wrze krwawy, para w krąg się kłębi,

bramy piekielne wiecznym ogniem płoną.

7275

Płomienny przypływ lawą skrzącą wzbiera,

przeklęci płyną z nadzieją w pożodze,

lecz straszna szczęka miażdży ich i ściera —

grzeszni od nowa cofają się w trwodze.

Po zakamarkach nowości bez lików,

7280

straszne tortury w tej piekielnej kaźni!

Dobrze czynicie! siejcie strach w grzeszników,

co piekło zowią kłamstwem wyobraźni.

do diabłów tłuściochów z krótkimi, prostymi rogami

Baczność, brzuchacze! pomiocie łakomy!

nażarty siarką bańdzioch [581] wasz się świeci;

7285

Diabeł, Duszakark wyprężajcie wilczy, nieruchomy,

czy się tu z nagła ogienek nie wznieci —:

a to duszyczka właśnie, psyche uskrzydlona!

wyrwijcie skrzydła, niech robakiem będzie!

Tedy mą cechą diablą naznaczona,

7290

pojedzie w piekło w płomienistym pędzie.

Baczcie na odwłok, draby, z uwagą łakomą;

czy tam przebywa, akuratnie nie wiadomo.

Lecz pono w pępku, mówią, rada miewa łoże,

uwaga! bo wam tędy łacno umknąć może.

do diabłów chudeuszów z długimi, krętymi nogami

7295

A wy, skrzydlate biesy, olbrzymi narodzie,

zapełnijcie powietrze, czekajcie w odwodzie!

Ostrzcie pazury kocie, czuwajcie na czacie,

gdy tylko zatrzepoce — cap! — i już ją macie.

Na pewno ją już mierzi mieszkanie ponure,

7300

a zresztą geniusz zawsze pragnie wzlecieć w górę.

Gloria niebiańska rozświetla się od strony prawej.

ROTY [582] NIEBIESKIE

Spłyńcie aniołowie,

niebańscy posłowie,

duchy bożej rodziny —

ukojenie nieście,

7305

popioły wskrzeście,

odpuśćcie winy —

wszystkim w przelocie

siejcie łask krocie

wielkiej nowiny!

MEFISTOFELES

7310

Nagłego światła obmierzłe wytryski!

Chór rzępolący ohydnie fałszuje;

to te chłopięco-dziewczyńskie popiski,

w których dewotów zgraja się lubuje.

Wy wiecie o tym, że w przeklętej chwili

7315

sprzysięgliśmy się na zgubę ludzkości;

wszelkie paskudztwo, jakieśmy odkryli,

to właśnie pokarm waszej pobożności.

Idą świętoszki, litaniami dzwonią!

Niejedną duszę capli nam sprzed nosa;

7320

dziś nas zwalczają naszą własną bronią;

zakapturzonych diabłów pełne są niebiosa.

Przegrać — wstyd wielki! Na wszelkie sposoby

baczcie, pilnujcie na czacie grobowej.

CHÓR ANIOŁÓW

sieją róże

Balsamy wonne,

7325

róże obronne,

życiem darzące,

rozkwitające —

ziemię umajcie!

Skrzydłami liści,

7330

czarem okiści [583]

w lot rozkwitajcie!

Wiosna wychynie z waszej zieleni,

pokój zmarłemu z waszej czerwieni.

MEFISTOFELES

do szatanów

Ejże! Strach podły diabli honor plami!

7335

Stójcie! Niech sypią! — Stać mężnym szeregiem!

Anioły myślą, że tymi kwiatami

ognistych diabłów zasypią jak śniegiem;

w oddechu waszym skurczy się, stopnieje

zamieć kwiatowa — jeno dąć jak z miecha!

7340

Już deszcz różany w gorącu bieleje!

Dość! Dość! Za mocno! — Marna z was pociecha!

Zawrzyjcie pyski! Za silne te żary!

Że też w niczym rachować nie umiecie miary!

Róże się rozżagwiły, w zmożonej czerwieni

7345

krążą wkoło zawieją trujących płomieni.

Wytrwać! Dzierżcie się ostro! Kupą czyńcie wstręty! —

Cóż — siły gasną! — Tchórzą przerażeni! —

Na próżno! — Płoszy diabłów ten ogień przeklęty.

CHÓR ANIOŁÓW

Błogosławione kwiecie!

7350

Płomienie radosne!

Miłość siejecie,

rozśmianą wiosnę —

w serca tęskniące.

Słowa prawdziwe

7355

w modrościach jaśniejące!

Zastępy wieczyście szczęśliwe

wzlatują w słońce.

MEFISTOFELES

Wstyd! Wstyd! Przekleństwo, głupia zgrajo!

Na łbach rogatych diabły stają,

7360

kozły machają — zestrachane! —

i rzycią [584] mierzą w otchłań piekła!

Oby was smoła na wiór spiekła!

Ja przedsię tu zostanę!

walczy ze spadającymi różami

7365

Precz błędniki ode mnie! — Choć bystro płoniecie —

cóż? — chwytam was, jak nawóz w ręku próchniejecie!

Precz! Przepadnij! Umykaj paskudny ogarku!

Dotknął mnie — jakby siarkę poczułem na karku.

CHÓR ANIOŁÓW

Co nie wasze — niechajcie —

7370

na nic tu jasna władza,

z odwagą odrzucajcie,

co sercom waszym przeszkadza.

Lecz na głos możny, siły walne [585] gromadźcie,

miłość i miłujących w niebo prowadźcie!

OgieńMEFISTOFELES

7375

Płonie mi serce, wątroba i głowa

ponadszatańskim żywiołem!

Nad żary piekieł ta przemoc ogniowa

większa — i teraz dopiero pojąłem

owe męki kochanków, rąk załamywania,

7380

gdy nawet wzgarda wymóc nie może rozstania.

Diabeł, MiłośćWięc jestem zakochany?! — Czymże pociągacie

mnie — wy, z którymi żyję w odwiecznym rozbracie!

Zawsze patrzyłem na was zły, nieprzejednany,

a oto czuję w piersiach czar mocy nieznanej!

7385

Rozkoszni, piękni, młodzi — trudno temu przeczyć —

chciałbym, coś mnie wstrzymuje, nie mogę złorzeczyć!

Któż dudkiem [586] jutro będzie? — już sam z siebie szydzę,

jeśli ja wystrychnięty zostanę na dudka? —

Ta gromada chłopczyńska, której nienawidzę,

7390

taka powabna strasznie, nadobna, milutka!

Dzieciaki lube! Radość we mnie wzbiera:

wszakże jesteście także z rodu Lucyfera?

Takie śliczne! Pozwólcie, że was pocałuję;

w samą porę przyszłyście; tak się swojsko czuję,

7395

jakbym was znał od dawna — tak sobie lecicie,

a ja jak kot się prężę lubieżnie i skrycie;

coraz wabniejszym zdacie się olśnieniem,

o, zbliżcie się, uraczcie mnie jednym spojrzeniem!

ANIOŁOWIE

Już idziemy! — Dlaczego umyka twa postać?

7400

Zbliżamy się — zaczekaj, jeśli zdolisz zostać.

Aniołowie zstępują, zajmują całą przestrzeń.

MEFISTOFELES

zepchnięty na proscenium

Potępionymi zwiecie nas duchami,

a wy jesteście, wy! czarownikami,

bo uwodzicie i baby, i chłopów.

Cóż za przygoda! Stoję wśród ukropów,

7405

płomieniem bucha rozżarzone ciało!

Więc to jest miłość? — Cóż to się podziało?

Fruwacie wkoło, ziemią stopa wasza gardzi;

pragnę, by ruchy wasze były świeckie bardziej;

z powagą wam do twarzy, pięknie, ani słowa,

7410

lecz uśmiechnięty buziak, ach! to rozkosz nowa!

Doprawdy, do cna spłonę w wieczystym zachwycie,

kiedy na mnie miłośnie, zalotnie spojrzycie,

tak jak to zakochani: buzia w ciup, a oczy

rzęsami przysłonięte niecą żar uroczy.

7415

Anioł, ErotyzmTwój, dryblasku kochany, powab mnie zwycięża,

jeno po co ten smutek? po co mina księża?

Okraś spojrzenie swoje szczyptą lubieżności!

A wy noście się śmiało! Za mało nagości!

ta koszula fałdzista zbyt dewocją trąci —

7420

odwracają się! — Kształty okrągłe, prześliczne!

Uroki niezrównane! Aż się w głowie mąci!

Psiejuszki miłe! Strasznie apetyczne!

CHÓR ANIOŁÓW

Stań się światłością, płomieniu miłujący!

W prawdzie skąp potępionych uzdrawiającej.

7425

Niech szczęście zło przemoże [587]! — Wami bezpieczny

duch odnajdzie zbawienie w wspólności wiecznej.

MEFISTOFELES

opamiętał się

Cóż to się ze mną dzieje?! — Jak Hiob [588] pokryty

cały jestem wrzodami — i grozą przybity.

A jednak tryumfuję! — gdy myśl swą przemierzam,

7430

sobie i pochodzeniu ufam i zawierzam;

o, zacna krwi diabelska, przecież jesteś górą!

Czarodziejstwa miłości wyłażą ci skórą!

Przeklęty płomień już się wypalił, nie piecze;

przeklinam w żywy kamień, w czambuł wam złorzeczę!

CHÓR ANIOŁÓW

7435

Płomienie święte! Kogo wy otoczycie,

ten szczęsne z wybranymi poczyna życie.

Razem, razem się wznośmy w chwale, w podziwie!

W atmosferze przeczystej niechaj duch żywie!

W locie unoszą nieśmiertelność Fausta.

MEFISTOFELES

spoziera wkoło

Gdzież te młodziki? — Już w górze kołują!

7440

Chytrzy! Podeszli mnie w chwili ospałej —

z łupem ku niebu prosto ulatują!

Szczwani! Tak długo koło grobu łasowali,

aż mi skarb wielki, jedyny, wspaniały,

aż mi tę duszę, zastaw mój, porwali!

7445

Przed kimże się użalę w tej posępnej głuszy,

choć sobie słuszne prawo roszczę do tej duszy?

Tak mi zmydlono oczy — na me stare lata!

Bardzo szkaradnie los mną przeciwny pomiata!

Lecz zasłużyłem! Ostatni kiep ze mnie!

7450

Tyle zachodu i wszystko daremnie!

Oto na dudka szczwany diabeł wystrychnięty,

przez żądze ordynarne miłostki namiętnej.

A jeśli dziś płochości szalonej, dziecinnej

zawdzięczam wielką klęskę w tej całej robocie —

7455

to przyznać muszę szczerze, że sam jestem winny,

bo się oplątać dałem przy końcu głupocie.

ROZPADLINY GÓRSKIE

Mater Gloriosa [589], Pater Ecstaticus[590], Pater Profundus[591], Pater Seraphicus[592], Doctor Marianus [593], Magna Peccatrix [594], Mulier Samaritana [595], Maria Aegyptiaca [596], Pokutnica zwana na ziemi Małgorzatą, Chór chłopiąt zbawionych. Chór aniołów młodszych, Chór aniołów doskonalszych, Chór pokutnic, Chorus Mysticus [597].

Las, skały, pustkowie — na tarasach skalnych święci pustelnicy.

CHÓR I ECHO

Lasy kłonią się w poszumie,

korzeniami pospinały

wrosłe w siebie głazy, skały;

7460

pnie za pniami idą w tłumie,

fala w falę bije, dzwoni —

nas głęboka grota chroni.

Lwy milczące po ustroni

snują się przez ścieżek skręty,

7465

straż przyjazna ze czcią broni

przybytku miłości świętej.

PATER EXTATICUS

unosi się na powietrzu

Płomieniu rozkoszy wiecznej!

Więzy płonącej miłości!

Boleści męki serdecznej!

7470

Pragnienie ujrzenia boskości!

Strzały przeszyjcie mnie,

włócznie przebodźcie mnie,

maczugi zdruzgoczcie mnie,

pioruny rozgromcie mnie!

7475

Niech się znikomość rozpryśnie

w przelotnej chwilowości,

a jako gwiazda rozbłyśnie

ziarno wieczystej miłości.

PATER PROFUNDUS

w sferze głębokiej

Jak dno przepaści, które w głębi

7480

u nóg mych głuchym snem się mroczy,

jak rozpęd rzek, co wre i kłębi,

nim wodospadem z grani skoczy,

jak wiąz, co przemógł wichrów waśnie,

i wierch swój dźwiga do przestworzy —

7485

taką wszechmocna miłość właśnie,

co wszystko splata, wszystko tworzy.

Wkoło mnie świsty i poświsty

poszumnych borów i parości [598],

przez które w aureoli mglistej

7490

wodospad szklaną drogę mości

i żyzność niesie niżnym krajom;

te błyskawice błyskające,

które powietrze oczyszczają,

opary niszczą trujące —

7495

wróżby miłości to najświętsze,

wieszczące tworczość wiecznej mocy!

Niechże rozpalą moje wnętrze,

gdzie duch zmylony, w mroźnej nocy

usycha w ciasnym zmysłów worze,

7500

kona w więziennej poniewierce.

Ukój me myśli, Wielki Boże!

Oświeć łaknące serce!

PATER SERAPHICUS

w sferze środkowej

Jodeł rozwiane warkocze

zorza jutrzniana czesze!

7505

Przez niebios modre przeźrocze

młodzianków zlatują rzesze.

CHÓR CHŁOPIĄT ZBAWIONYCH

Powiedz nam, ojcze nasz dobrotliwy,

Cośmy za jedni? Gdzie lotów szlaki?

Byt nasz łagodny, byt nasz szczęśliwy,

7510

wszystkim po równo jednaki.

PATER SERAPHICUS

Chłopięta północą zrodzone,

rozkwitłe w ducha połowie,

rodzicom przerychło stracone,

anielscy braciszkowie.

7515

Wy wiecie, żem pełen miłości,

przeto się do mnie zbliżacie;

szczęśliwi, bo zawiłości

dróg ziemskich, chłopięta, nie znacie.

Oczy me — wasze pokoje!

7520

Czucia wam oścież otworzę!

Wasze jest ciało moje!

Ujrzyjcie dzieła Boże!

wciela ich w siebie

Oto są drzewa, oto są skały,

oto wód lśniących wieczysta praca,

7525

oto wodospad szumny, wspaniały,

drogę górzystą na przełaj skraca.

CHŁOPIĘTA ZBAWIONE

przez usta Ojca Seraficznego

Świat stąd potężny, świat urokliwy,

lecz za ponury, o! nazbyt srogi!

Serce zamiera z grozy i trwogi,

7530

pozwól nam odejść, o, dobrotliwy!

PATER SERAPHICUS

Płyńcie ku jasnej urodzie,

wzrastajcie w zwyżonym torze,

kędy w przeczystej pogodzie,

obecność Boga was wzmoże [599].

7535

Wzniesieni w sferę słoneczną,

znajdziecie ducha skrzepienie:

w szczęśliwość wiodące wieczną

miłości objawienie.

CHÓR CHŁOPIĄT ZBAWIONYCH

a krążą już wokół najdalszych szczytów

Podajcie, podajcie ręce,

7540

na pląs słoneczny, radosny;

w uczuć najświętszych podzięce

hymn zaśpiewajmy miłosny.

Wzmocnionych w wiedzy Bożej,

niechaj nas ufność otoczy —

7545

komu hołd serce złoży,

tego obaczą oczy.

ANIOŁOWIE

w wyższej unoszą się atmosferze, z duszą Fausta

Wyzuty ze złych obierzy [600], szlachetny duch wśród ludzi,

„zbawion być może, kto się dążeniem wieczystym trudzi”.

A jeśli miłość ma go w swej pieczy płynąca z góry,

7550

witać go będą słowem serdecznym anielskie chóry.

CHÓR ANIOŁÓW MŁODSZYCH

O, miłujące służki święte!

Te róże z waszych rąk wyrosłe,

pomogły siły zmóc przeklęte,

zakończyć dzieło wzniosłe!

7555

Skarb wielki, dusza zratowana!

Sypiemy — źli uchodzą zgrają,

trafiamy — diabły uciekają —

skruszona moc szatana!

Zamiast piekielnej, zwykłej kary,

7560

miłosną gniemy złych udręką;

nawet szatański mistrz ów stary

na wskroś rażony męką!

Zwycięstwo!!

CHÓR ANIOŁÓW DOSKONALSZYCH

Z wielkim ducha udręczeniem

7565

dźwigamy brzemię ziemskości,

choć się przepali płomieniem,

nie zyszcze [601] bielistości.

Gdy wielka ducha potęga

zwaśnione żywioły

7570

skupi, posprzęga —

nie rozdzielą tej spójni Boże anioły.

Zjednanej dwoistości

święty zespole —

jedynie moc wiecznej miłości

7575

rozróżnić ciebie zdole [602]!

CHÓR ANIOŁÓW MŁODSZYCH

We mgle srebrzystej

ku nam pospiesza

orszak przeczysty:

duszyczek rzesza.

7580

Z obłocznych wianków,

kręgi świetlnemi,

świętych młodzianków

już zbytych ziemi —

orszak radosny

7585

mknie w woni kwiatów

z tej nowej wiosny

wzwyżonych światów!

Niechaj tej duszy

pierwsze ocknienie

7590

z nimi wyruszy

w wieczne zbawienie!

CHŁOPIĘTA ZBAWIONE

Z radością ją przyjmujemy!

Ożyje w łasce zbawienia,

a my wraz z nią osiągniemy

7595

anielskie uświęcenia.

Zluźnijcie ziemskie spowicia,

które ją omotały!

Jakże ci piękny, wspaniały

przeczuciem świętego życia!

DOCTOR MARIANUS

w sferze najwyższej i najczystszej

7600

Wzrok sięga za ziemi granice,

duch mój wiecznością natchniony.

Zbawione pokutnice

w niebiańskie lecą strony.

A w świętych niewiast chorale —

7605

to Ona! — W blasku i w chwale!

W gwieździstym wieńcu jej głowa,

to Ona! — Niebios Królowa!

w zachwycie

Pod baldachimem błękitu,

zwróć ku mnie świetlane lice —!

7610

Zwól [603], Pani, bym spłonął z zachwytu

i pojął Twe tajemnice.

Zwól — niech tęsknotą człowieczą

serce zamierające —

błogosławieństwem uleczą

7615

Twe dłonie miłujące.

Na Twe rozkazy, Władczyni,

rycerze, idziemy do boju;

lecz wielka cisza się czyni

na jedno Twe słowo pokoju.

7620

Dziewico, bez zmazy poczęta,

o, Matko miłująca,

Królowo niepojęta

przy Bogu królująca!

Wkoło się snuje

7625

jak mgła wieczorna,

bladych pokutnic

procesja korna.

U stóp Jej świętych

w skrusze klękają,

7630

szaty całują,

łaski wołają.

Na wszystkich czekasz cierpliwie,

z miłością wiecznie ofiarną,

przeto grzesznicy skwapliwie [604]

7635

z ufnością ku Tobie się garną.

Cielesną trawiony żądzą,

któż sam okowy jej skruszy?

Ludzie w słabości swej błądzą,

ratunku wołają dla duszy.

7640

Upadek na każdym kroku,

jakoż obronim się sami?

zbyt dużo pokus dla wzroku

i lada woń omami.

Otwiera się niebo, zjawia się Mater Gloriosa.

CHÓR POKUTNIC

Królująca w wieczności,

7645

zdrowaś Maryjo!

Łaski pełna, miłości

prośbą nie gardź niczyją.

W Tobie nasza obrona,

Maryjo Bogiem sławiona.

MAGNA PECCATRIX

7650

Przez miłość a przez łzy moje

na nogi Syna wylane,

jako balsamiczne zdroje

— łzy wyszydzone, wyśmiane —;

przez alabastry przeźrocze,

7655

z których się wonie sączyły,

przez miękkie moje warkocze,

co święte stopy suszyły —

MULIER SAMARITANA

przez studnię, co ongi trzody

poiła Abrahamowe,

7660

przez wiadro, co darem ochłody

skrzepiło usta Synowe,

przez źródło wielkie i czyste,

co w swej urodzie bogatej

opływa świetlane, wieczyste

7665

w krąg wszystkie światy —

MARIA AEGYPTIACA

przez to miejsce święte, zbawcze,

kędy Pan nasz w grobie leży,

przez to ramię ostrzegawcze,

co wstrzymało mnie u dźwierzy [605],

7670

przez czterdziestoletnie trwanie

w pokucie sobie zadanej,

przez to szczęsne pożegnanie —

przez ten list w piasku pisany —

RAZEM

jako nie skąpisz miłości,

7675

największe krzepisz grzesznice

i wiedziesz do wieczności

skruszone pokutnice —

tak oto wybacz tej duszy,

która raz jeden zbłądziła,

7680

co w życia zgubionej głuszy

nie wiedziała, że grzeszyła!

UNA POENITENTIUM [606]

no ziemi zwana Małgorzatą w przytuleniu kornym

O, Promienista!

Matko przeczysta!

Ku memu szczęściu

7685

wzrok Twój się zwraca!

Umiłowany,

już nie stroskany

do mnie z dni dawnych powraca.

CHŁOPIĘTA ZBAWIONE

zbliżają się lotem kolistym

Przerasta nas mocą bezmierną

7690

w nowego życia rozkwicie,

opiekę naszą wierną

wynagrodzi sowicie.

Nas w najrychliwszym przedświcie

z ziemskiej zwołano miedzy,

7695

on poznał do głębi życie,

on nam udzieli wiedzy.

POKUTNICA

na ziemi zwana Małgorzatą

Już w duchów przystanął zachwycie,

wszedł w przebyt niepojęty!

Zaledwie przeczuł nowe życie,

7700

rozgorzał w glorii rzeszy świętej.

Spójrz! — Zrzuca więzy swej ziemskości

i odzież starą zmienia —

już w eterycznej świetlistości

jutrznianą młodość wypromienia.

7705

Zwól, niech go wiedza ma pokrzepia,

jeszcze go nowy dzień oślepia.

MATER GLORIOSA

Pójdź! — Niech w wyżynach duch twój krąży!

Jeśli przeczuje cię — podąży.

DOCTOR MARIANUS

krzyżem leży; rozmodlony

Zwróćcie oczy ku zbawieniu

7710

w rozmodlonej skrusze,

w bogobojnym dziękczynieniu

rozpłomieńcie dusze.

Chwalcie korną serca mową,

myślą i czynami —

7715

Pannę, Matkę i Królową!

O, módl się za nami!

CHORUS MYSTICUS

Przemijające — odblaskiem pełni;

niedosiężone — tutaj się spełni;

niewysłowione — tutaj się głosi;

7720

wieczna kobiecość zbawia i wznosi.

POŻEGNANIE [607]

Tak więc tragiczne kończę widowisko,

nie bez rosnącej we mnie lękliwości;

za mną zawrotne ludzkich burz kolisko,

już nie dosięże mnie przemoc ciemności.

7725

Któż rad odtwarza uczuć bojowisko,

gdy go już droga wiedzie do jasności?

Niech więc barbarzyństw rubaszności zgasną

wraz z czarnoksięską drogą nazbyt ciasną.

Niechaj i wreszcie z dobrymi cieniami

7730

zły duch przepadnie w zapomnieniu głuchem,

z którym się chętnie młodość żeni snami,

co mi w zaraniu wrogiem był i druhem.

Żegnajmy wszystko, co już poza nami —

i na wschód słońca mocnym lećmy duchem.

7735

Wszelkim wyprawom niech Muzy przewodzą,

miłość i przyjaźń niech nam życie słodzą.

Z wami po jednym zawsze idę torze,

o, przyjaciele, w wspólności bogatej;

społem czujemy, że braterstwo może

7740

z małego kręgu liczne stworzyć światy.

My nie pytamy się w upartym sporze,

przecz [608] ten niechętny, a ów lodowaty —

czcimy radośnie z myślą równie chrobrą [609]

antyczność jak i każde nowe dobro.

7745

Szczęśliw, kto sztukę, wolność w sobie czuje! —

każdej go wiosny wabi łąk uroda;

kto niezwadzony losem się raduje,

temu trop ducha własnego świat poda.

Żadna przeciwność nóg mu nie skrępuje,

7750

wciąż naprzód dąży — bo tak chce przyroda.

Z góry pogłosem dzikie drżą wiszary [610] —

to ducha czasu butne grzmią fanfary.

Przypisy

[1]

harfa eolska — instrument, którego struny poruszane są przez wiatr. [przypis edytorski]

[2]

wraz (daw.) — razem, równocześnie. [przypis edytorski]

[3]

społem — razem. [przypis edytorski]

[4]

wądół — dolina o podmokłym dnie. [przypis edytorski]

[5]

iwa — odmiana wierzby. [przypis edytorski]

[6]

kruża (poet.) — czara. [przypis edytorski]

[7]

rozwierać — tu: otwierać. [przypis edytorski]

[8]

brona (daw.) — brama. [przypis edytorski]

[9]

turnia — szczyt górski. [przypis edytorski]

[10]

ćma (daw.) — ciemność. [przypis edytorski]

[11]

roraty — wczesna poranna msza odprawiana w okresie Adwentu. [przypis edytorski]

[12]

upłaz — stok górski porośnięty trawą. [przypis edytorski]

[13]

niż — tu: nizina. [przypis edytorski]

[14]

rozżagwić — rozpalić. [przypis edytorski]

[15]

niewód — rodzaj sieci rybackiej. [przypis edytorski]

[16]

jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[17]

kwapić się (daw) — spieszyć się. [przypis edytorski]

[18]

kto dobrowolnym chce być banitą? — Mefisto stawia tu zagadkę, której rozwiązaniem jest słowo „błazen”. [przypis edytorski]

[19]

kryptogram — tu: zagadka. [przypis edytorski]

[20]

utrefić — ufryzować. [przypis edytorski]

[21]

raptus puellae (łac.) — porwanie dziewicy. [przypis edytorski]

[22]

fugare (łac.) — uciekać. [przypis edytorski]

[23]

jurgieltnik — żołnierz najemny. [przypis edytorski]

[24]

salwować (daw.) — ratować. [przypis edytorski]

[25]

inwidia — z łac. invidia: zawiść. [przypis edytorski]

[26]

sawant — tu: mądry. [przypis edytorski]

[27]

homo novus (łac.) — dorobkiewicz (dosł.: człowiek nowy). [przypis edytorski]

[28]

pantarka — perliczka. [przypis edytorski]

[29]

deputat — wynagrodzenie w naturze. [przypis edytorski]

[30]

dziesięcina — podatek w naturze, 1/10 plonów oddawana na rzecz kościoła. [przypis edytorski]

[31]

łoni (daw. a. czes.) — ubiegły. [przypis edytorski]

[32]

piernat — materac wypełniony pierzem. [przypis edytorski]

[33]

kiep (daw.) — głupiec. [przypis edytorski]

[34]

sowizdrzał — sprzyciarz i żartowniś; Till Eulenspiegel, postać z XVI-wiecznej literatury ludowej. [przypis edytorski]

[35]

prym (daw.) — pierwszeństwo. [przypis edytorski]

[36]

kacerz (daw.) — heretyk. [przypis edytorski]

[37]

raptus (daw.) — człowiek gwałtowny. [przypis edytorski]

[38]

mente captus (łac.) — szalony. [przypis edytorski]

[39]

rozterk (daw.) — spór, konflikt. [przypis edytorski]

[40]

siły — dziś popr. forma N.lm: siłami. [przypis edytorski]

[41]

oracja — przemowa. [przypis edytorski]

[42]

koloryzować (daw.) — kłamać, zwł. upiększając rzeczywistość. [przypis edytorski]

[43]

rozłóg (daw.) — rozległa przestrzeń. [przypis edytorski]

[44]

Słońce to szczere, lite złoto etc. — nazwy planet, zgodnie z tradycją alchemiczną, oznaczają tu metale; Słońce to złoto, Księżyc — srebro, Merkury — rtęć, Wenus — miedź, Mars — żelazo, Jowisz — cyna, Saturn — ołów. [przypis edytorski]

[45]

luna (z łac.) — księżyc. [przypis edytorski]

[46]

kołpaczek lisi — tzw. lisia czapa, obwódka wokół księżyca świecącego we mgle lub w wilgotnym powietrzu. [przypis edytorski]

[47]

koniuktura — właśc.: koniunkcja, pozorne zbliżenie się do siebie dwóch planet widocznych na niebie. [przypis edytorski]

[48]

wirydarz (daw., z łac.) — ozdobny, ocieniony ogród. [przypis edytorski]

[49]

płony — jałowy. [przypis edytorski]

[50]

scjencja — z łac.: scientia, tj. nauka, wiedza. [przypis edytorski]

[51]

kusy (daw.) — krótki. [przypis edytorski]

[52]

mandragora — roślina śródziemnomorska, której korzeń, przypominający postać ludzką, uznawano za cudowny talizman. [przypis edytorski]

[53]

kuraż (z fr.) — odwaga. [przypis edytorski]

[54]

walny — tu: wielki. [przypis edytorski]

[55]

ryngraf — medalion z Matką Bożą. [przypis edytorski]

[56]

żeleźniak — żelazny garnek a. kociołek. [przypis edytorski]

[57]

saletra — związek azotu, stosowany m.in. w nawozach i do produkcji prochu strzelniczego. [przypis edytorski]

[58]

czerwieniec — czerwony złoty, dawna złota moneta obiegowa. [przypis edytorski]

[59]

kolia — naszyjnik w ozdobnej oprawie. [przypis edytorski]

[60]

likwor — napitek. [przypis edytorski]

[61]

osędziały — sędziwy (dosł.: osiwiały). [przypis edytorski]

[62]

memento (z łac.) — przypomnienie; tu mowa o formule „z prochu powstałeś, w proch się obrócisz”. [przypis edytorski]

[63]

mięsopust — karnawał bądź jego ostatnie trzy dni. [przypis edytorski]

[64]

Pluton (mit. rz.) — bóg śmierci i świata podziemnego; tu połączony z Plutosem, gr. bogiem bogactwa. [przypis edytorski]

[65]

Zoilotersytes (neol.) — Tersytes to kłótliwy i brzydki uczestnik wojny trojańskiej, a Zoilos to retor gr. z III w. p.n.e., zjadliwy krytyk Homera, a przenoście: złośliwy i niesprawiedliwy krytyk. [przypis edytorski]

[66]

Poliszynel — postać z fr. teatru lalkowego, zdradzająca sekrety, zwł. te od dawna znane. [przypis edytorski]

[67]

rybałtowy — charakterystyczny dla rybałta, śrdw. śpiewaka i komedianta. [przypis edytorski]

[68]

gościniec (daw.) — prezent przywieziony z podróży. [przypis edytorski]

[69]

rad (daw.) — zadowolony. [przypis edytorski]

[70]

mycka — rodzaj okrągłej miękkiej czapki. [przypis edytorski]

[71]

kupić się — gromadzić się, zbierać grupkami. [przypis edytorski]

[72]

kosa (daw.) — warkocz. [przypis edytorski]

[73]

utrefiony (daw.) — ufryzowany. [przypis edytorski]

[74]

krotochwilny — żartobliwy. [przypis edytorski]

[75]

poswarka — sprzeczka. [przypis edytorski]

[76]

zajrzeć (daw.) — zazdrościć. [przypis edytorski]

[77]

rękojmia — gwarancja. [przypis edytorski]

[78]

niepłony — nie jałowy. [przypis edytorski]

[79]

nietota (daw.) — widłak. [przypis edytorski]

[80]

równianka — wianek. [przypis edytorski]

[81]

teorban — instrument muz. podobny do lutni, lecz o niższym brzmieniu. [przypis edytorski]

[82]

jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[83]

patoka — płynny miód. [przypis edytorski]

[84]

alkierzyk (daw.) — sypialnia. [przypis edytorski]

[85]

intermezzo (wł.) — wstawka o charakterze komicznym. [przypis edytorski]

[86]

hoży — piękny, tryskający zdrowiem. [przypis edytorski]

[87]

rum (z niem.) — miejsce, przestrzeń. [przypis edytorski]

[88]

z mąki marymonckiej (daw., żart.) — elegancik; na warszawskim Marymoncie pracowały dawniej młyny (Zegadłowicz, jak w innych miejscach, spolszcza tu realia tekstu Goethego). [przypis edytorski]

[89]

Poliszynel — postać z fr. teatru lalkowego, zdradzająca sekrety, zwł. te od dawna znane. [przypis edytorski]

[90]

robdeszan (z fr.) — szlafrok. [przypis edytorski]

[91]

gamratka (daw.) — kobieta lekkich obyczajów. [przypis edytorski]

[92]

fest — tu: święto. [przypis edytorski]

[93]

hoc (daw.) — wykrzyknienie towarzyszące tańcom. [przypis edytorski]

[94]

socjeta (z fr.) — towarzystwo. [przypis edytorski]

[95]

na kredę — na kredyt. [przypis edytorski]

[96]

są zajęci interesującą rozmową z nowo wylęgłym upiorem — kpina z romantycznego zainteresowania dla zjawisk nadprzyrodzonych. [przypis edytorski]

[97]

snadnie (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[98]

puzdro — skrzynka z przegródkami do przewożenia przedmiotów w podróży. [przypis edytorski]

[99]

gehenna (daw.) — piekło. [przypis edytorski]

[100]

parać się — trudnić się, zajmować się. [przypis edytorski]

[101]

zgoła (daw.) — całkiem. [przypis edytorski]

[102]

postura — sylwetka. [przypis edytorski]

[103]

dzierżyć (daw.) — trzymać. [przypis edytorski]

[104]

buta — duma, pycha. [przypis edytorski]

[105]

pobok — dziś popr.: obok, z boku. [przypis edytorski]

[106]

dań (daw.) — danina, dar. [przypis edytorski]

[107]

Wiktoria — bogini zwycięstwa. [przypis edytorski]

[108]

wywłoka — kobieta ciesząca się złą reputacją. [przypis edytorski]

[109]

huncwot (daw., pot.) — szelma, łobuz. [przypis edytorski]

[110]

żywie — dziś popr. forma 3.os.lm. cz. ter.: żyje. [przypis edytorski]

[111]

kaduczy (daw.) — diabli. [przypis edytorski]

[112]

efeb (staroż.) — piękny młodzieniec. [przypis edytorski]

[113]

zjawa — tu: pojawienie się. [przypis edytorski]

[114]

Pluton (mit. rz.) — bóg śmierci i świata podziemnego; tu połączony z Plutosem, gr. bogiem bogactwa. [przypis edytorski]

[115]

nie dostawać (daw.) — brakować. [przypis edytorski]

[116]

szczutek (daw.) — pstryczek. [przypis edytorski]

[117]

pawiment — podłoga, posadzka, zwł. ozdobiona mozaiką. [przypis edytorski]

[118]

zmiarkować (daw.) — zorientować się. [przypis edytorski]

[119]

mamidło — złudzenie. [przypis edytorski]

[120]

kto wola (daw.) — kto chce. [przypis edytorski]

[121]

weksel — dokument zobowiązujący do zapłaty określonej kwoty w wyznaczonym terminie. [przypis edytorski]

[122]

gach (daw., gw.) — kochanek. [przypis edytorski]

[123]

rum (z niem.) — miejsce, przestrzeń. [przypis edytorski]

[124]

patoka — płynny miód. [przypis edytorski]

[125]

czerwieniec — czerwony złoty, dawna złota moneta obiegowa. [przypis edytorski]

[126]

obierz (daw.) — pułapka, zwł. zastawiana na zwierzęta podczas polowania. [przypis edytorski]

[127]

niewidny — niewidzialny. [przypis edytorski]

[128]

feta — święto. [przypis edytorski]

[129]

kostera (daw.) — gracz w kości, hazardzista. [przypis edytorski]

[130]

turnia — szczyt górski. [przypis edytorski]

[131]

Pan (mit. gr.) — bóg pasterzy. [przypis edytorski]

[132]

faun (mit. gr.) — bożek leśny, symbol lubieżności. [przypis edytorski]

[133]

perć — stroma ścieżka w górach. [przypis edytorski]

[134]

frymarczyć (daw.) — kupczyć. [przypis edytorski]

[135]

smrek (reg.) — świerk. [przypis edytorski]

[136]

kierdel (reg.) — stado. [przypis edytorski]

[137]

raptularz (daw.) — księga do prowadzenia notatek. [przypis edytorski]

[138]

zmóc (daw.) — pokonać. [przypis edytorski]

[139]

siępa — deszczowa pogoda (por. siąpić). [przypis edytorski]

[140]

pluta (daw.) — szaruga, dżdżysta pogoda. [przypis edytorski]

[141]

salamandra — tu: duch żywiołu ognia. [przypis edytorski]

[142]

element (daw.) — żywioł. [przypis edytorski]

[143]

Arion — legendarny śpiewak gr. z wyspy Lesbos, oczarowujący swą muzyką nawet stworzenia morskie. [przypis edytorski]

[144]

kędy (daw.) — gdzie. [przypis edytorski]

[145]

nereida (mit. gr.) — nimfa morska, córka Nereusa. [przypis edytorski]

[146]

Tetyda (mit. gr.) — nimfa morska, córka Nerosa (Nereida), żona Peleusa, matka Achillesa. [przypis edytorski]

[147]

Peleus — władca Ftyi, mąż nimfy morskiej Tetydy, ojciec Achillesa. [przypis edytorski]

[148]

Olimp — góra w Grecji, w mitologii uznawana za siedzibę bogów. [przypis edytorski]

[149]

Szecherezada — główna bohaterka Baśni z tysiąca i jednej nocy, opowiadająca swemu mężowi baśnie. [przypis edytorski]

[150]

jurgielt (daw.) — wynagodzenie wojskowych, zwł. wyższych stopniem. [przypis edytorski]

[151]

wiecha — wieniec wieszany nad karczmą oznaczający, że podaje się w niej miód. [przypis edytorski]

[152]

tenor — tu: ton, sens. [przypis edytorski]

[153]

in medias res (łac.) — od środka, bez zbędnych wstępów. [przypis edytorski]

[154]

fortel — podstęp. [przypis edytorski]

[155]

szczwany — sprytny. [przypis edytorski]

[156]

bankowa ceduła — banknot. [przypis edytorski]

[157]

sepet — skrzynka zaopatrzona w szufladki. [przypis edytorski]

[158]

brewiarz — książka zawierająca modlitwy i czytania dla duchownych na każdy dzień tygodnia. [przypis edytorski]

[159]

kaleta (daw.) — skórzany woreczek na pieniądze. [przypis edytorski]

[160]

mir (daw.) — pokój. [przypis edytorski]

[161]

dank (daw.) — podziękowanie. [przypis edytorski]

[162]

kustosz — tu: strażnik, opiekun. [przypis edytorski]

[163]

vinum hungaricum (łac.) — wino węgierskie. [przypis edytorski]

[164]

obol — drobna moneta w staroż. Grecji. [przypis edytorski]

[165]

kufa (daw.) — drewniana beczka. [przypis edytorski]

[166]

Parys (mit. gr.) — syn trojańskiego króla Priama; porwał Helenę, żonę Menelaosa, co stało się przyczyną wojny trojańskiej. [przypis edytorski]

[167]

obsuć (daw.) — obsypać. [przypis edytorski]

[168]

dziwożona — słowiańska boginka. [przypis edytorski]

[169]

heroina — bohaterka, zwł. romansu. [przypis edytorski]

[170]

neofita — osoba, która świeżo przyjęła religię. [przypis edytorski]

[171]

Similia przez similia trzeba zabezpieczyć (z łac. similis, tj. podobny) — podobne leczy się podobnym, zasada homeopatii. [przypis edytorski]

[172]

asan (daw., pot.) — waszmość pan. [przypis edytorski]

[173]

frasować się (daw.) — martwić się. [przypis edytorski]

[174]

setnie (daw.) — bardzo. [przypis edytorski]

[175]

zydel (daw.) — drewniany stołek. [przypis edytorski]

[176]

drążkowy (starop.) — kasztelan mniej znacznego grodu, na sejmie zasiadający na ławie, nie na krześle. [przypis edytorski]

[177]

zbyć (daw.) — stracić. [przypis edytorski]

[178]

proscenium — część sceny przed kurtyną. [przypis edytorski]

[179]

Atlas (mit. gr.) — jeden z tytanów, skazany na dźwiganie na barkach sklepienia niebios. [przypis edytorski]

[180]

wraz (daw.) — zaraz. [przypis edytorski]

[181]

tryglif — płytka z dwoma pionowymi rowkami, zdobiąca fryz dorycki, pierwotnie stanowiąca zakończenie belki stropowej. [przypis edytorski]

[182]

wcale (daw.) — całkiem. [przypis edytorski]

[183]

aśćka (daw., pot.) — waćpani. [przypis edytorski]

[184]

mierzić (daw.) — brzydzić. [przypis edytorski]

[185]

kaducznie (daw.) — diabelnie. [przypis edytorski]

[186]

dział — tu: udział. [przypis edytorski]

[187]

Endymion (mit. gr.) — kochanek Artemidy, bogini łowów, pogrążony w wiecznym śnie i wiecznie młody. [przypis edytorski]

[188]

ambaje (daw.) — bzdury. [przypis edytorski]

[189]

powinny (daw.) — należny. [przypis edytorski]

[190]

niewód — rodzaj sieci rybackiej. [przypis edytorski]

[191]

mienić się (daw.) — nazywać się. [przypis edytorski]

[192]

płochy (daw.) — niestały w uczuciach. [przypis edytorski]

[193]

czerwieniec — czerwony złoty, dawna złota moneta obiegowa. [przypis edytorski]

[194]

kontentować się — zadowalać się. [przypis edytorski]

[195]

dudek (daw., pot.) — głupiec. [przypis edytorski]

[196]

kamracić się (daw.) — przyjaźnić się, mieć kogoś za towarzysza. [przypis edytorski]

[197]

sowizdrzał — sprzyciarz i żartowniś; Till Eulenspiegel, postać z XVI-wiecznej literatury ludowej. [przypis edytorski]

[198]

inkaust (daw.) — atrament. [przypis edytorski]

[199]

wilgny — dziś popr.: wilgotny. [przypis edytorski]

[200]

famulus (daw.) — zaufany sługa. [przypis edytorski]

[201]

oremus (łac.) — módlmy się. [przypis edytorski]

[202]

ino (reg.) — tylko. [przypis edytorski]

[203]

ułomek — kawałek. [przypis edytorski]

[204]

firmament (daw.) — sklepienie niebieskie a. stefa gwiazd stałych w dawnej astronomii. [przypis edytorski]

[205]

enuncjacja — deklaracja. [przypis edytorski]

[206]

weredyczny — mówiący prawdę prosto w oczy, bez względu na konsekwencje. [przypis edytorski]

[207]

sklep (daw.) — sklepione pomieszczenie, piwnica. [przypis edytorski]

[208]

sprawdzili — czasownik z partykułą pytajną -li. [przypis edytorski]

[209]

zdolić — dziś popr.: zdołać. [przypis edytorski]

[210]

moszcz — sok wytłoczony z winogron. [przypis edytorski]

[211]

cale (daw.) — całkiem. [przypis edytorski]

[212]

Homunkulus (z łac. ) — sztucznie stworzony, niewielki człowieczek. [przypis edytorski]

[213]

kruża (poet.) — czara. [przypis edytorski]

[214]

Penejos — główna rzeka Tesalii, krainy w płn.-wsch. Grecji. [przypis edytorski]

[215]

Farsalos — miejscowość w Tesalii, gdzie 9 sierpnia 48 p.n.e. Cezar pokonał siły Pompejusza. [przypis edytorski]

[216]

Erychto — tesalska czarownica, która według rzymskiego poety Lukana (39–65 n.e.), autora poematu Pharsalia, została sprowadzona do namiotu Pompejusza, by przepowiedzieć losy bitwy. [przypis edytorski]

[217]

bitwa pod Farsalos — stoczona 9 sierpnia 48 p.n.e., w której Cezar pokonał Pompejusza. [przypis edytorski]

[218]

Magnus (łac.) — wielki; przydomek Pompejusza. [przypis edytorski]

[219]

watra (reg.) — ognisko. [przypis edytorski]

[220]

wądół — podmokła dolina. [przypis edytorski]

[221]

dragon (daw.) — żołnierz lekkiej jazdy. [przypis edytorski]

[222]

snadź (daw.) — widocznie. [przypis edytorski]

[223]

Anteusz (mit. gr.) — olbrzym pokonany przez Heraklesa; zyskiwał siły dotykając ziemi, więc Herakles musiał go w czasie walki trzymać w powietrzu. [przypis edytorski]

[224]

vale (łac.) — żegnaj. [przypis edytorski]

[225]

gryf — bajeczna skrzydlata istota o głowie orła i ciele lwa, często przedstawiana jako strażnik skarbów. [przypis edytorski]

[226]

etymologia — nauka o pochodzeniu słów. [przypis edytorski]

[227]

grabienie — w oryginale było greifen, tj. porywać. [przypis edytorski]

[228]

łacno (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[229]

mrówki — o wielkich mrówkach gromadzących złoto i o Arymaspach walczących o nie z gryfami wspomina Herodot. [przypis edytorski]

[230]

kaleta (daw.) — skórzany woreczek na pieniądze. [przypis edytorski]

[231]

Bedekier (z ang. Baedecker) — przewodnik. [przypis edytorski]

[232]

old iniquity (ang.) — stara niegodziwość; pod tą nazwą występował zły duch w daw. ang. moralitetach i misteriach. [przypis edytorski]

[233]

ponowek — księżyc w nowiu. [przypis edytorski]

[234]

logogryf — zagadka, w której trzeba zgadnąć zaszyfrowane wyrazy. [przypis edytorski]

[235]

szarada — rodzaj rymowanej zagadki słownej. [przypis edytorski]

[236]

stanie (daw.) — wystarczy. [przypis edytorski]

[237]

Pobożnemu jak złemu zarówno przydatny etc. — rozwiązanie zagadki brzmi „diabeł”. [przypis edytorski]

[238]

paragon — tu: porównanie. [przypis edytorski]

[239]

sfinks (mit. gr.) — skrzydlaty potwór o głowie kobiety i tułowiu lwa, zadający zagadki i pożerający tych, co nie umieli na nie odpowiedzieć. [przypis edytorski]

[240]

płużyć (daw.) — sprzyjać. [przypis edytorski]

[241]

kuternoga (daw.) — kulawy. [przypis edytorski]

[242]

ciebie też uwięzi — aluzja do wydarzeń z Odysei Homera, gdzie główny bohater uniknął czaru syren, zatykając załodze uszy woskiem, a samemu przywiązując się do masztu, by słyszeć ich śpiew. [przypis edytorski]

[243]

parać (daw.) — zajmować. [przypis edytorski]

[244]

Edyp (mit. gr.) — król Teb, jako niemowlę pozostawiony przez rodziców na śmierć za sprawą przepowiedni; przeżył jednak i wyrokiem przeznaczenia zabił ojca i nieświadom co czyni, poślubił własną matkę. [przypis edytorski]

[245]

w czambuł — wszystkich bez wyjątku. [przypis edytorski]

[246]

Chiron (mit. gr.) — znany z mądrości centaur (tj. pół człowiek a pół koń), wychowawca wielu spośród mitologicznych bohaterów. [przypis edytorski]

[247]

stymfalijskie ptaki (mit. gr.) — drapieżne ptaki, żyjące nad jeziorem Stymfalos w Arkadii; wystrzelane z łuku przez Heraklesa. [przypis edytorski]

[248]

lernejski wąż — Hydra, potwór pokonany przez Heraklesa. [przypis edytorski]

[249]

Lamia (mit. gr.) — potwór pod postacią pięknej kobiety, porywający i zjadający dzieci i młodych mężczyzn. [przypis edytorski]

[250]

Penejos — tu: bóstwo rzeczne. [przypis edytorski]

[251]

uroczysko — miejsce odludne i trudno dostępne. [przypis edytorski]

[252]

argonauci (mit. gr.) — bohaterowie, którzy pod przewodnictwem Jazona wyprawili się do Kolchidy po złote runo, m.in. Herakles, Tezeusz, Orfeusz, Kastor i Polluks. [przypis edytorski]

[253]

Pallas sowiooka (mit. gr.) — przydomek Ateny, bogini mądrości; w Odysei występuje ona pod postacią Mentora, opiekuna Telemacha, syna Odyseusza. [przypis edytorski]

[254]

konował — kiepski lekarz. [przypis edytorski]

[255]

Dioskurowie — Kastor i Polluks, bracia Heleny. [przypis edytorski]

[256]

Boreadowie (mit. gr.) — synowie Boreasza, boga wiatru. [przypis edytorski]

[257]

Linceusz — jeden z uczestników wyprawy argonautów, cechujący się bystrym wzrokiem; imię pochodzi od łac. lynx, tj, ryś. [przypis edytorski]

[258]

społem (daw.) — razem. [przypis edytorski]

[259]

Febus (mit. gr.) — przydomek Apolla, boga słońca. [przypis edytorski]

[260]

Hermes (mit. gr.) — bór handlu, kupców i złodziei. [przypis edytorski]

[261]

Ares (mit. gr.) — bóg wojny i bitewnego szału. [przypis edytorski]

[262]

w posłuszeństwie wyrosły wśród cnych niewiast świty — wg mitu Herakles zniewieściał na służbie u królowej lidyjskiej Omfalii i prządł przy kołowrotku. [przypis edytorski]

[263]

przed wieki — dziś popr. forma N.lm: przed wiekami. [przypis edytorski]

[264]

mamli — czasownik z partykułą pytajną -li. [przypis edytorski]

[265]

Eskulap (gr. Asklepios) — bóg sztuki lekarskiej. [przypis edytorski]

[266]

Manto (mit. gr.) — zwykle uznawana jest za córkę tebańskiego wróża Tejrezjasza. [przypis edytorski]

[267]

z Sybilli cechu — sens: spośród wróżbitek. [przypis edytorski]

[268]

czata — tu: straż. [przypis edytorski]

[269]

chram (daw.) — świątynia. [przypis edytorski]

[270]

mierzić (daw.) — brzydzić. [przypis edytorski]

[271]

Persefona (mit. gr.) — córka Zeusa i Demeter, porwana przez Hadesa i uczyniona jego żoną; wraz z nim władczyni podziemia. [przypis edytorski]

[272]

wdały (daw.) — piękny. [przypis edytorski]

[273]

Seismos — przydomek boga Posejdona; tu personifikacja trzęsienia ziemi. [przypis edytorski]

[274]

wyspę Delos […] jako pewny schron dla dziewy — wg mitu Leto (Latona) z pomocą Posejdona uciekła przed swą nieprzyjaciółką Herą na wyspę Delos, gdzie urodziła Apolla i Artemidę. [przypis edytorski]

[275]

kariatyda — rzeźbiona postać ludzka podtrzymująca sklepienie. [przypis edytorski]

[276]

Pelion i Ossa — góry w Grecji. greckie; wg mitu Tytani w czasie buntu przeciw bogom olimpijskim zrzucili Ossę na Pelion, aby zdobyć niebo. [przypis edytorski]

[277]

Parnas — góra w Grecji, w mitologii uznawana za siedzibę Muz. [przypis edytorski]

[278]

już przyleciały żurawi roje — wg mit. gr. Pigmeje toczyli wojny z żurawiami. [przypis edytorski]

[279]

Imzowie — tu: mrówki. [przypis edytorski]

[280]

Żuraw Ibikusa — aluzja do ballady Schillera Die Kraniche des Ibikus. Ibikus, grecki poeta, został zamordowany przez zbójców; zbrodnię tę odkryły żurawie, stając się narzędziem zemsty. [przypis edytorski]

[281]

klangor — głos lecących ptaków. [przypis edytorski]

[282]

zbroja — tu: broń. [przypis edytorski]

[283]

wyraj (daw.) — odlot ptaków na zimę do cieplejszyh krajów. [przypis edytorski]

[284]

Empuza (mit. gr.) — jedna z Lamii o oślej nodze bądź głowie. [przypis edytorski]

[285]

parantela — pokrewieństwo. [przypis edytorski]

[286]

sznuchtać (reg.) — wąchać. [przypis edytorski]

[287]

pedogryczny — chorujący na podagrę, tj. pogrubienie stawu palca u nogi i bóle stawów. [przypis edytorski]

[288]

mizdrzyć się — przymilać się, zwł. w nieprzyjemny sposób. [przypis edytorski]

[289]

strzelioczka (z ros.) — strzałka, przen. smukła dziewczyna. [przypis edytorski]

[290]

gacek — gatunek małego nietoperza. [przypis edytorski]

[291]

porubstwo (daw.) — rozwiązłość. [przypis edytorski]

[292]

zasuć (daw.) — zasypać. [przypis edytorski]

[293]

oreada (mit. gr.) — nimfa górska. [przypis edytorski]

[294]

dwóch filozofów — mowa o Talesie z Miletu i Anaksagorasie. Tales z Miletu (ur. ok. 546 p.n.e.) — jeden z siedmiu mędrców starożytności, joński filozof przyrody, twórca teorii, że wszechświat powstał z prawody, po której pływa ziemia. Teorię o dominującej roli wody w powstaniu ziemi podjęli później tzw. „neptuniści”, z którymi zgadzał się i Goethe. Anaksagoras (ok. 500 p.n.e.–ok. 428 p.n.e.) — filozof ateński, przyjaciel i nauczyciel Peryklesa, głosił m.in. naukę o nieskończonej podzielności materii. Goethe czyni go przedstawicielem tzw. „wulkanistów”, wg których dominującą rolę w kształtowaniu powierzchni Ziemi odegrały siły wulkaniczne. [przypis edytorski]

[295]

płony (daw.) — jałowy. [przypis edytorski]

[296]

do ciebie o, Hekato! Luno i Diano — ta sama bogini miała władać jako Luna niebem, jako Diana ziemią i jako Hekate światem podziemnym. [przypis edytorski]

[297]

na nice (daw.) — na opak. [przypis edytorski]

[298]

driada (mit. gr.) — boginka lasów i drzew. [przypis edytorski]

[299]

krajan — człowiek pochodzący z tego samego miejsca. [przypis edytorski]

[300]

Forkiady (mit. gr.) — mitologiczne staruchy, siostry Gorgon, usosobienie brzydoty; wg mitu dysponowały jednym okiem i jednym zębem, które w miarę potrzeby wymieniały miedzy sobą. [przypis edytorski]

[301]

alrauna (z niem.) — korzeń mandragory. [przypis edytorski]

[302]

hermafrodyta — istota dwupłciowa; w mit gr. syn Hermesa i Afrodyty; na prośbę wzgardzonej nimfy Salmakis złączony z nią w jedno ciało. [przypis edytorski]

[303]

tryton (mit. gr.) — bóstwo morskie, w połowie ryba, a w połowie człowiek; sługa Posejdona. [przypis edytorski]

[304]

kałakucki — indyjski, pochodzący z Indii (od nazwy Kalkuty). [przypis edytorski]

[305]

delia (daw.) — wierzchni ubiór męski. [przypis edytorski]

[306]

Nereus (mit. gr.)— jeden z bogów morza, mąż oceanidy Doris, ojciec kilkudziesięciu Nereid i Doryd. [przypis edytorski]

[307]

niewczesny — dziejący się nie w porę, w nieodpowiednim momencie. [przypis edytorski]

[308]

Circe (mit. gr.) — bohaterka Odysei Homera, czarodziejka, która towarzyszy Odyseusza zmieniła w świnie; córka boga Heliosa i nimfy Perseidy. [przypis edytorski]

[309]

łut (daw.) — niewielka jednostka masy, tu przen.: nieco, odrobina. [przypis edytorski]

[310]

cetnar (daw.) — jednostka masy, równa 100 kg. [przypis edytorski]

[311]

Galatea — nimfa morska, córka Nereusa, prześladowana miłością cyklopa Polifema; najpiękniejsza wśród bogiń po Afrodycie. [przypis edytorski]

[312]

Pafos — miasto na płd.-zach. wybrzeżu Cypru, miejsce kultu Afrodyty i Galatei. [przypis edytorski]

[313]

Proteusz (mit. gr.) — syn Posejdona, bóstwo morskie świadome przyszłości i posiadające zdolność zmiany kształtu. [przypis edytorski]

[314]

Kabirowie — tajemnicze bóstwa fenickie, czczone i przez Greków; za czasów Goethego badacze mitologii nie byli w stanie ustalić ich liczby. [przypis edytorski]

[315]

czerep — tu: gliniana skorupa. [przypis edytorski]

[316]

dziewicorództwo — właśc. dzieworództwo a. partenogeneza, rozwój zarodka z niezapłodnionego jaja. [przypis edytorski]

[317]

Telchinowie — właśc. bóstwa morskie, później kowale i rzeźbiarze z wyspy Rodos. [przypis edytorski]

[318]

heliosowy (mit. gr.) — związany z Heliosem, bogiem słońca. [przypis edytorski]

[319]

pean — tu: pieśń pochwalna. [przypis edytorski]

[320]

zaklęli moc Boga w kształt godny człowieka — mowa o kolosie rodyjskim, jednym z siedmiu cudów świata. [przypis edytorski]

[321]

Pafos — miasto na płd.-zach. wybrzeżu Cypru, miejsce kultu Afrodyty i Galatei. [przypis edytorski]

[322]

Psylle i Marsy — poskromiciele węży; Goethe czyni ich strażnikami wozu Afrodyty-Galatei. [przypis edytorski]

[323]

jałówka — młoda krowa niemająca potomstwa. [przypis edytorski]

[324]

tryk — baran. [przypis edytorski]

[325]

skwir — odgłos ptasi. [przypis edytorski]

[326]

posoka — krew. [przypis edytorski]

[327]

uroczysko — miejsce odludne i trudno dostępne. [przypis edytorski]

[328]

królewnej — dziś popr. forma D.lp: królewny. [przypis edytorski]

[329]

swadźba — swatanie, tu raczej: zaloty. [przypis edytorski]

[330]

Dzeus a. częściej Zeus — najważniejszy spośród bogów olimpijskich; bóg nieba i ziemi, władał piorunami. [przypis edytorski]

[331]

krasawica — piękność. [przypis edytorski]

[332]

igrzysko — tu: zabawa. [przypis edytorski]

[333]

harfa eolska — instrument strunowy poruszany przez wiatr. [przypis edytorski]

[334]

świetlak — dziś: świetlik. [przypis edytorski]

[335]

Menelaos — król Sparty; porwanie przez Parysa jego żony, Heleny, stanowiło przyczynę wojny trojańskiej. [przypis edytorski]

[336]

Frygia — kraj w zachodniej części Azji Mniejszej, gdzie miała znajdować się Troja. [przypis edytorski]

[337]

Posejdon (mit. gr.) — bóg morza, żeglarzy, trzęsień ziemi, brat Zeusa; przedstawiany z trójzębem. [przypis edytorski]

[338]

córa Tyndara — Helena była właściwie córką Zeusa i Ledy, której mężem był Tyndar. [przypis edytorski]

[339]

Klitemnestra a. Klitajmnestra — córka Tyndara i Ledy, żona i zabójczyni Agamemnona, za którą zbrodnię poniosła śmierć a ręki swego syna Orestesa. [przypis edytorski]

[340]

Cytera — wyspa na północ od Krety oraz przydomek Afrodyty. Helena została porwana przez Parysa w czasie składania ofiary Cyterze. [przypis edytorski]

[341]

wdały (daw.) — piękny. [przypis edytorski]

[342]

czyli — czy z partykułą pytajną -li. [przypis edytorski]

[343]

skoro (daw.) — szybko. [przypis edytorski]

[344]

szafarka — służąca dysponująca majątkiem. [przypis edytorski]

[345]

przyładzić — tu: przygotować. [przypis edytorski]

[346]

pawiment — podłoga, posadzka, zwł. ozdobiona mozaiką. [przypis edytorski]

[347]

Feb (mit. gr.) — przydomek Apolla, boga słońca. [przypis edytorski]

[348]

Ilion — Troja. [przypis edytorski]

[349]

Forkis (mit. gr.) — bóstwo morskie, syn Gai i Pontosa. [przypis edytorski]

[350]

Graje (mit. gr.) — inne określenie Forkiad. [przypis edytorski]

[351]

chutny (daw.) — pożądliwy. [przypis edytorski]

[352]

Menady — kobiety z orszaku boga Dionizosa, zachowujące się w sposób dziki i wyzywający. [przypis edytorski]

[353]

przefrymarczony — przehandlowany. [przypis edytorski]

[354]

dank (daw.) — podziękowanie. [przypis edytorski]

[355]

Ereb (mit. gr.) — bóg ciemności bądź najmroczniejsza część krainy zmarłych. [przypis edytorski]

[356]

Scylla — potwór morski z Odysei Homera. [przypis edytorski]

[357]

Tejrezjasz (mit. gr.) — ślepy wróżbita obdarzony długim życiem, którego część przeżył jako kobieta. [przypis edytorski]

[358]

Orion (mit. gr.) — myśliwy z Beocji, po śmierci przeniesiony na nieboskłon i ścigający Plejady; określenie: „mamka Oriona” oznacza bardzo starą kobietę. [przypis edytorski]

[359]

Harpie (mit. gr.) — demony w formie ptaków z kobiecymi głowami. [przypis edytorski]

[360]

Tezeusz (mit. gr.) — bohater ateński, zabójca Minotaura, który uprowadził dziesięcioletnią Helenę do Afidy pod Atenami. [przypis edytorski]

[361]

obierz (daw.) — pułapka, zwł. zastawiana na zwierzęta podczas polowania. [przypis edytorski]

[362]

dziewosłębić (daw.) — wysyłać swatów. [przypis edytorski]

[363]

Patrokles — bohater Iliady Homera, wojownik grecki, najlepszy przyjaciel Achillesa, zginął z ręki Hektora podczas ataku na Troję. [przypis edytorski]

[364]

byłaś w Egipcie i Troi — wg niektórych poetów greckich, np. w tragedii Eurypidesa Helena, Hermes uniósł rzeczywistą Helenę do Egiptu, Parys zaś porwał tylko jej cień. [przypis edytorski]

[365]

zagiąć parol (daw.) — upatrzyć sobie kogoś. [przypis edytorski]

[366]

wolej (daw.) — lepiej. [przypis edytorski]

[367]

Cerber (mit. gr.) — trzygłowy pies, pilnujący bram piekła. [przypis edytorski]

[368]

letejska rzeka (mit. gr.) — Leta, rzeka w Hadesie (krainie umarłych), łyk jej wody przynosił zapomnienie o życiu ziemskim. [przypis edytorski]

[369]

kir — czarny materiał, symbol żałoby. [przypis edytorski]

[370]

przyładzić (daw.) — przygotować. [przypis edytorski]

[371]

kierz (daw. a. reg.) — krzak. [przypis edytorski]

[372]

kwiczoł — leśny ptak łowny. [przypis edytorski]

[373]

ewentus (z łac.) — zdarzenie. [przypis edytorski]

[374]

Rea (mit. gr.) — siostra i żona Kronosa, pramatka bóstw olimpijskich. [przypis edytorski]

[375]

ile (daw.) — tu: jeśli. [przypis edytorski]

[376]

Tajget — najwyższe pasmo górskie na Półwyspie Peloponeskim. [przypis edytorski]

[377]

Eurotas — główna rzeka Sparty. [przypis edytorski]

[378]

oczerety — zarośla nadbrzeżne. [przypis edytorski]

[379]

Cymbrowie — plemię germańskie; Goethe nawiązuje do najazdu wojsk Alaryka (ok. 370–410), króla Gotów, na Spartę. Faust przejmuje tu niejako rolę gockiego władcy. [przypis edytorski]

[380]

cyklop (mit. gr.) — jednooki olbrzym, budujący sobie domy z nieobrobionych głazów. [przypis edytorski]

[381]

lustrzyć się (daw.) — błyszczeć. [przypis edytorski]

[382]

wykusz — element budynku wystający ze ściany i zawierający pomieszczenie. [przypis edytorski]

[383]

Ajaks — jeden z bohaterów Iliady Homera. [przypis edytorski]

[384]

ci pod Teby idący w siedmioro — wg mitu siedmiu bohaterów, z polecenia Polinika wyruszyło przeciw Tebom, żeby pozbawić tronu Teoklesa, brata Polinika. [przypis edytorski]

[385]

paiża — rodzaj metalowej tarczy. [przypis edytorski]

[386]

jaka Deifoba, brata poległego Parysa, spotkała zapłata — wg mitu Deifobos po śmierci swego brata Parysa przywłaszczył sobie Helenę, za co został okaleczony przez Menelausa. [przypis edytorski]

[387]

gędzić (daw.) — muzykować. [przypis edytorski]

[388]

ćma (daw.) — ciemność. [przypis edytorski]

[389]

kaduceusz (mit. gr.) — laska herolda, atrybut Hermesa, posłańca bogów. [przypis edytorski]

[390]

Hades (mit. gr.) — bóg śmierci, władca zaświatów, także: nazwa samych zaświatów. [przypis edytorski]

[391]

szczęściuli — „szczęściu” z partykułą -li. [przypis edytorski]

[392]

wzięcie (daw.) — sylwetka i sposób poruszania się. [przypis edytorski]

[393]

zjawa — tu: pojawienie się. [przypis edytorski]

[394]

wici — wezwanie na wojnę rozsyłane w formie gałązek (witek). [przypis edytorski]

[395]

ninie (daw.) — teraz. [przypis edytorski]

[396]

czyli — czy z partykułą pytajną -li. [przypis edytorski]

[397]

Linceusz — jeden z uczestników wyprawy argonautów, cechujący się bystrym wzrokiem; imię pochodzi od łac. lynx, tj, ryś. [przypis edytorski]

[398]

krenelaż (z fr.) — blanki, zębate zwieńczenie murów obronnych, stanowiące osłonę dla obrońców. [przypis edytorski]

[399]

żenąć (daw.) — gnać. [przypis edytorski]

[400]

sukurs (daw.) — wsparcie. [przypis edytorski]

[401]

dziewosłębić — swatać. [przypis edytorski]

[402]

łacno (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[403]

zdolić — dziś popr.: zdołać. [przypis edytorski]

[404]

Nestor — król Pylos, najstarszy uczestnik wojny trojańskiej, symbol wieku i związanego z nim doświadczenia. [przypis edytorski]

[405]

chybko (daw.) — szybko. [przypis edytorski]

[406]

Messenia — poł.-zach. część Peloponezu. [przypis edytorski]

[407]

Elida — zach. część Peloponezu. [przypis edytorski]

[408]

Argolida — płn.-wsch. część Peloponezu. [przypis edytorski]

[409]

umizgi (daw.) — zaloty. [przypis edytorski]

[410]

ninie (daw.) — teraz. [przypis edytorski]

[411]

pawęż (daw.) — tarcza. [przypis edytorski]

[412]

bronić cię będą, kraino — mowa o Peloponezie. [przypis edytorski]

[413]

swój chudobny dział — sens: to, co się jej należy. [przypis edytorski]

[414]

hala — górska łąka. [przypis edytorski]

[415]

Apollo (mit. gr.) — przewodnik dziewięciu muz, bóg sztuki, wróżbiarstwa i gwałtownej śmierci. [przypis edytorski]

[416]

klechda — podanie ludowe. [przypis edytorski]

[417]

wirydarz (daw., z łac.) — ozdobny, zacieniony ogród. [przypis edytorski]

[418]

czyli — czy z partykuła pytajną -li. [przypis edytorski]

[419]

cale — (daw.) całkiem. [przypis edytorski]

[420]

gładki (daw.) — piękny. [przypis edytorski]

[421]

geniusz — tu: duch opiekuńczy. [przypis edytorski]

[422]

faun (mit. gr.) — bożek leśny, symbol lubieżności. [przypis edytorski]

[423]

pawiment — podłoga, posadzka, zwł. ozdobiona mozaiką. [przypis edytorski]

[424]

Anteusz (mit. gr.) — olbrzym pokonany przez Heraklesa; zyskiwał siły dotykając ziemi, więc Herakles musiał go w czasie walki trzymać w powietrzu. [przypis edytorski]

[425]

Febus — przydomek Apollina, przewodnika dziewięciu muz, boga sztuki, wróżbiarstwa i gwałtownej śmierci. [przypis edytorski]

[426]

maż — czasownik „ma” z partykułą pytajną -ż. [przypis edytorski]

[427]

sprytny syn Mai uroczej (mit. gr.) — Hermes, patron kupców i złodziei, posłaniec bogów. [przypis edytorski]

[428]

hoży — piękny i zdrowy. [przypis edytorski]

[429]

lepak (daw.) — jednak. [przypis edytorski]

[430]

frant (daw.) — spryciarz. [przypis edytorski]

[431]

Ares (mit. gr.) — bóg wojny. [przypis edytorski]

[432]

Febus — przydomek Apollina, przewodnika dziewięciu muz, boga sztuki, wróżbiarstwa i gwałtownej śmierci. [przypis edytorski]

[433]

Hefajstos — syn Zeusa i Hery, bóg kowali, złotników i ognia. Przedstawiany jako kulawy, gdyż Zeus zrzucił go z Olimpu, gdy Hefajstos wstawił się za Herą. [przypis edytorski]

[434]

arfa — dziś popr.: harfa. [przypis edytorski]

[435]

klechda — podanie ludowe. [przypis edytorski]

[436]

Euforion (mit. gr.) — syn Achillesa i Heleny, uosobienie poezji; w Fauście jego los to alegoryczne przedstawienie życia Byrona. [przypis edytorski]

[437]

kierz (reg.) — krzak. [przypis edytorski]

[438]

turnia — szczyt górski. [przypis edytorski]

[439]

Pelops (mit. gr.) — syn Tantala, zabity przez ojca, lecz przywrócony do życia przez bogów; od jego imienia miała pochodzić nazwa Peloponezu. [przypis edytorski]

[440]

potrzeba — daw. także: bitwa. [przypis edytorski]

[441]

Amazonki (mit. gr.) — plemię wojowniczych kobiet. [przypis edytorski]

[442]

kędy (daw.) — gdzie. [przypis edytorski]

[443]

Ikar (mit. gr.) — syn Dedala, otrzymał od niego skrzydła spojone woskiem, na których uniósł się tak wysoko, że wosk stopił się w słońcu, a Ikar runął w morze. [przypis edytorski]

[444]

chorał żałobny — stanowi on pieśń żałobną na śmierć Byrona. [przypis edytorski]

[445]

siępa — deszczowa pogoda (por. siąpić). [przypis edytorski]

[446]

Persefona (mit. gr.) — żona Hadesa, bogini świata podziemnego. [przypis edytorski]

[447]

dzierżyć (daw.) — trzymać. [przypis edytorski]

[448]

puścizna — dziedzictwo pozostałe po zmarłym. [przypis edytorski]

[449]

Hades (mit. gr.) — bóg świata podziemnego bądź nazwana od jego imienia kraina umarłych. [przypis edytorski]

[450]

asfodel — śródziemnomorska roślina ozdobna; także kwiat świata podziemi poświęcony bogini Persefonie. [przypis edytorski]

[451]

iwa — gatunek wierzby. [przypis edytorski]

[452]

czyli — czy z partykułą pytajną -li. [przypis edytorski]

[453]

Pan (mit. gr.) — bóg pasterzy. [przypis edytorski]

[454]

Bachus (mit. rzym.) — bóg wina, odpowiednik gr. Dionizosa. [przypis edytorski]

[455]

Helios (mit. gr.) — bóg słońca. [przypis edytorski]

[456]

Skrzypią kosze, dzwonią wiadra — lud się krząta, śpieszy, ładzi itd. — fragment wykorzystany w powieści Emila Zegadłowicza Motory jako utwór jej głównego bohatera. [przypis edytorski]

[457]

Dyoniz (mit. gr.) — właśc. Dionizos (rzym. Bachus) syn Zeusa i Semele, bóg wina i życiodajnych sił przyrody; ocalony przez ojca przed zemstą zdradzonej Hery, wychowany przez nimfy i satyrów. [przypis edytorski]

[458]

moszcz — niesfermentowany sok z winogron. [przypis edytorski]

[459]

harnaś — przywódca zbójników. [przypis edytorski]

[460]

wiszar — zbocze a. skała porośnięte gęstą roślinnością. [przypis edytorski]

[461]

Leda (mit. gr.) — córka Testiosa, króla Etolii, żona Tyndara, króla Sparty. Ze związku miłosnego z Zeusem, który chcąc ją uwieść, przybrał postać łabędzia, zrodziła się piękna Helena, małżonka Menelaosa, oraz dwaj synowie, Kastor i Polluks. [przypis edytorski]

[462]

wraz (daw.) — zaraz. [przypis edytorski]

[463]

Moloch (bibl.) — pogański bóg bogactwa. [przypis edytorski]

[464]

szperka — słonina. [przypis edytorski]

[465]

karmazyn (daw.) — szlachcic wysokiego rodu. [przypis edytorski]

[466]

buntowszczyk — rusycyzm; popr.: buntownik. [przypis edytorski]

[467]

lapsus (z łac.) — błąd, pomyłka. [przypis edytorski]

[468]

Sardanapal a. Asurbanipal — król asyryjski (panujący w latach 669-631 p.n.e.), w legendach przedstawiany jako zniewieściały rozpustnik. [przypis redakcyjny]

[469]

snadź (daw.) — widocznie. [przypis edytorski]

[470]

veto (łac.) — nie pozwalam. [przypis edytorski]

[471]

pobudka — tu: sygnał wojskowej trąbki. [przypis edytorski]

[472]

mierzić — brzydzić. [przypis edytorski]

[473]

szych — nitka owinięta metalowym drucikiem, używana w hafcie, często do pozorowania użycia szlachetnego kruszcu; przen. fałszywa świetność a. bogactwo. [przypis edytorski]

[474]

cech (daw.) — instytucja zrzeszająca rzemieślników z jednej branży. [przypis edytorski]

[475]

kapituła — rada duchownych. [przypis edytorski]

[476]

kwapić się (daw.) — spieszyć się. [przypis edytorski]

[477]

rokosz — bunt. [przypis edytorski]

[478]

frasunek — zmartwienie. [przypis edytorski]

[479]

sukurs (daw.) — wsparcie. [przypis edytorski]

[480]

fortel — podstęp. [przypis edytorski]

[481]

lenno — dobra nadane wasalowi przez seniora. [przypis edytorski]

[482]

walny — tu: decydujący. [przypis edytorski]

[483]

potrzeba (daw.) — bitwa. [przypis edytorski]

[484]

buńczuk — znak wojskowy i symbol władzy tureckiej w formie ogona końskiego, zatkniętego na długim kiju. [przypis edytorski]

[485]

wdały (daw.) — piękny. [przypis edytorski]

[486]

Harnasie — w oryginale występują tu trzej mocarze Dawida; por. II Sam 23, 8. [przypis edytorski]

[487]

koso (daw.) — krzywo. [przypis edytorski]

[488]

obstarny (reg.) — podstarzały. [przypis edytorski]

[489]

markietanka — handlarka i/lub prostytutka towarzysząca wojsku. [przypis edytorski]

[490]

niewczesny (daw.) — nie w porę. [przypis edytorski]

[491]

strategik — dziś popr.: strateg. [przypis edytorski]

[492]

Termopile — wąwóz stanowiący przejście z Tesalii do Hellady, gdzie król Sparty Leonidas bronił się przed Persami w 480 p.n.e. [przypis edytorski]

[493]

perć — stroma ścieżka w górach. [przypis edytorski]

[494]

fest — święto. [przypis edytorski]

[495]

mamidło — złudzenie. [przypis edytorski]

[496]

powetować — wynagrodzić sobie, zrekompensować. [przypis edytorski]

[497]

nekromanta — mag wywołujący duchy zmarłych, by mu służyły. [przypis edytorski]

[498]

Norcja — miasto w środkowych Włoszech, w Górach Sabińskich. [przypis edytorski]

[499]

członki — kończyny. [przypis edytorski]

[500]

kwapić się (daw.) — spieszyć się. [przypis edytorski]

[501]

prym (daw.) — pierwszeństwo. [przypis edytorski]

[502]

ino (reg.) — tylko. [przypis edytorski]

[503]

rum (z niem.) — miejsce, przestrzeń. [przypis edytorski]

[504]

jucha — krew. [przypis edytorski]

[505]

przepomnieć — dziś popr.: zapomnieć. [przypis edytorski]

[506]

mizdrzyć się — zalecać się, zwł. w nieprzyjemny sposób. [przypis edytorski]

[507]

flanka — skrzydło. [przypis edytorski]

[508]

karacena — zbroja z łusek naszytych na grubą tkaninę a skórę. [przypis edytorski]

[509]

boisko (reg.) — środkowa część stodoły, gdzie młócono zboże. [przypis edytorski]

[510]

sarabanda — taniec hiszpański charakteryzujący się szybkim tempem. [przypis edytorski]

[511]

Dioskurów blask — staroż. nazwa ogni św. Elma, tj. wyładowań elektrycznych na olinowaniu statku; przeciwnie niż później, uważano je za dobrą wróżbę. [przypis edytorski]

[512]

lichwa — tu: procent. [przypis edytorski]

[513]

duchem — szybko, co tchu. [przypis edytorski]

[514]

więcierz — sieć rybacka. [przypis edytorski]

[515]

Sursum corda! (łac.) — w górę serca. [przypis edytorski]

[516]

kord — rodzaj krótkiego miecza. [przypis edytorski]

[517]

szalbierz — oszust. [przypis edytorski]

[518]

undyna — duch żywiołu wody (z łac. unda, tj. fala). [przypis edytorski]

[519]

łacno (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[520]

podciepek (reg.) — karzeł. [przypis edytorski]

[521]

z mańki zażyć — pokonać podstępem (od ciosu szablą zadanego niespodziewanie lewą ręką). [przypis edytorski]

[522]

banialuki — bzdury. [przypis edytorski]

[523]

biesi — diabli. [przypis edytorski]

[524]

trabant (daw.) — żołnierz straży przybocznej. [przypis edytorski]

[525]

damasceńska stal — wielokrotnie przekuwana stal wysokiej jakości, stosowana dawniej do wyrobu broni. [przypis edytorski]

[526]

furda (daw.) — błahostka. [przypis edytorski]

[527]

dzierżyć (daw.) — trzymać. [przypis edytorski]

[528]

Veni creator spiritus (łac.) — Przyjdź duchu-stwórco (pierwsze słowa podniosłego hymnu do Ducha św.). [przypis edytorski]

[529]

piecza (daw.) — opieka. [przypis edytorski]

[530]

czata — tu: straż. [przypis edytorski]

[531]

miarkowanie — umiarkowanie. [przypis edytorski]

[532]

podkomorzy — urzędnik zarządzający dworem. [przypis edytorski]

[533]

bałamutny — wprowadzający w błąd. [przypis edytorski]

[534]

stolnik — urzędnik dworski opiekujący się kuchnią. [przypis edytorski]

[535]

białozór — gatunek ptaka drapieżnego. [przypis edytorski]

[536]

nagodzić (daw.) — przygotować. [przypis edytorski]

[537]

strukczaszy — dworzanin usługujący władcy przy stole. [przypis edytorski]

[538]

cześnik — urzędnik dworski usługujący władcy przy stole. [przypis edytorski]

[539]

estyma — szacunek, poważanie. [przypis edytorski]

[540]

niewczesny (daw.) — nie w porę. [przypis edytorski]

[541]

prym (daw.) — pierwszeństwo. [przypis edytorski]

[542]

pomierność — umiarkowanie. [przypis edytorski]

[543]

dziesięcina — podatek w naturze, dziesiąta część plonów, oddawana Kościołowi. [przypis edytorski]

[544]

żupa (daw.) — kopalnia soli. [przypis edytorski]

[545]

dank (daw.) — podziękowanie. [przypis edytorski]

[546]

wraz (daw.) — naraz, jednocześnie. [przypis edytorski]

[547]

pacta conventa (łac.) — w dawnej Polsce umowa zawierana między królem elekcyjnym a wybierającą go szlachtą. [przypis edytorski]

[548]

na pohybel (z ukr.) — na zgubę. [przypis edytorski]

[549]

siklawa — wodospad w górach. [przypis edytorski]

[550]

łęg — podmokła łąka. [przypis edytorski]

[551]

imać (daw.) — chwytać. [przypis edytorski]

[552]

ewentus (z łac.) — wynik. [przypis edytorski]

[553]

akt erekcyjny — dokument ustanawiający fundację kościoła bądź instytucji. [przypis edytorski]

[554]

pogłówne — podatek o stałej wysokości płacony od osoby („od głowy”). [przypis edytorski]

[555]

podwoda — obowiązkowy transport zapewniany przez chłopów. [przypis edytorski]

[556]

pomorze — tu ogólnie: teren nadmorski. [przypis edytorski]

[557]

Filemon, Baucyda (mit. rzym.) — para staruszków, którzy ugościli Jowisza i Merkurego, nie poznając w nich bogów; w nagrodę bogowie ocalili ich dom podczas wielkiej powodzi, spełnili też prośbę staruszków, którzy pragnęli równocześnie umrzeć, i zamienili ich w drzewa; z legendy tej Goethe wziął tylko imiona. [przypis edytorski]

[558]

przemóc (daw.) — pokonać. [przypis edytorski]

[559]

przyładzić (daw.) — przygotować. [przypis edytorski]

[560]

czeladź (daw.) — służba. [przypis edytorski]

[561]

jaz — niewielka zapora rzeczna. [przypis edytorski]

[562]

poręka (daw.) — poręczenie, gwarancja. [przypis edytorski]

[563]

niepodobna (daw.) — nieprawdopodobne, niemożliwe. [przypis edytorski]

[564]

karawela — rodzaj statku żaglowego. [przypis edytorski]

[565]

włość — majątek, posiadłość, własność. [przypis edytorski]

[566]

kutwa — skąpiec. [przypis edytorski]

[567]

wyżenąć (daw.) — wygnać. [przypis edytorski]

[568]

Achab pożąda winnicy Nabota — wg I Ks. Królewskiej król Achab chciał kupić winnicę Nabota lub zamienić ją na lepszą; gdy jednak Nabot nie zgodził się na propozycję, królowa Jezabel rozkazała go ukamienować. [przypis edytorski]

[569]

blanki — zwieńczenie muru obronnego, stanowiące osłonę dla strzelców. [przypis edytorski]

[570]

li (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[571]

wżenąć (daw.) — zagnać. [przypis edytorski]

[572]

ćma (daw.) — ciemność. [przypis edytorski]

[573]

lemury (mit. rzym.) — duchy zmarłych, przedstawiane na nagrobkach jako wychudzone upiory. [przypis edytorski]

[574]

spłacheć — kawałek. [przypis edytorski]

[575]

krotochwilny (daw.) — żartobliwy. [przypis edytorski]

[576]

Za młodu żyło się, kochało etc. — przeróbka pieśni grabarzy z Hamleta (akt V, sc. 1). [przypis edytorski]

[577]

czata — tu: straż. [przypis edytorski]

[578]

rozwierać (daw.) — otwierać. [przypis edytorski]

[579]

przyładzić (daw.) — przygotować. [przypis edytorski]

[580]

czyli — czy z partykułą pytajną -li. [przypis edytorski]

[581]

bańdzioch (pot.) — brzuch. [przypis edytorski]

[582]

rota — oddział. [przypis edytorski]

[583]

okiść — przymarznięty śnieg okrywający gałąź. [przypis edytorski]

[584]

rzyć — tyłek. [przypis edytorski]

[585]

walny — ważny, decydujący. [przypis edytorski]

[586]

dudek (daw., pot.) — głupiec. [przypis edytorski]

[587]

przemóc (daw.) — pokonać. [przypis edytorski]

[588]

Hiob (bibl.) — bohater Księgi Hioba, którego Bóg doświadczył nieszczęściami, chcąc wypróbować jego wiarę. [przypis edytorski]

[589]

Mater Gloriosa (łac.) — matka pełna chwały, tu określenie Maryi. [przypis edytorski]

[590]

pater extaticus (łac. ) — dosłownie: ojciec ekstatyczny (od słowa ekstaza, tj. zachwycenie); tytuł ten i następne oznaczają różne, coraz wyższe stopnie mistycznej pobożności; powtarzają też tytuły Ojców Kościoła. [przypis edytorski]

[591]

Pater profundus (łac.) — „ojciec głęboki” (w wierze); tytuł św. Bernarda z Clairveaux. [przypis edytorski]

[592]

pater seraphicus (łac.) — ojciec seraficzny, tj. podobny serafinom, aniołom z jednego z wyższych chórów; tytuł św. Franciszka z Asyżu. [przypis edytorski]

[593]

Doctor Marianus (łac.) — uczony teolog szczególnie poświęcający się kultowi Marii. [przypis edytorski]

[594]

Magna Peccatrix (łac.) — wielka grzesznica, tu: Maria Magdalena. [przypis edytorski]

[595]

Mulier Samaritana (łac.) — kobieta z Samarii, postać z Ewangelii, która podała Chrystusowi wodę ze studni. [przypis edytorski]

[596]

Maria Aegyptiaca — Maria Egipcjanka, wg legend chrześcijańskich pokutowała 48 lat w pustyni Jordanu. [przypis edytorski]

[597]

chorus mysticus (łac.) — chór mistyczny. [przypis edytorski]

[598]

parość — parów. [przypis edytorski]

[599]

wzmóc — tu: wzmocnić. [przypis edytorski]

[600]

obierz (daw.) — pułapka, zwł. zastawiana na zwierzęta podczas polowania. [przypis edytorski]

[601]

zyszcze — dziś popr. forma 3.os.lp: zyska. [przypis edytorski]

[602]

zdole — dziś popr. forma 3.os.lp: zdoła. [przypis edytorski]

[603]

zwolić (daw.) — pozwolić. [przypis edytorski]

[604]

skwapliwie (daw.) — chętnie. [przypis edytorski]

[605]

dźwierze (daw.) — drzwi, wrota. [przypis edytorski]

[606]

una poenitentium (łac.) — jedna z pokutnic. [przypis edytorski]

[607]

Pożegnanie — wiersz napisany ok. 1800 r. i ogłoszony w dodatkach do Fausta. [przypis edytorski]

[608]

przecz (daw.) — dlaczego. [przypis edytorski]

[609]

chrobry (daw.) — dzielny, odważny. [przypis edytorski]

[610]

wiszar — zbocze a. skała porośnięte gęstą roślinnością. [przypis edytorski]

Jednorazowo Miesięcznie

15 zł

tyle kosztują 2 minuty nagrania audiobooka

35 zł

tyle kosztuje redakcja jednego krótkiego wiersza

55 zł

tyle kosztuje przetłumaczenie 1 strony z jęz. angielskiego na jęz. polski

200 zł

tyle kosztuje redakcja 20 stron książki

500 zł

Dziękujemy za Twoje wsparcie! Uzyskujesz roczny dostęp do przedpremierowych publikacji.

20 zł /mies.

Dziękujemy, że jesteś z nami!

35 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na opłacenie jednego miesiąca utrzymania serwera, na którym udostępniamy lektury szkolne.

55 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na nagranie audiobooka, np. z baśnią Andersena lub innego o podobnej długości.

100 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na zredagowanie i publikację książki o długości 150 stron.

Inna kwota

Bezpieczne płatności zapewniają: PayU Visa MasterCard

Dane do przelewu tradycyjnego:

nazwa odbiorcy

Fundacja Wolne Lektury

adres odbiorcy

ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125, 00-514 Warszawa

numer konta

75 1090 2851 0000 0001 4324 3317

tytuł przelewu

Darowizna na Wolne Lektury + twoja nazwa użytkownika lub e-mail

wpłaty w EUR

PL88 1090 2851 0000 0001 4324 3374

Wpłaty w USD

PL82 1090 2851 0000 0001 4324 3385

SWIFT

WBKPPLPP

Zamknij

Proszę czekać...

Czytaj w przypisie dolnym

Zaloguj się / Załóż konto

Słuchaj od tego miejsca

Inne wersje utworu

Zamknij drugą wersję

de
Johann Wolfgang von GoetheFaust. Der Tragödie zweiter Teil

1,5% podatku - to nic nie kosztuje! Wpisz
KRS: 0000070056
Nazwa organizacji: Wolne Lektury

Chcemy, aby każde dziecko w Polsce miało wygodny i bezpłatny dostęp do lektur szkolnych - zróbmy to razem! Wspieraj Wolne Lektury stałą wpłatą!
Kliknij, by dowiedzieć się więcej >>>

Nie umiem błyskotliwie odpowiedzieć na pytanie o to, dlaczego warto wspierać Wolne Lektury. Jedyna rozsądna, jaka się nasuwa, brzmi następująco: Wolne Lektury należy wspierać, bo są.

Filip Springer

Znajdź nasze książki na Legimi! Za każdym razem, kiedy czytasz lub słuchasz Wolnych Lektur w księgarni Legimi, wspierasz naszą bibliotekę - DZIĘKUJEMY!

Zapisz się na newsletter, a nie przegapisz naszych publikacji. Zawsze możesz zrezygnować. Kliknij i podaj adres email

Potrzebujemy Twojej pomocy! Wspieraj Wolne Lektury stałą wpłatą. Kliknij i zadeklaruj comiesięczne wsparcie >>>

Audiobooki Wolnych lektur znajdziesz też na naszym kanale na YouTube.

Regularnie dodajemy nowe książki. By ich nie przegapić, subskrybuj nasz kanał.

Kliknij obrazek, by subskrybować!

Jesteś pewien, że przeczytałeś już wszystkie pozycje, które znajdują się w naszej bibliotece? Pomóż nam sprawić, żeby nie zabrakło Ci nowych lektur. Wesprzyj Wolne Lektury! Kliknij i dorzuć się!

Pamiętasz, jak w szkolnej bibliotece były dwa egzemplarze książki, którą trzeba było przeczytać na pojutrze? Dzięki Wolnym Lekturom każdy uczeń ma dostęp do wielu potrzebnych mu lektur! Wesprzyj nas! Kliknij i dorzuć się!

Dlaczego warto pamiętać o Kochanowskim, w jaki sposób zmiana akcentu może symbolizować bunt, jak rymować, aby prawie nikt nie zauważył, że rymujecie - wszystkiego dowiesz się słuchając Mistrzowskiej Szkoły Poezji.

Spis treści

Johann Wolfgang von GoetheFausttłum. Emil Zegadłowicz

TRAGEDII CZĘŚĆ DRUGA

AKT PIERWSZY

PROLOG

ARIEL

CHÓR

ŚwitARIEL

FAUST

GRÓD CESARSKI

BłazenCESARZ

DWORZANIN

DWORZANIN DRUGI

MEFISTOFELES

CESARZ

POMRUK W TŁUMIE

CESARZ

KANCLERZ

HETMAN

SKARBNIK

MARSZAŁEK

CESARZ

MEFISTOFELES

POMRUK TŁUMU

MEFISTOFELES

KANCLERZ

MEFISTOFELES

CESARZ

MEFISTOFELES

SKARBNIK

KANCLERZ

MARSZAŁEK

HETMAN

MEFISTOFELES

POMRUK TŁUMU

ASTROLOG

CESARZ

POMRUK TŁUMU

MEFISTOFELES

POMRUK TŁUMU

CESARZ

MEFISTOFELES

CESARZ

MEFISTOFELES

CESARZ

ASTROLOG

CESARZ

MEFISTOFELES

ZAPUSTY

HEROLD

KWIACIARKI

HEROLD

KWIACIARKI

GAŁĄŹ OLIWNA Z OWOCAMI

WIENIEC DOŻYNKOWY

WIAN FANTASTYCZNY

RÓWNIANKA[80] FANTASTYCZNA

PRZEKORA

PĄKI RÓŻANE

OGRODNICY

MATKA

INTERMEZZO[85] PANTOMIMICZNE

DRWALE

POLISZYNELE[89]

PASOŻYTY

PIJANICA

CHÓR

INTERMEZZO PANTOMIMICZNE

SATYRYK

AGLAJA

HEGEMONA

EUFROZYNA

ATROPOS

KLOTO

LACHEZIS

HEROLD

ALEKTO

MEGERA

TYZYFONA

HEROLD

RÓWNIANKA [80] FANTASTYCZNA

INTERMEZZO [85] PANTOMIMICZNE

POLISZYNELE [89]

EFEB [112]-WOŹNICA

FAUNOWIE [132]