Przypisy

lniany pancerz — o płóciennych pancerzach czytamy już u Homera (Iliada II 529 i 830). Len na taką tkaninę obrabiano w specjalny sposób (jak filc); tkanina była bardzo gęsta i posiadała dużą siłę odporną. [przypis tłumacza]

Locke, [John] (1632–1704) — filozof angielski, bardzo popularny we Francji w XVIII w., patron Woltera i encyklopedystów. Filozofia jego, odrzucając tzw. „idee wrodzone”, przyjmowała wrażenia zmysłowe jako podstawę poznania ludzkiego; skłaniała się przy tym do liberalizmu i tolerancji. [przypis tłumacza]

Locke John (1632–1704) — filozof angielski, właściwy twórca teorii poznania jako samodzielnej umiejętności. Urodzony we Wrington, studiował filozofię i medycynę, lecz nie praktykował jako lekarz z powodu słabego zdrowia. Stosunkom z Ashley'em Shaftesburym miał do zawdzięczenia znajomość z najwybitniejszymi mężami współczesnej Anglii. W r. 1689 wydał swoje sławne dzieło An essay concerning human understanding. Filozofia Locke'a jest badaniem zdolności poznawczej człowieka i wykazuje nasamprzód, że nie ma wrodzonych idei. Rozum (dusza) jest niezapisaną kartą (tabula rasa, white paper), którą zapisuje dopiero doświadczenie, będące zasadą wszelkiego poznania. Ono dostarcza idei, a powstaje albo przez spostrzeżenie zewnętrznych przedmiotów drogą zmysłów: zmysł zewnętrzny (wrażenie, sensacja), albo przez spostrzeżenie przedmiotów wewnętrznych (czynności rozumu): zmysł wewnętrzny, (namysł, refleksja). Ale: nihil est in intellectu, quod non fuerit in sensu. Z obu tych czynników wypływają wszystkie idee i są albo pierwotne, albo pochodne, albo pojedyncze, albo złożone. Te ostatnie dają się podzielić na sposoby (modi), substancje i stosunki. Substancja jest czymś nieznanym, jest podłożem wszystkich jakości, wywołanych w nas ideami. Jest ona wynikiem naszego subiektywnego myślenia: przyzwyczajamy się podkładać ją tym jakościom, ale posiada ona mimo to przedmiotową realność, której nie posiadają inne idee złożone. W tym punkcie zatem przyznaje Locke poniekąd pierwszeństwo rozsądkowi człowieka i hegemonię nad światem przedmiotowym, gdyż poza tym jest mu umysł czymś pochodnym wobec materii. Idea przyczyny i skutku powstaje w nas, gdy rozum spostrzega, że jakąś substancję lub jakość wywołuje czynność innej rzeczy. Locke tłumaczy zatem pojęcie przyczyny psychologicznie. „Przy zmysłowych spostrzeżeniach ciągłej zmiany rzeczy, uważamy — mówi on (An essay (…), II, rozdz. 26, § 1) — że jakości i substancje zaczynają istnieć, a mianowicie dzięki należytemu zastosowaniu i działalności innych rzeczy”. Przyczyną jest „to, co sprawia, że coś innego (…) zaczyna być”. Dzieła Locke'a obejmują 9 tomów (1853). [przypis tłumacza]

Locke, [John] (1632–1704) — słynny filozof angielski, który miał duży wpływ na encyklopedystów, zwłaszcza na Woltera. [przypis tłumacza]

Lo douz chans d'un auzehl que chantava en un plays, me desviet l'autr'ier de mon camin (starofr.) — słodki śpiew ptaka, który zabrzmiał z lasu, niedawno wywabił mnie z mej ścieżki. [przypis tłumacza]

Lokrowie Amfizejscy — Lokrowie zamieszkiwali północno-wschodnią część Grecji środkowej (Lokris Epiknemidia i Lokris Opuntia), południowo-środkową połać tamże (Lokris Ozolis) oraz południową Italię (Lokroi Epizefyrioi). Amfissa leżała na pograniczu między Lokrydą Ozolską a Fokidą. [przypis tłumacza]

Longinus — Λογγῖνός, eques romanus. Gdybyśmy chcieli w duchu słownikowym Papego polszczyć różne imiona własne, moglibyśmy użyć słowa „Długosz”, z zupełną naturalnie zatratą archaicznego kolorytu dzieła. [przypis tłumacza]

L'on va chercher (…) souffrir — „Raczej niż umrzeć, szuka się bardzo daleko jakiegoś pozoru pozwalającego żyć i cierpieć”; Elegia XXIV. [przypis tłumacza]

Loos — sierpień. [przypis tłumacza]

Loos — żyd.: Ab, sierpień. [przypis tłumacza]

Lord (…) good — Po angielsku: „Panie, jeżeli tak jesteś potężny w rozumie, jak pokaźny co do cielesnego wzrostu, to powinieneś ulitować się nade mną, natura bowiem stworzyła nas jednako, tylko szczęście jednych wywyższa, a drugich poniża; pomimo to cnota często bywa poniżona, a cnotliwy podany na wzgardę, przed ostatecznym bowiem końcem nikt nie jest dobry. [przypis tłumacza]

lord mayor — tytuł burmistrza Londynu i niektórych większych miast Anglii. [przypis tłumacza]

Lorium — posiadłość wiejska, gdzie Antoninus wychowywał się, często bawił i umarł. [przypis tłumacza]

losowi — τῷ δαίμονι. [przypis tłumacza]

los — por. Starożytności VIII, XV, 4 „uległ, jak sądzę, losowi”; VIII, XV, 6 „potęga przeznaczenia” etc. W dziele niniejszym VI, IV, 5: „z toni czasów wyłonił się losowy dzień dziesiątego miesiąca Loos”, wszędzie tedy Flawiusz ujawnia faryzejski pogląd na dzieje narodów i jednostek ludzkich. [przypis tłumacza]

Lotofagowie (mit. gr.) — towarzysze Odyseusza, zakosztowawszy w kraju Lotofagów słodkiego owocu lotosu, zapomnieli o powrocie do domu. [przypis tłumacza]

Lotus (…) Hermocratem — Martialis, Epigrammata, VI, 53. [przypis tłumacza]

Louis de Montalte — był to pseudonim, pod którym ukazały się Prowincjałki. [przypis tłumacza]

lubczyk — środek na wzbudzenie miłości. [przypis tłumacza]

lubią bowiem prostaczą surowość i dlatego noszą białe szaty — τὸ γὰρ αὐχμεῖν ἐν καλῷ τίθενται λευχειμονεῖν τε διαπαντός, nam squalere honori ducunt et veste candida semper indui, denn eine rauhe Haut zu haben gilt ihnen für ebenso ehrenvoll, als beständig in weissen Gewändern einherzugehen (Clementz) [pominięto tłum. na rosyjski]. Różnice między tłumaczami pochodzą, jak sądzę, z niedostatecznego wgłębienia się w tekst. Λειχμειν wobec czystości nadzwyczajnej esseńczyków (Pape: „verwild ert aussehen”) dlatego tłumaczę przez „prostaczą surowość”, ponieważ esseńczycy gardzili oliwą jako kosmetykiem, że się tak wyrażę, symbolem elegancji; τὁ–τἑ, Pape: „und so, demnach” (II, 1078 b.) tłumaczę „i dlatego”; „białe szaty” (λευχειμονεῖν διαπαντός) w przeciwstawieństwie do „barwnych szat” były znowu symbolem prostoty. Clementza „ebenso–als” (τὁ–τἑ) [pominięto tłum. na rosyjski] uważam za błędne. Te subtelności są konieczne, gdyż chodzi o dokładne wniknięcie w charakter owych ludzi i ich obyczaje. [przypis tłumacza]

Lubi deszcz ziemia, lubi wysoki eter — z fragmentów Eurypidesa. [przypis tłumacza]

Lubił zresztą korzystać z tego zwyczaju przed scenami o najwyższym tragicznym napięciu — por. Hamlet V, 1, Makbet II, 3. [przypis tłumacza]

lubisz pana d'Angiviller, ale powinien byś mu powiedzieć, aby zamknął buzię pani de Marchais — Pani de Marchais, ładna i sprytna istota, którą łączył stosunek trwałej i wiernej miłości z hrabią d'Angiviller, była cokolwiek zalotna i umiała obudzić u pana de Guibert pewne zainteresowanie. Panna de Lespinasse, w swojej wiecznie czujnej zazdrości, spostrzegła niebezpieczeństwo i starała się je odwrócić, wprowadzając w grę miłość własną autorską Guiberta. Manewr ten kobiecy powiódł się; od tej chwili pan de Guibert ochłódł dla pani de Marchais zupełnie. [przypis tłumacza]

Lub proś bogów o zdrowie (aut te piari iube) — dosł.: „lub każ złożyć za siebie ofiarę oczyszczenia”, jako wariat; p. w. 292. [przypis tłumacza]

Luby (…) niebiosa — wiersz wyjęty z ronda współczesnego [autorowi Prób; red. WL] francuskiego pisarza Saint-Celais. [przypis tłumacza]

Lucjusz Aruncjusz (…) — u Tacyta: Tacyt, Roczniki, VI, 48. [przypis tłumacza]

Lucylius — Ennius Lucilius, satyryk rzymski w VII wieku. [przypis tłumacza]

Lucylla — matka Marka Aureliusza. [przypis tłumacza]

Lucylla Werusa… potem Lucylla… — należy dorozumieć się: Lucylla widziała śmierć Werusa, potem zmarła i Lucylla, itd. [przypis tłumacza]

Lucyper (…) Dawniej jadał na śniadanie szkolarzy. Ale (niestety) (…) od kilku lat dołączyli do swoich nauk świętą Biblię — Szczegół ten jest ze strony Rabelais'go wielkim zuchwalstwem, bowiem czytanie Biblii, które przedstawia jako ratunek ze szponów diabła, było równoznaczne z protestantyzmem. [przypis tłumacza]

lud doprowadzając do religijnego szału, na pustynię wiedli, że niby to Bóg przez cudowne znaki zapowiedział im zbawienie — nastrój ten, panujący wśród ludności, maluje doskonale Mt 24, 5: „Albowiem wiele ich przyjdzie w imię moje… i wiele ich zwiodą”. [przypis tłumacza]

ludem natłoczone — Tacyt pisze: „Mamy z podania, że na sześćkroć sto tysięcy dusz obojej płci i różnego wieku było w oblężeniu” (Dzieje V, 13). [przypis tłumacza]

Lud krzyczał, by sądzić tych, co nie zgadzają się na głosowanie — domagają się dla nich tego samego sądu albo żeby postąpić z nimi jakby ze schwytanymi na gorącym uczynku zdrady ludu. [przypis tłumacza]

Ludowik Rzymianin — Ludovico, patrycjusz Rzymski, który zwiedził Wschód. [przypis tłumacza]

lud pragnął wbrew prawu jednym głosowaniem skazać na śmierć dziewięciu wodzów razem… — w 406 r. zwyciężyli Ateńczycy flotę Spartan u wysp Arginuz (między Azją eolską a wyspą Lesbos), ale zwycięskich wodzów oskarżono przed Zgromadzeniem Ludowym, że omieszkali ratować rozbitków, którzy wpadli do morza (zob. Dzieje Hellady ust. 3). Ksenofont wymienia dwa nazwiska tych, którym przypisywano główną winę. Chciano głosować nad winą i karą wszystkich wodzów razem wziętych, co było bezprawiem, gdyż nie wolno sumarycznie jednym głosowaniem wszystkiego załatwiać. Według prawa każdy może się bronić przez pewien ustawą wyznaczony czas i nad każdym musi się odbyć głosowanie; pomijamy tu inne szczegóły kolizji z ustawami w tej sprawie. Sokrates, jako przewodniczący, nie chciał poddać tego wniosku pod głosowanie. Jak ten wniosek przecież przeszedł, czy Sokrates ustąpił z przewodnictwa, czy sprawa odwlokła się do dnia następnego, nie jest jasne. Zginęło 6 wodzów; prócz wymienionych: Perykles, Diomedon, Lysias, Aristokrates, a Ateńczycy niebawem pożałowali swego czynu i nie było dwóch zdań co do bezprawności tego postępowania. Plato podaje, że głosowano nad 10 wodzami, co jest nieścisłe; głosować miano tylko nad 9, gdyż wódz Konon nie był objęty oskarżeniem; stawiło się jednak tylko 6, gdyż dwaj, Aristogenes i Protomachos, nie wrócili do Aten, a Archestratos umarł w Mitylenie na Lesbos. [przypis tłumacza]

Lud. Ro. — Ludovicus Romanus, komentator Pandektów w XV wieku. [przypis tłumacza]

Lud się cieszył, że nie podlegał już jedynowładztwu i że zastąpiły je rządy arystokratyczne — odczytując Starożytności XIV, IV, 5 i XIV, V, 4, widzimy, że ze zmiany formy rządu lud nie był tak bardzo zadowolony i że sam Flawiusz jak gdyby zmienił pogląd na tę sprawę. — Czas: rok 57 p.n.e. [przypis tłumacza]

lud skazał go dawniej na wygnanie — po upadku Czterystu początkowo skazano Antyfona i takich, którzy dopuścili się zdrady, później jednak prześladowano członków Czterystu i ich stronników; były nawet wyroki śmierci, wydane przez Zgromadzenie Ludowe bez sądu. Ci, co nie mogli zapłacić ogromnych grzywien, wpisani na listę dłużników państwowych stracili prawa obywatelskie (atimia). Część praw utracili też rycerze i hoplici, stronnicy Czterystu. Za sprawą demagoga Kleofona skazano w 409 r. na wygnanie Kritiasa, najniesłuszniej w świecie, gdyż w porę porzucił Czterystu i w swych występach przeciw nim okazywał wielką gorliwość. [przypis tłumacza]

Lud ten z natury (…) był zawsze wobec wszystkich wiarołomny — z tego ustępu wiarołomność tesalska przeszła w uczone przysłowie. [przypis tłumacza]

Ludwik Molina (1535–1600) — hiszpański teolog, jezuita, który spowodował wiele walk i niesnasków swoją teorią łaski. [przypis tłumacza]

Ludwik Molina (1535–1606) — jezuita, Hiszpan z pochodzenia, był profesorem teologii w Portugalii. Najgłośniejsze z jego pism De concordia gratiae et liberi arbitri dało przyczynę do sporów między dominikanami a jezuitami, przy czym dominikanie oskarżali go, iż popadł w błędy pelagian i semipelagian i w sprzeczność ze św. Tomaszem i św. Augustynem. [przypis tłumacza]

Ludy Meksyku, dokonawszy obrzędów pomazania swego króla (…) — Lopez de Comara, Historia Indii, II, 77. [przypis tłumacza]

ludzie gromadzą się i dziwują, co to będzie z państwem — początkowo nie tylko do partii należący arystokraci, ale w ogóle rycerze i obywatele średnich warstw byli zadowoleni z rządów „trzydziestu”. Ale ostatnie gwałty i bezprawia zraziły i przeraziły wszystkich. [przypis tłumacza]

ludzie, jakkolwiek mogą być nierówni siłą i geniuszem — Russo nie uważa zatem ludzi za równych z natury: równość ich wobec prawa jest wymogiem i wypływem prawności związków społecznych. [przypis tłumacza]

Ludzie, którymi włada potrzeba kochania (…) wędrują niekiedy bardzo daleko, ale wówczas gdy muszą — aluzja do pana de Mora. [przypis tłumacza]

ludzie, którzy koło tego przechodzili — οἵ τε γὰρ ἐγγὺς, qui in proximo erant, przechodzili koło pretorii, τὸ πραιτώριον, praetorium (J 18, 33) [pretorium: siedziba wodza w rzymskim obozie wojskowym, później także: rezydencja namiestnika prowincji; red. WL], Wujek: ratusz. [przypis tłumacza]

Ludzie, którzy przyzwyczajają się źle mówić i źle myśleć — Por. fragm. 260. [przypis tłumacza]

ludzie nie myślą nigdy jak należy — Zdanie to jest najzwięźlejszym, a karykaturalnym wyrazem charakteru Alcesta. [przypis tłumacza]

Ludzie nie posługują się tym ostatnim, lecz pierwszym (…) — Zdaje się, że Pascal ma tu na myśli Kartezjusza i jego próby dowiedzenia Boga i duszy rozumowaniem. [przypis tłumacza]

ludzie Orontasa — armeńskiego satrapy. [przypis tłumacza]

ludzie (…) Poklaski dali tu memu: Skromnemu przeciw Porubcy — poeta przypomina tryumf swej pierwszej sztuki pt. Dajtales, Biesiadnicy, której myśl przewodnia — to przeciwstawienie wychowania tragicznego do wychowania nowomodnego w osobach dwu braci: Skromnego i Porubcy. Sztukę tę napisał poeta, będąc jeszcze tak młodym, że mu wiek nie pozwalał zgłosić się z nią do archonta, więc jej „kto inny ojcował” (Filonides). [przypis tłumacza]

Ludzie są tak nieodzownie szaleni, iż nie być szalonym znaczyłoby być szalonym innym krojem szaleństwa — Montaigne, Próby III, 7; III, 3. [przypis tłumacza]

Ludzie szlachetni powinni mnie kochać (…) jest czczona niby bogini — Aretino P. Lettere I, 38. [przypis tłumacza]

ludziom wytwornym i szlachetnym — dosłownie: ludziom pięknym i dobrym. Wyrazami „piękny i dobry”, kalos k'agathos, wyraża się grecki ideał przyzwoitego człowieka; jest to grecki gentleman. Gentlemanem jest „naturalnie” tylko arystokrata. [przypis tłumacza]

ludzi pozbawionych nóg, rąk albo oczu — tj. ukaranych zbrodniarzy. [przypis tłumacza]

ludzkość zaś etc. — Prawdopodobnie: ludzkość zaś schlebia pożądliwości (Havet.). [przypis tłumacza]

Lugo (1583–1642) — hiszpański jezuita, profesor teologii w Rzymie. [przypis tłumacza]

Luigi Alamanni — urodzony we Florencji w roku 1495, zacięty wróg rodziny Medyceuszów, został wygnany z Włoch za udział w spisku. Bawił na dworze francuskim, gdzie powstało jego główne dzieło Coltivazione, a także romans rycerski Girone Cortese. [przypis tłumacza]

luka — otwór w pokładzie. [przypis tłumacza]

Lukianos — gr. sofista, raczej satyryk-moralista niż filozof, ur. w r. 125 po Chr. w Samozacie; pozostawił przeszło 80 dzieł, przeważnie treści satyrycznej; wyszły we Florencji w r. 1496. [przypis tłumacza]

lukubracje (z łac. lucubratio) — praca nocna, w obszerniejszym znaczeniu w ogóle trudne i uczone wypracowanie. [przypis tłumacza]

Lukullus (117–56 p.n.e.) — Λευκόλλος, kwestor Sulli [rzymski wódz i polityk, stronnik Sulli; zwycięsko walczył z władcą Pontu Mitrydatesem VI Eupatorem i jego sojusznikiem, królem Armenii Tigranesem II Wielkim; po powrocie ze Wchodu prowadził niezwykle wystawny tryb życia; red. WL]. [przypis tłumacza]

lukus — greckie lukus znaczy „wilk”. [przypis tłumacza]

lulaw — gałąź palmowa, nad którą w święto Sukot odmawia się błogosławieństwo. [przypis tłumacza]

lulaw — gałąź palmowa, nad którą w święto Sukot (Święto Szałasów) odmawia się błogosławieństwo. [przypis tłumacza]

lulaw — gałąź palmy spleciona z gałązkami mirtu, wierzby i odmiany cytryny. [przypis tłumacza]

Lulli, [Giovanni Battista a. Lully, Jean-Baptiste] (1633–1687) — słynny nadworny muzyk Ludwika XIV, stały współpracownik Moliera [urodzony we Włoszech wielki kompozytor fr. epoki baroku; stworzył francuską operę narodową, nadając jej swoisty, odmienny od włoskiego styl; red. WL]. [przypis tłumacza]

L'ultimo (…) reso a te — Ostatni dzień. Anakreontyk. Do Elwiry. „Widzisz miejsce, gdzie płynie ten strumień, kąpiąc drzewo mirtowe? Tam będzie się wznosił mój grobowy kamień. Kochliwy wróbelek i szlachetny słowik będą odpoczywały w cieniu tego mirtu. Przyjdź, droga Elwiro, przyjdź na mój grób i oprzyj na mej niemej lutni twoje białe łono. Na ten ciemny kamień przylecą turkawki, zbudują gniazdo dokoła mej lutni. I co rok, w dniu, w którym ważyłaś się mnie zdradzić, niewierna! ściągnę tam piorun z nieba! Przyjm, przyjm ostatnie słowo umierającego. Spójrz na ten zwiędły kwiat, zostawiam ci go, Elwiro, daję ci go. Jak on jest drogi! musisz to wiedzieć. W dniu, w którym zostałaś moją, uszczknąłem go na twoim łonie. Godło uczucia niegdyś, zakład cierpienia dziś, zwracam ten zwiędły kwiat na twoje łono. A ty wyryjesz w twoim sercu, jeśli twe serce nie jest bezlitosne, jak ci go wzięto, jak ci go oddano”, G. Redaelli. [przypis tłumacza]

Lumen ad revelationem gentium (łac.) — Łk 2, 32: „Światłość ku objawieniu narodów”. [przypis tłumacza]

Lumen stanu aptekarskiego — Luminare apothecariorum, kompendium aptekarskie, wydane w r. 1492, w Turynie. [przypis tłumacza]

Luna — Chodzi oczywiście o księżyc, ale ze względu na rodzaj męski rzeczownika w języku polskim, niedorzeczne byłyby dalsze informacje o czczeniu go jako „żony i matki Słońca”. [przypis tłumacza]

Lurida (…) tuentur — Lucretius, De rerum natura, IV, 333. [przypis tłumacza]

L'usbergo (…) tanta — Ludovico Ariosto, Orlando furioso, XII. [przypis tłumacza]

Lustravit lampade terras (łac.) — „Oświeciło pochodnią ziemię” (Lukrecjusz). [przypis tłumacza]

lusus naturae (łac.) — igraszką przyrody, cudownym dzieckiem. [przypis tłumacza]

Luter, Marcin (1483–1546) — znany niemiecki reformator. Niemały wpływ wywarły na niego pisma Augustyna; [autor dzieła] De servo arbitrio (O niewolnej woli). [przypis tłumacza]

Luwr — pałac królewski. Mam wrażenie, mimo iż tekst komedii milczy w tej mierze, że Celimena nie bywa w tak wysokich progach; dlatego może lada głuptas, ale przychodzący z królewskich pokoi, jest jej pożądanym gościem. Stosunek jej do Alcesta wygląda również na to, iż posiada spory podkład snobizmu, jak to nazywamy dzisiaj. [przypis tłumacza]

Luxit et elanguit terra, confusus est Libanus et obsorduit (łac.) — „Płakała i zwątlała ziemia, zawstydzony jest Liban i uwiądł”. [przypis tłumacza]

Luxuria (…) emissa — Livius Titus, Ab Urbe condita 34, 4. [przypis tłumacza]

Luzytanowie i Kantabrowie — Luzytanowie: zamieszkujący ziemie dzisiejszej Portugalii; Kantabrowie: z północnej części Hiszpanii, do Pirenejów. [przypis tłumacza]

Lykaja — arkadyjskie święto wiosenne na cześć Dzeusa Lykajosa. [przypis tłumacza]

Lykaon — król Arkadii, ludożerca. [przypis tłumacza]

Lykas — wuj i opiekun Antiope, obdarzanej miłością przez Jowisza. [przypis tłumacza]

Lykofron — tragik grecki z wyspy Eubei. [przypis tłumacza]

Lykon — ojciec Autolika; należał później do oskarżycieli Sokratesa, być może rozgoryczony stratą syna, którego zabili Spartanie stanowiący garnizon dla obrony trzydziestu tyranów; przecież najenergiczniejszy z nich Kritias uchodził za ucznia i przyjaciela Sokratesa. [przypis tłumacza]

Lyly, John (1554?–1606) — prócz Euphuesa (w dwóch częściach, 1579–80) napisał szereg komedii. Euphues nie jest utworem oryginalnym, lecz przeróbką dzieła Hiszpana Guevary, którego asonancje Lyly zastąpił zgodniejszą z duchem swego języka aliteracją. [przypis tłumacza]

Lyncestes, obwiniony o spisek przeciw Aleksandrowi (…) — Quintus Curtius, Historiae Alexandri Magni, VII, 1. [przypis tłumacza]

Lżyć będą cnotę, przykrymi mówiąc słowami — z Hezjoda: Erga [tytuł polski: Prace i dnie], 186. [przypis tłumacza]