Władysław OrkanPłanetyPłanety

I

1

Niema to, jak chłopu na wsi! Ten ma już raz święte życie. Żeby ino Bóg nagodził ziarna i ziemniaków, to się o nic nie potrzebuje wieldze troszczyć. Wszyscy mają starunek o niego. Ksiądz go radosnie na tym świecie wita, jeszcze ochotniej chowa, zaś przez cały krótki żywot ma pieczę o jego duszę, jako o najmilszej ze stada owieczce, która za życia daje wełnę miękką, a serdak biały po śmierci. Żyd przemyśluje o jego majątku: gdy ma za dużo — ujmie mu ciężaru z głowy, a gdy za mało — dopożyczy i o hipotece się zawie przy czasie, wszystko rozumem swoim wyprostuje. A i panowie z urzędu radzi go widzą. Z podatkiem nie zawdy musi się trudzić dwie mile; przyślą na miejsce swoich ludzi, i wezmą bądźco, nie sam pieniądz. Wszyscy dla niego dobrodzieje, każdy za niego o nim myśli, aby se ino nie psuł głowy próżną turbacją.

2

Ale już najwięcej starunku o chłopa mają podczas wyborów. Wtedy cały kraj o nim radzi. Gdzie się obrócić, wszędy ino o „naszym chłopie” gwara, jakby każdy po to tylko żył, by chłopu dobra przysporzyć. Schodzą się mniejsi i więksi panowie, ba, nawet tacy, co wsi nie widzieli, i przedumują w głowach swoich, jakby tu chłopu dospomódz. Zeby się dało raj z zapieckiem stworzyć, gdzieby mógł drzemać ślebodnie przy czasie, toby ochotnem sercem uczynili. Tymczasem czynią, co w ich mocy. Żeby se chłop nie potrzebował łamać głowy, kogo wybrać do sejmu, to mu przysyłają gotowego posła, kosztów przesyłki nie ściągając, jako że to „rzecz urzędowa”. I chłop ma spokój.

3

Niedawno zdarzyło mi się mówić z podletnim człekiem, który chodził po wsi wybierać na mszę na uproszenie pogody i słonka.

4

— Wszystko — powiada — byłoby dobrze, żeby w niebie inaczej gazdowali. Ale to tak: rozbłyśnie, drugi raz się zamgli i znowu leje. Nijakiego porządku nad światem. Każdy święty o swoim kraju myśli, a nami się żaden nie zaopiekuje szczerze.

5

— Zato na ziemi mamy opiekunów…

6

— Dyć chwała Bogu jest ich dość, nima co narzekać. Jak i z tymi wyborami. Przyszli, wybrali, ani człek nie wiedział o tem…

7

— Jakże to? — pytam się — przecie jesteście radnym…

8

— No dyć-ech jest… I nie jeden. Jest ich ta niemało. Ale nikt nie uwiadomił znikąd.

9

— I jakże wypadło?

10

— Ha no przyjechał konwisarz z dziandarem i oba z wójtem wybrali pisarza.

11

— To sprawiedliwie… myślicie?

12

— Ja nijak nie myślę.

13

— Prawda, są insi, niech se głowy łamią.

14

— A jakże… Telo wam ino powiem: że nie wiem, kto kiedyś wygra…

15

Spojrzał na mnie przebiegle oczyma chytremi i, chcąc zaraz osłonić myśl niedokończoną, począł:

16

— To prawda, że my nie do tego. Człek w ziemi zagrzebany, jak ten kret, po uszy. Boga prosi, żeby mu dał zebrać plon mizerny z pola. A co więcy to nas ta już nie dużo obchodzi. W tem cała dba na zimę, co sie latem zbiere. A tego lata deszcz po deszczu, powódź za powodzią — takich naremnic nie pamiętają ludzie już oddawna. Różnie se naród myśli: co takiego, iż te burze i grady tak często przychodzą. Opowiadał mi kościelny, a jemu znowu — ksiądz, że pono jacyś heretycy armatę wynaleźli taką, coby z niej można do chmur strzelać i rozpędzać grad, a te burze tegoroczne to — powiada — kara boska za tę ludzką pychę, choć mnie się ta nie chce wierzyć… Ha, no, kiepskie żniwa. Ja sie też zebrał, myślę sobie: Trza uzbierać na mszę…

17

Mówił szybko, bez przerwy, nie myśląc o tem, co mówi. Oczyma błąkał po górach rozodzianych z lasu. Po chwili przestał i zwiesił głowę w zadumaniu ciężkiem.

18

— Tak ono tak… gdzież się ta woda ma utrzymać?

19

Spotkałem jego oczy — zczerwienił się i zwrócił je na bok.

20

— To, widzicie, jest dopiero jedna z przyczyn.

21

— Wiadome one i mnie trochę — odparł. — Darmo się wypierać. Ale to tak, moiściewy. Człek nie wójtuje, to se myśli: niechta! Niech sie trapią insi. I lepiej ujść, nie słyszeć, nie wiedzieć o niczem. Bo kiedy myślą za nas, to niech myślą, niechże sie im zdaje, że człek już nima czucia, ani dusze, że sie już tak doznaku sponiewierał w tej ladaczej służbie. Ale… do niczego dobrego to nie prowadzi. Jak i z tymi wyborami… potrzebne to na co? powiedzcie sami. Dyć sie mogą pieknie ładnie bez tych komedji obejść. Naród sam to pokazuje, a nie chcą widzieć. Usuwa się i czeka, co to bedzie dalej. Ani temu, ani temu korzyści, jak zawdy. A oni myślą, że ich góra. Śmiech mie ino bierze. Przypomina mi sie zaraz przypowieść o wilku. Słyszeliście już kiedy?

22

— Nie.

23

— To wam opowiem, choć to przypowieść już stara. Było tak: pasł się baran nad urwiskiem w lesie. Przylatuje wilk ku niemu i: „zjem cie!” powiada groźnie. „O, co byś mie ta gryzł — odrzekł baran — kości, widzisz, mam twardawe. Dyć ty ino stanij, obróć się do urwiska zadkiem, ozdziaw paszczekę, a ja ci sam wskoczę, i bedzie prosty koniec”. Wilk, widzicie, usłuchał baraniej rady. Obrócił sie i stanął i ozdziawił paszczę. A baran, jak sie rozpędzi, jak buchnie w niego — to sie ino wilk nogami nakrył, lecęcy prosto w przepaść. Wstaje potem, wywłóczy sie, wylazł na brzeg — poziera w koło po ugorach, a tu barana ani słychu dychu. „Hm…” — myśli dumajęcy — „czym go zjadł, czym go nie zjadł?”

24

— Przypowieść wcale trafna…

25

— Baran i tak głupi, że go nie zdurknął tak, coby już nie wstał…

26

— Ba, ale wtedy wilk by już nie myślał, a turbacja jego jest najlepsza.

27

— Ha, co kto woli…

28

Rozstał się ze mną wesoło i poszedł dalej zbierać na mszę. Kielo uzbierał, nie wiem, ale to wiem, że Pan Bóg dał pogodę niezadługo i mszy już nie było. Za to było nabożeństwo na uproszenie deszczu.

II

29

Powszechnem jest mniemanie, że chłop jest religijny. Tak nauczają, więc musi być prawda. Ileż to piosnek, już w elementarzach, o kmiotku, który orze zagon swój ojczysty: skowronek śpiewa, słoneczko przygrzewa, a on się modli na roli…

30

Znam podobne obrazki, malowane w słońcu, ale… trochę ciemniejsze w kolorze.

31

Oto kobieta, nie pasterka, ba, sama gaździna, pasie krowy na miedzy w słoneczne rano. Śpiewa pieśni nabożne z ogromnem przejęciem, a krowy jedzą cudze zboże. Widzi to dobrze, bo się patrzy na nie, lecz, zamodlona, ani myśli odpędzić je od szkody.

32

Oto gazda podletni idzie na dół drogą wśród cichych, jasnych pól — ku kościołowi. Zdjął kapelusz idęcy i szepce pacierze, a słońce promieniami głaska go po siwych włosach. Wczoraj o zmroku ściął smreka w kumotrowym lesie, zwiózł go do tracza i zerznął nocą na deski, a dziś rano, jak zwyczajnie w niedzielę przy święcie, ogolił się i ubrał w przyodziew świąteczną i teraz przed innymi idzie do kościoła, aby naprzódy podziękować Bogu za błogosławieństwo w pracy i prosić o dalszą łaskę.

33

Oto znowu ów „kmiotek” wyjechał z pługiem na zagon. Przeżegnał się na początek i zarwał cudzą miedzę. Poczem się mu już gładko orze, uczciwie i składnie. Właśnie co dopiero odwalił na cały lemiesz sąsiadowi skibę i, stając, obejrzał się, czy ta kto nie idzie. Nie obaczywszy z nikąd nic, krzyknął na woły — na pogońcę swego, aby ruszał. Wdzięcznem sercem za sposobność o Bogu myślący, zbaczuje sobie, że w pośpiechu nie zmówił rano pacierza. Ciska wartko kapelusz i odmawia, a w przestankach klnie wołom razem i pogońcy.

34

I mnóstwo jeszcze podobnych obrazków przesuwa się mi poprzed oczy. Jeżeli się tak religijność objawia, to chłop jest religijny. Nawet wielce! Znam jednego człeka, który za najpobożniejszego uchodzi we wsi, a i słusznie. Ten kazania nie opuści, ani mszy, broń Boże. W kościele siaduje w ławce przy samym ołtarzu. Modli się wargami i oczami, całą postawą pochyloną. Książki pod pachą nosi grube, nawet po dwie naraz. Nie goli się z pobożności, aby nie myślano, że się chce komu z ludzi przypodobać. Ba, to wszystko jeszcze mało. Należy do „Trzeciego zakonu św. Franciszka”, sam jest zelatorem bractwa, nawet paru bractw, obrazy cudowne miewa skądsi ze świata sprowadzane, na wszystkie odpusta chodzi, spowiada się często, niema święta, niedzieli, żeby do komunji św. nie przystąpił. No, słowem — taki katolik, o jakiego i w Rzymie nie łatwo.

35

Cóż, kiedy nienawiść ludzka i takich nie obejdzie. Kiedym raz, niestety, zeszedł się z podejrzanym o niedowiarstwo człekiem i jąłem go nawracać słowy pełnemi gorąca i żarliwości wielkiej, pokazując mu, jako przykład, onego człowieka, który w łasce Pańskiej ustawicznie chadza, ten mi porywczo odrzekł:

36

— Panie! Dyć to największy we wsi złodziej. Takiego osiusta chyba świat drugiego nie zna. Co on ludzi naobdzierał, to ani wypedzieć… Któż okradł kasę gminną, jak nie on? Przecie to wiadome. A lichwiarskich procentów kielo zebrał! Niech on sie ta modli. Myśli, że pacierzami Boga udobrucha. Cóż mu i teraz z tego? Krzywdą ludzką sie pasie, a wiecznie je chudy. To okpiś! powiadam wam, to huncfot! nie gazda.

37

I długo jeszcze byłby pewnie pomstował na niego, gdybym był, ochraniając uszy swoje, nie odszedł zawczasu. Tak to złość ludzka nie daruje nawet wielkich oszustw. Choć po boku o nich mówi, we cztery oczy, nie tak głośno, jak zwykle o małych. Ów człek, chodzący z wieczną pobożnością w twarzy, witany jest wszędzie po wsi, szanowany w oczach. Zapewne też, widząc dla się szacunek wierzchni i posłuch, wydaje się sam sobie świątobliwym wielce.

38

Taką świątobliwością wielu opętanych. Są ludzie, którzy się chwalą, że dwadzieścia i więcej razy byli w Częstochowie, a na Kalwarję świętą co rok idą, nie licząc mniejszych odpustów pobliskich. Chorują z rozżalenia, gdy ich co takiego zajdzie, że nie mogą iść. Obłęd wierutny ich ogarnia. Chyba nie dziedziczny. W bogate plony dojrzewa jezuicki siew.

39

W życiu codziennem chłopa mało o Bogu szczerego wspominku. Chyba w nieszczęściach, gdy się trafią, ale i to nie we wszystkich. Małe zwaluje się na ludzi i przypisuje winę bliźnim swoim, wielkie dopiero odnosi się Bogu i przyjmuje się w pokorze, jako doczesną karę za grzechy. Oto jeden z tysiąca przykładów:

40

Gaździnie, już niemłodej, zakulała kura. Ona też, niewiele myślący, porywa ją i leci do sąsiadowej chałupy. Wpada do izby, zapieniona, i, ciskając kurę sąsiadce pod nogi, woła: „Nikt inszy, ino tyś ją okulawiła! to se ją zjedz”. I, nie słuchając tłómaczeń kumoszki, zdumionej taką napaścią, wypada w pole z krzykiem i klątwami i podnosi taki lament wielki, iż całe osiedle wyszło patrzeć, co się to takiego stało. Niezadługo potem zdarzyło się, że prawie na równej drodze krowa jej nogę złamała. Wtedy już nikogo nie napastnęła. Wzięła to poprostu za karę wyraźną za tamto, za dopust boży. Przyszła z płaczem do sąsiadki i do kolan jej upadła, prosząc o niepamięć krzywdy.

41

Ogółem stosunek chłopa do Boga jest bardzo prosty. „Ja Ci zmówię tyle a tyle pacierzy, a Ty mi dasz to, o co Cię proszę”.

42

Stąd przysłowia:

43

„Ta i Panu Bogu nie za darmo się pacierze mówi”.

44

„Wie święty Marcin, za co płaszcza udziela” i t p.

45

I w nadziei otrzymania zbawienia wiecznego chłop wypełnia obrzędy, jak się patrzy, chodzi we święto do kościoła, modli się, jak ma o co, i zazwyczaj jest w porządku ze swojem sumieniem. W dociekania duże się nie wdaje, bo to — powiada pismo — szatan przez dociekanie upadł. Więc też nie miewa wątpliwości w sercu. Choć się zdarzają…

46

Orał mi w jedną wiosnę człek już dość starawy. A miał pogońcę nie swojego, ba, drugiego z osiedla chłopa, który był znacznie odeń młodszym. W czasie przedpołudnia — było — siedzieliśmy na trawniku, konie owies gryzły. Chłopi też nieco ujedli i pozakurzali fajki. Mówimy o tem i o owem, co ma łączność z wiosną, z zasiewami, z oraniem, z uprawą. Nagle ów stary przerywa i, wyjmując fajczynę z ust, zwraca się do mnie:

47

— Miałbych sie was o jedno spytać, ale nie wiem, czy wy mi powiecie…

48

— No, cóż takiego?

49

— Kiedy ja już wiem, że wy mi nie powiecie.

50

— Przecie zapytać możecie.

51

— Czy też jest to piekło, czy go niema?

52

— Hm…

53

— A nie mówiłech, że mi nie powiecie! — rozśmiał się gorzko i nieswojo.

54

Chwilę milczeliśmy wszyscy. Wreszcie pogońca, powstając, ozwał się:

55

— Ja tak uwazuję, że każdy piekło swoje w sobie nosi.

56

— Może i to być — szepnął stary. I zabrali się do orania.

III

57

W jednej z górskich parafji wysypała się z rannej mszy przed kościół gromada ludzi. Idę między nich, a znajomi ściskają mi ręce i witają serdecznie.

58

— Cóż tu u was słychać? — pytam, odwzajemniając pozdrowienia.

59

— Zawdy jedno, panie: bieda i bieda… Inszego nie usłyszycie.

60

— Ona to — dorzucił drugi — pcha się drzwiami i oknami do chałupy, że się nieporada ognać…

61

— Nie puszczać! — mówię.

62

— O, panie! Dyć sie człek broni, jak może, ale ręce ustają i rozumu nie starczy… Zatkasz jedną dziurę, to się druga otworzy — i tak zawdy.

63

— Hej! — potwierdziła gromada.

64

Zasępienie w twarzach, w oczach turbacja. Czynią smutne wrażenie zegnanych na rzeź owiec.

65

— Jezusie drogi! zmiłuj się nademną… — jęczy kobieta jakaś sucha, jak szczypa, i wyciąga ręce do drzwi kościelnych.

66

— To, wicie, komornica biedna, hań z Koninek — objaśnia stojący obok mnie gazda. — Biedactwo miało ino zagon ze ziemniakami, nic więcy, i przyszły dziki te nocy zwyczajnie z lasu i przewróciły do imentu…

67

— Bedzie ta kopać biedna! Mocny Boże… — litowały się kobiety, poprawiając na ramionach chustki.

68

— Żeby też kto te dziki od nas wyprowadził — gwarzyli między sobą — toby sie mu gromada złożyła…

69

— Dyć tu był raz jakiś wędrowny. On by je był wywiódł — objaśniał leśny — hale cóż, kie sie bał hrabiego na się ozgniewać.

70

— To niech polują na nie, abo co! — rzuciła gniewnie jakaś gaździna. — Przyjdą zbiórki, to pilnuj noc po nocy, boby ci wszystko do znaku zjadły. Że też to na świecie nikoguteńko nima, coby się tem zajął!.. Dość nieurośnie, bo kany? to jeszcze dziki zepsują. Kielo bied na świecie, to sie wszystkie do nas zwaliły… Laboga! Cóż się to dzieje?

71

— Moiściewy! — tłómaczy jej kumoszka z gorzkim uśmiechem. — Już to tak bedzie… Darmo! My świata nie naprawimy…

72

— Są ludzie, którzy myślą o jego naprawie — wmieszałem się.

73

— Bóg im pomóż! — podniosły w górę oczy. — Ale, nim słonko zejdzie, rosa oczy wyje.

74

— Lepiej zdać się ze wszystkiem na Pana Boga i czekać końca… — ozwał się z przekonaniem Król, zwany także Munarchą.

75

— Tak, tak — potwierdził przechodzący obok organista. — Kogo Pan Bóg stworzy, tego nie umorzy…

76

— Nadzieja w Bogu… w torbie ser! — szepnął za nim złośliwy „kumotr z nad miedze”.

77

— Włóczy się psiamać ścierwo bieda sobacza… — klął pocichu zdecydowany pesymista od urodzenia i spluwał raz po razu.

78

Z furtki kościelnej wyszedł ksiądz wikary. Lud cisnął mu się do rąk, całując ze wszystkich stron.

79

— Czemuż nie idziecie do domu? — spytał.

80

— Dyć, jegomościu, nima po co, bo tam bieda…

81

— A cóż tu wystoicie?

82

— Tak se ta pogwarzemy i poradzimy się…

83

— Sami?

84

— Jak nima kota, to i myszy rządzą… — zamruczał z przekąsem stary gazda.

85

— Dyć pono mają dawać zapomogi… jegomościcku kochany! — woła płaczliwie niska kobiecina.

86

Ksiądz się zatrzymał.

87

— To jeno biednym komornikom…

88

— Dyć my wszyscy biedni, jegomościu! — zawołali.

89

— Niema nic do gęby…

90

— A na sobie nie urwiesz…

91

— Hej!…

92

Ksiądz odszedł, a oni się rozgwarzyli nanowo, podzieleni na mniejsze i większe gromadki. Nie śpieszyło im się do domu. Po co? Wiedzieli, że to samo zawdy zastaną: płacz i zgrzyt… Tu przynajmniej ulżą sobie w pogwarce wspólnej, a widmo troski ciągłej na chwilę ich odejdzie.

93

Słońce potoczyło się wyżej. Kościelny ostatni opuścił kościół i pozamykał drzwi — a oni stali gromadami, rozgwarzeni, na przedkościelnym kamieńcu. Wreszcie, wygadawszy wszystko, co im ciążyło na sercach, a było tego niemało, poczęli się rozchodzić i tracić. Każdy wpadł po drodze na niedużą chwilę do sklepu, do Kółka, by zborgować mąki lub kaszy. Ale najwięcej ludu cisnęło się do Abrama, który handluje „kukurzycą”. Niejeden wysunie worek z za pazuchy, by nasuć weń jakiego ziarna, „bo też ta dzieciska czekają… a przykrzy im się, przykrzy!…”

IV

94

Wyszedłem rankiem z chaty mej pod lasem i począłem schodzić na dół wązką ścieżyną wśród zieleniejącego się po ugorach owsa. Byłem już za potokiem, kiedy usłyszałem poza sobą suche, astmiczne chrząkanie, i równocześnie dobiegł uszu mych przytłumiony, chrapliwy głos:

95

— Zaczekajcie, panie, to się nam pódzie raźni…

96

Stanąłem. Niski, chuderlawy chłopina spuszczał się wolno z uboczy, koło rozsianych gęsto jałowców, podpierając się zakrzywionym kośturem.

97

— Niech bedzie pochwalony! — zawołał już zbliska.

98

— Na wieki. Dusi was?

99

— A dusi, zawzięta psiamoc krzypota…

100

— I nogi was bolą?

101

— A bolą — odparł, dysząc ciężko. — Dusznota się na mnie zawzięna i dusi, a tu, wicie, i w nogi wlazło. Bieda to, wicie, jak chyci człeka chorość na oba końce…

102

— Radźcie co?

103

— Coby! Nic nie radzę. Najlepsza rada byłaby, żebyś co zjadł tłustego. A tu nima, bo skąd? Je się tę kukurzycę i je z dnia na dzień… Trzeba cosi do tego. Bo, wicie, przy jednej spyrce i kot zdechnie. Przyje się doznaku. A tu nimas nikany, znikąd, nic…

104

— Taka u was bieda?

105

— Bieda, biedka nasza kochana! — zaśmiał się smutno. — Idę ta ku kościołu. Mają pono dawać kukurzycę za darmo, to się może i mnie co dostanie.

106

Uśmiechał się wciąż. Spoglądałem nań, pełen przykrego zdziwienia.

107

— Mają dawać biednym, słyszałem, a wy macie grunt.

108

— Ho! panie! grunt!… Dyć mam te parę morgów, jako i każdy we wsi. Ale niech pan idzie po wsi i pyta, czy jest by jeden, coby powiedział: Mam co jutro do gęby włożyć…

109

Stanąłem przerażony, jakby nad urwiskiem.

110

— Tak, tak, panie, tak — śmiał się gorzko — nima-s takiego, nima… Z roku na rok grunta upadają… Nie dziwota! Widzi pan, jaki to owiesek? — pokazał ręką. — Kłują się ta zielone ździebełka z glinowarki, ale co na tem bedzie? Jedno ziarko. A i to w polu myszy zjedzą, albo i dzikie świnie. Nima-s co zbierać, nima…

111

Szliśmy chwilę w milczeniu.

112

— To widzi pan — począł — dziad we wsi bogatszy od gazdy, bo idzie od chałupy do chałupy i dadzą mu; jak nie tu, to tu… A gazda nie pójdzie, nie wyciągnie ręki, bo go wstyd… Ale…

113

— Djabli-ć po hunorze, jak pustki w kumorze — szepnął sobie, idąc za mną ścieżyną.

114

— Straszne! — odganiałem natrętne myśli.

115

— Co straszne! — podchwycił z cierpkim uśmiechem. — Bedzie jeszcze gorzy… Nadzieja boska… Bedzie! Kto na to poradzi?

116

A potem, jakby dla uspokojenia myśli, dodał:

117

— Nie za nas świat nastał, nie za nas się skończy…

118

I szliśmy ścieżyną wąską, jeden za drugim, mijając odosobnione smreki i stada rozsiadłych po pustych tłokach jałowców.

119

Męczyło chłopa milczenie, więc mię zagadnął:

120

— A cóż tam w świecie? Pono była podmucha na żydów…

121

— Eh, głupstwo — odrzekłem — wobec tego, co się tu dzieje!

122

— Panocku! Całe życie głupstwo i tyle…

123

— Bo tu pisały gazety — zaczął znów po chwili, — ale nie jednako pisały… Jedne podają, że na Turbaczu zeszło się tysiąc chłopstwa, a insze podały parę tysięcy… He, he… Dyć my tu bliziutko, a niceśmy nie wiedzieli o tem… Ino, wicie, baby szły z Nowego Targu bez wierchy i widziały hań dwóch chłopów, jak se odpoczywali siedzący przy drodze… Czyby one doniesły?… Babski strach, to wicie, ślepia ma niemałe. Dwoi i troi mu się w oczach wszystko… Ale ono ta cosi musiało być, bo i sądy zjechały z Widnia i żołnierzy dali na kwatery… Ono ta nie bez kozery!.. Przyszła, wicie, na żydków podmucha, jako ta zaraza na ziemniaki…

124

Nie odpowiadałem. Czarne myśli migotały mi przed oczyma. Szedłem wśród ugorów, gdzie dla owiec paszy zamało, a tu ludzie żyć muszą, przykuci na wieczność skalną koniecznością…

125

— Dziw, że im nic nie zrobili, bo to lud, wicie, zawzięty, zbiedzony i uciskany zewsząd… — mówił, dysząc za mną. — A ze żydami, tobych pedział, jak ze wszami na łbie… Gryzą cię i gryzą, a ty się drapiesz i drapiesz… Boś niezaradny człeku, jak ostatni dziad. Ha no! Pilniejszy brzuch, niźli głowa, bo od niego rozum idzie…

126

Zakończył sentencją, uśmiechając się cierpko, i szedł za mną, utykając i dysząc piersiami, jak miechem.

127

Przeszliśmy tak szeroki dział i schodziliśmy w osiedle, rozłożone czarnemi chałupami nad kościołem.

128

Wśród zabudowań spotkaliśmy małego chłopczynę. Szedł żwawo, prawie biegł pod górę, boso w brudnych płócienkach i obstrzępionej koszulinie. Kapelusz trzymał w obu rękach.

129

— Ty co niesiesz, Jasiu? — spytał go chłop.

130

— Kukurzycę…

131

— W kapelusie ino?

132

— Wystarczy. Gazda mię posłali, bo dają za darmo. Ledwo-ch się dopchał. Zetrze się na śniadanie i zjemy. Ostańcie z Bogiem…

133

— Mizerota! Jak se to umie radzić!… — popatrzał za nim gazda.

134

— I to wszyscy tak biedzą? Wszyscy?

135

— Ho! ho! Zobaczycie, jaki bedzie ścisk koło wozu… — śmiał się i dyszał chrapliwie.

136

Zeszliśmy na kamieniec przez wodę i stanęliśmy przed kościołem. Zdala doleciał mych uszu hałas jarmarczny.

137

Przed organistówką stał wóz drabiniasty; dokoła cisnęli się ludzie i pchali jedni przez drugich. Na wozie chłop jakiś wymachiwał rękami, z boku wójtowie hamowali pchający się naród. Tłum nie słuchał jednak tłómaczeń wójtowskich, lecz kłębił się i spychał, jakby zajadła, mrówcza czerń. Kto mocniejszy, dostał się prędzej do wozu ponad plecyma innych, brał, ile mógł, i wysuwał się z ciżby.

138

Kobiety, niedorostki i dziady stały na boku, czekając, aż im się co na ostatku dostanie.

139

Zniemiałem chwilę i stałem długo, zapatrzony w hałaśliwy tłum. Przed oczyma migały mi twarze znajome „porządnych” gospodarzy, kilkumorgowych zagrodników.

140

— Dla Boga! Cóż się to dzieje? I ci tu przyszli żebrać?!

141

— A widzi pan!…

142

Obok mnie stanął mój towarzysz.

143

— Trza iść — szepnął — bo by mi się nic nie dostało…

144

I, dysząc, powlókł się powoli i wmieszał w tłum. Z hałasu wylatywały urywane zdania.

145

— Nie pchajcie się!

146

— Mnie przódy!

147

— Ty se możesz kupić!

148

— Edyć zryjcie, bogacze! Biednemu się nie dostanie…

149

I stał wrogo naprzeciw siebie cały ten nędzny tłum. Jeden drugiego żarł oczyma, a każdy wyciągał rękę po lichą zapomogę; gazda, komornik i najbiedniejszy dziad.

V

150

Słońce spadło nad Babią Górę i toczyło się wielkiem kołem ponad zimne doliny zachodu, kiedy wyszedłem na pierwszą polanę stromego zbocza Gorców.

151

Siadłem na trawie, przebiegając jednem spojrzeniem kilkunasto-milową przestrzeń. Wschód i południe zastąpiły mi góry, okrwawione zorzą zachodu, niby olbrzymie, rdzawe ogniwa, rozpalone w ogniu i powiązane w jeden łańcuch. Zato na zachód leci wzrok niepowstrzymany, opierając się aż o Beskid zachodni.

152

W kotlinach szarzeją wsie, bielą się kościoły, i Raba wije się kręto dolinami, wydzierając się na szerszą przestrzeń ku północy, za którą lecąc, dochodzi wzrok myślą do Wisły i podwawelskiego grodziska.

153

Tak niedawno, jak je opuściłem… a już tak dawno!

154

Siedziałem na polance, błądząc spojrzeniem po niezmierzonej mozaice zbóż, gdzie płaty zielone niedojrzałego owsa najdłużej zatrzymują oko.

155

Nagły szelest i trzask gajęzi w przylasku podemną wyrwały mię z zadumy. Z ciemnego gąszcza wyszły naprzód cisawe woły, a za nimi wysunął się osendziały chłop.

156

— Co was też tu pod wieczór przyniesło? — zagadnął, zbliżając się ku mnie, z prostodusznym uśmiechem.

157

— Wyszedłem popatrzyć na dół… Ładny widok! — wskazałem ręką.

158

— Ładny, bo ładny… ale tu jeszcze ładniejszy.

159

Pokazał na zbocza i westchnął cicho. Wyręby puste, z rzędami pniaków, zaczerwienionych od zorzy zachodniej, ciągnęły się daleko, otaczając nagą postacią strome ubocze gór…

160

Westchnęłem za nim. Pamiętam dobrze te lasy czarne, smrekowe. Małym chłopcem latałem tu na grzyby, wspinałem się po drzewach za cisawemi wiewiórkami, lub wyczekiwałem powracających z polan pasterzy. Znajomym był mi cały las na trzy mile w około. Jakie tu smreki były śmigłe! Kamieniem nie przecisnął. I to wszystko gdzieś poszło — za tak niedługi czas!…

161

— E, pójdziecie wyżej, hań ku wirchu? — spytał chłop.

162

Bez odpowiedzi, poszedłem z nim kamienistą drogą, zygzakiem wiodącą do szczytu.

163

— Były tu lasy, były!… — mówił chłop, zaganiając woły — piekne i hrube i wysokie… samiutkie smreki! Hale cóż?… Zachciało się hrabiemu (ućciwszy was poćciwych) żydowskiego łajna i posprzedał doznaku. Zleciało się żydowstwo, jak mszyce, pozakładało parowe tartaki i chyciło sie z kraja. Tutejszy naród klął pocichu i powiadał głośno: Niech tną, choćby do sądnego dnia… Bo lasy, wicie, były takie, żeby je bez trzy dni nie przeszedł. Ale oni światowców skądsi dognali, i ci dopiero poczęli trzebić bez pardonu, że ostało ino to, co hań widać…

164

Wskazał ręką na zbocze Obidowca, gdzie potracone buki zieleniły się jasno i sterczały gdzieniegdzie suchymi konarami stare, przegniłe jedle.

165

— Telo ino ostało… he Cisoń! — popędzał woły, zaśmigując biczem.

166

— Żal wam tych lasów?

167

— Ba! Komuby nie żal było?

168

Szliśmy powoli, bo kamienista droga podnosiła się coraz stromiej. Dokoła nas obsiadły stada zbutwiałych pniaków, wśród nich pięły się trawy różnorodną zielenią.

169

— Dyć zelżyjmy! — mówił chłop, przystając. — Wyjdziemy na dość czasu.

170

Usiedliśmy na pniakach przydrożnych. Woły, nie widząc za sobą poganiacza, zboczyły do wrębu i poczęły łakomie skubać zwaloną trawę. Oczy chłopa spoczęły na bydlętach z prawdziwą miłością.

171

— Niech se ta i one zawróżą, bo głodne — szepnął sobie.

172

— A wolno wam paść po wrębie?

173

Popatrzał na mnie, zdumiony, z pewnym niepokojem, chcąc odgadnąć, jaką myśl miałem w zapytaniu.

174

— Jak nikt nie widzi, to i nikt nie broni — odparł.

175

Kiwnąłem głową na znak, że nie widzę. Chłop dumał chwilę, przypatrywał mi się jakiś czas, wreszcie począł mówić:

176

— Bo wy nie wiecie, jaka tu drzewiej była gospodarka. Do lasu należeli wszyscy: tak pan, jak i my. Każdy brał la siebie, kielo chciał, ino sprzedawać nie było wolno. Ludzie wypasowali woły po lesie i brali za nie rocznie po trzysta papierków. Na wołach zarabiał ktoten, bo trawy było dość i nikt jej nie zazdrościł. Ludzie nie byli też łakomi na drzewo, bo go mieli podostatkiem. I nikt sie nie pytał, czyje to? albo: do kogo to należy?… bo góry stoją od początku świata i lasy na nich rosły same, nikt ich nie wsiewał… Było tak zawdy i jeszcze za moje pamięci tak było. Jaże naraz gruchnęło po wsi, że hrabia lasy sprzedał. Z początku nie chcieli temu wierzyć; wreszcie, skoro się już dowiedzili napewno, tak się gromady zawzięny, że padają: Nie puścimy hrabiego do lasa!… Z tego do tego, uwziątka rosła i nie dali dworskim dojeżdżać po siągi. Ani na biczysko hrabiemu sie nie patrzy z lasa — powiadali. Wtedy to, wicie, hrabia pościągał wójtów i kazał im sie popodpisować na sprzedaj. Juści sie podpisali, ino jeden wójt porębski nie chciał. A bez jednego podpisu ni mógł sprzedać. Toż to, wicie, hrabia napisał do cesarza i ten mu przysłał wojsko na pumoc. Ozkwaterowało się po wsi i padali, że nie pódzie, dopokąd wójt sie nie podpisze. Porębski uciekł. Doszli go żołnierze na Turbaczu i zastrzelili. Wtedy to, wicie, dopiero hrabia przedał las, porobił kopce i poodznaczał, po kiela jego, a po kiela gminne. Dostało sie i gminom po szczypcie lasu, ale cóż z tego, kie one mają walór do całkowite spółki… Bo wicie, i polany poszły do podziału: jedne hrabiemu, drugie chłopom.

177

Przestał i począł szukać fajki w zanadrzu. Pochylony, słuchałem w milczeniu sto razy słyszanej historji.

178

— Tak wicie — kończył, nakładając fajkę — drzewiej było paszy dość i mógłeś przychować na bydlęciu: a dziś mało który gazda posiada woły, bo nima ka paść. Na ugorach ledwo owca zdole co uskuść. Myleli-my, że jak lasy wytną, to będziemy paść na wrębach. A tu, wicie, postanowili leśnych i nie puszczają nawet na jagody. Była zajadka wielga od chłopstwa, jak i w śterdziestym szóstym za moje pamięci — ale cóż?… Dwory stoją, jak stały, a u nas bieda coraz większa…

179

Pykał drobno z fajeczki, spluwał przed siebie i patrzył na mnie prostodusznie. Siedzieliśmy w milczeniu. Wiatr szuściał dokoła nas wysoką gibrzyną i kołysał z szelestem rozłożyste maliniaki. Woły pasły się wrębem ponade drogą.

180

— E, trza iść — ozwał się chłop — boby jeszcze kto nadszedł niechcęcy.

181

Wytrzepał fajeczkę o pniak, schował do zanadrza i ruszył za wołami, zaganiając je ku drodze.

182

Żal wam duże trawy, żal… — mówił do nich serdecznie. — Dobrze, żeście choć telo urwały… To sie zmarni — wskazał biczyskiem — zeprzeje i zeschnie, a nie dadzą wypaść…

183

— Za to smreczki podrosną — zauważyłem.

184

— Kto ta dożyje! Ja, bo nie… he Cisoń, he!

185

Zbliżamy się do szczytu.

186

— Za przykładem panów idą chłopy — tłómaczył mi gazda — co ino kto ma, to ścina, niszczy i przedaje… Ale też i nie dziwota, bo bieda szelma dogania… Trudno zdychać z głodu. Nima sie czego chycić na przednówku, to chytają sie lasu. Niejeden zetnie smreka, zawiezie na miejsce żydowi, to go jeszcze musi pieknie prosić, po rękach całować, coby raczył kupić. Żyd sie, wicie, ogania i droży, aże kupi za telo, za kielo sam zechce. Wnetki przehandlują i chłopy swoje laski; wnetki nie ostanie na budulec, ani na opał. Zaczkajcie ino rok, dwa…

187

Stanęliśmy na szczycie. Z polany okrągłej, widnej, odsłonił się wspaniały widok na ogołocone z lasu Gorce.

188

Te wręby calutkie — objaśnił mię chłop — od Lubomierza jaże do Olszówki, to posiadłości hrabiego z Przysłopia… Hań, te góry nagie, co stoją przed nami, to hrabiego z Kamienice; a te pustacie na lewo, to pana mszańskiego… Ładne posiadłości! nima co rzec…

189

Kiwał głową z przekonaniem i wpędzał biczem woły do koszaru.

190

Czekałem na niego, patrząc na gołe, leżące pustką dokoła mnie góry…

191

— Ładne posiadłości! Nima co rzec…

VI

192

Ostatnie odbłyski czerwonej zorzy padły na szczyt Turbacza. Towarzysz mój zawarł woły do koszaru i chodził po polanie ze wzrokiem wbitym w ziemię.

193

Czego szukacie? — zawołałem.

194

— Patrzę, czy były dziki te nocy, bo pełno świeżych rywocin…

195

— I cóż?

196

— A były psie krwie!… O, tu… Pełniutko śladów…

197

Chodził, ruszał biczyskiem ziemię i psiakrwował po cichu. Po długiej wędrówce podszedł ku mnie smutny i usiadł na trawie.

198

— Co ja mam utrapienia z tą przeklętą gawiedzią — skarżył się — to ani wypedzieć nie zdolę… Zjadły mi orkisz pod lasem, ziemniaki zryły paskudnie, że ugrześć nie porada. A teraz na polanę przyszły i sprzewracały do imentu. Człek ochraniał i nie pasł, bedzie — rzekę — szczypta siana a tu usiecze (za przeproszeniem was poćciwych) świński obchód. Cóż mnie też nadało, aj, co, na te czasy… Jezus kochany!

199

— Polujcie…

200

— Kie nie wolno. Nie wiecie to, że hrabia la siebie dziki chowa?

201

Mrok zapadał coraz czarniejszy. Z polan pasterze zganiali woły do koszarów. Wyręby majaczyły w dole jak żydowskie cmentarze. Siedzieliśmy długi czas w cichem zasępieniu. Z roztoki pełzały ku nam zwolna mroczne cienie.

202

— Ale zanocujecie w kolebie, bo każbyście szli? — rzekł chłop, powstając.

203

— Zanocuję.

204

— To trza przystroić drew na ogień.

205

Ruszyłem za nim ku kolebie, na drugi koniec polany. Niezadługo nazwłóczył z przylasku suchych gałęzi i pniaków i zapalił w kolebie ognisko. Usiedliśmy na progu szatry. Za plecyma trzaskały palące się gałęzie, przed nami noc spokojna i mroczne w dali szczyty. Zimny podmuch przywiewał ku nam urywany szum roztoki leśnej, to jakieś szepty i głosy niezrozumiałe. Na Obidowcu zajaśniało duże ognisko.

206

— Kto hań to pali?

207

— Porębianie — odrzekł chłop z namysłem. — Napewno oni… Tak, tak… Pamiętacie wy? E, pewnie, że nie pamiętacie, bo to już kiela roków…

208

— Co takiego?

209

— Te ognie po górach… Za moje pamięci, drzewiej, palili wszędy po wierchach smolne słupy…

210

— Na co?

211

— Bo padali, że panowie pódą od Babie Góry i będą wszystkich rznąć z kraja… Naród się strachał i krył po lasach i wtedy to, wicie, dawali na znak jedni drugim ogniste wici… Hej! Były to czasy, były…

212

— Cicho-no, ktosi śpiewa…

213

— E, dyć!

214

Skoro wiatr nieco ucichnął, doleciały nas wyraźne słowa:

„Polana, polana

Bogatego pana —

Polanę skosili,

Pana obwiesili…”

215

Chłop spojrzał na mnie ciekawie.

216

— To, wicie, taka zwyczajna śpiewka… Nikt jej nie układa, ba, sama się rodzi, jako ten wiater co duje po lesie…

217

— Zwyczajna śpiewka! Ktoby pedział…

218

— Pasterze se śpiewają… Słyszycie-ino!

„Panowie, panowie

Bedziecie panami —

Ale nie bedziecie

Przewodzić nad nami…”

219

Echo grało i niosło w nieskończoną dal przejętą nutę, połączoną z szelestem bukowych liści.

220

— Dyć to prawda, choć to i śpiewka… — podumał chłop — Co powiecie?… Do krzty zabaczyłeś! — zerwał się na nogi. — Trza wsuć ziemniaki, bo ogień zagaśnie…

221

Niezadługo siedzieliśmy w kolebie na żerdzi, wyciągając z watry opalone ziemniaki i jedząc smacznie ze sobą.

222

Po wieczerzy ułożyliśmy się na sianie, przyniesionem z kopy, i pookrywali płaszczami grzeszne ciała. Sen jednak nie przychodził. Myśli każdemu leciały przez głowę, jak w opętaniu.

223

— Nie porada usnąć! — dźwignął głowę mój sąsiad.

224

— Nie porada.

225

— Mówmy co!

226

— Mówcie.

227

Podumał chwilę, wreszcie zaczął:

228

— Jak niebożyczka matka umarli, to już temu bedzie… Kieloż bedzie?… Chyba śtyrdzieści roków… A jak ja sie ożenił, to bedzie… Kieloż bedzie?… Może trzydzieści pięć roków, abo i więcy… To, wicie, bez cały ten czas nima ani jednego dnia, cobych se pedział: Chwałaż Ci Panie Boże!… Ino cięgiem idą fale na człeka, jedna za drugą, bez ustanku, jak nie to, to — to, a zawdy musi coś gryźć…

229

— Każdy ma swojego gryzia… — rzekłem, patrząc w dopalającą się głownię.

230

— Najwięcej kłopotu, toch miał z babą… Bo to chore było od czasu i do niczego… Haw się obertniesz, to ona już stęka. Co ja z nią przeszedł, moiściewy, to by na wołowy skórze nie spisał. Do dzisiednia takie mam utrapienie. Ciągle mi poza uszy tyrcy i suści, a sama swija się koło pieca. Jużech se nieraz pedział: Czy mnie Pan Bóg litościwy pokarał, czy co?… No, ale cóż mizerny człeku poradzisz przeciwko wyrokom boskim? Jaki kij wziąłeś — takim się podpieraj…

231

— Nie inaczej! — potwierdziłem z szacunku dla „niezmierzonych wyroków boskich”.

232

— Nie dość jedne biedy — ciągnął chłop — to druga się przymitwiła… Prawował ci mnie brat siostra o swoją część… Wybrali przedtem, za życia niebożyczki, co ino żywnie chcieli, a potem padają, że im się wypłat patrzy… Ja też padam: Kie się wam patrzy, to się prawujmy! Juści ciągło się to prawo i ciągło cosi bez dziesięć roków… Co przyszedł wyrok na mnie, to go rekursem zwalili — i tak zawdy. Jaże przecie naostatku oni przepchali i nakładli mi telo kosztów, coch musiał znowu bez dziesięć roków spłacać. Co ja biedy podżył bez cały ten czas, to ani, ani wypedzieć nie zdolę. Takie to życie nasze kochane!… Że człek se nieraz powie: Lepiej być parobkiem u ostatniego gazdy, niżeli pierwszym gazdą we wsi… Bo parobek, jak zrobi swoją robotę, to się już o nic nie tróbuje i może spać ślebodnie — a gazda musi se łamać głowę i we dnie i w nocy, skąd wziąść na to, abo na to… Skoro mi Paniezus nagodził dzieci…

233

— Ileż ich macie? — spytałem senny. Głownia już dogasała. Powieki zesunęły się same.

234

— Wiela ich mam? Pytacie się… Dyć my tu wnetki porachujemy… Najstarszy Józek z drugim Wawrzkiem pojechali do Pesztu. Ale ta jeszcze nic nie nadesłali. Żeby się choć odżywić mogli!… To dwóch. Oprócz nich jest kieloro w chałupie. Jaśkowi już bedzie chyba szesnaście roków, obo kto wie? Gładki chłopak i do rzeczy. Zośka już zastąpi matkę w czem tem. Szymuś już da rady paść… No, a te drobne… Poczkajcież… Kieloż ich jest?… Kasia… Rejcia… Jędruś…

235

Reszty imion nie dosłyszałem. Odurzyło mnie wilgotne siano i zmorzył ciężki sen.

VII

236

Rano było duże i słońce stanęło już nad Pieninami, kiedy począłem schodzić wrębem do roztoki. Cierniste łożony i maliniaki tamowały mi drogę; suche, wysokie trawska oplątywały nogi. Rozsuwałem je rękoma, płynąc falisto, jak lis po stepowych burzanach.

237

Z pod nóg czasem wymknie się chruściel i, jak mysz, cicho po trawie zaszeleści, to przebudzona sarna wyskoczy z gibrzyny, spojrzy lękliwie dookoła i w paru wysokich susach niknie mi z przed oczu.

238

Długo tak szedłem, ścinając w pędzie leśne kwiaty i otrząsając z łodyg przejrzałe maliny. Wreszcie trafiłem na ścieżkę, wydeptaną przez dziki i stratowaną racicami tak, jakby tędy przegnał conajmniej sto par wołów. Codzień wschodem i po zachodzie słońca można było je tu napotkać, jak idą na żer do wsi i wracają — jeden za drugim…

239

Pomknąłem szybciej i niezadługo stanąłem na drodze kamienistej, wiodącej spadzisto na dół równolegle z szumiącą roztoką.

240

Idą wolniej, zrywałem maliny wiszące nade drogą. Wtem usłyszałem z bliska szczekanie psa i równocześnie słowa:

241

— Burek! pódź tu! Rozumiesz?

242

Mała psina przybiegła do mnie, zaskomliła radośnie i jednym susem wyprzedziła mnie o kilkanaście kroków, kładąc się pieszczotliwie u nóg swojego pana.

243

Ów „pan” siedział obok jezdnej drogi na wilgotnym trawniku i patrzył uparcie pod nogi.

244

Za zbliżeniem dojrzałem niewielkie źródło, które przykuwało jego oczy. Podniósł je na mnie, skorom stanął przed nim — i ujrzałem dwie maleńkie ziolonawe iskierki w zaszuszonej twarzy, umieszczone w zagłębiach pod bronzowem, świecącem czołem.

245

— Z daleka? — spytał.

246

— Z wichrów…

247

— Siądźcie.

248

Zapraszał mnie uprzejmie, jak w swoim domu, wskazując ręką zielony trawnik. Spocząłem bez wahania. Psina podsunęła się ku mnie z ucieszonem skomleniem.

249

— Pies, wicie, przeźry człeka odrazu — mówił wpijając we mnie przenikliwe oczka. — Dobremu rad, złego prześladuje. U ludzi nie tak.

250

— Nie wierzą se?

251

— A nie wierzą…

252

— Gdzieżeście się zabrali? — spytałem.

253

Namyślał się, co ma odpowiedzieć.

254

— O dyć, nika — mruknął po chwili. — tak se ta posiedzę, pomedytuję… Robić nima co…

255

— Z czegóż żyjecie?

256

Spojrzał na mnie zdziwiony.

257

— Z tego, co świat nagodzi… — szepnął. — Dy dźwierzyna żyje po lasach, a wyżyje… Nie trapię się, bo niman o co.

258

— Gruntu nie macie?

259

— Co mi po nim. Telo z nim, co i bez niego…

260

— I jakże to?…

261

— A nijak!

262

Patrzymałem nań zdumiony. Świdrował mię oczkami, mrugając nerwowo. W kącikach zaciętych warg czaił się rozumny uśmiech, zrodzony z cichej rezygnacji.

263

— Na wiesnę jagody są i borówki — tłómaczył mi zwolna — latem zaś maliny, a pod jesień czernice i bukiew. To sie ta człek ożenie biedzie… Ino zima gorsza. Pokiela były kwiczole, to sie jadło…

264

— Teraz niema?

265

— Nie przylatują. Nie widać ich już bez trzy zimy.

266

— I tak żyjecie…

267

— A żyję, pokiela ino zdolę jeść, abo pokiela co najdę… Niektórym to sie ta i cnie takie życie. Jak i prefesorowi z Lubomierza…

268

— Cóż to za jeden?

269

— Dyć prefesór, taki wicie, co to dzieciska uczy…

270

— Ehem!

271

— On ta przyszedł do wsi, jak zwyczajnie biedny starowina. Juści gmina przyjęła go. Bedzie ta — pada — dzieciska w zimie poduczał i niech sie chowa do wóle Boskie…

272

— I chowa się?

273

— Dyć chowa. Bez zimę, pokiela uczy, żywią go, wicie, z koleje, z każdego numeru. Co im ostanie od jedzenia, to mu w garczkach donoszą, i żywi sie ta. W lecie zaś nikt o niego nie dba, bo dzieciska pasą, nie trza go.

274

— Płacy nie dostaje?

275

— Skąd, kie go nie trza… Żyje ta jagodami czem zdole; grzybów uzbiera w lesie, bukwi, mrówek… Ale se krzywdzi. Zeszliśmy sie we wrębie, to opowiadał, że bieda na niego…

276

— No, wierzę!

277

— Ale biedy takiej nima, nie wierzcie. Ino to wicie, nie wezwyczajone, to sie mu ta i cnie… Schodził on kawał światu — dodał po chwili — za morzem był i wszędy. Padają, że siedmioma językami gada, ale ja temu nie wierzę.

278

— I tu trafił na swoje nieszczęście…

279

— Ja medytuję — przerwał — że nieszczęściów nima, ani szczęściów…

280

— Ino?

281

— Ino są jakiesi płanety: złe i dobre. Ale złych jest więcy… musi być więcy…

282

— Czemu?

283

— Bo sie ludziska skarżą, a to niedobry znak…

284

Przysunął się ku mnie i gorączkowo począł mówić. Oczka mu błyszczały, jak dwie na słońcu krople.

285

— Trojakie są złe płanety, trojakie… Jedne chodzą po niebie, drugie ziemią, a trzecie po ludziach… Te najgorsze, co po ludziach chodzą… Wierzcie mi!

286

— E, bajecie…

287

— Ja wam baję? — zastrząsł się nerwowo. — Popatrzcie się! — wskazał źródło, bijące w górę. — Ta woda była drzewiej hań w górze, nade drogą i płynęła z boku. Teraz zeszła tu na dół, ka widzicie, i bije prościutko do góry… Wiecie, czemu tu zeszła? wiecie?

288

— No?

289

— Bo przysła na nią płaneta… Śmiejcie sie, a ja wam gadam, że tak.

290

Nastało milczenie. On z miłością oczka nieduże utkwił w wodzie, a potem kiwał głową, jakby jej żałował.

291

— Musiało się jej cosi stać, musiało… — poszepnął z cicha. — Abo kto napluł jej w oczy, abo co, że sie ozgniewała i uciekła na dół… Wierzcie mi — dodał głośno — że i woda ma takie samo czucie, jak człek, abo i drzewo. Okaliczcie smreka, to zapłacze na was śluzami smolnemi, abo uschnie do znaku…

292

— Ależ to co innego!

293

— To samo, panie, to samo…

294

— Ta wasza płaneta… hm… jakaż ona jest?

295

— Moja płaneta… moja płaneta! — powtórzył, a oczy mgłą mu zaszły. — Jaka ona jest?… Żeby ja to mógł wiedzieć! Nikt z nas nie wie, czy zła, czy dobra… Nikt nie wie.

296

Nie zrozumiał widać pytania. Milczałem jednak, szanując jego oryginalny światopogląd, i przypatrywałem się mu, gdy pochylił głowę, zamyślony, a oczka małe utopił w bijącem źródle.

297

— Często tu bywacie? — spytałem.

298

— Prawie codzień. Ciągnie mnie, wicie, to źródło…

299

Gdy podniósł głowę, dostrzegłem nagle dziwne podobieństwo jego oczu z bańkami świetlnemi, tworzącemi się na bijącem źródle.

300

— Ale, ale! Napijcie sie te wody — prosił — nimam co inszego… Śmiejecie sie — dodał poważniej — a ja wam pedam, że ta woda ma dwojakie dobro: Jak kto pojedzony, to budzi apetyt… jak kto głodny, to sie mu jeść odniechce. Tego pierwszego toch jeszcze nie próbował; drugi zato próbuję codzień…

301

— To wasza płaneta…

302

— Nie tu ona siedzi — zamruczał. — Nie tu!… Ka ja pódę, tam ona ze mną. Pódź Burek, pódź… Ostańcie zdrowi.

303

Powlókł się w górę do wrębu… Pies niecierpliwy wyprzedził go i wpadł w wysoką trawę, szukać jakiego pożywienia.

304

A ja długo siedziałem przy źródle, medytując nad „płanetami” tych ludzi…