Przypisy

medresa (hebr.) — muzułmańska wyższa szkoła teologiczno-prawnicza. [przypis tłumacza]

me dzieci nie bez zdolności… — Marek Aureli miał kilka córek i trzech synów, z których pierwszy (Verus) i ostatni (Antoninus) wcześnie zmarli. Średni, Commodus, następca ojca na tronie, skutkiem złego towarzystwa nie poszedł za wzorem ojca. [Marek Aureliusz miał z Faustyną co najmniej trzynaścioro dzieci: sześć córek i siedmiu synów, z których dorosłości dożyło pięć córek i jeden syn; red. WL] [przypis tłumacza]

meetings (ang.) — wiece. [przypis tłumacza]

Megabyrus, nawiedziwszy raz Apellesa w warsztacie (…) — por. Plutarch, O sposobie odróżnienia pochlebcy od przyjaciela, 14. [przypis tłumacza]

Megara — miasto doryckie z rozległym powiatem, między Attyką a Przesmykiem Korynckim, raz w związku ze Spartą przeciw Atenom (bezpośredni powód wojny peloponeskiej), to odwrotnie, popierało Ateny przeciw Filipowi. [przypis tłumacza]

Megara — [miasto] na Istmie [Przesmyku Korynckim], graniczy z Attyką. [przypis tłumacza]

Megarejczycy z Sycylii, stamtąd bowiem pochodzi Epicharmos (…) starszy od Chionidesa i Magnesa — Według innych wiadomości był Epicharmos rodem z wyspy Kos, ale już jako dziecko przybył z ojcem do Megary w Sycylii, a w r. 486 udał się do Syrakuz, gdzie razem z Formisem żył na dworze Gelona i Hierona. Ponieważ doczekał się lat życia 90, czy nawet 97, wyjaśnia się łatwo twierdzenie, że był starszy od obu najdawniejszych komediopisarzy attyckich: Chionides bowiem dał się poznać w r. 502 p.n.e., a Magnes miał być jeszcze młodzieńcem, kiedy Epicharmos już w podeszłym był wieku. [przypis tłumacza]

megiła — zwój pergaminu lub skóry służący do spisywania tekstu księgi świętej. [przypis tłumacza]

Megile Estery — zwój pergaminowy, na którym spisana jest Księga Estery. [przypis tłumacza]

Meinsma wypowiedział w 1896 bezzasadne lekkomyślne zdanie, że pomysł napisania tego „Traktatu” powziął Spinoza przy udzielaniu lekcji — K. O. Meinsma, jw., przekł. niem. s. 242. [przypis tłumacza]

Meir ben Gedalia z Lublina — znany rabin, talmudysta (1558–1616). [przypis tłumacza]

Meiron — rodzinne miasto rabiego Szymona [przypis tłumacza]

mej garderobianej (plicatrici) — plicatrix oznacza pierwotnie kobietę zajmującą się wyłącznie umiejętnym układaniem czy też prasowaniem szat kobiecych, ze względu na bardzo kunsztowne nieraz fałdy. [przypis tłumacza]

mekkietis — išpažintojas mahometonų tikėjimo, kurio centru yra miestas Mekka Arabijoje. [przypis tłumacza]

mełamed a. melamed — nauczyciel w chederze (szkole podstawowej). [przypis tłumacza]

mełamed — dosł.: „nauczyciel”; uczył on dzieci żydowskie (od najmłodszego wieku, częstokroć od trzeciego roku życia) czytania po hebrajsku, znajomości Pięcioksięgu, modlitw, a także Talmudu i innych dzieł religijnych. [przypis tłumacza]

mełamed — nauczyciel w chederze, elementarnej szkole religijnej dla chłopców. [przypis tłumacza]

mełamed — nauczyciel w chederze. [przypis tłumacza]

mełamed — nauczyciel w chederze (szkole podstawowej). [przypis tłumacza]

Melam — hiszpański geograf. [przypis tłumacza]

Melancjusz (…) o tragedii Dionizjusza — por. Plutarch, Jak należy słuchać, 7. [przypis tłumacza]

Melanion — postać raczej mityczna, uczeń Chirona (jak Achilles), który go wprawiał do łowów w lasach Arkadii. Pokonał w biegu Atalantę i miał z nią syna Parthenopeja. Ale to nie jest w sprzeczności z śliczną pieśnią Strymodora: Melanion gardził kobietami: Atalanta to była bogini. [przypis tłumacza]

Melanippa — Były dwie tragedie Eurypidesa ten sam noszące tytuł; tutaj mowa o Melanippie „mądrej”. Eol, syn Hellena i Hippe, córka mądrego centaura Chejrona, mieli córkę Melanippę. Mądrość odziedziczoną po ojcu przekazała Hippe swej córce. Ta podczas jednorocznej nieobecności ojca została przez Posejdona matką bliźniaków, które za radą boga do stajni krowiej odnieść kazała. Dzieci karmione przez krowy uważano za nienaturalny płód ich, a Eol postanowił je spalić. Melanippa przynosi je ubrane w żałobne szaty, chcąc je jednak zachować od śmierci, wygłasza długą mowę z wyszukanym i naciągniętym rozumowaniem, wykazuje, że to przesąd niefilozoficzny i ciemny czuć wstręt do takich istot i że może krowy w sposób zupełnie naturalny zostały matkami ludzkich dzieci. Z tragedii tej dochowały się tylko urywki. [przypis tłumacza]

melawe malke — uroczyste zakończenie soboty. [przypis tłumacza]

Meleager — był synem króla Ojneosa z Etolii. W siedem dni po jego urodzeniu się przybyły w dom jego rodziców Parki, aby dziecię obdarować. Jedna z nich, Atropos, oświadczyła wtedy, że chłopiec tak długo żyć będzie, dopóki nie wygaśnie płomień żarzący się właśnie na ognisku. Usłyszawszy to, matka dziecięcia wyjęła szybko polano z ogniska i, zagasiwszy je, przechowała. Meleager, podrósłszy, urządził polowanie na dzika, którego z pomocą Atalanty ubił. W nagrodę za pomoc ofiarował Atalancie głowę i skórę zwierza, czym uczuli się dotkniętymi wujowie Meleagra i wszczęli z nim bójkę, w której z jego ręki polegli. Matka, dowiedziawszy się o tym, zagniewana na Meleagra, wydobyła z ukrycia owe polano i rzuciła na ognisko. Wkrótce zmarł Meleager wśród najokropniejszych boleści. Do tej tragicznej jego śmierci odnoszą się powyższe słowa: „wewnętrzny żar sympatyczny”. [przypis tłumacza]

Meletos — syn Meletosa, z demu (gminy) Pittos, poeta, główny oskarżyciel Sokratesa. [przypis tłumacza]

Meletos — ten sam Meletos, który w kilka lat później oskarża Sokratesa, był lirykiem od siedmiu boleści. [przypis tłumacza]

melius (…) desinent — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 72. [przypis tłumacza]

Melius (…) nesciendo — Augustinus Aurelius, De ordine, II, 16. [przypis tłumacza]

Melius non incipient (łac.) — Seneca Epist. 72; cyt. u Mont III 10. „Lepiej, by nie zaczynali”. [przypis tłumacza]

melodia bakchiczna — rytm bakchiczny w mowie polega na używaniu stóp składających się z dwóch zgłosek długich i jednej krótkiej, czyli równających się wymowie pięciu krótkich zgłosek. [przypis tłumacza]

Melos — Μῆλος, dziś Milo, wyspa, na której znaleziono słynny posąg Wenery, będący dziś ozdobą Luwru. [przypis tłumacza]

Melos — wyspa w połowie drogi między Eubeą a Kretą. Ponieważ Melijczycy nie chcieli przyłączyć się do Ateńczyków, ci w 415 r. po zdobyciu wyspy wycięli ich w pień, a kobiety i dzieci sprzedali w niewolę. [przypis tłumacza]

Memfis — Μέμφις, מֹ֣ף (Oz 9, 6), egipskie Menfe, z którego powstało greckie słowo. Miasto wedle stosunkowo dość późnej legendy miał założyć pierwszy historyczny faraon egipski Menes (Mena z I dynastii, 4400 p.n.e., p. Brugsch-Bey, Geschichte Aegyptens unter den Pharaonen, Lipsk 1877); ale nazwa miasta (Menfe) pochodzi od faraona VI dynastii Merira Pepi (Merira-men-nofer, wedle napisu na piramidzie należącej do grupy Sakkara) około 3233 p.n.e. (Brugsch-Bey). Dziś wśród lasu palmowego pod wioską Bedraszen zaledwie kupa gruzów, nieco złomów granitowych i cegieł przypomina pielgrzymowi, że tu kwitło potężne miasto. Dwa kolosy Ramzesa II, jeden zwalony, drugi stojący, ukazują oblicze tego, który ongi światem trząsł. W Biblii: Nof, נֹף (Ez 30, 16), Wujek: Memphis. [przypis tłumacza]

Memfis — Μέμφις, מֹ֣ף (Oz 9, 6), נֹ֑ף (Iz 19, 13), w staroegipsk. pomnikach: Men-nefer, Men-nofi, później Menfe, śladu nie pozostało po dawnym mieście, które stało w okolicy dzisiejszej wsi Mît Rahîne, jedynie dwa kolosy Ramzesa II, jeden z granitu, leżący, drugi z wapienia, stojący, oraz na wzgórzu Kôm-el-Chanzîr ruiny słynnej świątyni Ptaha świadczą o przeszłości. Dokoła roztacza się wspaniały las palmowy. [przypis tłumacza]

Memfis — p. IV, IX, 7 uwaga. [przypis tłumacza]

Meminerint (…) suam — Cicero, De officiis, III, 10. [przypis tłumacza]

Memineris (…) exeamus (łac.) — „Pamiętaj, że największe boleści kończą się śmiercią, małe miewają przerwy i wytchnienia, średnie są te, nad którymi panujemy; zatem możemy je ścierpieć, póki są znośne: jeżeli nie, to możemy, gdy nas już życie nie nęci, opuścić je jak teatr, każdej chwili” (Cicero, De finibus bonorum et malorum, I, 15; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Memini (…) volo — Cicero, De finibus bonorum et malorum, II, 32. [przypis tłumacza]

Memoria (…) continet — Cicero, Academica, II, 7. [przypis tłumacza]

Memoria hospitis unius diei praetereuntis (łac.) — Mdr 5, 15: „Pamięć przechodnia o jednym dniu przemijającym”. [przypis tłumacza]

mene (…) Ignorare — Vergilius, Aeneida, V, 849. [przypis tłumacza]

Menekles pod przysięgą podniósł zarzut przeciwko wynikowi głosowania — widocznie twierdził, że w obliczeniu głosów zaszło jakieś oszustwo lub jakaś pomyłka, czy że oszukiwano przy głosowaniu. Wystąpienie jego rozwiało przychylny nastrój dla wodzów, wywołany mową Euryptolemosa. [przypis tłumacza]

Menelaos — chyba nie brat przyrodni Filipa, ale jakiś cudzoziemiec. [przypis tłumacza]

Menippos (III w. p.n.e.) — cynik, uczeń Diogenesa, także satyryk. [przypis tłumacza]

Mens (…) inanes (łac.) — „Duch nieugięty, choć łzy płyną marne” (Vergilius, Aeneida, IV, 449; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Mens (…) malis — Ovidius, Tristia, IV, 1, 4. [przypis tłumacza]

Mensque (…) nihil — Ovidius, Ex ponto II, 18. [przypis tłumacza]

Mentem (…) videmus — Lucretius, De rerum natura, III, 509. [przypis tłumacza]

mention honorable — zaszczytna wzmianka. [przypis tłumacza]

Mentiris impudentissime (łac.) — „Skłamałbyś najbezczelniej”. [przypis tłumacza]

menzala — w chiromancji linia przecinająca środek dłoni od palca wskazującego do małego. [przypis tłumacza]

Merkawa — dzieło zawierające głębokie tajemnice ukryte w Torze. [przypis tłumacza]

merkawa — niebiański pojazd służący do komunikacji z ziemią. [przypis tłumacza]

Merot — Μηρὼθ, LXX Μηρὼζ, מֵרוֹז (Sdz 5, 23); dziś miejscowość sporna. [przypis tłumacza]

Meruit habere redemptorem (łac.) — Off. na Wielką Sobotę: „Zasłużył na to, aby mieć zbawcę”. [przypis tłumacza]

Meruit tam sacra membra tangere (łac.) — Off. na Wielki Piątek: „Zasłużył na to, aby dotykać się tak świętych członków”. [przypis tłumacza]

Meseńczycy — ludność płd.-zach. części Peloponezu, ujarzmiona przez Lacedemon, wielokrotnie powstawała; przeciwnicy Sparty korzystali z tej bolączki: Epaminondas, Filip. [przypis tłumacza]

Mesenia — kraina w płd.-zach. Peloponezie, zdobyta w VIII w. przed Chr. przez Spartan, próbowała trzykrotnie w krwawych wałkach zrzucić jarzmo najeźdźców. Szczególnie długa i zawzięta była walka około twierdzy Itome w trzecim powstaniu. Spartanom przyszli w 462 r. na pomoc Ateńczycy pod Kimonem. Po bitwie pod Leuktrami (371), więc w r. 370/69, założył Epaminondas miasto Messene naokoło Itome jako akropoli (warownego zamku) i przywrócił Meseńczykom wolność. Z tym stanem rzeczy Sparta nie pogodziła się nigdy. [przypis tłumacza]

Messenio — gr. Μεσσηνίων, nazywa się (w typowy dla niewolników sposób) od kraju, z którego ma niby pochodzić tj. od Messenii. Podobnie zwą się w innych sztukach niewolnicy: Geta, Lydus, Syrus itp. [przypis tłumacza]

messer Kotal z Albingii — Messer cotale, włoskie wyrażenie na męski członek. [przypis tłumacza]

me suknie — p. wyżej w. 753. [przypis tłumacza]

meszorer — pomocnik kantora, także hebrajski poeta. [przypis tłumacza]

Metabus — wygnany z powodu swej złośliwości na pustynię. [przypis tłumacza]

Metelin — Mitylena. W roku 1502 odbyła się mała, nieudana zresztą, wyprawa krzyżowa przeciw Turkom. [przypis tłumacza]

metoda geometryzująca — Spinoza wyraża się „ordine geometrico” w nagłówku i w IV, Tw. 18 Przyp. i „more geometrico” w Przedmowie do Części III. [przypis tłumacza]

metojkowie (współmieszkańcy) — obcy, mieszkający w Atenach; bez praw politycznych, ale obowiązani do pewnych ciężarów, nawet służby wojskowej, zajmowali się głównie handlem i przemysłem i dochodzili do wielkich bogactw. Metojkiem był mówca Lizjasz, któremu poszczęściło się uciec z Aten już z rąk siepaczy „trzydziestki”, ale brat jego został zabity. [przypis tłumacza]

metopomancja — wróżenie z czoła. [przypis tłumacza]

Metrodorus — filozof z Chios, sceptyk, uczeń Demokryta i nauczyciel Hipokrata, przyjmował istnienie nieskończonej ilości światów. [przypis tłumacza]

Metrodor z Aten — grecki malarz i filozof z II wieku przed Chr. [przypis tłumacza]

Metroklesowi zdarzyło się pierdnąć nieco przygłośno (…) — Diogenes Laertios, Metrokles z Maronei, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 94. [przypis tłumacza]

meturgeman — tłumacz. [przypis tłumacza]

meturgeman — tłumacz. U każdego przełożonego jesziwy był tłumacz, który objaśniał słowa wykładowcy dla nieuczonych. [przypis tłumacza]

metysi — tj. pół mnichy, pół rycerze. [przypis tłumacza]

Mezja — Μυσία, kraina położona w Europie, odpowiadająca, jak słusznie widzi Henkel, dzisiejszej Serbii i Bułgarii, p. atlas Putzgera 9. Boettger pomieszał ją z Myzją w Małej Azji, a za Boettgerem poszedł Clementz w swoim skorowidzu. Wynika to po prostu z zestawienia z Panonią. [przypis tłumacza]

mezuman — błogosławieństwo po spożyciu posiłku; potrzebni są do niego trzej Żydzi. [przypis tłumacza]

mezuza — futeralik z drewna lub blachy zawierający werset biblijny, przybijany do framugi drzwi wejściowych. [przypis tłumacza]

mezuza — zwitek pergaminu zawierający tekst z Biblii umieszczony w blaszanym lub drewnianym futerale przybitym do drzwi domu. [przypis tłumacza]

mezuza — zwitek pergaminu zawierający tekst z Biblii umieszczony w blaszanym lub drewnianym futerale. [przypis tłumacza]

mezuza — zwitek pergaminu z tekstem Pisma umieszczony w drewnianym lub blaszanym futerale przybitym do framugi drzwi. Ma znaczenie talizmanu. [przypis tłumacza]

miałam dwadzieścia dwa listy — od pana de Mora. [przypis tłumacza]

Miałam napad lęku (…) nigdy dusza moja nie czuła podobnej rozpaczy — w tej chwili pan de Mora znajdował się bliski śmierci w Bordeaux. [przypis tłumacza]

miałem ją za wdowę — wdową nazywała się u Rzymian nie tylko żona, która straciła męża przez śmierć, ale także i ta, która z mężem się rozwiodła. Por. wyżej, w. 1465 i nast. [przypis tłumacza]

Miałem poczucie (…) w ostatnim sezonie — fragment skreślony. [przypis tłumacza]

miałem sposobność wyrazić sąd o tym przekładzie — Murger, Cyganeria (Bibl. Boya), od tłumacza. [przypis tłumacza]

…miał, przygotować Naomi do pierwszej kommunii świętej — u protestantów, jak wiadomo, to przygotowanie do pierwszej kommunii, do której młodzież przystępuje zwykle między czternastym a ośmnastym rokiem życia, połączone jest z kilkomiesięczną nauką w zasadach religii, a zakończone publicznem wyznaniem wiary, jako potwierdzeniem zobowiązań chrztu, zkąd też cały ten obrządek nazwano konfirmacyą. [przypis tłumacza]

miał w swoim państwie niezliczoną mnogość niewidzialnych wrogów — aluzje do prześladowań osób podejrzanych o nieprawomyślność religijną, jakie rozwinął Ludwik XIV za poduszczeniem jezuitów, a w szczególności swego spowiednika, o. Le Tellier. [przypis tłumacza]

miał za domowników pana Trzypotrzy, pana Obżorę, pana Doliwę i pana Puszczajpasa — W oryginale prawdziwe nazwiska dworzan Franciszka I. [przypis tłumacza]

Miana „être” w ostatnim znaczeniu używano powszechnie już w epoce de la Mettriego, nie zaś, jak twierdzi niesłusznie Lafargue w swym skądinąd gruntownym studium Język francuski przed rewolucją i po niej („L'Ere Nouvelle”, luty 1894), dopiero od chwili ustanowienia przez Konwent, na wniosek Robespierre'a, kultu „Jestestwa Najwyższego” (1794) [przypis tłumacza]

miarę — μέτρον, przypuszczalnie dziesiąta część naszego korca (Riehm 934 a). [korzec: dawna jednostka objętości produktów sypkich, licząca w Polsce w XIX w. ok. 120 litrów; red. WL]. [przypis tłumacza]

miary wierszowe rodzajem są rytmów — Rytm trojako może być użyty: w zgłoskach, w tonach i w ruchach ciała; w zastosowaniu do zgłosek zowie się miarą wierszową: metrum. [przypis tłumacza]

miasta dzielą się na fyle, inne na mory, inne znowu na lochy — Ateny dzieliły się na 10 fyl lokalnych. Przed Klejstenesem składały się Ateny z 4 fyl, ale rodowych (fyla: pokolenie), tak jak wszystkie miasta jońskie; morą nazywa się u Spartan hufiec wojska (wszystkich mężczyzn zdolnych do broni podzielił Likurg na 4 mory); lochos oznacza legowisko, obóz, zasadzkę, oddział wojska, ale tu użyty na określenie jakiegoś związku obywateli. [przypis tłumacza]

miasta helleńskiego, które podczas największych niebezpieczeństw okazało się pewną ostoją dla Hellady — wojny perskie. W bitwie pod Maratonem sami, bez Spartan, pobili Persów, w trzeciej wojnie perskiej Salamina, Plateje, Mykale głosiły zasługi Ateńczyków. Korzystniej też było Ateny zatrzymać jako sprzymierzone (opanowane przez oligarchów, zorganizowanych lub wspieranych przez Lizandra), niż stanąć wobec wzrostu potęgi Teb przy malejącej wciąż liczbie Spartan. [przypis tłumacza]

miasta oblegające — Clementz w dopisku umieszcza następującą uwagę: „Also eine Luftspiegelung (Fatamorgana). Erzählungen wie diese sind übrigens sehr geeignet, die Wahrheitsliebe des Geschichtsschreibers ausser Zweifel zu stellen. Denn gerade weil Josephus von dem natürlichen Hergang keine Ahnung haben konnte, aber trotzdem eine richtige Schilderung giebt (?) muss die Thatsache selbst als wahr angenommen werden (?)”. A cudowny szklisty piasek? A krowa, która porodziła jagnię? „Wszystko prawdziwe, prócz faktu” napisał razu pewnego o podobnej kwestii Aleksander Świętochowski i lepiej od Clementza uczcił prawdę, nie tylko tę realną, lecz drugą, prawdę psychologiczną. Nas dziś nie to obchodzi, czy rzeczywiście widziano komeciane mieczyska i wozy pędzące po niebie, ale co sobie owi ludzie, chłostami losu smagani, mówili, co czuli, jakie potworzyli sobie pojęcia. Kłamstwa Flawiusza lada mól biblioteczny wykaże, to kwestia cierpliwości; nikt jeszcze nie zdołał historii okłamać, nawet gdy jak Flawiusz, jedynym bywa świadkiem. Flawiusz kłamał nawet jako polityk; w każdym nawet dziele swoim inaczej kłamał. Więc co jest prawdą? — zapytamy razem z Piłatem. Odpowiedź zaczerpniemy z Świętochowskiego: prócz faktu — wszystko! Prawdą są te wstrząsające obrazy, prawdą są te okropne cierpienia ludu izraelskiego, prawdą są jego zabobony i wierzenia, opisane przez Flawiusza, a i sam Flawiusz, razem ze swymi kłamstwami, Flawiusz jako taki, Flawiusz jako głos, Flawiusz jako krzyk ziemi palestyńskiej z odmętów pierwszego wieku dobyty, Flawiusz nawet jako sam ze sobą sprzeczny świadek — jest prawdą, prawdą, prawdą. [przypis tłumacza]

miasta stawiają w świątyniach posągi tych, którzy się takiego czynu dopuścili — Antenor, syn Eumaresa, znakomity ateński rzeźbiarz z drugiej połowy VI w. był twórcą posągów Harmodiosa i Aristogejtona. Gdy Kserkses uwiózł je w 480 r. do Suzy, zastąpiono je dziełem Kritiosa i Nesiotesa r. 477/476 na rynku (na agorze). Aleksander Wielki, zdobywca Suzy, oddał Ateńczykom zabrane im dawniej posągi. [przypis tłumacza]

miast jest tu tyle — list Flawiusza w Autobiografii 45: „wiedzcie, że Galilea posiada 240 miast i wsi”. [przypis tłumacza]

miastom, do których musiał z konieczności przybywać — oczywiście greckim. [przypis tłumacza]

miasto nasze składa się z przeszło dziesięciu tysięcy domostw — ilość mieszkańców zatem z niewolnikami włącznie przekraczała znacznie cyfrę 100 000. [przypis tłumacza]

miasto św. Sakramentu — Jezuici stworzyli w Paragwaju samodzielne państwo teokratyczno-patriarchalne, pozostające w zasadzie pod protektoratem króla Hiszpanii, ale strzegące zazdrośnie swej niepodległości. Ludność państwa doszła do 170 000 nawróconych Indian, których ojcowie jezuici prowadzili istotnie jak dzieci, regulując ich życie aż do najmniejszych szczegółów, zupełnie maszynowo i z wykluczeniem wszelkiej samodzielności. Ustrój państwa był komunistyczny; wszystkie dochody szły do wspólnego skarbu. Jezuici zaspakajali z nich potrzeby mieszkańców, a ogromne zaoszczędzone sumy wysyłali do Europy. [przypis tłumacza]

miasto to jest najludniejsze w Helladzie — obok Syrakuz na Sycylii. [przypis tłumacza]