Przypisy

„Marsylianka” — rewolucyjna pieśń francuska, ułożona w r. 1792 przez Rouget de l'Isle, która stała się francuskim hymnem narodowym. [przypis redakcyjny]

Marsylija (…) wody w swym porcie swoją krwią zagrzała — Tu poeta przypomina oblężenie Marsylii przez legie rzymskie pod dowództwem Juliusza Cezara. [przypis redakcyjny]

Marsyli — król hiszpański. [przypis redakcyjny]

Marszałek dworu — urzędnik zarządzający dworem (zazwyczaj panującego), jedna z najwyższych godności w hierarchii urzędniczej. [przypis redakcyjny]

marszałek nadworny koronny — urząd ministerialny w dawnej Polsce; początkowo sprawca i kierownik wszystkich ceremonii i zajęć dworskich. [przypis redakcyjny]

marszałek — tu przedstawiciel szlachty z całej guberni prowadzący zarazem księgi rodowodowe szlachty. [przypis redakcyjny]

marszałek — tutaj: przewodniczący w trybunale. [przypis redakcyjny]

marszałek Ustrzycki — Adam Ustrzycki. [przypis redakcyjny]

marszałkowie — marszałków na sejmie było czterech: 2 koronnych (wielki i nadworny) i 2 litewskich. [przypis redakcyjny]

„Marsz Rakoczego” — narodowy marsz węgierski, skomponowany w połowie XVII w. dla księcia siedmiogrodzkiego, Franciszka II Rakoczego. [przypis redakcyjny]

Martan — gach Orygilli. [przypis redakcyjny]

martauz (daw.) — zbój, handlarz niewolników. [przypis redakcyjny]

marter (z łac.) — świadek, męczennik. [przypis redakcyjny]

Martii (łac.) — marca. [przypis redakcyjny]

Martis arenam (łac.) — Marsowe pole. [przypis redakcyjny]

martwa woda — część morza, oddzielona namuliskiem, tak, że woda morska nie dochodzi; tu okolica miasta Aignes-Martes w południowej Francji. [przypis redakcyjny]

martwy jak ćwiek w drzwiach — przysłowie angielskie: „Dead as a door-nail”. [przypis redakcyjny]

Martyr — wzgórze Montmatre pod Paryżem. [przypis redakcyjny]

Marull — Michele Marullo Tarcagnota, z pochodzenia Grek, układał epigramy łacińskie na wzór Marcjalisowych, zm. 1500. [przypis redakcyjny]

marunkowy — maruna matricaria [rumianek] z wonnym liściem, wszakże ta nie z pestek się rozmnaża [Rej pod tą nazwą rozumie jednakże gatunek śliwki; red. WL]. [przypis redakcyjny]

marynarz — żeglarz. [przypis redakcyjny]

Marynia Plewińska — Markiewiczówna, siostra Stanisława i Seweryna. [przypis redakcyjny]

Marynia Ros… — z Glogerów Rostworowska, siostrzenica Narcyzy. [przypis redakcyjny]

Marynka — mowa o powieści Kasia i Marynka. [przypis redakcyjny]

Maryusz — [Mariusz] syn chłopa spod Arpinum, dostąpił najwyższych godności w Rzymie; zm. 86 przed Chr. [przypis redakcyjny]

Maryusz — syn chłopa spod Arpinum, dostąpił najwyższych godności w Rzymie; 86 r. przed Chr. [przypis redakcyjny]

marzec — przysł.: w marcu giną starcy. [przypis redakcyjny]

marzenia futurystyczne — futuryzm: awangardowy kierunek artystyczny; zrywając gwałtownie z tradycją dążył do odtworzenia w sztuce dynamizmu życia nowoczesnego. Twórczość futurystów cechował m.in. kult nowoczesnej techniki i zainteresowanie jej perspektywami rozwojowymi. (Do tego rysu nawiązuje określenie Żeromskiego). [przypis redakcyjny]

marzyłem — w pierwodruku: mrzyłem. [przypis redakcyjny]

maślacz — gatunek słodkiego wina węgierskiego. [przypis redakcyjny]

masa (spadkowa) — całość majątku pozostałego po zmarłym. [przypis redakcyjny]

masia (starop.) — maże, czyli wóz na posługi pańskie przeznaczony. W Litwie jest rodzaj szlachty zubożałej czy kmieci wolnych, bojarami zwanych, tych powinnością jedyną za grunt posiadany czynsz, droga wielka od 50 do 100 mil i 2 małe od 24 do 50, nadto z kolei stójka u pana komisarza, ekonoma, wozem swym i końmi na wszelkie posyłki mniejsze przez tydzień. Do tej powinności tu przyrównanie; snać gonną masia lub mazią na Rusi Czerwonej, Podolu albo Ukrainie za Reja była nazywana. [przypis redakcyjny]

masierować — wyd. lwow[skie] ma: maszerować. [przypis redakcyjny]

maska — tu: głowa lalki. [przypis redakcyjny]

masłocznik — szaleniec, szalbierz (od masłoku, napoju odurzającego). [przypis redakcyjny]

masłok — napój odurzający. [przypis redakcyjny]

masłok (tur.) — napój odurzający (z bieluniu itp.). [przypis redakcyjny]

masłoku kuszem — czarą odurzającego trunku. [przypis redakcyjny]

massam (łac.) — masę, ogół. [przypis redakcyjny]

Mass. — Stan Massachusetts. [przypis redakcyjny]

massylska puszcza — numidyjska, tak nazwana od Massylów, jednego z dwóch głównych szczepów zamieszkujących Numidię. [przypis redakcyjny]

mastalerz a. masztalerz (z niem.) — stajenny, nadzorca stajni i koni. [przypis redakcyjny]

mastykować (z łac.) — żuć, przen.: rozważać. „To gdy zmastykuje” (Wiśniowiecki u Twardowskiego: Wojna domowa, I, 26). Pasek użył jednak słowa gwarowego mastykować: maścić (od mastyka: tłustość, smarowidło); jeszcze dziś można słyszeć: „A to mu wymaścił!”. „Tym bardziej mastykuje” znaczy więc: tym bardziej maści, mówi rzeczy dla ucha nieprzyjemne. [przypis redakcyjny]

masz diabła — nic nie masz. [przypis redakcyjny]

maszka — maska; por. maszkaron. [przypis redakcyjny]

maszkara (daw.) — maska. [przypis redakcyjny]

maszkara — maska, kostium. [przypis redakcyjny]

maszkarować się (starop.) — w maski ubierać [się]. [przypis redakcyjny]

maszkary — tu: strojne przebrania. [przypis redakcyjny]

masz (…) nadeń — przewyższasz go. [przypis redakcyjny]

Masz przed inszymi, jesli ja co czuję — przewyższasz innych, jeśli ja trafnie to czuję. [przypis redakcyjny]

masztalerz — mający nadzór nad końmi, stajenny. [przypis redakcyjny]

masztalerz — stajenny. [przypis redakcyjny]

masz za co (starop.) — nie lekceważysz. [przypis redakcyjny]

mataczyny — wyraz używany w starszej polszczyźnie (por. Linde); dziś: matactwa (krętactwa). [przypis redakcyjny]

matador (z hiszp.) — zabójca byka na igrzyskach, tutaj: osoba znakomita. [przypis redakcyjny]

Ma taką własność jej wyżyna (…) idąc dalej w miarę trud ci zmniejszy — W chwili, kiedy człowiek na początku jakiegoś wielkiego przedsięwzięcia zmierza oczyma duszy cel, do którego ma dążyć, cel ten wydaje się mu tak daleki, tak trudny do osiągnienia, że powątpiewa i traci nadzieję, ażeby kiedykolwiek mógł dojść do niego. Ale rozum doń mówi, że trudność z każdym krokiem zrobionym naprzód wyraźnie się zmniejsza, a im bliżsi jesteśmy pożądanego celu, czujemy, jak sam trud staje się na koniec rozkoszą. [przypis redakcyjny]

Matczyński, Marek — koniuszy koronny, przyjaciel Sobieskiego. [przypis redakcyjny]

Matczyński, Marek — starosta grabowiecki 1674, koniuszy koronny, był już od r. 1686 wojewodą bełskim; podskarbi wielki koronny (1693), pod koniec życia wojewoda ruski, zm. 1697. [przypis redakcyjny]

matecznik — trudno dostępne miejsce w puszczy, gdzie znajdują się legowiska zwierzyny. [przypis redakcyjny]

matedorstwo — starszeństwo w kartach; matador — najstarsza karta atutowa. [przypis redakcyjny]

matedory (lub matadory) — najstarsze gry atutowe [przypis redakcyjny]

Matejkowskie „Racławice” — obraz Jana Matejki Kościuszko pod Racławicami (dziś w Muzeum Narodowym w Krakowie), przedstawiający znany moment powitania „naczelnika w sukmanie” przez podkrakowskich kosynierów z Bartoszem Głowackim po zdobyciu przez nich rosyjskich armat. Motyw ten, popularny i nasycony treścią ideową w XIX w., był przedmiotem poematu Teofila Lenartowicza Bitwa racławicka (1858) i później sztuki Władysława Ludwika Anczyca Kościuszko pod Racławicami. [przypis redakcyjny]

Matejkowski „Wernyhora” — obraz Jana Matejki z 1883 r.; według relacji świadków jego reprodukcja wisiała w domu Włodzimierza Tetmajera w Bronowicach Małych. Wernyhora to legendarna (lub na pół legendarna) postać Kozaka-wróżbity, którego przepowiednie miały się spełnić w drugiej połowie XVIII i w początkach XIX wieku. Wróżby Wernyhory łączono z dalszymi losami Polski i Ukrainy, widząc w nim w szczególności proroka „zmartwychwstania” Polski i rzecznika pojednania między narodami obu krajów. Postać Wernyhory zyskała dużą popularność w literaturze romantycznej — u S. Goszczyńskiego, L. Siemieńskiego, M. Czajkowskiego, J. Słowackiego. Sen srebrny Salomei z występującą w nim postacią Wernyhory grano właśnie w teatrze krakowskim w 1900 roku (premiera 24 marca). Sam Wyspiański pisał (nieukończony) rapsod Wernyhora począwszy od kwietnia 1900 r. i rysował jego postać (projekty witraża). [przypis redakcyjny]

mateklasy a. materklasy — tu: osobliwe kształty, figury. [przypis redakcyjny]

matelzak a. mantelzak (z niem.) — tłumok, toboł podróżny, wór na płaszcz. [przypis redakcyjny]

Matematyka daje (…) przykład, jak daleko (…) zajść możemy w poznaniu a priori — apriorycznego pochodzenia twierdzeń matematyki Kant nie dowodzi nigdzie. Matematycy tej miary co B. Riemann i H. Helmholtz uznają owszem empiryczną podstawę „pewników” geometrycznych, chociaż wraz z Kantem przyjmują aprioryczność samych wyobrażeń przestrzeni i czasu jako umysłowo koniecznych organizacyjnych współczynników dla wszelkich empirycznych danych na polu geometrii. Zob. Ueberweg Geschichte der Philosophie der Nauzeit wyd. IX, t. IV, 230 i n. Por. też rozprawę Benno Erdmanna: Die Axiome der Geometrie 1877. Spomiędzy wielu innych zasługują na uwagę wywody Jana Stuarta Milla, który w swoim Systemacie logiki dedukcyjnej i indukcyjnej poświęcił rozdział V księgi II dowodzeniu (polemizując z przeciwnymi poglądami Whewella: Philosophy of Discovery), że pewniki geometryczne są uogólnieniami wyprowadzonymi ze spostrzeżeń. Myśl główna jego argumentacji mieści się w § 5, gdzie mówiąc o możności unaoczniania sobie w myśli różnych twierdzeń geometrycznych (jakby w odpowiedzi na zapatrywania Kanta, którego zresztą zgoła nie uwzględnia), powiada: „Nie bylibyśmy uprawnieni do zastępowania obserwacji rzeczywistości przypatrywaniem się obrazowi w umyśle naszym, gdyby nas nie nauczyło długie doświadczenie, że przymioty rzeczywistości wiernie się powtarzają w obrazie; tak jak wtedy dopiero wolno nam z naukowego punktu widzenia opisywać jakieś zwierzę, któregośmy nigdy nie widzieli, według wizerunku jego zdjętego dagerotypowo (fotograficznie), gdyśmy rozległym doświadczeniem nabyli przekonania, że przypatrywanie się takiemu wizerunkowi ściśle się równoważy z obserwacją oryginału”. Warto też odczytać rozumowania A. Baina w jego Logice (przekład polski 1878). [przypis redakcyjny]

Matematyka, przyrodoznawstwo, nawet empiryczna znajomość człowieka mają wysoką wartość jako środki, po większej części do przypadkowych, w końcu jednak do koniecznych i istotnych celów ludzkości, ale wówczas tylko za pośrednictwem poznania rozumowego z samych jeno pojęć, które, nazwijcie je sobie zresztą, jak chcecie, właściwie jest nie czym innym jeno metafizyką — dla unaocznienia „architektoniki” filozoficznej Kanta, załączam tu tabelkę, ułożoną przez Adickesa [Ze względu na ograniczenia techniczne nie możemy przedstawić tabelki zamieszczonej w Objaśnieniach. Przedstawiamy schematyczny jej zapis. Zob. też. http://polona.pl/item/748570/407/. Red. WL.]: 1. Empiryczne/ 2. Matematyczne/ 3. Filozofia (metafizyka z najobszerniejszym znaczeniu)/ 3.1 Propedeutyka (Krytyka)/ 3.2 Systemat czystego rozumu/ 3.2.1 Metafizyka obyczajów/ 3.2.2 Metafizyka przyrody/ 3.2.2.1 Filozofia transcendentalna/ 3.2.2.2 Fizjologia/ 3.2.2.2.1 Immanentna/ 3.2.2.2.1a Fizyka rozumowa/ 3.2.2.2.1b Psychologia rozumowa/ 3.2.2.2.2 Transcendentna/ 3.2.2.2.2a Poznanie wszechświata/ 3.2.2.2.2b Poznanie Boga [przypis redakcyjny]

materią — przedmiotem. [przypis redakcyjny]

materia (daw.) — temat, sprawa. [przypis redakcyjny]

materiał (…) do dalszych rozważań, do dalszego szukania rozwiązań — jak np. uczynił Hartmann. [przypis redakcyjny]

materialny — tu: jedwabny. [przypis redakcyjny]

materias consultationis (łac.) — przedmioty narad. [przypis redakcyjny]

materklasy — odpadki, rupiecie. [przypis redakcyjny]

matka chłopca — Serce. [przypis redakcyjny]

matka d'Agreda — Maria od Jezusa, przeorysza klasztoru franciszkanek w Agredzie w Hiszpanii (zm. w 1665 r.), autorka popularnego w XVIII w. dzieła będącego zapisem objawień oraz żywotem Najświętszej Marii Panny; pol. wyd. pt. Miasto mistyczne boskie z 1730 było kilkakrotnie wznawiane. [przypis redakcyjny]

matka Hadu — Persefona, żona władcy podziemi; Hades: kraina zmarłych. [przypis redakcyjny]

Matka Juliusza — Słowackiego. [przypis redakcyjny]

matka robiła wypisy z jej listów, gromadziła materiały — ogłosiła o Żmichowskiej następujące swoje prace: 1) Stefan (pseudonim), Listy o pismach Gabryelli („Bluszcz” 1871 i „Tygodnik Ilustrowany” 1871), 2) Wspomnienie pośmiertne („Kłosy”, 1877); Żmichowska na wystawie paryskiej („Ateneum” 1895); Pogadanki pedagogiczne N. Żmichowskiej („Bluszcz”, 1902); Ćwierć wieku po zgonie („Bluszcz”, 1902). [przypis redakcyjny]

matka rzeczy — natura. [przypis redakcyjny]

matka — tak nazywano chorągiew pułkową. [przypis redakcyjny]

matkę duchem proroczym natchnęła — Matka św. Dominika, będąc nim brzemienną, miała sen taki: śniło się jej, że porodziła psa białego z łatą czarną i z pochodnią zapaloną w paszczęce. Sen ten był tłumaczony jako przyszły znak odzienia zakonu i ognistej żarliwości jego założyciela. [przypis redakcyjny]

Matko — Hekuba, żona Priama, po upadku Troi i śmierci dzieci zamieniona została w sukę. [przypis redakcyjny]

Matko moja, twe dziecko noszone na ręku… — wiersz ten podaje tylko Juliusz Kleiner, Słowacki, t. II, str. 114–115; nie ma go natomiast w wydaniu dzieł pod redakcją Górskiego ani Kołaczkowskiego. Wobec niemożliwości stwierdzenia, czy Kleiner przytoczył go w całości, czy też w wyjątku, nie umieściłem go między utworami Podróży. [przypis redakcyjny]

Matko naturo — w swej polemice z Łuckim (por. przypis dotyczący Edenu w cz.I dramatu) Niemojewska-Gruszczyńska uważa te słowa za realizację zapowiedzi szatańskiej z Części I — kuszenie Męża obrazem spróchniałego Edenu, czyli natury martwej. „Na pytające jakby spojrzenie Męża, obojętnością odpowiedziała matka Natura. Mąż żegna ją, idzie między ludzi, odtąd będzie szukał natchnień człowieczych, człowieka, nie naturę naśladował będzie. Czemuż ostatnie tchnienie natury współdziałało tak solidarnie z wezwaniem orła? Czemuż Mąż nie odczuwa płynącego z przyrody wzniosłego prądu miłości braterskiej (…) Człowiekowi wodzonemu na pokuszenie szatan nie pozwoli „w pięknym przyrodzeniu czytać”. Pomiędzy nim i naturą stanie wywleczona ze sklepów szatańskich dekoracja Edenu. Odgrodzi go od źródła wyższych natchnień” („Ruch Literacki” 1927, s. 135). [przypis redakcyjny]

matrimonii (łac. forma D.lp) — małżeństwa. [przypis redakcyjny]

matrimonii (łac.) — obrońców małżeństwa. [przypis redakcyjny]

Matrony, księża, oszusty — W I wyd. i za nim we wszystkich dotychczasowych wyraz księża zastąpiony kropkami. Autograf jednak wskazuje wyraźnie, że wyraz ten został usunięty nie przez poetę, tylko przez cenzora. Przekreślony bowiem został tym samym atramentem, którym na rogu każdej stronicy cenzor Łubkowski kreślił swój podpis: Łub. Tymże atramentem jest napisany na marginesie obok wyrazu „księża” znak korektowy. Wobec tego zgodnie z intencją poety przywracamy tekst autografu. [przypis redakcyjny]

Matylda — Matylda Natansonowa (przedtem Okrętowa, później Cyprianowa Godebska, żona rzeźbiarza), która często zaopatrywała ją w książki. Sama Żmichowska tak charakteryzuje ją w którymś z listów: „(…) młoda, świetna, żywych ruchów, fajerwerkowych oczu kobieta. Powierzchowność balowa, nie z samego stroju, ma się rozumieć, ale z piękności”. [przypis redakcyjny]

Maupassant, Guy de (1850–1893) — wybitny fr. pisarz-naturalista; autor wielu znakomitych opowiadań wyrażających ostrą krytykę obyczajowości mieszczańskiej. [przypis redakcyjny]

Maurowie — Ludwik Moro (Murzyn) i syn jego Maksymilian, książęta mediolańscy. [przypis redakcyjny]

Maurowie — mieszkańcy północnej Afryki, zwani gdzie indziej (I 1, w. 4) Murzynami. [przypis redakcyjny]

Maurowie — Nubowie, mieszkańcy Nubii (Abissynii), zwani też Murzynami. [przypis redakcyjny]

Maurycy — cesarz grecki (bizantyński). [przypis redakcyjny]

Mauryna — Maurytania, dziś Maroko. [przypis redakcyjny]

mauzol — grobowiec, pomnik nagrobny. [przypis redakcyjny]

Mavortia signa rubescunt, Floribus et subitis animantur frondibus hastae (łac.) — czerwienieją znaki Marsowe: kwiatami i gałęziami niespodziewanymi ożywiają się włócznie. [przypis redakcyjny]

Mawors — Mars, bóg wojny. [przypis redakcyjny]

maximum solatium est vacare culpa (łac.) — największa pociecha nie poczuwać się do winy (Cicero, Ad familiares, 7, 5). [przypis redakcyjny]

maża (daw.) — ciężki wóz ładowny. [przypis redakcyjny]