Przypisy

iactantia (łac.) — chełpliwość. [przypis redakcyjny]

iactura — strata. [przypis redakcyjny]

Iam perditae rei patrocinari (łac.) — bronić tak złej sprawy. [przypis redakcyjny]

I am the man of (ang.) — jestem człowiekiem z [roku]. [przypis redakcyjny]

Ianuarii (łac.) — stycznia. [przypis redakcyjny]

i będą się śmiali — zapewne w czasie stypy. [przypis redakcyjny]

I beg you pardon but I don't like the music, I am sorry — przepraszam pana, ale ja lubię muzyki, przykro mi [popr. I beg your pardon]. [przypis redakcyjny]

Iberia — Hiszpania. [przypis redakcyjny]

Iber — rzeka Ebro w Hiszpanii. [przypis redakcyjny]

Ibrahim (1789–1848) — syn Muhammada Alego, dobry, lecz okrutny administrator. [przypis redakcyjny]

Ibsen — Brand. [przypis redakcyjny]

Ibsen, Henryk (1828–1906) — wybitny norweski pisarz, sławny twórca dramatów (Nora, Upiory, Wróg ludu, Dzika kaczka i in.), w których poddaje ostrej krytyce społeczeństwo mieszczańskie; wyrazem głębokiego protestu wobec obłudy jego moralności i kultury w życiu codziennym jest m.in. postać Jadwini w Dzikiej kaczce, wrażliwej i utalentowanej dziewczynki, tragicznie osamotnionej w egoistycznej i zakłamanej atmosferze najbliższej rodziny. [przypis redakcyjny]

I była Babel okropna języków — [biblijna] wieża Babel, przy której Bóg pomieszał ludziom języki. [przypis redakcyjny]

ich przewodniki (…) w bieli ubrane osoby — Patriarchowie. [przypis redakcyjny]

ich — tj. płócien. [przypis redakcyjny]

ich — tu: Szwedów. [przypis redakcyjny]

I ciągle widzę ich twarze — wiersz ten jest listem pisanym do Adama Chmiela [żyjącego w latach 1865–1934 historyka i archiwisty, przyjaciela Stanisława Wyspiańskiego — red. WL.] z Bad-Hall (zdrojowisko w Austrii Górnej). [przypis redakcyjny]

I cicho jak modlitwa w łono Boga płynie — podobne porównania w Narzeczonej z Abydos: „Soft, as the memory of buried love, Pure, as the prayer which childhood wafts above” (I. 7). [przypis redakcyjny]

i cierpię tak, jak Bóg jest szczęśliwy, sam w sobie, sam dla siebie — Interpretatorzy Nie-Boskiej komedii wcześnie zwrócili uwagę na pokrewieństwo tej sceny z dwoma dramatami należącymi do romantycznych dramatów filozoficznych czy (jak je nazwała G. Sand) metafizycznych: z Faustem Goethego i Manfredem Byrona. Kleiner w przypisie przypomina nazwiska badaczy, którzy poświęcili temu zagadnieniu osobne uwagi (W. M. Kozłowski, J. Kleiner, T. Sternal). Wypowiadał się na ten temat również S. Treugutt. Określiwszy bohatera Nie-Boskiej… jako bohatera faustycznego, wskazał, że „w hrabim Henryku rysy boleśnie doświadczonego »męża wieku« sprzęgnięte zostały z faustowskimi cechami poszukiwacza i sceptyka oraz z koncepcją tytana-Prometeusza” (Dwugłos w sprawie zakończenia Nie-Boskiej. Oprac. A. Witkowska. Sprawozdanie z Prac Naukowych Wydz. Nauk Społ. PAN, 1961, z. 4. Kleiner zaś w przypisie do wyd. BN kładzie nacisk na zbieżność treści monologu Męża z monologami tytułowych bohaterów dramatów Goethego i Byrona. Faust mówi: „Przestudiowałem wszystkie fakultety / Ach, filozofię, medycynę, prawo / I w teologię też, niestety, / Do dna samegom wgryzł się pracą krwawą — / I jak ten głupiec u mądrości wrót / Stoję — i tyle wiem, com wiedział wprzód / (…) Obca mi zwątpień i skrupułów męka / (…) Lecz za to radość wszelką mi wydarto” (Faust, cz. I, w. 355–361 i 370–372, przeł. F. Konopka, Warszawa 1962, s. 71). Manfred zaś: „Wiedza jest męką; bo im więcej wiemy, / Bardziej czujemy tę nieszczęsną prawdę, / że drzewo życia nie jest drzewem wiedzy. / Jam filozofią zbadał, jam przeniknął / Źródła mądrości i cudów tej ziemi. / (…) Nic mię nie trwoży, czuję w sobie tylko / Przeklęty ciężar nieznania bojaźni; / Nic mię nie nęci, żądza ni nadzieja, / Ni zwodny urok czego bądź na świecie” (Manfred. Przeł. J. Paszkowski, akt I, w. 12–16, 27–30). Kleiner widzi też podobieństwo tej sceny Nie-Boskiej komedii do scenerii w akcie II w dramacie Byrona (dolina w Alpach). Trzeba jednak sprostować informację, jakoby w scenie tej Manfredowi ukazywał się orzeł. Orzeł przelatuje w scenie 2 aktu I, kiedy Manfred stoi na skałach Jungfrau i patrzy w przepaść (por. przypis w Części I do słów Męża „rozkosz otchłani mnie porywa”). [przypis redakcyjny]

Idących z tyłu dwóch starców widziałem — św. Łukasz i św. Paweł. Św. Paweł w liście swoim do Kolosan w rozdz. 4 mówi: „Pozdrawia was Łukasz lekarz i Paweł autor listów z mieczem”. [przypis redakcyjny]

idący na końcu nie przez lenistwo — Lenistwo na kręgu, jakim szedł poeta, miejsca mieć nie mogło, albowiem poeta na niższym kręgu z tego grzechu już się oczyścił. [przypis redakcyjny]

Idąc z Wercelli smugiem do Markabo — Kraj lombardzki od Wercelli w Piemoncie aż do ujścia rzeki Po, nad którą stał niegdyś zamek Makrabo. [przypis redakcyjny]

idą w się — przyjdzie do bitwy. [przypis redakcyjny]

Ida — góra na Krecie. [przypis redakcyjny]

Ida — góra we Frygii (w Małej Azji). [przypis redakcyjny]

idées fixes (fr.) — urojenia. [przypis redakcyjny]

idea dorównana treści formalnej — Zob. objaśnienie tego wyrazu wyżej. [przypis redakcyjny]

idea ks. de Saint-Pierre, a rozwinął on ją dobrze w swojej „Polysynodii” — ksiądz de Saint-Pierre (1658–1743), moralista i pisarz polityczny. Jego rozprawy: Polysynodię i Projekt wieczystego pokoju Russo przygotował do druku, dołączając własne obszerne uwagi nad nimi; zarzucał mu m.in., że swoje poglądy oparł na fałszywej przesłance, jakoby ludzie kierowali się rozumem, a nie namiętnościami. Saint Pierre projektuje w Polysynodii powierzenie poszczególnych gałęzi administracji osobnym radom. Członkowie tych rad pochodziliby z wyboru, a każdy z nich po kolei obejmowałby na czas pewien przewodnictwo rady. Poszczególne te rady wiązałaby ze sobą rada ogólna, która jednoczyłaby wszystkie części rządu i w ostatniej instancji dyskutowała i załatwiała wszystkie sprawy. W uwagach swych nad Polysynodią Russo pisze: „Nie mógłbym uważać Polysynodii za pożyteczną ani możliwą w żadnej prawdziwej monarchii, ale uważałbym ją za taką jedynie przy pewnego rodzaju rządzie mieszanym, w którym naczelnik byłby tylko przewodniczącym rady, miałby jedynie władzę wykonawczą i sam przez się nic by nie mógł. A i tak jeszcze trudno by mi było uwierzyć, żeby taki zarząd mógł trwać długo bez nadużyć; bo interesy związków cząstkowych nie mniej odchylają się od interesów państwa i nie mniej są niebezpieczne dla republiki niż interesy jednostek”. [przypis redakcyjny]

idealista — u Prusa: człowiek dążący do najwyższych ideałów, a nie zważający na rzeczy drobne, codzienne. [przypis redakcyjny]

idealizm — tu: wzniosłość, szlachetność, wzniesienie się ponad codzienną rzeczywistość. [przypis redakcyjny]

ideam (łac. forma B.) — wzór. [przypis redakcyjny]

idea u poety nie odnosi się do powzięcia samego pomysłu, lecz tylko do jego wewnętrznego układu albo wyrażenia — [por.] Betrachtungen über d. Malerei [Lessinga], s. 159 ust. [przypis redakcyjny]

idea wszystkich spaja i wiąże — mowa tu o protestacji emigrantów polskich przeciw Mirskiemu. [przypis redakcyjny]

ideę dorównaną (…), o ile bierzemy ją samą w sobie, bez stosunku do przedmiotu, posiada wszystkie własności, czyli cechy wewnętrzne idei prawdziwej — Por. List 60 (dawniej 64) § 1–3. [przypis redakcyjny]

ideé orientale (fr.) — pomysł wschodni. [przypis redakcyjny]

Idee — o dogmacie Trójcy patrz w Ideach, roz. o Loisym (Stanisław Brzozowski, Alfred Loisy i zagadnienia modernizmu katolickiego, w: idem, Idee. Wstęp do filozofii dojrzałości dziejowej, Kraków 1910. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

idee zarówno przymiotów bóstwa, jak i rzeczy poszczególnych, mają za przyczynę sprawczą (…) samo bóstwo, o ile ono jest rzeczą myślącą — Por. List 72. [przypis redakcyjny]

idejska matka — bogini Cybele. [przypis redakcyjny]

i did'ka ne boitsia (z ukr.) — nawet diabła się nie boi. [przypis redakcyjny]

idiosynkrazja — wstręt do pewnych przedmiotów, pokarmów, osób. [przypis redakcyjny]

idiosynkrazja (z gr. idios: własny, osobisty i synkrasis: mieszanina) — szczególny, indywidualny nawyk czy właściwość osoby lub społeczności, często wyrażająca odmienność, ekscentryzm lub osobliwość; także: wstręt, niechęć, nadwrażliwość, alergia. [przypis redakcyjny]

idolum (starop., z łac.) — bałwan. [przypis redakcyjny]

I dusza rozjaśniona — staje się rozjaśniona. [przypis redakcyjny]

Idy — góra Ida pod Troją, gdzie rosły buki, z których zbudowano łódź Parysa. [przypis redakcyjny]

Idź sam do niego, Przeklęty Ogonie — Przezwisko jednego z szatanów, jak poprzednio Ostroszpony, a później Sowizrzał. [przypis redakcyjny]

idzie dalej — przez tzw. wielkie bulwary: des Capucines, des Italiens, Montmartre, Poissonniere, Bonne Nouvelle, Saint Denis, największe i najbardziej ożywione ulice Paryża. [przypis redakcyjny]

idzie do Polski — te szczegóły zaczerpnął Żeromski prawdopodobnie z opowiadań swego przyjaciela, uczestnika ruchu rewolucyjnego, Mariana Abrramowicza (1871–1925), któremu poświęcił również odrębne wspomnienie w „Przeglądzie Warszawskim” (1925). [przypis redakcyjny]

idzie na ustęp — ustępuje, cofa się. [przypis redakcyjny]

idzie o płatne (starop.) — [chodzi] o wielką rzecz. [przypis redakcyjny]

idzie* (starop.) — rośnie. [przypis redakcyjny]

Ifigenia bladolica wyjdzie nad rzeki brzeg — na brzeg rzeki w krainie zmarłych. [przypis redakcyjny]

Ifis — zakochał się w Anaxarete, pięknej dziewicy cypryjskiej, która jednak wzgardziła jego miłością; z rozpaczy Ifis powiesił się przed jej domem. [przypis redakcyjny]

Iganie — wieś pod Siedlcami; w czasie powstania listopadowego gen. Prądzyński stoczył tu bitwę z korpusem gen. Rosena. [przypis redakcyjny]

I gdy patrząca Czujność — por. w. 1453 oraz w. 1457; widocznie było jakieś pogotowie wojenne, którego Miecznik był wodzem. [przypis redakcyjny]

Ignacy Paderewski (1860–1941) — znakomity pianista i kompozytor, zarazem polityk i działacz społeczny. Premier i minister spraw zagranicznych, w roku 1919 delegat polski na konferencję wersalską. [przypis redakcyjny]

Ignaz!… Herr Jesas… Ignaz!… Wo bist du so lange gewesen, lieber Ignaz?… (niem.) — Ignacy!… Panie Jezu… Ignacy! Gdzie byłeś tak długo, drogi Ignacy?… [przypis redakcyjny]

igne et ferro (łac.) — ogniem i żelazem. [przypis redakcyjny]

ignorancja — nieświadomość, niewiedza. [przypis redakcyjny]

(…) i gwiazd i dźwięków i nieśmiertelności (…) — tu znajduje się w autografie wiersz: „Im dalej idę po drodze żywota (…)”. [przypis redakcyjny]

Igyllioni — nazwa Igyllionów do najdziwaczniejszych wywodów służyła: odnajdowano pod nią Litwinów, a szczególniej Jaćwingów; niedawno zaś najznakomitszy znawca owych dawnych dziejów wskazał na Igilla, wodza Burgundów i Wandalów, jeńca Rzymian za Probusa, nazwanego niby od szczepu Igillów (chociaż, dodajemy, z tego bynajmniej jeszcze nie wynika, żeby i sami Igillowie mieli być germańskiego, lugiowandalskiego rodu; przecież i nazwa szczepu litewskiego Galindów pojawia się jako nazwa osobowa u Gotów w Hiszpanii częściej, a nikt z tego nie wnioskuje, żeby Galindowie sami byli szczepu gockiego). Nas uderzyło, że Igyllioni wymienieni są obok szczepów litewskich, w jednej z najpewniejszych informacji Ptolomeusza, więc wpadliśmy na domysł, czy nie szukać pod tą nazwą jakiegoś bliskiego fińskiemu szczepu: z litewskich nie nadaje się żaden. I rzeczywiście Łotwa zowie Estończyków Igaunami (od Uganii, Unganii, krainy, gdzie Juriew-Dorpat leży?); stąd polskie i ruskie Igowia, np. w Opisie poselstwa moskiewskiego, E. Pielgrzymowskiego 1601: „Z niemi (Szwedami) podwód z pięćdziesiąt Igoni (Estów) przybyło”; „accurrentibus Lotavis seu Igoviis”, czytamy u Cichockiego (Alloquia ossecensia 1615 r., s. 238); Stryjkowski (Kronika, s. 206) mylnie przerzuca Jaćwingów do Inflant, ku Nowogrodowi Wielkiemu, „których Igowiany zowią”. Gdyby nawet nasze przypuszczenie było zupełnie chybione, objaśniliśmy przynajmniej termin Igoni. Z innych nazw Ptolomeusza warto jeszcze jedną przytoczyć, Weltai, którą koniecznie wszyscy, od ks. Bohusza począwszy, do takich koryfeuszów, jak Zeuss i Muellenhoff, w Letwai przeobrażali, by z niej nazwę Litwy wycisnąć. Słusznie protestuje wymieniony wyżej badacz (akademik Kunik) przeciw takiemu gwałceniu tekstu greckiego. [przypis redakcyjny]

I hroszi mało nam daw ataman, bo sam ne maw (z ukr.) — i pieniędzy mało nam dał ataman, bo sam nie miał. [przypis redakcyjny]

I jako się wspomniało — por. wyżej VII, 817–820. [przypis redakcyjny]

I jak zmorzony człowiek snem upadłem — poeta w stanie nieprzytomnym dostaje się na drugi brzeg Acheronu. Nie opisuje więc i opisać nie może, jak się to stało, że żywy dostał się do państwa umarłych [przypis redakcyjny]

I jej zdrowie, jakoby gołego na zyzie — przysłowie o stanie rozpaczliwym. [przypis redakcyjny]

Ikar — grecki bohater mityczny, wzniósł się na skrzydłach nad morze i zginął. [przypis redakcyjny]

Ikar (mit. gr.) — syn Dedala. Dedal, uchodząc z synem przed zemstą Minosa, posłużył się sztucznymi skrzydłami zlepionymi woskiem. Ikar wzbił się zbyt wysoko, tak że słońce stopiło wosk, i runął do morza. Ulubiona przenośnia poetycka. [przypis redakcyjny]

Ikar (mit. gr.) — syn genialnego konstruktora Dedala; uciekając z ojcem z Krety na zbudowanych przez ojca skrzydłach, podleciał za wysoko w górę, słońce stopiło wosk, którym pióra były zlepione, a Ikar wpadł do morza i utonął. [przypis redakcyjny]

I knew the perfect Beauty and therefore I am alone on the earth (ang.) — Poznałem doskonałą piękność i dlatego jestem samotny na ziemi. [przypis redakcyjny]

I krwią swych panów namioty pomoczył (starop.) — [chodzi o] panów, [tj.] właścicieli namiotów. [przypis redakcyjny]

ikry — łydki; w rękopisie: iskrach. [przypis redakcyjny]

Iksyjon, Tytyjus — Iksjon za znieważenie Junony został wtrącony do Tartaru, gdzie cierpi męki przywiązany do koła ognistego; Totyos, mityczny olbrzym, prześladowca Latony, pokonany przez jej dzieci, Apollina i Dianę odbywa okrutną karę w Hadesie: dwa sępy wyżerają mu wątrobę, która wciąż odrasta. [przypis redakcyjny]

il 27. Ottobre 1665 — data roku wypis. tylko na karcie adresowej. [przypis redakcyjny]

ilacją — [forma B.lp r.ż. od ilacja;] wniosek ustny do sądu; w dzisiejszym prawie: żądanie jednostronne. [przypis redakcyjny]

ile czas znosił (starop.) — na ile czas pozwalał. [przypis redakcyjny]

Ile nauka jej zgodna z mym słowem — Tu poeta najwyraźniej objawia zdanie, że filozofia o tyle jest godną tego nazwania, ile jest zgodną ze znaczeniem pierwotnym swojego źródłosłowu; to jest miłością mądrości, jaka się zamyka w słowie bożym. [przypis redakcyjny]

ile — niż. [przypis redakcyjny]

Ile od świtu (…) zawsze igrająca — Przez sferę, którą porównywa do dziecka ciągle igrającego, poeta według owoczesnych pojęć astronomicznych wyobraża całą budowę nieba ze wszystkimi ciałami niebieskimi. Poetyczne wyrażenie początkowych sześciu wierszy tej pieśni w treściwej prozie dałoby się tak wyrazić: do zachodu słońca jeszcze zostawało dnia trzy godziny. [przypis redakcyjny]

Iles Britanniques (fr.) — wyspy brytyjskie. [przypis redakcyjny]

i lewy i prawy — i grzeszny i sprawiedliwy. [przypis redakcyjny]

Ilissos — rzeka w Grecji. [przypis redakcyjny]

Ille enim magnus et nobilis est, qui more magnae ferae scit latratus canum securus exaudire (łac.) — Ten bowiem jest wielki i szlachetny, kto zwyczajem wielkiego zwierza słucha spokojnie szczekania psów (Seneka, De ira, XI, 32, 2; cytat niedokładny). [przypis redakcyjny]

illegalny — nieprawny, nielegalny. [przypis redakcyjny]

illustrissimus princeps (łac.) — najjaśniejszy książę. [przypis redakcyjny]

Ilnicka — Maria Ilnicka była wówczas redaktorką „Bluszczu”. [przypis redakcyjny]

ilot — helota. Słowacki czytał „ilot”, wedle zasad języka nowogreckiego. Opis gladiatora słuchającego oklasków na rzymskiej arenie oparty jest na rzeźbie Gala umierającego, którego poeta wówczas, zdaje się, sobie przypomniał. [przypis redakcyjny]

ils ont peche (…) (fr.) — zgrzeszyli, lecz niebo jest darem; kochali, i to jest pieczęcią przebaczenia. [przypis redakcyjny]

imać (starop. tu forma 3 os. lp: imie) — zacząć. [przypis redakcyjny]

Imaginacjo (…) skrzydło twe z sobą człowieka porywa — Poeta apostrofując imaginację wprowadza widzenie, jakie w następnych wierszach opowiada, i zarazem objaśnia cudowne zjawisko, jak fantastyczna imaginacja, niepobudzona żadnym zmysłowym wrażeniem, nas samych porywa w świat niewidzialny za pośrednictwem niebieskiego światła, jakie bezpośrednio z własnej woli albo z woli Bożej nam jakiś przedmiot szczególnie oświeca. [przypis redakcyjny]

imainacja (z łac. imaginatio) — wyobraźnia, wyobrażenie. [przypis redakcyjny]

imainować sobie (daw., z łac.) — imaginować sobie, wyobrażać sobie. [przypis redakcyjny]

Imainuj — imaginuj (z fr. imaginer), wyobraź sobie. Grupa głosek ge–, gi– w wyrazach pochodzenia obcego była wymawiana często jako je–, ji–, i–, np. jeografia, jenerał. [przypis redakcyjny]

Imawus — góry Himalaja. [przypis redakcyjny]

imbelles (łac.) — niewojennych. [przypis redakcyjny]

imbibere (łac.) — skorzystać. [przypis redakcyjny]

imbier — dziś: imbir. [przypis redakcyjny]

imbir a. imbier — proszek z korzeni rośliny zingiber officinale. [przypis redakcyjny]

I miał żywej radości w serca nie uchować — w sercu nie chować, tylko ją okazać na zewnątrz; córę szczęścić: uszczęśliwiać, szczęścić jako słowo przechodnie, niegdyś często spotykane obok: szczęśliwić; dziś używane tylko w zwrocie: szczęść Boże, i to nie was, ale wam. [przypis redakcyjny]

Imię dali od wonnej różej — poeta ma na myśli miasto Rowigo, rzymskie Rhodigium, które wyprowadzano od [gr.] ροδον [rodon]: róża. [przypis redakcyjny]

imię kochanego króla — Saturna, którego imię ta gwiazda jeszcze teraz nosi. Mitologia pod panowaniem tego króla umieściła wiek złoty. [przypis redakcyjny]

imię moje jeszcze dość nie słynie — Dante już w roku 1300 słynął jako poeta i pisarz wielu pism prozą pisanych. Że się tu ze swojej sławy nie chlubi, zapewne musiał być pod przykrym wrażeniem widoku ciężarów, pod którymi widział ugięte duchy, co zgrzeszyły przez dumę. [przypis redakcyjny]