Przypisy

arald (starop.) — herold. [przypis redakcyjny]

aranżer — urządzający tańce, zabawy. [przypis redakcyjny]

Arbia — rzeka przy Monte Aperto, gdzie gibelini wygrali ważną bitwę. [przypis redakcyjny]

arbiter (z łac.) — świadek. [przypis redakcyjny]

arbitrami — sędziowie w sądzie polubownym, przedstawiciele stron. [przypis redakcyjny]

arbitrium (łac.) — sąd, wyrok. [przypis redakcyjny]

arbitrowie — publiczność, przysłuchująca się obradom sejmowym. [przypis redakcyjny]

arcaby, właśc. warcaby — rodzaj gry figurami lub kamykami na szachownicy. [przypis redakcyjny]

Arcades (łac. B.) — Arkadyjczyków. [przypis redakcyjny]

arcanum (łac.) — tajemnica, sekret; tu M. lm arcana. [przypis redakcyjny]

archandyje — tłumy. [przypis redakcyjny]

archiepiscopatu Ripensi (łac.) — z arcybiskupstwa rypeńskiego. [przypis redakcyjny]

archimandryta — przeor klasztoru prawosławnego. [przypis redakcyjny]

Archimed — Archimedes; stawny geometra grecki z III–go wieku przed Chr., twierdził, ze poruszyłby ziemię całą, gdyby się miał na czym oprzeć. [przypis redakcyjny]

Archita — Archytas, filozof grecki (przy tym matematyk i statysta [daw.: mąż stanu, polityk]), współczesny Platonowi, zalecał swym uczniom milczenie. [przypis redakcyjny]

archiwista — urzędnik archiwum, tj. zbioru dokumentów. [przypis redakcyjny]

archiwum — tu: skarbiec. [przypis redakcyjny]

archontowie — najwyżsi urzędnicy w Atenach. [przypis redakcyjny]

archontowie — „urzędnicy najwyżsi Rzeczypospolitej Ateńskiej postanowieni po dobrowolnej za ojczyznę śmierci ostatniego ich króla Kodrusa. […] Urząd archontów był roczny, nie tylko zaś w Atenach, ale i w innych wielu miastach Grecji i Azji podobni urzędnicy ustanowieni byli”. (I. Krasicki, Zbiór potrzebniejszych wiadomości, Warszawa 1781–1783). [przypis redakcyjny]

arcyksiążę — Ferdynand Austriacki (1754–1806), syn Marii Teresy, gubernator Lombardii. [przypis redakcyjny]

Arcyksiążę Rudolf (1858–1889) — syn cesarza Franciszka Józefa I, ówczesny austriacki następca tronu. [przypis redakcyjny]

Arcymnich — Bonifacy VIII; nazywa go poniżej „faryzeuszów nowych panem”; ci faryzeusze to kardynałowie i doradcy papiescy. [przypis redakcyjny]

Arcy-smutna wiadomość — o śmierci Adama Mickiewicza. [przypis redakcyjny]

Ardenna — las Ardeński, dziś już nieistniejący, w dep[artamencie] Charente-Inferieure. [przypis redakcyjny]

Ardzilla — miasto portowe na zachodnim wybrzeżu Maroka. [przypis redakcyjny]

Arenarium — dół, skąd się bierze piasek. [przypis redakcyjny]

arenda czopowa — czopowe, akcyzę od wina, piwa itd. pobieraną od czopa u szynkarza, wydzierżawiano szlachcie. [przypis redakcyjny]

arenda — dzierżawa. [przypis redakcyjny]

arendarz — dzierżawca, w szczególności dzierżawca karczmy, z reguły był nim w XIX w. Żyd. Tu jednak drastyczne i paradoksalne są interesy łączące arendarza z księdzem. [przypis redakcyjny]

arendarze — Pasek był jednym z nich. [przypis redakcyjny]

arendy — dzierżawy. [przypis redakcyjny]

Areopag — najwyższa rada w Atenach. [przypis redakcyjny]

a Republica (łac.) — od Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]

Ares (mit. gr.) — bóg wojny. [przypis redakcyjny]

arest — sekwestr, zajęcie. [przypis redakcyjny]

arest — zajęcie, więzienie. [przypis redakcyjny]

aretalog (z gr.) — głosiciel cnót, panegirysta. [przypis redakcyjny]

Aretino — poeta włoski z XVI w., znany z jadowitego, wszetecznego i przedajnego pióra. [przypis redakcyjny]

Aretusa — nimfa Aretusa uciekała na próżno przed bożkiem rzecznym, Alfeusem, drogą podmorską do Sycylii. [przypis redakcyjny]

Aretyn — Bernard Akkolti z Arezzo, słynny poeta i improwizator; jakkolwiek w podeszłym już wieku, żył jeszcze za czasów Ariosta. [przypis redakcyjny]

arfa Eola — harfa zawieszana w parkach, ogrodach, z której żałosne i jękliwe dźwięki wydobywa podmuch wiatru. [przypis redakcyjny]

Argala — syn Galafrona, króla katajskiego, brat Angeliki. [przypis redakcyjny]

Argant — poseł egipski, bohater saraceński. [przypis redakcyjny]

Argenta — miasto nad odnogą Padu, Po di Primaro. [przypis redakcyjny]

argenteria — wyroby ze srebra. [przypis redakcyjny]

Argeus — mąż Gabryny. [przypis redakcyjny]

Argia — żona Polinika, syna Edypa, która nie chciała przeżyć śmierci męża. [przypis redakcyjny]

Argillan — bohater chrześcijański „na brzegu Trentu zrodzony”. [przypis redakcyjny]

Argonauci — epos Apolloniosa z Rodos (III w. p.n.e.). [przypis redakcyjny]

Argonautowie — „osada okrętu Argo”, bohaterowie greccy, którzy się wyprawili po złote runo do Kolchis. [przypis redakcyjny]

argot parisien (fr.) — gwara paryska. [przypis redakcyjny]

Argus — stróż kochanki Zeusowej, Io, którą Hera z zazdrości przemieniła w krowę; miał 1000 oczu na całym ciele. [przypis redakcyjny]

aria cattiva — zgubne powietrze. [przypis redakcyjny]

arianie — odłam chrześcijaństwa; nazwa od imienia Ariusza (IV w. n.e.), ekskomunikowanego przez synod w Aleksandrii w 321 r. duchownego głoszącego na podstawie Pisma św., że Jezus Chrystus został stworzony przez Boga Ojca, a swą boskość osiągnął dopiero w momencie zmartwychwstania (jego naukę potępiono na Soborze Nicejskim w 325 r., a następnie odrzucono jej tezy jeszcze na Soborze Konstantynopolitańskim I w 381 r.); do VII w. utrzymywały się wpływy arianizmu wśród ludów germańskich, następnie w dobie reformacji do teologii ariańskiej nawiązywały różne grupy, których idee określano jako antytrynitaryzm (nieuznający dogmatu o Trójcy Świętej jako niezgodnego z Biblią) a. unitarianizm (z łac. unitas: jedność; głoszący, że Bóg jest jeden, w jednej osobie). Arianami na terenie Rzeczpospolitej nazywano członków powstałego w XVI w. kościoła braci polskich (inne nazwy: chrystianie a. socynianie od nazwiska jednego z ważnych przedstawicieli ruchu, Fausta Socyna); do istotnych elementów ich nauki należał postulat nieużywania broni; głównymi ośrodkami ruchu były, słynące również z ożywionej działalności wydawniczej, Raków i Pińczów; bracia polscy zostali wygnani z Polski na mocy uchwały sejmu w 1658 r. [przypis redakcyjny]

aria z Trubadura — chodzi zapewne o arię Manrica z opery Giusseppe Verdiego (1813–1901) Trubadur. [przypis redakcyjny]

Arigo (…) Piotr Trawersaro — O tych dwóch komentatorowie wspominają tylko tyle, że byli waleczni i odważni w boju; [przypis redakcyjny]

Ariostowi, jak opisuje swą czarującą Alcinę — por. Orland szalony, pieśń VII, strofy 11–15 według przekładu Piotra Kochanowskiego, Kraków 1799: Stan tak piękny i tak ma dobrze pomierzony,/ Jaki tylko znajduje malarz nauczony./ U długiej y na węzły powiązaney kosy,/ Lśniały się jako złoto jey żółtawe włosy./ Róże się wychowane w Sabejskich ogrodach,/ Z fiołkami rozeszły po gładkich jagodach,/ Z gładzonych alabastrów ma wyniosłe czoło,/ Którym po wszystkich stronach obraca wesoło./ Pod dwiema cienkiemi, czarnemi łukami/ Są dwie oczy, ale ie lepiey zwać gwiazdami,/ Oczy pełne litości samy w się ubrane,/ W których skrzydlata miłość gniazdo ma usłane./ I widać prawie dobrze, kiedy z nich wychodzi/ I łuk ciągnie y w serca widomie ugodzi./ Twarz dzieli nos tak piękny! wolę was nie bawić,/ Że sama zazdrość nie wie, gdzie by go poprawić./ Pod niem wdzięczne w nie mnieiszey zostawają chwale/ Są usta w przyrodzone ubrane korale./ W niey dwa rzędy wybranych pereł zawierają;/ Słodkie wargi y kiedy trzeba otwierają./ Skąd idą słowa z szczerzy złożone ludzkości,/ Które zmiękczają serca naświętszey twardości./ Tamże się y śmiech wdzięczny rodzi, co wydziera/ Serca y kiedy zechce, ziemski rai otwiera./ Szyia biała okrągła śniegowi podobna,/ A mleku zasię iest pierś pełna y ozdobna,/ Z ktorey się z alabastru dwie iabka wydają/ Niedoirzałe y twarde, które tak igrają,/ Jako więc pospolicie igrają w pogody/ Na pierwszem brzegu wolnym wiatrem bite wody,/ Daley Argos nie przezrzy, lecz znać, że się zgadza,/ Co na wierzchu, z tym, co się kryiąc nie wychadza./ Łokcie z swey sprawiedliwej nie wychodzą miary,/ Ręka biała przy dłuższem wąska z swemi dary,/ Które ma od natury, nie mniey się pyszniła./ Z niey się węzeł y żadna nie wydaie żyła,/ Na ostatek poważnem krokiem depcą drogi,/ Białe, krótkie y suche y okrągłe nogi./ Przy Anielskich pięknościach umysł wyniesiony/ Nie chce się kryć y z swei się wykłada zasłony. [przypis redakcyjny]

A rivederla (wł.) — do widzenia. [przypis redakcyjny]

a riveder le stelle (wł.) — aż znowu zobaczy gwiazdy. [przypis redakcyjny]

arkabuzik (starop.) — [tu: zdrobn.] strzelba. [przypis redakcyjny]

arkabuz (starop.) — broń ognista staroświecka. [przypis redakcyjny]

arkabuz (starop.) — strzelba. [przypis redakcyjny]

arkabuz — strzelba. [przypis redakcyjny]

arkabuzy (starop.) — strzelby. [przypis redakcyjny]

arkada — łuk wsparty na dwóch kolumnach. [przypis redakcyjny]

arkada (z łac. arcus: łuk) — sklepienie łukowe w architekturze. [przypis redakcyjny]

Arkadia — kraina w staroż. Grecji (na Peloponezie), gdzie głównym zajęciem ludności było pasterstwo; w późniejszych wiekach przedstawiana przez poetów jako kraina szczęśliwości. [przypis redakcyjny]

arkana (z łac.) — sekret, tajemnica. [przypis redakcyjny]

arkanum (z łac. arcanum) — sekret, tajemnica. [przypis redakcyjny]

arka w powodzi — biblijna arka Noego; statek, na którym podczas potopu uratował on wraz z sobą rodzinę i przedstawicieli wszystkich gatunków zwierząt. [przypis redakcyjny]

ark (daw., z łac. arcus) — łuk (tryumfalny). [przypis redakcyjny]

Arkesilaos a. Arkesilas (z III w. przed Chr.) — założyciel tak zwanej „drugiej akademii”, mocno się przechylał ku sceptycyzmowi, głosząc jednak zasady Platona. Lubił głównie wykazywać błędy rozumowania u innych, sam się od sądu powstrzymując; wyznawał atoli możność osiągnięcia prawdopodobieństwa (τὸ εὔλογον). Według Diogenesa Laertiosa (ks. IV, 28) on pierwszy z platończyków rozumował o tym samym na dwie przeciwne strony (πρώτος δε έκάτερον έπεχείπησεν). [przypis redakcyjny]

Arktofilaks — „stróż niedźwiedzicy”, Arkas, syn czy też wnuk Likaona, zaprowadził uprawę roślin w Arkadii i został razem z pługiem przeniesiony na niebo. [przypis redakcyjny]

Arktury (daw.) — gwiazdy (północne). [przypis redakcyjny]

arktyk — północ (od Arktos: niedźwiedzica, wóz). [przypis redakcyjny]

arliskie brzegi — brzegi Morza Śródziemnego, nazwane tak od miasta Arles. [przypis redakcyjny]

arma (łac.) — oręż. [przypis redakcyjny]

Armand Carrel (1800–1836), publicysta francuski, wraz z Mignetem i Thiersem, główny w r. 1830 redaktor opozycyjnego pisma „National”, nieubłagany przeciwnik rządu i wyznawca zasad republikańskich, który bystrością umysłu i nieposzlakowanym charakterem górował w publicystyce swego czasu. Wydał również pisma zbiorowe Couriera. (patrz przypis w Pamiętniku z dnia 6 II). Jego Oeuvres politiques et litteraires wydali Littre i Paulin w 5 tomach w r. 1858. [red. WL].

[przypis redakcyjny]

Armand du Plessis Richelieu (1585–1642) — książę, kardynał francuski, pierwszy minister Ludwika XIII. Przyczynił się do wygnania z kraju intrygującej przeciw niemu Marii Medycejskiej. [przypis redakcyjny]

Armand Jean Richelieu (1585–1642) — pierwszy minister w latach 1624–1642 za Ludwika XIII; umocnił jedynowładztwo bezwzględnym ukrócaniem samowoli szlacheckiej; zasłużony jako opiekun nauki i literatury. [przypis redakcyjny]

armata (daw.) — uzbrojenie. [przypis redakcyjny]

armata (daw., z łac.) — uzbrojenie. [przypis redakcyjny]

armata (daw., z łac.) — uzbrojenie (tu: sajdak, czyli kołczan). [przypis redakcyjny]

armata (starop.) — [tu:] flota. [przypis redakcyjny]

armata — [tu:] armada, flota. [przypis redakcyjny]

armata — w stp. imię zbiorowe: armaty, artylerja. [przypis redakcyjny]

Armatę, co się w morzu, przegrawszy, topiła (…) — poeta wspomina tu po raz czwarty zwycięstwo Hipolita nad flotą wenecjańską. Por. 3, 57; 36, 2 i 40, 2. [przypis redakcyjny]

armatura (daw.) — uzbrojenie. [przypis redakcyjny]

armatura (daw., z łac.) — uzbrojenie. [przypis redakcyjny]

armiak (ros.) — wierzchnia odzież chłopska z grubego sukna, rodzaj kaftana. [przypis redakcyjny]

Armia Zbawienia — angielska organizacja religijno–filantropijna założona w drugiej połowie XIX w. przez Williama Bootha (1829–1912) i zorganizowana na sposób wojskowy. [przypis redakcyjny]

Armida — bohaterka saraceńska, córka króla Damaszku, Arbillana i Karyklii. [przypis redakcyjny]

Armida — czarodziejka z Jerozolimy Wyzwolonej Tassa. [przypis redakcyjny]

Armida — piękna, lecz niebezpieczna czarodziejka z Jerozolimy wyzwolonej Torquata Tassa (1544–1595). [przypis redakcyjny]

Armida — urocza bohaterka Jerozolimy wyzwolonej Tassa. [przypis redakcyjny]

Armin — władca Gormy. [przypis redakcyjny]

armis experiri (łac.) — do broni się mieć. [przypis redakcyjny]

armisticium (łac.) — zawieszenie broni. [przypis redakcyjny]

armistycjum (z łac.) — zawieszenie broni. [przypis redakcyjny]

armować się — uzbrajać się. [przypis redakcyjny]