Przypisy

Miszna (Miszne) — starsza część Talmudu, zawiera uporządkowane treściowo przepisy prawa religijnego i świeckiego. [przypis tłumacza]

Miszna — pierwsza część Talmudu; zawiera sześć dyscyplin zwanych sederami, czyli porządkami. [przypis tłumacza]

mita — dosłownie łóżko, tu w znaczeniu mary. Deska, na której niesiono ciało do grobu. [przypis tłumacza]

mitnagdim — lm od mitnaged: przeciwnik chasydyzmu. [przypis tłumacza]

mitnaged (lm: mitnagdim) — przeciwnik chasydyzmu. [przypis tłumacza]

mitnaged (l.mn. mitnagdim) — przeciwnik chasydyzmu. [przypis tłumacza]

mitnaged — Żyd ortodoksyjny, przeciwnik chasydyzmu. [przypis tłumacza]

Miton — światowy człowiek, przyjaciel kawalera de Meré, przez którego, jak się zdaje, wszedł w stosunki z Pascalem. [przypis tłumacza]

Mitrydates VI Eupator (132–63 p.n.e.) — Μιθριδάτης (Niese), Μιθραδάτης (Dindorf), król Pontu. [przypis tłumacza]

mizdrząc się do niego… łażą potem z krzywymi gębami (labiis dum nictant ei… videas valgis saviis) — żart nie dość dla nas zrozumiały. Może znaczy to, iż hetery jedną stroną twarzy robią do niego słodką minę, składając czule usta, a drugą stroną wykrzywiają mu się równocześnie i wydrzeźniają, kpiąc z niego, i stąd te „krzywe” ich „gęby”. [przypis tłumacza]

M. Krassus i Q. Hortensjusz, których (…) cudzoziemiec pewien powołał do dziedziczenia w fałszywym testamencie (…) — Cyceron, O powinnościach, III, 18. [przypis tłumacza]

młódź — παιδία (N), παῖδες (D). [przypis tłumacza]

młodą damę (miała co najmniej tysiąc osiemset lat) — Liczone od Arystotelesa, jej chrzestnego ojca. [przypis tłumacza]

młodej siedemnastoletniej osoby — mowa o żonie pana de Guibert. [przypis tłumacza]

Młode lata Gargantui — Wielu komentatorów chce widzieć w tym i w następnym rozdziale satyrę na współczesne wychowanie dzieci monarszych, polegające głównie na jedzeniu, piciu i spaniu. Ta długa litania przysłów przekręconych na wspak była tradycyjną igraszką średniowieczną. [przypis tłumacza]

Mme Louise Zimmermann, dyrektorka pensjonatu dla dziewcząt w Lozannie (…) — pierwowzorem tej postaci mogła być Marie-Louise Zimmermann-Asta z pracowni dydaktyki i epistemologii nauk uniwersytetu w Genewie, autorka m.in. rozprawy Apprendre par l'autonomie. [przypis tłumacza]

mniemam, że czymś boskim jest nieodczuwanie żadnej potrzeby — Sokrates wygłasza tu zapatrywanie znane jako zasada filozofii tzw. cyników, np. Antystenesa (zob. Sympozjon), z którego pism musiał Ksenofont w znacznej mierze korzystać. [przypis tłumacza]

mniemania Faworyna, iż przy zacnej uczcie trzeba (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Pyrrona [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, IX, 82. [przypis tłumacza]

mniemanie o nieśmiertelności duszy, o którym powiada Cycero (…) — Cyceron, Rozmowy tuskulańskie, I, 16. [przypis tłumacza]

mnie masz za szarańczę — wyobrażano sobie, że szarańcza ma sterczące, sztywne oczy. [przypis tłumacza]

mnie męczy… dręczy — przekład usiłuje naśladować aliteracje oryginału: me… miserum macerat. [przypis tłumacza]

Mnie się nawet zdaje, że boska jakaś łaska i cześć towarzyszy władcy — Ksenofont czuł cześć dla wielkich ludzi i żył w cieniu trzech wielkich mężów, jakich w życiu spotkał: Sokratesa, Cyrusa Młodszego, Agesilaosa. Ale władca czy wielki człowiek nie u każdego budzi takie uczucia, jak Ksenofont sobie wyobraża, sądząc drugich według siebie. Przecież i Ksenofont zdawał sobie sprawę z tego, że takimi środkami władca może zyskiwać popularność (miał tu przed oczyma Agesilaosa lub Cyrusa), ale że takimi sposobami nie można zyskać władzy tam, gdzie szczęka oręż i huczy walka polityczna i niezgoda. Wskazówki takie mogą odnosić się do kogoś, kto już władzę po kimś dziedziczy i walczyć o nią nie musi. Tym, kto może skorzystać z tych uwag, jest Dionizjusz II, który po śmierci ojca w 367 r. bez żadnych trudności objął władzę. Podczas 38 lat swych rządów Dionizjusz I tak utrwalił zdobytą przez siebie władzę, że na syna przeszła niejako po przodkach odziedziczona, prawnie się należąca korona królewska. Młody władca miał teraz pokazać, czy potrafi nie zmarnować dziedzictwa. [przypis tłumacza]

Módlcie się, iżbyście nie weszli w pokuszenie — Łk 22, 40 i 46. [przypis tłumacza]

Mógłbym na zgon dziś patrzeć matki, dzieci, żony — W tym ustępie mógłby Molier mieć na myśli surową obojętność jansenistów. [przypis tłumacza]

mógłbym […] nazwać atomistyką transcendentalną […] wyraz ten został już od dawna użyty na oznaczenie osobnego sposobu objaśniania zjawisk cielesnych (molecularum) — Molekuły (drobiny) są to, jak wiadomo, najdrobniejsze cząsteczki ciał, jeszcze dla oka lidzkiego, uzbrojonego w odpowiednie przyrządy, dostrzegalne; atomy (niedziałki) zaś to przypuszczalne tylko, niedające się podzielić pra-pierwiastki, które mają posłużyć do wyjaśnienia rozmaitego składu i zachowania się ciał. [przypis tłumacza]

Mógł niezbitą przysięgą (…) sumienie czyste — Znowu oddźwięk Prowincjałek Pascala (List IX) i napiętnowanie kazuistyki, wedle której wolno jest najoczywiściej kłamać, jeżeli się uczyni „zastrzeżenie myślowe”. „Można przysiąc (powiada kazuista Sanchez), że się nie zrobiło jakiejś rzeczy, mimo że się ją zrobiło w istocie, rozumiejąc w duchu to, że się jej nie zrobiło pewnego dnia albo zanim się przyszło na świat” etc. Tak Orgon oddał szkatułkę Tartufowi na przechowanie, aby móc w potrzebie przysiąc, że jej nie ma. [przypis tłumacza]

Mój Boże! tych koronek jakiż to haft przedni! — Pokrewny rys w Pantagruelu Rabelais'go (ks. II, rozd. 16). [przypis tłumacza]

Mój Boże (…) wielkich krzykaczy — Celimena, młoda wdowa, niemająca pozycji przez męża, wie, iż wszystko dla niej zależy od tego, jak się potrafi „postawić” w świecie; toteż pielęgnuje swoich wielbicieli niby ogrodnik roślinki. [przypis tłumacza]

mój imiennik — generał w wojnie peloponeskiej, również ofiara wyprawy sycylijskiej. [przypis tłumacza]

Mój przyjacielu, urodziłeś się z tej strony góry — Montaigne Apologia Rajmonda Sebonda. Chodzi tu o różnice praw w różnych krajach, czyli „z tej lub tamtej strony góry”. [przypis tłumacza]

Mój Ryszardzie, ty robisz kpa ze mnie i masz słuszność — drastyczność tego epitetu zatraciła się znacznie w dzisiejszej polszczyźnie. Inaczej jednak brzmiał on uchu dawniej, gdy pamiętano jeszcze jego właściwe pochodzenie [starop. kiep — kobiece genitalia, srom; także: mężczyzna zniewieściały, zachowujący się nie po męsku; Red. WL]. [przypis tłumacza]

mój słuch ci wprost poddaję pod twoje rozkazy (auris meas profecto dedo in dicionem tuam) — styl wojskowy. [przypis tłumacza]

Mój Ulikses… — być może, że chodzi tutaj o rolę Odyseusza, który zmusił Agamemnona, swego króla, do ofiarowania Ifigenii i podstępem ją do Aulidy sprowadził. [przypis tłumacza]

Mówca, powiada retoryka (…) — Kwintylian, Kształcenie mówcy, VI, 2. [przypis tłumacza]

mówiąc im — następuje oratio obliqua, którą Clementz zamienia na oratio recta, no i naturalnie Henkel. [przypis tłumacza]

mówiąc — następuje oratio obliqua, narracyjnie charakterystyczna, bo raz zupełnie wyraźna (παρὰ αὐτοῦ), a zaraz potem: ὑφ᾽ ἡμῶν, co tłumacz łaciński dobrze oddał, natomiast Clementz i Henkel zamienili to na zdecydowaną oratio recta. [przypis tłumacza]

Mówią oni: lekarstwo polega na tym, by słuchać bez szemrania; Bóg daje w gniewie swym złych królów i trzeba ich cierpieć jako karę niebios… — ustęp zwrócony przeciwko Bossueta Polityce wywiedzionej z Pisma Świętego. [przypis tłumacza]

Mówią, że nas opuszczasz w najbliższej godzinie — ten i następne fragmenty Fedry w przekładzie T. Boya-Żeleńskiego. [przypis tłumacza]

mówić kapłanowi: „Twoja woda (…) Twój popiół z opałowego drzewa (…)” — kapłan oczyszczał święconą wodą zmieszaną z popiołem po spalonej w ofierze czerwonej krowie. [przypis tłumacza]

mówić o sobie, że się jest najlepszym — rządy trzydziestu tyranów są oznaką arystokratycznego ustroju państwa. Arystokracja znaczy po grecku: „panowanie najlepszych”. [przypis tłumacza]

mówi do przyjaciela — do ks. de Saint-Cyran. [przypis tłumacza]

Mówię tutaj zresztą jedynie o sile względnej rządu, nie zaś o jego prawości… — wola rządu, która powinna być podporządkowana woli powszechnej, tym bardziej jest zgodna z prawem, im większa jest liczba urzędników; im zaś liczba urzędników jest większa, tym bardziej zmniejsza się siła rządu. Prawość rządu jest zatem wprost proporcjonalna do jego liczebności — siła zaś odwrotnie proporcjonalna. Wskutek tego także prawość rządu jest odwrotnie proporcjonalna do jego siły. — Z całego ustępu wynika, że według Russa najważniejsze wymagania, jakie powinno się stawiać organizacji rządu, brzmią: Rząd ma być silny, a równocześnie ma utrzymywać się z granicach prawa. Według tych wymogów powinno się budować całą organizację rządu. [przypis tłumacza]

Mówił jeszcze, iż każda kula (…) ma swój adres — uwaga ta, stanowiąca punkt wyjścia gawędy Kubusia i jego pana, znajduje się w tym samym brzmieniu u Sterne'a (Życie i mniemania Tristrama Shandy, ks. VIII, rozdz. CCLXIII). Na ogół naśladownictwo Sterna, z którego nieraz czyniono zarzut tej powiastce, ogranicza się do paru szczegółów zaczerpniętych zeń tak jawnie i niemal dosłownie, iż trzeba w tych analogiach z modną naówczas we Francji powieścią angielskiego pisarza widzieć raczej świadomą zabawkę autora zgodną ze stylem całego opowiadania. [przypis tłumacza]

mówił — oratio obliqua. Henkel znowu daje cudzysłów, wywołując wrażenie, że w oryginale jest oratio recta. [przypis tłumacza]

mówił oskarżyciel — skarga już wyczerpana, gdyż oba zarzuty Meletosa i towarzyszy dostatecznie zbite. Oskarżycielem, który tu występuje, jest nowa osoba, mianowicie sofista Polikrates; napisał on w wiele lat po procesie (399), po roku 393, Oskarżenie Sokratesa, kiedy już go uważano za niewinnego i sława poczęła opromieniać jego pamięć. Sofiści lubili popisywać się tym, że z białego potrafią zrobić czarne, i na odwrót. Tak Polikrates napisał Pochwałę Busirisa, króla egipskiego, który zarzynał obcych przybyłych do Egiptu i Oskarżenie Sokratesa, uznanego za wzór cnoty. — Od tego zdania począwszy, rozprawia się Ksenofont z tym literackim oskarżeniem. [przypis tłumacza]

mówił Warron: wielkoduszni przodkowie nasi na wsi założyli kadry silnych i dzielnych ludzi… — Warron, O gospodarstwie wiejskim (De re rustica) III, 1. [przypis tłumacza]

Mówi niby Nestor — mówi jak najzdrowszy i najmądrzejszy człowiek; Nestor [najstarszy uczestnik wojny trojańskiej; red. WL] uchodził za typ rozsądnego człowieka. [przypis tłumacza]

Mówi o tym wyraźnie w „Osach” — w. 1044–1048. [przypis tłumacza]

mówi św. Augustyn (…) świętym momencie — por. Augustyn z Hippony, Państwo Boże XXII, 17. [przypis tłumacza]

„Mówisz jak poganie”, ale przeciwnie, największą siłę swoją czerpał z tego, iż poganie mówią jak on — Odpowiedź tym, którzy powiadali jansenistom: „Mówicie jak heretycy”. [przypis tłumacza]

mówi Walentyn do Cecylii — w Nie trzeba się zarzekać. [przypis tłumacza]

mózgowiec (starop.) — szaleniec. [przypis tłumacza]

mocniej namieszaj wina — Homer, Iliada IX 203. [przypis tłumacza]

Mocny pani ma kaszel — Elmira kaszle kilkakrotnie jakby wzywała Orgona, by położył koniec tej scenie, ale ten jest tak ogłupiony swoim Tartufem, iż jeszcze mu widać za mało. [przypis tłumacza]

Modeein — w Talmudzie: Modi'im, por. Starożytności, XII, VI, 1. [przypis tłumacza]

modły do wszystkich bogów i bogiń — Wyrażenie „wszystkich bogów i bogiń”, powtarzające się jeszcze w ustępie 141 tej samej mowy, jest stałą formułą sakralną. Oba ustępy, podobnie jak i ustęp 17 Trzeciej Filipiki stanowią klasyczne przykłady na wygłos rytmiczny w formie wiersza kretyckiego, tak nazwanego od zasadniczej jego miary, stopy kretyckiej, złożonej z dwu zgłosek o iloczasie podwójnym i zgłoski krótkiej w środku nich. Zauważył ten szczegół już Dionizjusz z Halikarnasu. Kwintylian twierdzi, że klauzule kretyckie wywołują nastrój poważny. Do prozy greckiej wprowadził je Trazymach, jeden z pierwszych mówców-sofistów. Proza literacka antyku była zawsze mniej lub więcej rytmiczna, tzn. będąc przeznaczona głównie do wygłaszania ustnego, a nie czytania, starała się działać w pierwszym rzędzie na ucho; stąd w wygłaszaniu zbliżała się do lekko śpiewnego recytatywu. Po rodzajach klauzul można nieraz odgadnąć autora i czas powstania pisma. [przypis tłumacza]

modląc się za obie strony — Szekspir powtarza tu motyw, którego użył już w Królu Janie (zapewne 1595) III, 1. Blanka mówi tam między innymi:

[przypis tłumacza]

modlitwę przyrzekł jedynie dzieciom przyrzeczenia — Wyrażenie św. Pawła, Rom. IX. 8: tzn. wybranym. [przypis tłumacza]

Modus (…) homo est — Augustinus Aurelius, De civitate Dei, XXI, 10. [przypis tłumacza]

Modus quo corporibus adhaerent spiritus comprehendi ab hominibus (…) (łac.) — „Sposób, w jaki ciała zespolone są z duchem, niepojęty jest ludziom, a wszelako to jest człowiek”. Św. Augustyn, de Civ. Dei [O Państwie Bożym; Red. WL] XXI. 10. [przypis tłumacza]

Moechus (…) arrigere — Martialis, Epigrammata, III, 70. [przypis tłumacza]

mogą w krótkim czasie na zabiciu tyrana zyskać znacznie więcej niż dostać od tyrana za długi czas straży — szczególnie kampańscy najemnicy więcej cenili sobie zysk niż honor żołnierski. Dionizjusz I nie miał co do nich złudzeń. Toteż 404 r. odprawił kampańskich jeźdźców, bogato wynagrodziwszy ich za usługi, oddane mu przy stłumieniu powstania obywatelskiego. Ci przyjęci w mieście Entella (w zachodniej Sycylii, nad rzeką Hypsas), zamieszkałym przez Elymów, a podległym Kartaginie, napadli w nocy na mieszkańców, wycięli mężczyzn i objęli miasto w posiadanie. Kartagińczycy na to nie zareagowali, gdyż widocznie było im obojętne, kto płaci haracz, byleby tylko płacił. [przypis tłumacza]

Mogłoby się zdarzyć, iż ten naród podbił swego czasu naród sąsiedni — Mowa o Anglii i Irlandii. [przypis tłumacza]

mogliby najemnicy doskonale zapewnić spokój i bezpieczeństwo robotnikom na polu… — jeśli w czasie pokoju mogą być rolnicy tak zagrożeni, to ten stan nie zasługuje na nazwę pokoju. Być może autor miał na oku stosunki w Peloponezie po zwycięstwie Epaminondasa i klęsce Lacedemończyków. [przypis tłumacza]

mogli żołnierze… — ateńscy. [przypis tłumacza]

Mohatra — Prowincjałki, VIII. [przypis tłumacza]

mohel — dorosły Żyd płci męskiej dokonujący obrzędowego obrzezania. [przypis tłumacza]

moich myśli, zawierającymi wprawdzie ważność subiektywną (dla mnie), ale nie obiektywną (obowiązującą dla innych) — wiedzą prawdziwie obiektywną, a więc powszechnie ważną, jest dla Kanta, jak wiemy, wiedza aprioryczna. Taką wiedzą, z czystego rozumu płynącą, jest logika i matematyka, oraz te dziedziny wiedzy empirycznej (np. nauk przyrodniczych), do których matematyka da się stosować. Otóż psychologia, która na wewnętrznym doświadczeniu się opiera, jest nauką na wskroś empiryczną (Kant nazywa ją antropologią), do której nie tylko matematyka stosować się nie da, ale w której nie masz nawet miejsca na eksperyment. Przeto obiektywności w niej nie szukać. I tutaj więc powtarza się, choć w specjalnym sformułowaniu, przeciwstawienie wiedzy apriorycznej i empirycznej. [przypis tłumacza]

moi wyście mądrzy ludzie (…) — ortograficzna gra wyrazów z gescheidt, gescheut, niedająca się w polskim oddać. [przypis tłumacza]

„Moją pomstę nad Edenem złożę w ręce mojego ludu Izraelskiego” — jest to werset z Księgi Ezechiela. Edom w Agadzie odnosi się do Rzymu. [przypis tłumacza]

moja narzeczona — zmyśla, żeby żołnierza od niej odwieść i nie dopuścić do pokrzyżowania planów. [przypis tłumacza]

moje imię wcale nie jest łatwiejsze do wymazania niż każdego z was — Teramenes ironizuje w największym niebezpieczeństwie i nie traci humoru nawet w obliczu śmierci. [przypis tłumacza]

Moje przedstawienie nie zniosło przeto wolności, lecz przeniosło ją (…) do krainy wyższej (…) tzn. że jest ona transcendentalną (…) — cały ten rozdział, nieco trudniejszy, wyjaśniłem już we Wstępie, rozdz. 3; por. Słownik: charakter inteligibilny. [przypis tłumacza]

moje zamiłowanie do muzyki pozwoliłoby mi polubić ten zawód — Rousseau nie mówi jaki: może organisty? [przypis tłumacza]

Mojżesz, czarnoksiężnicy — Wj 8, 19. [przypis tłumacza]

Mojżesz daje nam dwie: iż przepowiednia nie spełnia się — Znak fałszywego proroctwa, tj. cudu. [przypis tłumacza]

Mojżesz nie dał wam chleba niebieskiego — J 6, 35. [przypis tłumacza]

Mojżesz nie wydobył was z niewoli i nie dał wam prawdziwej wolności — J 8, 36. [przypis tłumacza]

Mojżesz przepowiedział Chrystusa i kazał iść za nim — Pwt 18, 15. [przypis tłumacza]

mokhatra (ar.) – ryzyko. [przypis tłumacza]

Molière — Jan Baptysta Poquelin, urodził się w Paryżu w r. 1622; w 1643 zakłada w Paryżu teatr, tzw. Illustre Théâtre, który bankrutuje. Od r. 1646 do 1658 wędruje z trupą po prowincji. Przybywszy do Paryża, zyskuje poparcie króla, towarzyszące mu aż do końca życia, i prowadzi teatr, w którym jest zarazem dyrektorem, reżyserem, aktorem i głównym dostawcą sztuk. Umiera na scenie, grając Chorego z urojenia, w r. 1673. Główne dzieła: Pocieszne wykwintnisie, Szkoła żon, Świętoszek, Don Juan, Mizantrop, Lekarz mimo woli, Amfitrion, Grzegorz Dandin, Skąpiec, Mieszczanin szlachcicem, Uczone białogłowy, Chory z urojenia. [przypis tłumacza]

moliniści — molinistami zwano pierwotnie tylko tych jezuitów, którzy podzielali naukę o łasce (patrz List II) Moliny. Ponieważ jednak, w sporze przeciw jansenistom cały zakon opowiedział się przy nauce Moliny, nazywano ogólnie molinistami jezuitów jako przeciwników jansenistów. [przypis tłumacza]

mollakowie — mahometańscy kapłani, którzy zwołują wiernych do modlitwy. [przypis tłumacza]

Molliter (…) laborem — Horatius, Satirae II, 2, 12. [przypis tłumacza]

mollusk (ang.) — mięczak. [przypis tłumacza]

Monachus (…) triginta (łac.) — W klasztorze mnich nie wart jest dwóch jajek, ale kiedy zeń wyjdzie, wart jest więcej niż trzydzieści. [przypis tłumacza]

Monfaucon, Bernard de (1655–1741) — słynny archeolog francuski, autor dzieła L'antiquité expliquée et représentée en figures; Lessing odsyła do t. I, s. 50. [przypis tłumacza]

mongolas — tautos vardas, kuriuo čionai pavadinti totoriai, Krymo gyventojai. [przypis tłumacza]

Monimos [z Syrakuz (IV w. p.n.e.)] — uczeń Diogenesa i Kratesa, twierdził, że wszelka wiedza jest tylko przypuszczeniem. [przypis tłumacza]

monografia Poritzkiego (…) na nieznanych dotychczas źródłach biograficznych (…) z w. XVIII — Powołując się na te źródła, dowiódł Poritzky, że pertraktacje między Fryderykiem II a de la Mettriem rozpoczęły się o wiele wcześniej niż w r. 1748. Jeżeli zaś Quépat i Du Bois Reymond sądzili o tym inaczej, jeżeli ten drugi np. zakwestionował autentyczność listu Fryderyka do Maupertuisa, listu upoważniającego M[aupertuisa] do wejścia w układy z de la Mettriem i datowanego z d. 19 lutego 1747 r., to tylko dlatego, że, opierając się na informacjach zawartych w La France Littéraire Quérarda, uważał rok 1748 za rzeczywistą datę ukazania się Człowieka-maszyny. Nie mógł sobie wobec tego wytłumaczyć, „w jaki sposób przy ówczesnych stosunkach komunikacyjnych w okresie między datą ukazania się Człowieka-maszyny a 7 lutego tegoż roku (w „Berliner Privilégiérte Zeitung” z d. 8 lutego 1748 roku znajduje się wzmianka o „przybyciu dnia wczorajszego sławnego doktora de la Mettriego”) mógł pozostać czas na zyskanie książce rozgłosu i jej działanie, na prześladowanie i ucieczkę de la Mettriego, na układy w sprawie jego powołania na dwór króla, wreszcie na podróż jego do Berlina. Tymczasem w wydanej przez Hallera „Gôttingische Zeitung” z r. 1747 znalazł Poritzky recenzję z d. 28 grudnia, komunikującą o „ukazaniu się świeżo w Lejdzie u Luzaca małej rozprawki, zatytułowanej L'homme machine, z datą 1748 r. wystawioną na karcie tytułowej”. Słusznie wnioskuje Poritzky, że owo „świeżo” może również dobrze znaczyć „przed kilku tygodniami”, i że rokowania z de la Mettriem, który już w r. 1746 ratował się ucieczką do Holandii celem uniknięcia prześladowania ze strony Wydziału Lekarskiego w Paryżu, mogły się rozpocząć wcześniej jeszcze, niż można sądzić z wzmiankowanego listu Fryderyka (J. O. de la Mettrie, sem Leben und Werke v. J. E. Poritzky, Berlin, 1900, s. 33). [przypis tłumacza]

monsuny — wiatry wiejące latem z południowego zachodu, a zimą z północnego wschodu; „porą monsunową” nazywa się porę deszczową. [przypis tłumacza]

Montaigne mówi o tym jak należy w dwóch ustępach. Widzimy w jednym, jak jest ostrożny — III, 11. [przypis tłumacza]

Montaigne (…) zwyczaj może wszystko — [Montaigne, Próby] III, 8. [przypis tłumacza]

Montargentan — zatoka toskańska. [przypis tłumacza]

Monteskiusz mówi: „Wybory za pomocą losowania odpowiadają demokracji” — Duch praw, księga II, rozdz. II. [przypis tłumacza]

Monteskiusz powiada… — w dziele O wielkości i upadku Rzymian, rozdz. I. [przypis tłumacza]

Montesquieu (1689–1755) — znakomity pisarz polityczno-filozoficzny, autor Listów perskich i Ducha Praw. [przypis tłumacza]

moralna dążność — w oryginale: Tendenz. [przypis tłumacza]

moralna dyscyplina — sanskr. vinaya, chiń. pini, jap. bini. [przypis tłumacza]

moralność ich [jezuitów] jest zgoła pogańska — w r. 1726 ukazała się w Paryżu książka pt. Paralelle de la Doctrine des payens avec celle des Jesuites et de la Constitution du pape Clement XI, qui commence par ces mots: Unigentius Dei filius etc. [przypis tłumacza]