Pijaństwo → ← Marnotrawstwo

Spis treści

Bieda: 1
Bogactwo: 1 2 3 4 5
Cnota: 1
Korzyść: 1
Obyczaje: 1
Ojczyzna: 1
Pieniądz: 1 2 3 4
Pozory: 1
Praca: 1
Próżność: 1
Przebranie: 1
Religia: 1
Skąpiec: 1 2 3
Szczęście: 1 2
Szlachcic: 1
Umiarkowanie: 1 2
Zdrada: 1

Ignacy KrasickiSatyry, Część pierwszaOszczędność

Obyczaje, Szlachcic„Naucz, panie Aleksy, jak to zostać panem.

Nie o takim ja mówię, co wysokim stanem

I wspaniałym tytułem dumnie najeżony,

Albo jaśnie wielmożny, albo oświecony [1],

Co tydzień daje koncert, co dzień bal w zapusty,

A woreczek w kieszeni maleńki i pusty;

SkąpiecAle o takim mówię, co w czarnym żupanie [2]

I w bekieszce [3] wytartej, rano na śniadanie

Skosztowawszy z garnuszka piwa z serem ciepło

Lub wczorajszą pieczonkę przypaloną, skrzepłą,

Na saneczkach łubianych [4] do Lwowa się wlecze,

Trwożny, czy z prowizyjką [5] panicz nie uciecze,

A tymczasem w szkatule dębowej okuty

Nowy więzień [6] pospiesza na pańskie reduty [7].

Jam mniemał, że to wielkich włości dziedzic będzie,

Ma wieś jedną w zastawie, a dwie na arendzie.

Skądże jemu te zbiory? Czy jadących złupił?

Czy skarb znalazł, że tyle pożyczył i kupił?”

„Nie”. „Może jakim szczęśliwym przypadkiem

Po nieboszce małżonce wziął majętność spadkiem?”

„I to nie”. „To zapewne, pieniając zuchwale,

Wygrał w ziemstwie [8] fortunę albo w trybunale [9]?”

„I to nie”. „Może, żeby zbiorów przysposobił,

Wynalazł alchimistę, co mu złoto robił?”

„Nie”. „Skądże ta szkatuła, co niosą na drągach [10]?”

„Zgadnij”. „Nie wiem. Skąd przecie?” „Znał się na szelągach”.

„Cóż stąd?” „Oto stąd wszystko”. „Pewnie bił w mennicy [11]?”

„Ale nie, wszak jej nie masz w całej okolicy”. „To…”

„Nie to. Bądź cierpliwym albo nic nie powiem”.

„Słucham, już będę milczał, niech się tylko dowiem”.

„Wszak w groszu trzy szelągi?” „Cóż stąd?” „Ale proszę,

Wszak w groszu trzy szelągi?” „W trojaku [12] trzy grosze”.

„Ale nie, nie to mówię, zamilknę, albowiem

Kto mi nie da dokończyć, ja mu nic nie powiem”.

„Już milczę”. „Więc zaczynam. Bogactwo, Praca, SzczęścieNie każdy bogatym

Urodził się, lecz szczęście nie zawisło na tym;

Owszem, według mnie, zawżdy szczęśliwi są tacy,

Których nie los zbogacił, ale skutek pracy.

SkąpiecTen, co jechał do Lwowa na saniach łubianych,

Ażeby dostał zysku bogactw pożądanych,

Zbyt je drogo zapłacił. Na co sobie szkodzić?

Na co zbiory, jeżeli nie mają dogodzić?

Dla nas są, nie my dla nich. Niech dogodzą miernie [13].

Ten, co żądze w zapędach rozpuszcza niezmiernie,

Światem się nie nasyci, jak ów, który stękał,

Że nie stało narodów, które by ponękał [14].

Mówmy więc, o czym pierwsze mówienie się wszczęło.

Zostać panem, największe, prawda, to jest dzieło.

Cnota teraz za złotem”. „Tak i przedtem było”.

„Ale nie, nie tak złoto jak teraz mamiło.

Cokolwiek bądź, powtarzam, com mówił, a zatem

Bogactwo, PieniądzPoznaj się na szelągach, a będziesz bogatym.

Z małych się rzeczy wielkie sklecają i wznoszą;

Z szelągów się, nie złota, ubodzy panoszą [15].

Nim się skleci z odrobin małych pieniądz złoty,

Nad miedzią zastanowić trzeba się nam poty,

Póki ten lichy kruszec srebru nie wyrówna.

Od srebra aż do złota, praca niewymowna.

Pierwsze kroki najcięższe. Skoro złoto błyśnie,

Do kruszca wybornego podlejszy się ciśnie,

Łatwo już reszta idzie. Tak początek mały

Z pracą, czuciem, staraniem rośnie w kapitały.

Trzeba więc czcić szelągi; nieznaczne wydatki,

Potoczne [16] ujścia te są utraty zadatki.

Zbierał Piotr, z arend Żydów przenosił i zsadzał;

Ten ciemiężył poddanych, ten w percepcje [17] zdradzał.

Niedbały na rozkazy ścisłe jegomości,

Wziął pięćdziesiąt gumienny [18], sto plag podstarości.

Nieustannie powtarzał, co rano przykazał,

Co dzień nowe rozkazy i pisał, i mazał.

Do gumien, obór, stodół porozsyłał sługi,

Chodził rano i wieczór, gdzie orały pługi.

Jedne zyski wyprosił, a drugie wyfukał;

Zwiózł wcześnie, przedał dobrze i kupca oszukał.

Rok się skończył, perceptę gdy z ekspensą [19] liczył,

Poszedł handel z intratą [20] i jeszcze pożyczył”.

„To pewnie były zbytki?” „Źle jadł, źle się nosił”.

„Pewnie w święta?” „I to nie, w dom gości nie prosił”.

„Może jejmość?” „Ta zawżdy siedziała nad przędzą,

Przy niej kapłony tuczą i pieczenie wędzą”.

„Cóż tę stratę przyniosło?” „Szelągi i grosze.

Nie znał się na nich, dawał, upuszczał po trosze,

Zrobiły się z nich złote, tynfy [21] i talary [22]:

I tak za małe fraszki, za drobne towary

Wyszła suma; a ten, co poddanych uciskał,

Pracując stracił jeszcze, zamiast co by zyskał.

Nie tak czynił pan Michał”. „Jakże?” „Ale proszę,

Proszę mi nie przeszkadzać. Znał pan Michał grosze,

Znał szelągi”. „Któż nie zna?” „Ale nie, nie znacie;

Nie jest to znać, kto małej nie zabiega stracie.

Bogactwo, Pieniądz, SkąpiecPan Michał, nim dał szeląg, pierwej się zatrzymał,

Obejźrzał go dwa razy, a chociaż się zżymał,

Choć już rękę wyciągnął, nazad w kieszeń schował:

Został szeląg z drugimi, w grosz się porachował, Przyszło więcej, woreczek coraz się dął spory, Aż na koniec z woreczka zrobiły się wory. PieniądzPierwszy szeląg schowany, co się w grosz pomnożył,

Ten grunt milijonowej fortuny założył.

Złoto się samo strzeże, miedź wstrzymać należy,

Czerwony złoty [23] siedzi, ale szeląg bieży.

Trzeba go mieć na oku, a gdy zbieg uciecze,

Zwracać nazad, bo drugich za sobą wywlecze.

100

Tak mówił nasz pan Michał, co krocie rachował”.

„Nic też nie jadł”. „Bogactwo, UmiarkowanieJadł dobrze, sobie nie żałował,

Żył uczciwie, wygodnie, chociaż nie wspaniale;

Lepsze miał wino w kubku niż drugi w krysztale,

Tuczniejszy jego kapłon niż pańskie bażanty.

105

Wydawał on, gdzie trzeba, ale nie na fanty,

Nie na fraszki, co z wierzchu szklnią się [24], wewnątrz puste,

Nie na zbytki kosztowne lub modną rozpustę.

SzczęścieBrał rzeczy, jak brać trzeba, i cenił istotą:

Znał on, co jest pozłota, znał, co szczere złoto.

110

Tym sposobem zgromadził, wspomógł się i użył,

Godzien szczęścia, bo na nie gruntownie zasłużył.

Nad nasz polor prostotę ja dawną przenoszę.

Niegdyś za naszych ojców rachowano grosze,

Trzymały się też lepiej, szły w liczbie na kopy [25],

115

Bogatsze były pany, majętniejsze chłopy.

Ojczyzna, Religia, Korzyść, ZdradaTeraz modniejszą jakąś przywdzialiśmy cnotę,

Rachujem na talary, na czerwone złote;

Nie masz ich też, a jeśli niekiedy zabrzęczą,

Napłaczą się poddani pierwej i najęczą.

120

Wstydziemy się szelągów, złota trzosy nosim,

Cóż po tym, kiedy z lichwą ledwo je uprosim

Albo czyniąc bezwstydną zyskowi ofiarę,

Przedajemy za złoto ojczyznę i wiarę.

Złoty to handel, o bracia! Nikt na nim nie zyska;

125

Choć ostatnia potrzeba gnębi i przyciska,

CnotaLepiej być i żebrakiem, ale żebrać z cnotą,

Niż siebie i kraj wieczną okrywać sromotą.

Zbytek nas w to wprowadził, z nim duma urosła:

Ta z kraju krwawą pracę poddanych wyniosła, Ta panów ogołaca, ta poddanych gnębi, Ta naród w przepaścistej klęsk zanurza głębi. Pozory, Próżność, PrzebranieChcieć być, czym być nie możem, duma to jest podła,

130

Bieda, Bogactwo, UmiarkowanieChcemy bogactw, wróćmy się do dawnego źródła:

Niechaj się każdy zbytków niepotrzebnych strzeże;

Nie szpeci wstrzemięźliwość i proste odzieże.

PieniądzLepszy szeląg z intraty, chociaż jest miedziany,

Niż pieniądz złotostemplny, ale pożyczany.

135

Takimi się ojcowie nie obciąży wali,

Po szelągu, po groszu oni rachowali

I mieli co rachować. My, z pozoru drodzy [26],

Choć tysiące rachujem, przecieśmy ubodzy”.

Przypisy

[1]

oświecony — tytuł „jaśnie oświeconego” przysługiwał książętom oraz senatorem i ministrom. [przypis redakcyjny]

[2]

żupan — długi kaftan męski, noszony zazwyczaj pod kontuszem; bogatsza szlachta stroiła się we wzorzyste żupany z kosztownych materii. [przypis redakcyjny]

[3]

bekiesza — długie okrycie wierzchnie węgierskiego kroju ze stojącym kołnierzem. [przypis redakcyjny]

[4]

łubianych — zrobionych z łubu, czyli twardej kory; tu: sanki z budką lubianą. [przypis redakcyjny]

[5]

prowizja — procent, zazwyczaj lichwiarski, od pożyczonej sumy. [przypis redakcyjny]

[6]

Nowy więzień — pieniądze wiezione przez skąpca na pożyczki dla paniczów trwoniących je na balach i redutach. [przypis redakcyjny]

[7]

reduty — popularne w większych miastach od czasów saskich zabawy maskowe. „Zabawa redut była trojaka: taniec, gra w karty i przypatrywanie się jedni drugim” — czytamy u Kitowicza. (J. Kitowicz, Opis obyczajów, Wrocław 1951, Bibl. Nar. Seria I. Nr 88, s. 584). [przypis redakcyjny]

[8]

ziemstwo — „Ziemskie sądy składają się z urzędników mających jurysdykcją, obranych przez zgromadzoną szlachtę na sejmikach elekcyjnych”. (Zbiór potrzebn. wiad.). Sądy ziemskie zajmowały się sprawami cywilnymi szlachty osiadłej. [przypis redakcyjny]

[9]

trybunał — „trybunał w Polszcze jest najwyższą zwierzchnością sądową, ultimae instantiae, w sprawach ziemskich”. (Zbiór potrzebn. wiad.). Krasicki był w r. 1765 prezydentem trybunału małopolskiego. [przypis redakcyjny]

[10]

co niosą na drągach — ponieważ jest ciężka, wypakowana pieniędzmi. [przypis redakcyjny]

[11]

Pewnie bił w mennicy — chaos systemu monetarnego w Polsce ułatwiał fałszowanie pieniędzy, zwłaszcza, że przywilej bicia ich wydzierżawiano osobom prywatnym aż do r. 1764, kiedy to sejm przywrócił królowi wyłączny przywilej menniczy i uchwalił nową stopę menniczą. [przypis redakcyjny]

[12]

trojak — drobna moneta obiegowa wartości 3 groszy, początkowo srebrna, a od r. 1765 miedziana. [przypis redakcyjny]

[13]

miernie — w miarę, umiarkowanie, trochę. [przypis edytorski]

[14]

ów, który stękał — według legendy, Aleksander Macedoński, podbiwszy prawie cały znany ówcześnie świat, narzekał, że nie ma z kim wojować. O „niezmiernych żądzach” Aleksandra czytamy w wierszu Krasickiego Do księdza plebana: „Ów głupi, co świat posiadł, a posiadłszy płacze, / Bo już nie miał co posiąść! Niechby Jowisz zatem, / Chcąc go więcej szczęśliwym czynić i bogatym, / Stworzył jeszcze świat drugi, a właśnie dla niego, / Posiadłby go i płakał, iż nie masz trzeciego.” (I. Krasicki, Pisma wybrane, t. II, s. 139–140). [przypis redakcyjny]

[15]

panoszyć się — bogacić się, wychodzić na panów. [przypis redakcyjny]

[16]

potoczne — powszednie, codzienne. [przypis redakcyjny]

[17]

percepcja — dochód, wpływ pieniężny. [przypis redakcyjny]

[18]

gumienny — dozorca robót w obejściu gospodarskim. [przypis redakcyjny]

[19]

ekspensą — ekspens, wydatki, rozchody. [przypis redakcyjny]

[20]

intrata — zysk, dochód. [przypis redakcyjny]

[21]

tynf — dawny srebrny pieniądz polski wartości 18 groszy, wycofany z obiegu uchwałą sejmu z r. 1766; nazwa pochodzi od nazwiska Andrzeja Tumpe, zarządcy mennicy w r. 1663. [przypis redakcyjny]

[22]

talar — „Mamy największą sztukę monetalną srebrną, 8 złotych wartującą, taler bity albo twardy pospolicie zwaną, i ten jest pierwszą i najwyższą monetą srebrną”. (Zbiór potrzebn. wiad. s. v. „Moneta”). [przypis redakcyjny]

[23]

Czerwony złoty — nazywany również dukatem moneta złota o wartości 16 złp. [przypis redakcyjny]

[24]

szklnić się — lśnić. [przypis redakcyjny]

[25]

szły w liczbie na kopy — dawny zwyczaj liczenia groszy na kopy datował się od czasów Wacława, króla polskiego i czeskiego (pocz. XIV w.), kiedy to z grzywny srebra (103 g.) bito 60 sztuk groszy. [przypis redakcyjny]

[26]

drogi — majętny, bogaty. [przypis redakcyjny]

Jednorazowo Miesięcznie

15 zł

tyle kosztują 2 minuty nagrania audiobooka

35 zł

tyle kosztuje redakcja jednego krótkiego wiersza

55 zł

tyle kosztuje przetłumaczenie 1 strony z jęz. angielskiego na jęz. polski

200 zł

tyle kosztuje redakcja 20 stron książki

500 zł

Dziękujemy za Twoje wsparcie! Uzyskujesz roczny dostęp do przedpremierowych publikacji.

20 zł /mies.

Dziękujemy, że jesteś z nami!

35 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na opłacenie jednego miesiąca utrzymania serwera, na którym udostępniamy lektury szkolne.

55 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na nagranie audiobooka, np. z baśnią Andersena lub innego o podobnej długości.

100 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na zredagowanie i publikację książki o długości 150 stron.

Inna kwota

Bezpieczne płatności zapewniają: PayU Visa MasterCard

Dane do przelewu tradycyjnego:

nazwa odbiorcy

Fundacja Wolne Lektury

adres odbiorcy

ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125, 00-514 Warszawa

numer konta

75 1090 2851 0000 0001 4324 3317

tytuł przelewu

Darowizna na Wolne Lektury + twoja nazwa użytkownika lub e-mail

wpłaty w EUR

PL88 1090 2851 0000 0001 4324 3374

Wpłaty w USD

PL82 1090 2851 0000 0001 4324 3385

SWIFT

WBKPPLPP

Zamknij

Proszę czekać...

Czytaj w przypisie dolnym

Zaloguj się / Załóż konto

Słuchaj od tego miejsca

Na Wolnych Lekturach jest ponad 6,5 tys. ebooków. Wszystkie dostępne za darmo. Pomóż nam utrzymać i rozwijać ten zbiór! Wesprzyj Wolne Lektury 1,5% podatku!

KRS: 0000070056
Nazwa organizacji: Wolne Lektury

Chcemy, aby każde dziecko w Polsce miało wygodny i bezpłatny dostęp do lektur szkolnych - zróbmy to razem! Wspieraj Wolne Lektury stałą wpłatą!
Kliknij, by dowiedzieć się więcej >>>

Warto wspierać czytanie w każdej formie, możliwie dostępne dla wszystkich. I takich książek, po które warto sięgnąć

Sylwia Chutnik

Znajdź nasze książki na Legimi! Za każdym razem, kiedy czytasz lub słuchasz Wolnych Lektur w księgarni Legimi, wspierasz naszą bibliotekę - DZIĘKUJEMY!

Co nowego na Wolnych Lekturach? Dowiesz się z naszego newslettera. Kliknij, by się zapisać.

Przyjaciele Wolnych Lektur jako pierwsi mają dostęp do premierowych publikacji. Zadeklaruj stałą wpłatę i dołącz >>>

Audiobooki Wolnych lektur znajdziesz też na naszym kanale na YouTube.
Czy wiesz, że jeśli włączysz subskrypcję, to pomożesz uwolnić kolejną książkę?

Kliknij obrazek, by subskrybować!

Zrób sobie prezent i wesprzyj Wolne Lektury – zaowocują nowymi książkami! Kliknij i dorzuć się!

Wolne Lektury to codzienna praca zespołu ludzi: koordynatorek, redaktorów, polonistów, programistek. Bez Twojego wsparcia nie damy rady rozwijać się dalej. Kliknij i dorzuć się!

Dlaczego warto pamiętać o Kochanowskim, w jaki sposób zmiana akcentu może symbolizować bunt, jak rymować, aby prawie nikt nie zauważył, że rymujecie - wszystkiego dowiesz się słuchając Mistrzowskiej Szkoły Poezji.