Przypisy

Jak rozum ziemski widzi, że nie może dwóch kątów tępych zamykać trójroże (…) rzeczy (…) czym być mają, tak widzi twe oko — Ty widzisz przyszłość z taką jasnością i pewnością, z jaką rozum ludzki widzi prawdy matematyczne. [przypis redakcyjny]

Jak się trawiło Meleagra ciało — Parki przy urodzeniu Meleagra uradziły, że on dopóty żyć będzie, póki pewien kawał drewna w ogniu się nie spali. Matka Meleagra, mając ciągle na myśli tę smutną dla jej syna przepowiednię, ten kawał drewna jak najdroższy klejnot wciąż strzegła. Lecz gdy Meleager na łowach kaledońskich braci swojej matki zamordował, matka rozgniewana to tajemnicze drewno wrzuciła w ogień; i nim to drewno przepaliło się w płomieniu, syna jej podobnież wewnętrzny ogień strawił. Tym przykładem Meleagra uczy Wergiliusz Dantego, że jak Meleager za zrządzeniem wyższych potęg bez cielesnego spółdziałania w popiół się obrócił, tak i cienie, chociaż tu pokarmu nie potrzebują, mogą chudnąć i niszczeć; zwłaszcza że cień, czyli pozorne ciało, jako obraz odbity od zwierciadła, przedstawia tylko objaw duszy z jej cierpieniami. [przypis redakcyjny]

Jak się z jedności pięć i sześć rozwija — Wszystkie liczby rozwijają się z rozmaitej jednostki. Podobnie wszystko rozwija się z Boga, wiecznej jedności źródła, z którego wszystko, co jest, wypływa. [przypis redakcyjny]

jak skoro (daw.) — jak tylko. [przypis redakcyjny]

Jak słyszę, jest wycinaczem grzebieni — Kameen schneider i Kamm schneider: gra wyrazów niepodobna do naśladowania. [przypis redakcyjny]

Jak stary krawiec w ucho swojej igły — Poeta często używa gminnych i pospolitych porównań, które wszakże pod jego piórem stają się niepospolitymi przez jasność i trafność ich użycia. Podobnież i to porównanie duchów wpatrujących się z dołu w twarze poetów idących wyższym wybrzeżem do starego krawca wpatrującego się w ucho swojej igły w chwili, gdy nić zawleka, jest dziwnie trafne i plastyczne. [przypis redakcyjny]

Jak straszny widok tej dziewiątej jamy — W tym dziewiątym oddziale ósmego kręgu piekła karani są ci, którzy przez oszukaństwo rozsiewali niezgodę, rozdzielali to, co przedtem było jedną całością. Rodzaj ich kary, jaki tu poeta opisuje, odpowiada rodzajowi ich występku. Spotykamy tu najpierw odszczepieńców religijnych, na których czele stoi Mahomet. [przypis redakcyjny]

jak strzała schylony na wysokiej kuli — trzeba się domyśleć: jak strzała położona na cięciwie łuku; kula: przód siodła. [przypis redakcyjny]

Jak sycylijski byk żarem ziejący — Ateńczyk Perillus, sławny kotlarz, ukuł byka z miedzi i darował go Falarisowi, tyranowi sycylijskiemu; byk ten, kiedy człowiek w nim siedzący krzyknął, wydawał ryk rzeczywistego byka. Perillus myślał, że tym wynalazkiem ucieszy władcę Sycylii, gdy skazanych na śmierć przestępców zamykając we wnętrznościach byka ukutego z miedzi i piekąc ich na wolnym ogniu, słyszeć będzie krzyk ich męczarni aż do ostatniego jęku ich skonania w udanym ryku byka. Lecz Falaris był albo lepszym, albo gorszym aniżeli Perillus sobie wyobrażał. Bo tyran sycylijski na wynalazcy tej męczarni rozkazał wykonać pierwszą jej próbę. [przypis redakcyjny]

Jak szalony w szpitalu szczęsnym się nazywa — robi wrażenie maniaka, któremu się tak właśnie zdaje, że jest szczęśliwym, jak innemu się będzie wydawać, że jest np. królem itp. [przypis redakcyjny]

jaktancja — przechwałka. [przypis redakcyjny]

jak Temistokles Ateny brał na okręty — Temistokles w czasie najazdu Kserksesa przekonał Ateńczyków, że nie zdołają oprzeć się mu w walce na lądzie, że więc należy całą ludność wysiedlić, pozostawić na razie kraj na pastwę wroga, a szukać zwycięstwa na morzu. Plan Temistoklesa wykonano; przyniósł on Grekom zupełne zwycięstwo pod Salaminą. [przypis redakcyjny]

Jak te straszące mary… — Podobnie też i Lary „bristling loeks of sable, brow of gloom… glanced like a spectre's attributes and gave his aspect all that terror gives the grave”. [przypis redakcyjny]

jak to słońce, szybkość niesłychana, przebiegło drogę od wczoraj do rana — Nim poeci przeszli środkowy punkt ziemi, Wergiliusz mówił: „Noc się przybliża” potem powiada: „I słońce wschodzące płoszy gwiazdy”. Ta pozorna sprzeczność daje się tak tłumaczyć: uprzednio mówiąc, myślał Wergiliusz o wschodniej, a teraz, gdy przeszedł punkt środkowy ziemi, myśli o zachodniej półkuli, to jest o antypodach, u których już ranek świta, kiedy u nas noc nadchodzi. [przypis redakcyjny]

jak trusia — jak królik, cichutko. [przypis redakcyjny]

jaktura — szkoda. [przypis redakcyjny]

jak — tybetański rodzaj bydła rogatego. [przypis redakcyjny]

jak tylko, żeś moją, oświadczył — Wojewoda. [przypis redakcyjny]

Jakub Rustikuci — zamożny obywatel florencki, nieszczęśliwy w wyborze żony, która dla niego była drugą Ksantypą. Zmuszony rozwieść się z żoną, z nudów wpadł w nałóg występku, który tu jest karany. [przypis redakcyjny]

jak w cmentarzu Ruisdala — na obrazie Jakuba van Ruisdaela z XVII w., znakomitego pejzażysty holenderskiego (wspomina o nim Hrabia w Panu Tadeuszu), pt. Cmentarz żydowski, krzewi się bujna roślinność pośród rozburzonych grobowców i ruin budowli w tle. [przypis redakcyjny]

Jak wkazuje aluzja do „taszki”, adresatem utworu jest zapewne skarbnik królewski Jost Ludwik Decjusz (młodszy, zm. 1567). [przypis redakcyjny]

jak w operze Zampy wiedźma z marmuru — Zampa, albo narzeczona z marmuru, opera komiczna napisana w 1831 r. przez dwu dramaturgów francuskich. [przypis redakcyjny]

Jak wszędzie wszyscy kochają się z duszy (…) — Czytelnik tu i w następnych wierszach, aż do końca tej pieśni łatwo dojrzy żądło gorzkiej ironii głęboko na kraj swój zajątrzonego serca poety. [przypis redakcyjny]

jak w Władysławie — generale Zamoyskim. [przypis redakcyjny]

Jakże tu za złe mieć Trojanom (…) nieśmiertelnej — Iliada, III, 156–158. [przypis redakcyjny]

Jak zauważa Kleiner, jest to „parodia tańców rewolucyjnych dokoła drzewa wolności”. Zestawienia tych elementów, które przejął Krasiński z rewolucji francuskiej dla stworzenia obrazu obozu rewolucyjnego w swoim dramacie, dokonał S. Dobrzycki w studium o Nie-Boskiej komedii. W polskiej tradycji z okresu insurekcji warszawskiej znane są spolonizowane wersje pieśni i tańców rewolucyjnych, wzorowane na francuskich (por. Karmaniol: „Na ruinach tyranów / Możnowładców i panów, / Fanatyzmu i zbrodni / Skaczcie, ludzie swobodni”, J. Kott, Poezja polskiego Oświecenia. Antologia, Warszawa 1954, s. 371). [przypis redakcyjny]

Jak zauważa Kleiner: „Znowu Pankracy uderza w styl Pisma Św. — niby Mesjasz nowy zapowiada Sąd Ostateczny nad dawnym światem — i niby parafrazuje słowa hymnu Dies irae, że «nic nie będzie niepomszczonego» (Nil inultum remanebit)”. [przypis redakcyjny]

jak zrozpaczony Germont przed Violettą… — bohaterzy opery Verdiego (1813–1901) Violetta (1853), znanej dziś pod nazwą Traviata. Była to częsta pozycja w ówczesnym repertuarze operowym. [przypis redakcyjny]

Jak z własnym ujściem zapieniona rzeka — Rzeka tu wspomniana jest Montone, wypływająca z gór apenińskich do morza, aż do Forli nazywa się Aquacheta. [przypis redakcyjny]

ja mam, co mię boli — jest coś, co mnie boli. [przypis redakcyjny]

Jambon (…) jambon (fr.) — jambon (szynka) wymawia się podobnie jak: Jean Bond. [przypis redakcyjny]

Jam Buonkonte, starszy syn Gwidona — Buokonte syn Gwidona z Montefeltro, gibelin, poległ w bitwie pod Kampaldino, w której zwycięski oręż gwelfów stronnictwo jego pobił i rozproszył. [przypis redakcyjny]

Jam ciebie zgoła nie pytał (…) legł w grobie — To jest, pytał nie jak człowiek widzący tylko zmysłem widzenia, który się przez śmierć rozwiązuje. [przypis redakcyjny]

jam jam labentis cum libertate Regni Poloni (łac.) — już już upadającego wraz z wolnością królestwa polskiego. [przypis redakcyjny]

ja, młody Francuz urodzony na północ od Paryża — w rzeczywistości Stendhal urodził się w Grenoble. [przypis redakcyjny]

jam oczy me pieścił wielkiego gniewu prawdziwą przyczyną — Drzewo w raju, jabłoń, z której zakazany owoc był zerwany przez nieposłuszeństwo Ewy skuszonej przez węża. [przypis redakcyjny]

Jam Orest — Wspomnienie pełnej poświęcenia się przyjaźni Oresta dla Piladesa. [przypis redakcyjny]

jam Pia (…) zginęłam w Maremie — Pia, żona Nello della Pietra. Mąż posądzający ją o cudzołóstwo zamknął ją w zamku Maremmy, gdzie wkrótce z grasującej choroby powietrznej umarła. [przypis redakcyjny]

Jampol (w obwodzie winnickim) — miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy. [przypis redakcyjny]

Jam respice canos (…) (łac.) — spojrzyj przecie na głowy sędziwe, na ręce bezwładne i ramiona bezsilne! Znika władza życia, wiek zużyliśmy na wojnach; odpuść na śmierć starców! [przypis redakcyjny]

Jam się łakomstwem brzydził za żywota — Jak w piekle łakomcy i rozrzutnicy w jednym kręgu są karani, podobnie i w czyśćcu jedni i drudzy pokutują społem w jednym kręgu. I rozrzutników dręczy jak chciwców pragnienie złota, z tą tylko różnicą, że pierwsi zwykle tego pragną, czego sami zatrzymać nie umieją. [przypis redakcyjny]

Jam syn, zaiste, niedźwiedzicy matki — Tu jest aluzja do familii Orsinich, z której pochodził ten papież. [przypis redakcyjny]

jamszczyk (ros.) — woźnica. [przypis redakcyjny]

Jana Kalwina i Marcina Lutra — przytoczeni nie jako rzeczywiste potwory moralne, ale ironicznie, ze względu na zgrozę, jaką ich imiona budziły w ciemnej szlachcie; w wydaniu z 1816 r.: gorszym od heretyka. [przypis redakcyjny]

Jan Binet — genewianin, kolega Krasińskiego i Reeve'a na uniwersytecie genewskim. [przypis redakcyjny]

janczaraga — dowódca janczarów. [przypis redakcyjny]

janczar — dziś popr. forma D.lm: janczarów. [przypis redakcyjny]

janczarka — broń palna, rusznica, tak nazwana od janczarów. [przypis redakcyjny]

janczarka — strzelba, rusznica janczarska. [przypis redakcyjny]

janczarowie (tur.) — piechota turecka. [przypis redakcyjny]

janczarowie (z tur. jeniczery: nowe wojsko) — najbitniejsza, uprzywilejowana część wojska tureckiego, składająca się prawie z samych poturczonych chrześcijan, porwanych w dziecięcym wieku i osobno w tym celu wychowanych. [przypis redakcyjny]

janczar (tur. jeni czery) — żołnierz z piechoty tureckiej lub na sposób turecki ubranej. [przypis redakcyjny]

janczary — groźna piechota turecka, tworzona z poturczonych dzieci chrześcijańskich. [przypis redakcyjny]

janczary — piechota turecka; dziś popr. forma M. lm: janczarzy a. janczarowie. [przypis redakcyjny]

janczar (z tur.) — pieszy żołnierz turecki. [przypis redakcyjny]

janczarzy a. janczarowie (z tur.) — piechota turecka. [przypis redakcyjny]

Jan Dawid Michaelis — teolog w Getyndze, wydał tłumaczenie Pisma Św. Starego Testamentu z objaśnieniami. [przypis redakcyjny]

Janek — ukochany i wielekroć w listach wspominany brat, zmarły w r. 1844. [przypis redakcyjny]

Ja nie będę gonił — w domyśle: jak ptak myśliwski, któremu podano skwarnę. [przypis redakcyjny]

ja nie chcę kaduka — nie chcę otrzymać majątku Macieja, oskarżając go jako nieszlachcica o bezprawne nabycie dóbr ziemskich. Kadukiem nazywano majątek pozostawiony bez testamentu i prawnych spadkobierców lub dobra skonfiskowane wyrokiem sądu, które otrzymywał zwykle oskarżający. [przypis redakcyjny]

Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632). [przypis redakcyjny]

Jan I Olbracht (1459–1501) — król Polski w latach 1492–1501, w 1497 r. zorganizował wyprawę pospolitego ruszenia przeciko Turcji i pod Koźminem na Bukowinie (dziś płd. Ukraina) poniósł klęskę, którą miało przypłacić życiem ok. 5000 szlachty polskiej. [przypis redakcyjny]

Jan — Jan Kruszewski, służący, który Z. Krasińskiemu od jego lat dziecinnych towarzyszył we wszystkich podróżach. [przypis redakcyjny]

Jan — Jan Salwiati, kardynał. [przypis redakcyjny]

Jan — Jan Zamoyski. [przypis redakcyjny]

Jan Jerzy Sulzer (1720–1779) — profesor akademii berlińskiej. Główne jego dzieło nosi tytuł Allgemeine Theorie der schönen Künste (1771–1774). [przypis redakcyjny]

Jan Joachim Winckelmann (1717–1768) — autor dzieła Dzieje sztuki starożytnej, które stało się podstawą właściwego odczucia i zrozumienia sztuki starożytnej. [przypis redakcyjny]

Jan Nepomucen, św. — Czech, utopiony (1393) na rozkaz króla Wacława IV, ponieważ (według podania) nie chciał naruszyć tajemnicy spowiedzi; w Polsce dość pospolite są jego posągi, zazwyczaj nad strumykami. [przypis redakcyjny]

Janowiec — miasteczko z zamkiem nad Wisłą, na płd.-zach. od Puław. [przypis redakcyjny]

Jan Salomon Semler (1725–1791) — teolog w Jenie. Główne jego dzieło nosi tytuł Abhandlung von freier Untersuchung des Kanons (1771–1775). [przypis redakcyjny]

Jan się rzezał w koszu — ośmieszająca kara: winny, zawieszony w koszu nad rzeką lub błotem, chcąc się uwolnić musiał przeciąć sznury i wpaść wraz z koszem do wody. [przypis redakcyjny]

Jan Styka — malarz bardziej popularny niż ceniony przez artystów. [przypis redakcyjny]

Jan Torricelli (1608–1647) — uczeń Galileusza, był wynalazcą barometru r. 1643. [przypis redakcyjny]

Janus (mit. rzym.) — jedno z najważniejszych bóstw staroitalskich, bóg początków i momentów przejścia, utożsamiany niekiedy z bogiem poranków, Matutynem; od jego imienia pochodzi łac. nazwa miesiąca rozpoczynającego rok, stycznia: Ianuarius; patron umów i sojuszów; opiekun drzwi, bram i mostów; miał władzę nad przeszłością i przyszłością, niebem i ziemią; przedstawiany był zwyczajowo z dwiema twarzami, jego atrybutami były klucze i laska. [przypis redakcyjny]

Jan Waleryusz — szlachcic z Wenecji, nieprzyjaciel kobiet. [przypis redakcyjny]

Jan z Tenczyna — powieść J. U. Niemcewicza (1825). [przypis redakcyjny]

Ja pyśmo widdaw (z ukr.) — oddałem list. [przypis redakcyjny]

jarczak — rodzaj siodła. [przypis redakcyjny]

jarczak (z tatar.) — rodzaj siodła lekkiego; bliższe objaśn. w tekście. [przypis redakcyjny]

Jaremie ne zderżysz (z ukr.) — Jeremiemu nie dasz rady. [przypis redakcyjny]

jargać a. jargotać — hałasować. [przypis redakcyjny]

jar (geolog.) — kanion, forma ukształtowania terenu o wąskim dnie i spadzistych zboczach. [przypis redakcyjny]

Jarmolińce — miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Tarnopola i Zbaraża. [przypis redakcyjny]

Jarmolińce — miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża. [przypis redakcyjny]

jarmułka — czapeczka. [przypis redakcyjny]

jarmułka — okrągła czapeczka bez daszka, noszona przez Żydów. [przypis redakcyjny]

Jaroszyn — dziś: Góra Jaroszyn, miasteczko nad Wisłą naprzeciwko Puław.. [przypis redakcyjny]

jar — wydłużone zgłębienie terenu o wąskim dnie i stromych zboczach. [przypis redakcyjny]

jary — Jamy, doły, skaliste wąwozy. [przypis redakcyjny]

Jaryny, Motruny, Ulany — wyrazy wyróżnione oznaczają albo tytuł albo główne postacie utworów Kraszewskiego. [przypis redakcyjny]

jarzyna — jare (siane na wiosnę) zboże. [przypis redakcyjny]

jarzyna — t. j. jare zboea. [przypis redakcyjny]

jarzyny — tu: zboża jare, siane na wiosnę. [przypis redakcyjny]

jaśniejszy słońca (starop.) — genetivus comparationis, zamiast: jaśniejszy od słońca. [przypis redakcyjny]

jasełka — żłóbek z maleńkim Jezusem, szopka. [przypis redakcyjny]

Jaskinią, od świętego starca urobioną — „świętym starcem” jest św. Patrycjusz, apostoł Irlandii (ur. 372. r.); założył on według podania w pewnej jaskini czyściec, w którym się ludzie jeszcze za życia mogli oczyszczać z grzechów. [przypis redakcyjny]

jaskinne proroctwo — proroctwo ogłoszone w jaskini. [przypis redakcyjny]

Ja (…) słodycz miarkując goryczą — To jest słodycz bezmierną, jaką czuł z rozmowy z tym duchem, miarkował goryczą smutnych dla siebie przepowiedni, jakie jemu ten duch objawił. [przypis redakcyjny]

Jasna brona — (brama), wysoka Porta (turecka). [przypis redakcyjny]

Jasna Góra — Clermont. [przypis redakcyjny]