Przypisy

maża — gatunek wozu używany przez Kozaków. Linde przytacza z Sielanek Zimorowicza: «W mażach łubianych» wozili Kozacy połcie do Lwowa; [Do maży zwykle zaprzęgano woły, były więc to pojazdy powolne; Red. WL]. [przypis redakcyjny]

mazagran — kawa czarna z cukrem, koniakiem i lodem. [przypis redakcyjny]

Mazepa, Jan (1639–1709) — właśc. Iwan Stepanowycz Koledynskyj (spolszczone: Jan Kołodyński), ur. w Mazepince k. Białej Cerkwi; szlachcic, dyplomata, później hetman Lewobrzeżnej Ukrainy. [przypis redakcyjny]

ma z nię [tj. zuchwałą dużość] śmiałości — ma tyle śmiałości, że wystarczy na zuchwałą dużość. [przypis redakcyjny]

ma z nieprzyjacioły — wystarcza go na nieprzyjaciół, dorównuje im. [przypis redakcyjny]

mazowiecki samsiad — województwo rawskie, z którego Pasek pochodził, pierwotnie część Mazowsza, zostało już w r. 1462 włączone do Korony, tymczasem księstwo Mazowieckie dopiero Zygmunt I w r. 1526 pod nazwą województwa porównał z innymi częściami Królestwa Polskiego; mógł więc nasz pamiętnikarz uważać się nie za właściwego Mazura, lecz tylko za „mazowieckiego sąsiada”. [przypis redakcyjny]

Mazurskie Jeziora — w bitwie nad Jeziorami Mazurskimi (5–8 IX 1914) wojska carskie, wskutek nieudolności dowództwa, poniosły ciężką klęskę; po raz drugi zostały tu pobite w lutym 1915 r. [przypis redakcyjny]

Mazzini Józef (1805–1872) — rewolucjonista włoski, przywódca burżuazyjno-demokratycznej organizacji Młode Włochy, walczącej o niepodległość i zjednoczenie Włoch. [przypis redakcyjny]

M-czem — Mickiewiczem. [przypis redakcyjny]

Mdła mucha więcej ma mocy… — słowa Romea z aktu III, sceny 3 tragedii Romeo i Julia. [przypis redakcyjny]

mdłe (daw.) — słabe, zmęczone. [przypis redakcyjny]

mdły (daw.) — słaby, marny. [przypis redakcyjny]

mdły (daw.) — zwiędły. [przypis redakcyjny]

mdły — tu: nędzny, słaby. [przypis redakcyjny]

mdleć (daw.) — tracić siły, słabnąć, więdnąć. [przypis redakcyjny]

mdlejszy (starop.) — słabszy. [przypis redakcyjny]

męcherzyna (gw.) — worek z pęcherza. [przypis redakcyjny]

mędrca, który został z nami — Stacjusz. [przypis redakcyjny]

mędrszy od cię wpadł w błąd umysł od duszy oddzielając — Awerroes komentator dzieł Arystotelesa, który czującą duszę, co w kolei działań cielesnych swoją władzę wyraża, i w tym wyrażeniu się na zewnątrz posługuje się organem cielesnym czyli zmysłami, oddzielił błędnie od umysłu (władzy duchowej), który od skutków czucia jest niezależnym i do uznania w sobie wyrażającej się na zewnątrz tej czującej siły zmysłów bynajmniej nie potrzebuje. Podług teorii poety dusza jedna i niepodzielna swoje wyższe władze, to jest umysłowe, otrzymuje bezpośrednio wprost przez tchnienie boże, które, gdy budowa mózgu już jest skończoną, w materię duch zaszczepia podobnie jak w sok winogronowy słoneczny upał. [przypis redakcyjny]

„Mękale” — rzecz ta ukazała się w „Głosie” 7 lutego 1891 r. (Nr. 6). Na początku tekstu postawiona tam jest liczba I, zapowiedź dalszego ciągu. Tego dalszego ciągu jednak nie było: wedle informacji p. Zygmunta Wasilewskiego, ówczesnego sekretarza redakcji „Głosu”, Żeromski nigdy go nie napisał.  Żeromski wspomina o Mękalach w Snobizmie i postępie (1923, str. 125), myli się jednak pisząc, że ogłosił ich w Wiśle (którą to wiadomość bez sprostowania powtórzono w „Ruchu Literackim” 1927, str. 96). [przypis redakcyjny]

męskie (daw. przysłówek) — męsko; po męsku. [przypis redakcyjny]

męskie — (przysłówek) [po męsku]. [przypis redakcyjny]

męty — to, co mąci, np. drobne cząsteczki zawieszone w płynie, mącące jego przezroczystość; niejasność i chaotyczność myśli lub wypowiedzi; tu: pożądanie, mącące myśli. [przypis redakcyjny]

męża rządzi (starop.) — rządzi mężem. [przypis redakcyjny]

mężczyzna (daw. forma) — r.ż. [tj. ta mężczyzna]. [przypis redakcyjny]

mężne Bolesławy — chodzi o Bolesława Chrobrego i Krzywoustego, może również Śmiałego. [przypis redakcyjny]

mężnego towarzysza wierny szeregowy — towarzysz: szlachcic, właściciel konia i pachołka, tutaj „szeregowego”. [przypis redakcyjny]

mężnych Węgrzynów, z których jedni tułają się po Turczech, drugich ćwierci na wideńskich bramach wisiały, innych dzieci dotychczas noszą stryczki na szyjach — powstanie stłumione przez Austriaków krwawo (okrutny gen. Heister), zniesiona godność palatyna; Rakocsy pozbawiony księstwa, Tököly i palatyn Veseleny zmuszeni do ucieczki z kraju, Nadasdy i ban Kroacji Piotr Zrinyi straceni w Wiedniu; powstanie wybuchło znowu w r. 1681 przy sposobności wojny cesarza z Turcją. [przypis redakcyjny]

Mężyński, Piotr — porucznik. [przypis redakcyjny]

mea culpa (łac.) — moja wina. [przypis redakcyjny]

mea culpa, mea maxima (łac.) — moja wielka, moja bardzo wielka [wina]. [przypis redakcyjny]

Meander — rzeka w Azji Mniejszej; wpada do Morza Ikaryjskiego nieopodal Miletu; słynna z nader krętego biegu. [przypis redakcyjny]

meandrowa woda — Meander, rzeka w Azji Mniejszej, wpada do Morza Ikaryjskiego nieopodal Miletu; słynna z nader krętego biegu. [przypis redakcyjny]

meat (daw.) — otwór, kanał. [przypis redakcyjny]

meaty (daw.) — ujścia. [przypis redakcyjny]

mecenasów — obrońców. [przypis redakcyjny]

mecenas — opiekun i protektor sztuk pięknych, nauk i literatury; nazwa pochodzi od nazwiska Gaiusa Maecenasa (ok. 67 r. p.n.e.–ok. 8 r. n.e.), możnego przyjaciela i protektora najsławniejszych poetów rzymskich: Horacego, Owidiusza, Wergiliusza. [przypis redakcyjny]

mecenas — w Królestwie Kongresowym do r. 1867 tytuł obrońcy przy najwyższej instancji sądowej, później w ogóle tytuł towarzyski adwokata. [przypis redakcyjny]

meches — pogardliwa nazwa przechrzty, używana przez Żydów ortodoksyjnych (ściśle przestrzegających zasad religii). [przypis redakcyjny]

meczety — domy modlitwy muzułmanów. Mieszkańcami tego miasta Dis, to jest Plutona, bożka piekieł, są ci, co się odszczepili od nauki apostolskiego Kościoła [przypis redakcyjny]

meczyt — dziś popr.: meczet. [przypis redakcyjny]

medalion — tu: płaskorzeźba okrągła lub owalna. [przypis redakcyjny]

Medea jaka i Circe — tu: zbrodnicze czarodziejki. Medea, córka króla Kolchidy, pomogła Jazonowi w zdobyciu złotego runa. Uciekła z Grekami porywając brata swego Absyrta, którego następnie zamordowała i — aby zatrzymać pogoń ojca — wrzucała poćwiartowane zwłoki w morze. Circe, córka Heliosa, znająca na równi z Medeą wszelkie trucizny. Gdy Ulisses przybił (w czasie swej tułaczki po morzach) do jej wyspy, zamieniła towarzyszy jego w wieprze dając im w potrawach odurzające zioła. [przypis redakcyjny]

Medea — mityczna czarownica grecka. [przypis redakcyjny]

Medea — żona Jazona, żeby się pomścić na nim za złamanie wiary, zabiła własnych dwóch synów. [przypis redakcyjny]

media, lm. od medium (łac.) — osoby poddane działaniu hipnotyzera. [przypis redakcyjny]

mediana — żyła. [przypis redakcyjny]

mediatora — pośrednika. [przypis redakcyjny]

mediator (z łac.) — pośrednik. [przypis redakcyjny]

Medici — Julian Medici, opiekun sztuk i literatury. [przypis redakcyjny]

mediować (z łac.) — pośredniczyć, godzić. [przypis redakcyjny]

Medor — Saracen niskiego rodu z Tolomity, później mąż Angeliki. [przypis redakcyjny]

Meduza (mit. gr.) — jedna z trzech sióstr Gorgon, miała na głowie węże zamiast włosów, a jej wzrok mógł przemienić w kamień tego, kto na nią spojrzał. Przenośnie: osoba wzbudzająca lęk (tu: żartobliwie). [przypis redakcyjny]

Meduza — mitologiczny potwór z wężami zamiast włosów, którego spojrzenie zamieniało ludzi i zwierzęta w kamienie. [przypis redakcyjny]

Medy, Party, Baktryjany — mieszkańcy Medii, Partii, Baktrii, krain wchodzących w skład starożytnego państwa perskiego, podbitego przez Aleksandra Wielkiego. Mało znane ówcześnie egzotyczne narody i wielkie czyny historyczne były to najczęściej używane realia w panegirykach. [przypis redakcyjny]

medytacją — rozmyślanie. [przypis redakcyjny]

Mefistofeles — imię diabła z legendy i utworów literackich o czarnoksiężniku Fauście. [przypis redakcyjny]

Mefisto — od imienia szatana: Mefistofeles, spopularyzowanego przez Fausta Goethego. Pochodzenie tego imienia nie jest zupełnie jasne. Jedna interpretacja łączy tę nazwę z grec. Mephostophiles: nie lubiący światła (duch ciemności); druga z hebr. Mefir: niszczyciel, Tofel: kłamca, lub Mephistoph: burzyciel dobrego. Tu Mefisto występuje jako kłamca przypisujący sobie słowa wypowiedziane przez Anioła Stróża. [przypis redakcyjny]

Megaspilion — Megaspileon, klasztor grecki, wsławiony bohaterską obroną przed Turkami w okresie walk greckich o niepodległość. [przypis redakcyjny]

Megera — jedna z trzech Erynii (Furii), bogini pomsty, karała za zbrodnie, do których sama też podjudzała. [przypis redakcyjny]

Megera (mit. gr.) — jedna z Erynii, siostra Alekto i Tyzyfony. [przypis redakcyjny]

Megiera — Furia. [przypis redakcyjny]

megiera — mit. gr. jedna z trzech furii piekielnych; ogólnie: jędza. [przypis redakcyjny]

mego dramatu, który nazwałem komedią — mowa o młodzieńczej sztuce Stendhala Selmours. [przypis redakcyjny]

mego dziadka piłą rżnęli — aluzja do losu m.in. osób z rodzin Rydlów i Tetmajerów, które poniosły śmierć lub ciężko ucierpiały podczas „krwawych zapust” z lutego 1846 r. Należy zaznaczyć, że zgodnie z intrygą prowokatorów (rzeczników administracji austriackiej) w szczególnie wysokim stopniu wydarzenia te dotknęły patriotyczny i demokratyczny odłam szlachty, gromadzącej się po niektórych dworach dla potrzeb konspiracji politycznej (szykowano powstanie, wybuchło ono i chwilowo zwyciężyło w Krakowie). [przypis redakcyjny]

me inscio (łac.) — bez mej wiedzy. [przypis redakcyjny]

mej kochanki — Ludwiki Śniadeckiej. [przypis redakcyjny]

Meka — [dziś. popr.: Mekka] miasto święte mahometan w Arabii. [przypis redakcyjny]

melancholia progressiva (łac.) — termin psychiatryczny na oznaczenie pogłębiającego się stanu chorobliwego przygnębienia. [przypis redakcyjny]

melancholia — przygnębienie umysłowe. [przypis redakcyjny]

Melara — wieś nad Padem w prowincji Rovigo w płn. Włoszech. [przypis redakcyjny]

Mela — rzeczka Mella, dopływ rzeki Oglio. [przypis redakcyjny]

[Melchior Michałowski odsprzedał kamienicę 8 sierpnia] 1617 r. Piotrowi Kochanowskiemu — [por.] Scab. crac, 1166, p. 114. [przypis redakcyjny]

Melibeus — bohater pierwszej sielanki Wergilego. [przypis redakcyjny]

melioracja — tu: ulepszenie. [przypis redakcyjny]

Meliorem, meliorem elegit (łac.) — wybrał lepszą, lepszą [część]. [przypis redakcyjny]

meliorem partem elegit (łac.) — wybrał lepszą część. [przypis redakcyjny]

Melissa — wiedźma, opiekunka Bradamanty. [przypis redakcyjny]

melius in semente, quam in segete bella exscindere (łac.) — łatwiej w zarodku niż w dojrzałości wojny tłumić. [przypis redakcyjny]

melius (…) praeveniri (łac.) — lepiej uprzedzić, niż być uprzedzonym. [przypis redakcyjny]

Meluzyna — według podania żona Rajmunda — hrabiego Poitiers. Obdarzona niezwykłą pięknością, musiała w każdy piątek przybierać postać ryby. Gdy ją w tej postaci raz mąż zobaczył, znikła. Odtąd zjawiała się na wieży zamkowej tylko wtedy, gdy miał umrzeć ktoś z tego rodu. Podanie to opowiedziane prozą około r. 1390 przez Jana d'Arras, stanowiło osnowę ulubionej powieści ludowej, przełożonej niemal na wszystkie języki europejskie, znanej dobrze i w Polsce. [przypis redakcyjny]

memento (łac., dosł.: pamiętaj) — tu użyte żartobliwie dla określenia napiwku. [przypis redakcyjny]

memento (łac.: pamiętaj) — przypomnienie. [przypis redakcyjny]

memento mori (łac.) — pamiętaj na śmierć, [dziś: pamiętaj o śmierci]. [przypis redakcyjny]

memento mori (łac.) — pamiętaj o śmierci. [przypis redakcyjny]

memorandum facinus (łac.) — dzieło godne pamięci. [przypis redakcyjny]

memor es (łac.) — pamiętasz. [przypis redakcyjny]

memoria actionum nostrarum bene a nobis gestarum (łac.) — pamięć cnotliwych czynów naszych. [przypis redakcyjny]

memoriał — pismo, przedstawienie [jakiejś sprawy; red. WL]. [przypis redakcyjny]

memoriam ipsam cum voce perdidissemus, si tam in nostra potestate esset oblivisci, quam tacere (łac.) — stracilibyśmy byli pamięć wraz z głosem, gdyby w mocy naszej było tak zapomnieć, jak milczeć. [przypis redakcyjny]

Memphis — stolica dawnego Egiptu, dziś ruiny. [przypis redakcyjny]

memsahib — z ang. madam, ma'am: pani i hind. sahib. [przypis redakcyjny]

menada (mit. gr.) — a. bachantka, towarzyszka Bachusa, boga wina. [przypis redakcyjny]

menady — bachantki. Erynie nazywają siebie bachantkami, a swój posępny szał porównują z radosnym szałem Dionizosa. [przypis redakcyjny]

menaż (z fr.) — gospodarstwo domowe, wspólny stół. [przypis redakcyjny]

Mendelssohn, Mojżesz (1729–1786) — surowo przestrzegający zasad moralno-religijnych, lecz entuzjasta swobody myślenia, prócz wielu innych pism, obrobił po swojemu, w duchu nowożytnym dialog Platona: Fedon i ogłosił go r. 1764 w Berlinie pt. Phädon oder über die Unsterblichkeit der Seele. Książka ta stała się bardzo popularną; na język polski przełożył ją J. Tugendhold: Fedon o nieśmiertelności duszy (Warsz. 1829, II wyd. 1842). [przypis redakcyjny]

Menelik (1844–1913) — cesarz Abisynii od r. 1889; gdy Włosi usiłowali Abisynii narzucić w r. 1896 swój protektorat, Menelik przeciwstawił się temu zbrojnie i pokonał armię włoską w bitwie pod Aduą (1 III 1896). [przypis redakcyjny]

Menes — założyciel I dynastii egipskiej i stolicy Memfis. W związku z jego panowaniem przechowało się wiele legend, między innymi o pożarciu go przez hipopotama. [przypis redakcyjny]

Meni korol pysaw (ukr.) — król mi pisał. [przypis redakcyjny]

Mennica znajduje się w gmachu z XVIII w. na lewym brzegu Sekwany, niedaleko Instytutu Francuskiego, posiada bogate zbiory numizmatyczne. [przypis redakcyjny]