Przypisy

Moralność wrażeniowa, czyli Materializm mędrca — dzieła tego nigdy R. nie doprowadził do końca. [przypis tłumacza]

mora — większy oddział piechoty lub konnicy. Siła zbrojna Spartan dzieli się na sześć mor; mora ma dwa pułki (takseis) po dwie kompanie (lochoi). Kompania piechoty liczy przeciętnie 100 ludzi, przy konnicy nie mamy liczby bliżej określonej. [Z informacji rozsianych u Ksenofonta wynika, że 4 lochy tworzyło morę, zaś termin taksis miał różne znaczenie i oznaczał albo stałą jednostką organizacyjną wojsk innych niż ciężkozbrojna piechota (hoplici), albo doraźnie utworzoną grupę oddziałów; red. WL]. Jedną morę Spartan posłano Agesilaosowi spod Koryntu, i ta zajęła stanowisko pod Koroneją, przy drodze prowadzącej koło południowej strony jeziora Kopais. Jedna mora stanowiła załogę miasta Orchomenos; z niej połowę wcielił Agesilaos do swej armii. [przypis tłumacza]

Morbis (…) cadenti — Lucretius, De rerum natura, III, 464. [przypis tłumacza]

Morellet, [André] (1727–1819) — literat i ekonomista, jeden z wybitniejszych encyklopedystów. [przypis tłumacza]

More (…) lumbris — Lucretius, De rerum natura, IV, 1261. [przypis tłumacza]

More Newuchim (Mojre Newuchim) — tytuł religijno-filozoficznego dzieła Majmonidesa, napisanego w języku arabskim. [przypis tłumacza]

Moreri, Ludwik (1643–1680) — autor Wielkiego słownika historycznego, który ukazał się po raz pierwszy w r. 1673 i doczekał się licznych wydań. [przypis tłumacza]

Mores (…) fortunam (łac.) — „Każdemu, wedle jego natury, kształtuje się dola” (Cornelius Nepos, Vita Attici, 11; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Morgagni, Giambattista (1682–1771) — był, jak i Haller, jednym z luminarzy medycyny, uzasadnił bowiem naukowo badania anatomiczno-patologiczne; [wł. anatom i patomorfolog, profesor Uniwersytetu w Padwie (od 1711), autor dzieła De sedibus et causis morborum per anatomen indagatis (O siedzibach i przyczynach chorób wykrytych drogą sekcyjną, 1761); ponieważ jako pierwszy połączył interpretację objawów choroby ze zmianami narządowymi wykrytymi w sekcji zwłok chorego, uznawany jest za twórcę anatomii patologicznej]. [przypis tłumacza]

Morimont (fr.) — dosłownie: „Góra śmierci”. [przypis tłumacza]

Moro, Proweniec, Roben, Trygam — właściciele gospód, którym prawdopodobnie Villon został dłużny. [przypis tłumacza]

Mors (…) daret (łac.) — „Czemuż śmierć tchórzów tak łatwo zabiera?/ Czemuż nie bierze tylko bohatera?” (Lucanus, Pharsalia, IV, 580; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Morsym — syn Filoklesa, powinowaty Ajschylosa, sam marny poeta. [przypis tłumacza]

Morte (…) receptae — Ovidius, Metamorphoses, XV, 158. [przypis tłumacza]

Morte (…) sensus — Vergilius, Aeneida, X, 641. [przypis tłumacza]

Morze (…) choć do niego wpada rzek mnóstwo, nigdy nie staje się większe — również jedno z powszechnie omawianych zagadnień: p. Lucretius [red. WL: Lukrecjusz, O naturze wszechrzeczy (De rerum natura)], VI, 607. [przypis tłumacza]

Morze Erytrejskie — Morze Czerwone. [przypis tłumacza]

Morze Hirkańskie — Morze Kaspijskie. [przypis tłumacza]

Morze Karpackie — Morze Egejskie, też nazwane Karpackim od wyspy Karpatos. [przypis tłumacza]

most Czinawar — wedle nauki Zoroastra, dusze przechodziły przez ten most, nad którym odbywał się sąd. [przypis tłumacza]

most gwardzki i nimski amfiteatr — Słynne pomniki z czasów rzymskich. [przypis tłumacza]

most sublime — bardzo wzniosły. [przypis tłumacza]

motety, charysterie — dziękczynne modły. [przypis tłumacza]

motu proprio — tu: postanowienie, dekret. [przypis tłumacza]

Motus (…) ungui — Horatius, Odae III, 6, 21. [przypis tłumacza]

Motywy czynu zmieniają się często podczas czynu, a przynajmniej wydają się innymi po czynie — to zastosował Hebbel w Judycie, którą właśnie wtedy pisał. [przypis tłumacza]

Moulin-Joli — wiejska posiadłość malarza Watelet, gdzie panna de Lespinasse spotkała po raz pierwszy pana de Guibert w czerwcu 1772. [przypis tłumacza]

Movet autem animum (…) Id nunc plane (…) satis excruciat — „Męczy duszę pytanie, dlaczego nie przenosi się krótką drogą grzechów na Boga, jeśli grzechy pochodzą z tych dusz, które Bóg stworzył, a te dusze od Boga?”. „Jasnoś to wypowiedział, co mnie w myślach moich dostatecznie niepokoi”. [przypis tłumacza]

mowa ta spoczywa w rękopisie wrocławskim — zob. Archiwum dla historii literatury i oświaty, t. IX, str. 277. [przypis tłumacza]

mowa, że Ganimedes Zeusowi wino nalewa, chociaż bogowie wina nie piją — Homer, Iliada XX 234. [gdyż bogowie piją nektar, a śmiertelnicy wino; red. WL] [przypis tłumacza]

może jeszcze ktoś powiedzieć, żeśmy przyszli do Kalliasa pofolgować rozpuście brzucha — prócz śmiesznego podejrzenia, że chcemy uniknąć sceny małżeńskiej przy pomocy jedzenia cebuli, narażamy się też na ośmieszający nas zarzut obżarstwa. [przypis tłumacza]

Możesz znaleźć pociechę — Oferta zupełnie niedwuznaczna. [przypis tłumacza]

Może (…) za słaby. — Zazwyczaj Molier starannie różniczkuje odcienie charakterów, ale cechą tych salonowych głupków jest spotykanie się w banalności. [przypis tłumacza]

możliwe — tj. jakie bądź. [przypis tłumacza]

Można by raczej… dalej nie mogła — δεόντως γὰρ ἄν τις εἴποι τὸ κτῆμα τῶν κτησαμένων ἔλασσον; nam jure merito quis dixerit ditionem dominis minorem esse; der Besitz, kann man mit Recht sagen, ist immer noch kleiner, als die Besitzer verdienen (Clementz); [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

Można by więc przypuścić, że Gminna zsyła umiłowanie ciała — takie jest pojmowanie w V i IV wieku przed Chr. Pierwotnie Afrodyta Gminna była boginią gminy ateńskiej, opiekunką rozrostu ludu (gminu) ateńskiego. [przypis tłumacza]

Można na ogół powiedzieć, że te pierwsze racje, będąc jedynie zewnętrzne i względne, powinny być pod porządkowane tym drugim, które są wewnętrzne i absolutne — racje przemawiające za rozszerzaniem się mają na uwadze stosunek państwa do sąsiadów, są więc zewnętrzne i względne (polegając na stosunkach z przedmiotami niebędącymi samym państwem); racje przemawiające za zwężaniem się mają na uwadze samo państwo, są więc wewnętrzne i absolutne (z istoty państwa wyciągnięte, niezależne od przypadkowych stosunków państw obcych). [przypis tłumacza]

można przedstawić za pomocą stosunku do siebie krańcowych wyrazów proporcji ciągłej, której średnią proporcjonalną tworzy rząd — Russo symbolizuje stosunki między zwierzchnikiem, poddanymi a rządem za pomocą matematycznych proporcji. Jeśli się oznaczy zwierzchnika przez $Zw$, poddanych (w terminologii Russa: państwo) przez $P$, rząd wreszcie przez $Rz$, symbol $Za\; :\; Rz\; =\; Rz\; :\; P$ oznaczy: siła zwierzchnika wobec rządu powinna się równać sile rządu wobec poddanych. [przypis tłumacza]

można rozwiązać trudność, jak rozwiązywał Hippiasz Tazyjczyk: δίδομεν δέ οἱ (dajemy mu) — Słowa δίδομεν δέ οἱ εύχος αρέSζ czytamy w Iliadzie XXI 297. W tym miejscu odnoszą się do księgi II (sen Agamemnona), gdzie ich obecnie nie ma. Arystoteles miał zatem w swoim tekście słowa owe w Iliadzie II 15 zamiast Τρώεσσι δε κήδε έφηπται, jak dzisiaj czytamy. Hippiasz (nieznany nam zresztą wcale), pragnąc Zeusa uwolnić od zarzutu kłamstwa, zmienił akcent i uznał δίδομεν za infinitiv [bezokolicznik] w zastępstwie imperativu [trybu rozkazującego]. [przypis tłumacza]

Można taki krok ganić — ateński wódz Ifikrates, który w 392 r. prowadził łupieskie wyprawy na Peloponez, zaatakował neutralny Fliunt i spowodował tym połączenie się demokratycznego Fliuntu z Lacedemonem. Podczas wojny nie kwestionowali Spartanie wewnętrznego ustroju Fliuntu, lecz po pokoju Antalkidasa zmusili eforowie Fliuntyjczyków do odwołania wygnanych arystokratów i oddania im skonfiskowanych posiadłości. Ci, co te posiadłości kupili, mieli otrzymać odszkodowanie z kasy państwowej. Wygnańcy, uzyskawszy powrót, nie uznawali w sporach władzy państwowej, lecz wzywali sądu rozjemczego Sparty. Choć Fliuntyjczycy chcieli uniknąć wojny ze Spartą, nie mogli ścierpieć takiego postępowania i skazali oskarżycieli na karę pieniężną. Agesilaos ruszył w jesieni 381 r. pod Fliunt. Miasto chciało zgodzić się na wszystko, ale Agesilaos żądał poddania się i wreszcie zmusił je do tego po 20 miesiącach oblężenia. Głodem zmorzeni mieszczanie chcieli się poddać rządowi Sparty, ale ten dał Agesilaosowi wolną rękę. Rozjątrzony król ustanowił z 50 wygnańców i tyluż obywateli fliunckich trybunał, który miał rozstrzygnąć „kto może zostać przy życiu, a kto zasłużył na śmierć”. Spartańska załoga dopilnowała wykonania wszystkiego (wiosna 379 r.) Nawet wielu Spartan nie pochwalało postępowania Agesilaosa. [przypis tłumacza]

możność najbliższa — fr. le pouvoir prochain. [przypis tłumacza]

mozolą się nad zdobyciem mądrości, podczas gdy ty za nią grube (…) zapłaciłeś pieniądze — Kallias wydał na sofistów „więcej niż wszyscy inni Ateńczycy razem” [Platon, Obrona Sokratesa]. Honorarium wynosiło około 400 franków, ale u sławniejszych, np. Protagorasa, dochodziło do 8000 franków. [przypis tłumacza]

Mroźne Pieczary — w oryg. Cold Lairs. Nazwę taką zyskały zapewne z powodu swojej architektury przywodzącej na myśl lodowe formy tworzone przez mróz oraz z uwagi na chłód w nich panujący. [przypis tłumacza]

mrzonki waszego fabrykanta systemów — aluzja do systemu Lawa, niejednokrotnie, a zawsze w formie gorzkiej krytyki, poruszanego w tym dziele. Około dwudziestu tysięcy rodzin stało się pastwą doszczętnej ruiny; przeszło sto tysięcy poniosło dotkliwe straty. [przypis tłumacza]

Mucianus z resztą starszyzny żądał od niego, aby władzę najwyższą chwycił w swoje ręce — „Ja wzywam cię do berła, Wespazjanie”, Tacyt, Dzieje II, 76. [przypis tłumacza]

mufti tego kraju (…) wielki wścibski i równie wielki nieuk — teatyn Jean-François Boyer (1675–1755), [biskup i członek Akademii; red. WL], który prześladował Listy filozoficzne Woltera za twierdzenie, iż własności duszy człowieka rozwijają się równocześnie z jego organami, tak samo jak właściwości duszy zwierząt. [przypis tłumacza]

Mugitus (…) arena — Vergilius, Aeneida XII, 103. [przypis tłumacza]

Mulciber in Troiam, pro Troia stabat Apollo — Ovidius, Tristia, I. [przypis tłumacza]

Mulier (…) olet (łac.) — „Dziewka pachnie najlepiej, gdy niczym nie pachnie” (Plautus, Mostellaria, I, 3, 116; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Multa (…) locavit — Vergilius, Aeneida, XI, 425. [przypis tłumacza]

multa (…) portentis (łac.) — „Wiele wróżebnych znaków znajdują kapłani w trzewiach bydlęcych, wiele przepowiadają augurowie z lotu ptaków, dużo prorokują wyrocznie, sny i dziwne zjawiska” (Cicero, De natura deorum, II, 65; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Multi crediderunt in eum (…) (łac.) — Wielu weń uwierzyło. I rzekł Jezus: „Jeżeli zostaniecie (wierni moim słowom), będziecie mymi prawdziwymi uczniami i prawda was wyzwoli. Odpowiedzieli: Jesteśmy dziećmi Abrahama i nikomuśmy nie służyli” (J 8, 30.). [przypis tłumacza]

Multi (…) fecerunt — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 3. [przypis tłumacza]

Multimodis (…) vigere — Lucretius, De rerum natura, IV, 1152. [przypis tłumacza]

Multos (…) potest — Lucanus, Pharsalia, VII, 104. [przypis tłumacza]

Multo (…) videmus (łac.) — „Bo śmierć jest dla nas przecież mniej niżeli niczym,/ Jeśli można to pojąć, co nad nic jest mniejsze” (Lucretius, De rerum natura, III, 939; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

multum (…) lacessita — Seneca, Epistulae 13. [przypis tłumacza]

Multum (…) nesciat (łac.) — „Jest niemała różnica między tym, co nie chce źle czynić, a tym, co nie umie” (Seneca [Minor], Epistulae morales ad Lucilium, 90; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Mundus (…) acceptat — Varro, [w:] Valerius Probus, De notis. [przypis tłumacza]

mundus (…) histrioniam — Petronius, Fragmenta w: Jan z Salisbury, Polycraticus, III, 8. [przypis tłumacza]

murer, właśc. maror — potrawa sederowa (gorczyca, chrzan), mająca przypominać gorycz życia Żydów w niewoli egipskiej. [przypis tłumacza]

Murmalt — Murmellius, humanista z końca XV w. [przypis tłumacza]

musaf — modlitwa dodatkowa po porannej. [przypis tłumacza]

musiałem uwzględnić kilka wydań dzieł Schopenhauera — zob. Literatura. [przypis tłumacza]

musiał mu Fryderyk II wybaczać znaczniejsze odstępstwa od etykiety dworskiej — zob. dzieła Thiébaulta, d'Argensa i Denina; Desnoiresterres słusznie spostrzega, że pobyt de la Mettriego na dworze Fryderyka II przypada na „pierwszy okres entuzjazmu”, gdy Fryderyk, dotychczas skrępowany i maltretowany, tak był oślepiony wolnością, że pragnął jej w całej pełni również dla innych, mimo że w ten sposób wystawiał na szwank swój majestat monarszy (Voltaire et Frédéric). [przypis tłumacza]

Musik — Die Kosaken haben wie die Zigeuner eine hervorstechende Neigung und ein eigentümlich ausgeprägtes Talent für Instrumental-Musik. Wie in Thüringen versteht auch an den Ufern des mittlern Dniepr jeder Bauer Musik, und die Geige ist in aller Händen. (Kohl.) [przypis tłumacza]

musi złożyć straszną przysięgę — niekonsekwencja w stosunku do słów poprzednich II, VIII, 6: „przysięgę uważają za coś gorszego niż krzywoprzysięstwo”; por. Mt 5, 34: „a ja wam mówię, abyście zgoła nie przysięgali”. [przypis tłumacza]

mus jest czynić krzywdę w szczególe (…) — por. Plutarch, Pouczenie dla tych, którzy parają się sprawami państwa, 21. [przypis tłumacza]

Musset — [obszerniejszy artykuł Tadeusza Boy'a Żeleńskiego o Alfredzie Mussecie] patrz: Spowiedź dziecięcia wieku, Od tłumacza (Bibl. Boya, t. 60). [przypis tłumacza]

musząc umierać, napił się szaleju — o ile ustawa nie kazała za pewne przestępstwa strącić do baratronu (przepaści), uśmiercano skazanego trucizną z rośliny zwanej po łacinie cicuta. [przypis tłumacza]

Muszą tańczyć, jak ja zagram — w oryginale: meo remigio rem gerunt, co znaczy mniej więcej: „wiosłują tak, jak ja im każę”, „wiosłują według taktu, który ja im zagram”. [przypis tłumacza]

Muta (…) formae — Claudianus, In Rufinum, II, 482–491. [przypis tłumacza]

Mutat (…) cogit — Lucretius, De rerum natura, V, 826. [przypis tłumacza]

mycwa a. micwa — Boży nakaz, dobry uczynek. [przypis tłumacza]

mycwa — dobry uczynek. [przypis tłumacza]

My heart aches… (ang.) — Serce mnie boli: senna drętwota obezwładnia moje zmysły [John Keats, Oda do słowika (Ode to a Nightingale); cytat nieco niedokładny; red. WL]. [przypis tłumacza]

mykwa — basen z bieżącą wodą w łaźniach żydowskich, służący do rytualnych kąpieli. [przypis tłumacza]

mykwa — basen z bieżącą wodą w łaźniach żydowskich, służący do rytualnych kąpieli; żartobliwie także mycie się, kąpanie. [przypis tłumacza]

mykwa — rytualny basen, w którym pobożny Żyd oczyszcza swoje ciało. [przypis tłumacza]

my lad (ang.) — mój chłopcze. [przypis tłumacza]

mym biednym klerykusiom — dwaj starzy kanonicy przy kościele Notre-Dame, z którym to kościołem klasztor św. Benedykta był w zajadłej nieprzyjaźni. [przypis tłumacza]

Myniskos mianowicie nazywał Kallippidesa (…) o Pindarze… — Myniskos, znakomity aktor Ajschylosa; Kallippides, słynący za czasów Sokratesa; Pindar i wymienieni poniżej Sozystrat i Mnasiteos nie są bliżej znani. [przypis tłumacza]

Myrlingia — Od mira lingua: cudaczny język. [przypis tłumacza]

Myronides był też kudłacz, czarnotyłec, strach na wrogi, tudzież Formion — ogół Ateńczyków wierzył, że ludzie dołem i na grzbiecie porośli są bardzo waleczni a mocni. [przypis tłumacza]

Myronides — zwyciężył Beotów pod Ojnophytą. [przypis tłumacza]

Myślałam, że umrę w piątek, otrzymawszy list — od margrabiego de Mora, którego życie było w tej chwili poważnie zagrożone. [przypis tłumacza]

myślałem, iż korporacja pastorów lub bodaj obywatele i mieszczaństwo Genewy upomną się o naruszenie edyktu w dekrecie wydanym przeciw mnie — arystokratyczny ustrój Genewy oraz przywiązanie jej do kalwinizmu były przyczyną, iż warstwy posiadające przemożny wpływ w mieście nie mogły gustować ani w demokratycznych poglądach, ani w „religii naturalnej” Russa. Jedynie wśród niższych warstw mieszczaństwa i u ludu hasła jego mogły znachodzić oddźwięk; te warstwy jednak nie miały praw w rządzie, oprócz prawa do czynienia przedstawień, czyli reprezentacji (stąd nazwa: reprezentanci). [przypis tłumacza]

Myślałem o tobie w moim konaniu; wylewałem oto kropie krwi dla ciebie — Łk 21, 44. [przypis tłumacza]

myśl dokona sama tego dzieła — te słowa przemawiają za tym, że śmierć Enobarba była tylko wynikiem jego moralnych cierpień. [przypis tłumacza]

Myślę, że cię taki koniec gdzieś czeka za bramą… — przepowiada mu śmierć na krzyżu, gdzieś za bramą miasta, za karę, iż śmiał posądzić kochankę pańską. [przypis tłumacza]

Myślę, że mnie od ciebie już dosyć spotkało! (Istam quidem edepol te dedisse intellego, Ussing) — przez to, że zjadł obiad bez udziału pasożyta. [przypis tłumacza]

Myśli o duchu i o stylu — Te uwagi prawdopodobnie nie miały wejść w Apologię: są to raczej refleksje, które nasuwały się pisarzowi w ciągu pracy nad formułowaniem myśli. [przypis tłumacza]

Myśli, że jest w trybunale! — przytyk do pieniactwa Ateńczyków, którzy nic nieomal nie robili, tylko sądzili — i za to pobierali diety; spraw było mnóstwo, gdyż w Atenach był sąd najwyższy i dla sprzymierzonych. Obywatel, łyk ateński, był bardzo dumny i zarozumiały z tego potężnego urzędu — trybunału. [przypis tłumacza]

Myśl pani (…) inaczej — Tartufe wciąż sztywny, nieufny. [przypis tłumacza]

myśl przychodzi zdrożna — Ta grubo komiczna scena przygotowuje już słabostkę Tartufa, która stanie się dlań niebawem pułapką: zmysłowość. Toteż w następującej scenie z Elmirą, Tartufe powinien być namaszczony ale nie obłudny, raczej szczerze wzruszony. Wszak pociąg, który go prze do Elmiry, nie jest w jego interesie; to nie jest gra, przeciwnie zmysłowość jest w nim jedynym szczerym rysem. [przypis tłumacza]

Myson, jeden z siedmiu mędrców (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Mysona [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, I, 108. [przypis tłumacza]

Myzja — Μυσία, kraina w Małej Azji, oblana Hellespontem i Morzem Egejskim. [przypis tłumacza]

„Myzowie” — Myzowie była tragedia Ajschylosa. Telefos, syn Heraklesa, zabił w Tegei swoich wujów i zmuszony był udać się do Myzji dla zmycia z siebie tej plamy. Nie wolno mu było wymówić słowa przez całą tę drogę. Zużytkowanie tej okoliczności w tragedii gani Arystoteles. [przypis tłumacza]