Przypisy

amor (łac.) — miłość [przypis redakcyjny]

amory — miłostki, miłość. [przypis redakcyjny]

amper — jednostka natężenia prądu elektrycznego. [przypis redakcyjny]

amplecti (łac.) — objąć, zaszczycić. [przypis redakcyjny]

Amyklas — ubogi rybak, jak opowiada Lukan w swojej Farsalii, spał snem głębokim i spokojnym, nie troszcząc się o wojnę, która w tej chwili wokół niego wrzała, w swojej chruścianej chatce, podczas gdy Cezar zagnany gwałtowną burzą, szukał pod jej dachem schronienia. [przypis redakcyjny]

Anacharsys, Scyta, od Greków i Rzymian często wspominany, z mądrości tudzież mocnej i zwięzłej wymowy sławiony, zwiedzał Grecją. Miał być w Atenach około olimpiady XLVII, gdzie słuchał filozofów, szczególniej Platona. Za powrotem do kraju chciał wprowadzić niektóre obrzędy religii greckiej, za co od ludu zamordowany został. Do tego zdarzenia ściągają się [tj. odnoszą się; red. WL] następne wiersze:

[przypis redakcyjny]

Anadiomene (mit. gr.) — wynurzająca się; jeden z przydomków Afrodyty, nawiązujący do legendy, według której bogini miała się narodzić z piany morskiej. [przypis redakcyjny]

Anafielas — wyobrażenie wzięte rzekomo z mitologii litewskiej, wprowadzone głównie przez J. I. Kraszewskiego: góra, na której spoczywa niebo, a w której gajach przebywają bogowie i dusze szczęśliwe. [przypis redakcyjny]

Anais de Rancou Bazin (1797–1850) — historyk francuski. [przypis redakcyjny]

Anakreontowi, lirykowi z VI w. p.n.e., mylnie przypisywano autorstwo wydanego w r. 1554 przez paryskiego księgarza–humanistę, Henri Etienne'a, zbioru drobnych poezji greckich, odznaczających się błahą treścią i beztroskim nastrojem (topika miłosna, taniec, piękno, wino. itd.). W rzeczywistości najwcześniejsze spośród owych „anakreontyków”, ogromnie popularnych i często naśladowanych w w. XVI–XVIII, pochodzą z pierwszych lat naszej ery. [przypis redakcyjny]

Anaksagoras z Kladzomen — grecki filozof. [przypis redakcyjny]

Anaksare — właść. Anaxarete, piękna dziewica na Cyprze; wzgardziła miłością Ifisa, który się z rozpaczy przed jej domem powiesił. [przypis redakcyjny]

A naprzód pytam ciebie, gdzie mułowy wrzątek…. — od tego wiersza zaczyna się właściwy list, natomiast pierwszych 18 wierszy spełnia rolę wstępu. Pytanie, gdzie się zaczyna bieg Nilu, zaprzątało do drugiej połowy XIX w. umysły wielu podróżników. Dopiero wyprawy naukowe w drugiej połowie stulecia zdołały wykryć źródła Nilu. [przypis redakcyjny]

Anastazego strzegą proch papieża — Papież Anastazy pod wpływem diakona tessalonickiego Fotyna zajął stanowisko pojednawcze w sporze chrystologicznym, który wtedy wybuchł między wschodem i zachodem. Fanatycy potępiali go za to i w jego nagłym zgonie upatrywali Sąd Boży. Dante, potępiając go także, poszedł za powagą dzieł w tym duchu napisanych. [przypis redakcyjny]

A nasze veto krzyczy jeszcze i w rozejmie — Veto założone przeciwko jakiejś uchwale forsowanej przez stronnictwo wojewody trwa w mocy mimo chwilowego zawieszenia broni między nim a partią, do której należał miecznik. [przypis redakcyjny]

a natura crudeles (łac.) — z natury okrutni. [przypis redakcyjny]

a natura locorum (łac.) — w naturze miejsc, tj. w niedostępnych miejscach. [przypis redakcyjny]

An Bein — del von Ei — sen — Piosenka w gwarze złodziejskiej prasko-niemieckiej nie nadaje się do przekładu. Podajemy ją w oryginale (przyp. tłum.) Piosenka opowiada o grożeniu nożem, zabieraniu pieniędzy i przepuszczaniu ich; Red.WL. [przypis redakcyjny]

Anch'io sono pittore! (wł.) — „Jestem jeszcze malarzem!”. Słowa przysłowiowe, przypisywane Corregiowi… [przypis redakcyjny]

Anchizyades — syn Anchizesa, Eneasz. [przypis redakcyjny]

ancien régime (fr.) — przen. dawny sposób rządzenia, dawny porządek. [przypis redakcyjny]

Andaluzja — kraina w płd. Hiszpanii. [przypis redakcyjny]

andatissimo (wł.) — spokojnie. [przypis redakcyjny]

Andrassy zażądał sześćdziesięciu milionów guldenów –– po zawarciu pokoju w San Stefano, w marcu 1878 r., zebrały się w Wiedniu delegacje sejmu austriackiego i parlamentu węgierskiego, od których ówczesny minister spraw zagranicznych, hr. Juliusz Andrassy (1823–1890), zażądał nadzwyczajnych kredytów w wysokości 60 milionów guldenów [przypis redakcyjny]

Andromeda — córka króla Etiopii, Cefeusza (syna Jowisza), i Kasjopei, oddana na pożarcie smokowi morskiemu, wielorybowi (pustoszącemu kraj za bluźnierstwo Kasjopei, która twierdziła, że jest piękniejsza od nereid). Ocalił Andromedę Perseusz, który poślubił ją zabiwszy potwora. [przypis redakcyjny]

Andrzej Bziki — kasztelan chełmski, posłował do Turcji w r. 1557, znawca prawa. [przypis redakcyjny]

Andrzej Mozzi — biskup florencki, który jako sodomita za karę wygnany był do Vicenzy, gdzie płynie zdrój Bacciglione. [przypis redakcyjny]

Andrzej Szołdrski, pieczętarz Władysławów — sekretarz królewicza i proboszcz gnieźnieński. [przypis redakcyjny]

Andrzej Trzecieski (zm. 1583) — poeta polsko-łaciński, tłumaczpsalmów, działacz reformacyjny. Był on autorem biografii Reja i wierszy na śmierć Kochanowskiego. Pozostawił po sobie bogatą bibliotekę. [przypis redakcyjny]

And thou didst shine rolling moon upon (…) — cały przytoczony tu ustęp brzmi w przekładzie dosłownym: „I ukazałeś się, toczący się księżycu, ponad tem wszystkiem i rzuciłeś rozległe a łagodne światło, które umiliło ubogą surowość przykrej pustki i wypełniło jakby na nowo luki stuleci, pozostawiając pięknem to, co jeszcze nim było, a upiększając to, co nim nie było, aż miejsce to stało się Religią, a serce wypełniła po brzegi milcząca cześć dla dawnych wielkości”. [przypis redakcyjny]

andżar a. handżar (z tur.) — puginał. [przypis redakcyjny]

andżar — puginał. [przypis redakcyjny]

Andziar — nieznany zresztą przyjaciel Ariosta. [przypis redakcyjny]

Andzia — Skimborowiczowa. [przypis redakcyjny]

Andziela Borgia — krewna i dama dworu Lukrecji Borgia. [przypis redakcyjny]

Andzioinów i z Marki pana — królowa neapolitańska, Joanna II, wypędziła swego męża, Jakuba Burbona, pana z Marki (de la Marche), gdy ten chciał ją pozbawić korony, i adoptowała Alfonsa V, króla Aragonii, który pokonał „Andzioinów”, tj. Ludwika i Regniera z Anjou, roszczących sobie prawa do korony Neapolu. [przypis redakcyjny]

Andzioinowie — Ludwik i Regnier z Anjou. [przypis redakcyjny]

Andziolello i Gwido (…) zdradzi najniegodniej — Malatestino, książę w Rimini, który był na jedno oko ciemnym, zaprosił dwóch najznakomitszych obywateli miasta Fano, Gwidona del Cassero i Angiolela de Carignano do miasteczka Katoliki na ucztę, gdzie mieli się wspólnie naradzać nad pewnymi sprawami. Wysłał po nich łodzie, lecz majtkowie z jego rozkazu w porcie Katoliki obydwu wrzucili do morza. Dante w tej pieśni prorokuje, co się już stało. [przypis redakcyjny]

Anegdota cytowana przez Poggia Braccioliniego w utworze De facto cuiusdam iusto sed bruto. [przypis redakcyjny]

Anegdotę cytuje również Górnicki w II księdze Dworzanina polskiego. [przypis redakcyjny]

anemon — sasanka lub zawilec, roślina o ciemnofioletowych kwiatach. [przypis redakcyjny]

Angelica — piękna księżniczka, w której byli zakochani dwaj rycerze Karola Wielkiego Roland (Orlando) i Renaud de Montauban (Rinaldo). [przypis redakcyjny]

Angelika — córka króla katajskiego (w Chinach), Galafrona, jedna z głównych bohaterek poematu. [przypis redakcyjny]

angielskie wagony — mowa o wagonach kolejowych. [przypis redakcyjny]

angielski Henryk — Henryk III, syn Ryszarda, król angielski. Edward, syn jego, który panował między rokiem 1272 a 1307, był mądrym prawodawcą i mężnym wojownikiem. [przypis redakcyjny]

anglez (fr. anglaise) — taniec żywy, o lekkich i zwinnych ruchach w 2/4 i 3/8 taktach, bardzo rozpowszechniony we Francji i Niemczech w drugiej połowie XVIII wieku. [przypis redakcyjny]

Anglia, Austria, a nawet skołatana Turcja uzbrajały się na łeb, na szyję — w początkach maja 1878 nastąpiło dalsze zaognienie stosunków międzynarodowych. Prasa ówczesna donosiła znów o przygotowaniach wojennych i liczyła się z wystąpieniem Anglii i Austrii przeciw Rosji. [przypis redakcyjny]

Anglia (…) cztery razy więcej zboża na rok eksportuje, niżeli cała Polska — zmieniło się to w w. XIX po zniesieniu cła na zboże przywożone; dziś [w 1926 r.; Red. WL] sprowadza Anglia z zewnątrz prawie całe swoje zapotrzebowanie płodów rolnych, w zamian za wytwory górnictwa i przemysłu. [przypis redakcyjny]

Anglia (…) ma wewnątrz naród wolny — por. przeciwny pogląd Rousseau, Umowa Społeczna, III 15, dla którego naród angielski jest, poza okresem wyborów, niewolnikiem Parlamentu; ma wewnątrz naród wolny — w wyd. z 1816 r.: ma przecież już wewnątrz Ustawę Konstytucyjną. [przypis redakcyjny]

Anglia… za Cypr — Cypr: wyspa na Morzu Śródziemnym, odstąpiona Anglii przez Turcję za obronę jej interesów politycznych traktatem z 4 czerwca 1878 r., ujawnionym dopiero w miesiąc później. [przypis redakcyjny]

Anglicy mieli prawo wypędzić wilków ze swej wyspy… — w XVII w. wilki zostały w Anglii doszczętnie wytępione przez systematyczne polowania. (W dialekcie warszawskim często występuje osobowa odmiana nazw zwierząt.) [przypis redakcyjny]

Anglicy mówią błękitnych (…) diablików — blue devil [przenośne, figuralne określenie stanu emocjonalnego: głębokiego smutku, melancholii, rozpaczy, depresji]. [przypis redakcyjny]

Angościa — hrabstwo Angus w Anglii. [przypis redakcyjny]

angustia (łac.) — trudne położenie, kłopoty. [przypis redakcyjny]

Ani anonimowo, ani autonimowo, ani heteronimowo (gr.) — ani bezimiennie, ani pod własnym, ani pod cudzym imieniem. [przypis redakcyjny]

ani baczą (starop.) — ani poznają. [przypis redakcyjny]

A nie na resorach — powszechnie pudła karet zawieszone były nisko na pasach. Już przy końcu panowania Augusta III moda ta zaczęła się zmieniać. „Majstrowie zagraniczni wymyślili karety na resurach, to jest na sztabach żelaznych gibkich, wysoko osadzone”. (J. Kitowicz, Opis obyczajów, s. 532–533). Karety sprowadzane z Anglii uchodziły za najwytworniejsze. [przypis redakcyjny]

anihilować (z łac.) — unieważnić, znieść, zniweczyć. [przypis redakcyjny]

Ani jak krater… — na tym się urywa zachowany fragment Pieśni VIII pisanej w czasie podróży. Do trudnych sekstyn już poeta podczas pobytu na Wschodzie nie wrócił. Dokończyć ich postanowił dopiero w 1839 r. po przybyciu z Florencji do Paryża. Napisana wówczas nowa Pieśń VIII, Grób Agamemnona i Pieśń IX powstały nie jako bezpośredni owoc przeżyć i refleksji poety zrodzonych w czasie podróży, lecz raczej jako jego reakcja na nieprzychylne głosy krytyki, specjalnie Stanisława Ropelewskiego na łamach wydawanego we Francji czasopisma „Młoda Polska”. Z tych względów przedrukowano tu wprawdzie trzy części Pieśni VIII, jako jedną całość, ale zachowano dla każdej z nich osobne tytuły i wprowadzono oddzielną numerację wierszy. [przypis redakcyjny]

Ani Kancelieri, ani Maskeroni — Fokacia Kancelieri, rodem z Pistoi, odciął rękę swojemu wujowi, a potem go zabił. Maskeroni, florentyńczyk, też był zabójcą swojego krewnego. [przypis redakcyjny]

animadwersja — baczność. [przypis redakcyjny]

animadwersja — kara. [przypis redakcyjny]

animadwersja — rozpatrzenie przez sąd. [przypis redakcyjny]

Anima eius (łac.) — dusza jego; słowa modlitwy za zmarłych. [przypis redakcyjny]

animalia (łac.) — zwierzęta. [przypis redakcyjny]

anima nostra rationalis (łac.) — dusza nasza rozumna. [przypis redakcyjny]

animo perfido et subdolo avaritiam et libidinem occultant, ex ancipiti temporum mutatione pendentes, tamquam cum fortuna fidem stare oporteat (łac.) — umysłem zdradzieckim i podstępnym pokrywają chciwość i rozwiązłość, zależąc od wątpliwej przemiany okoliczności, jak gdyby wierność od losu zależała. [przypis redakcyjny]

animując — zachęcając, pobudzając. [przypis redakcyjny]

animusz (z łac.) — duch, umysł. [przypis redakcyjny]

Anioł, co zstąpił na ziemskie padoły z wieścią pokoju — Anioł Gabriel, który zwiastował Maryi, że ona porodzi Zbawiciela. [przypis redakcyjny]

Anioł pasterzom mówił — kolęda pochodząca z XVI wieku. Słowa jej są przekładem fragmentu Bożonarodzeniowego łacińskiego utworu średniowiecznego pt. Dies est laetitiae (Angelus pastoribus). Zwrotka o różdżce Arona (bibilijny Aaron) z nieznaczną zmianą rozpoczyna również kolędę kościelną: Figurowana różdżka zielona. [przypis redakcyjny]

anioł pomoru — zaraza. [przypis redakcyjny]

ani stąd używaj żałości — i nie martw się z tego powodu. [przypis redakcyjny]

Ani Sybilla złotej dała mi gałęzi — Eneasz dostał od Sybilli kumejskiej różdżkę złotą, która mu wolny i wstęp, i wyjście z bram Erebu zabezpieczyła (Virg[ilius], Aeneid[a], VI). [przypis redakcyjny]

ani umierając śpiewać przestała — składnia z „ani” i orzeczeniem niezaprzeczonym (podobna jak w jęz. ang.) była dosyć popularna w XVI w.; dziś w jęz. pol. zasada podwójnego przeczenia. [przypis redakcyjny]

Ani wesołej szlachty, ni rycerstwa głosy — domyślne: „nie dają się słyszeć”. [przypis redakcyjny]

Ani (…) wyswobodzisz (…), Ani (…) wyrwiesz — ani nie wyswobodzisz, ani nie wyrwiesz; w staropolszczyźnie przeczenie było zawarte w spójniku „ani”. [przypis redakcyjny]

ani wzwięk (starop.) — [ani] spodziewa się. [przypis redakcyjny]

ani wzwiecie (starop.) — [ani] spodziejecie się. [przypis redakcyjny]

Ani zborguje, byś wyciągnął długi — nie poczeka, aż ściągniesz należności od dłużników. [przypis redakcyjny]

Ani zielone, ni jeszcze przejrzałe (…) członki moje — To jest: nie jestem już młodzieńcem ani jeszcze starcem. [przypis redakcyjny]

Ankon — Taras Kartagiński. [przypis redakcyjny]

Anna Aragonia — córka Ferdynanda Aragońskiego, małżonka sławionego przez Ariosta Alfonsa d'Avalo, margrabiego Vastu (stąd „światłość Wastu”). [przypis redakcyjny]

Anna — Jerzmanowska, cioteczna siostra Adolfa Tetmajera. [przypis redakcyjny]

(Anna) siostrę z sobą ma — Joannę Aragońską, żonę Askaniusza Kolonna, sławioną dla piękności przez ówczesnych poetów i filozofów. [przypis redakcyjny]

Annibal Malaguccy — krewniak Ariosta, którego matka pochodziła z rodziny Malaguccych, jeszcze dziś kwitnącej w Reggio. [przypis redakcyjny]

Annie z Pileckich, żonie Mikołaja Kobylińskiego, kasztelana rozpierskiego, a następnie Andrzeja Bzickiego (zmarła w 1576 r.). [przypis redakcyjny]

annihilat (łac.) — niweczy. [przypis redakcyjny]

anni (łac.) — roku. [przypis redakcyjny]

anniwersarzami — rocznicami. [przypis redakcyjny]

Anno Domini (łac.) — roku Pańskiego. [przypis redakcyjny]

anno (łac.) — roku. [przypis redakcyjny]

annuebat — przystawał. [przypis redakcyjny]

annuere (łac.) — potakiwać. [przypis redakcyjny]

ansambl (z fr. ensemble) — scena zbiorowa. [przypis redakcyjny]

Ansatz (niem.) — tu: podejście, postawa, sposób bycia. [przypis redakcyjny]

antabka — rękojeść, rączka. [przypis redakcyjny]

antarktyk — przeciw-północ, południe. [przypis redakcyjny]

anteacta (łac.) — przeszłość. [przypis redakcyjny]

antecedanei saeculi (łac.) — dawnego wieku. [przypis redakcyjny]