Przypisy

Polcia (…) przypomina poniesioną stratę — śmierć Jakuba Lewińskiego. [przypis redakcyjny]

pol (daw.) — biegun. [przypis redakcyjny]

poległ żelazem (starop. konstrukcja) — poległ od żelaza (ablativus instrumienti). [przypis redakcyjny]

Pole Marsowe — ogromny plac na lewym brzegu Sekwany, miejsce uroczystości narodowych, ćwiczeń wojskowych, od r. 1900 park. W r. 1878 na Polu Marsowym mieściła się wystawa światowa. [przypis redakcyjny]

pole — podle, obok. [przypis redakcyjny]

pole — pole do walki. [przypis redakcyjny]

polerowańszego — gładszego, oświeceńszego. [przypis redakcyjny]

pole rozmierzone — pole wyścigowe. [przypis redakcyjny]

polerunkiem — ćwiczeniem. [przypis redakcyjny]

pole — tu: polowanie. [przypis redakcyjny]

pole — walka w otwartym polu. [przypis redakcyjny]

polewka (starop.) — dziś: zupa. Tu chodzi zapewne o polewkę winną, spożywaną zazwyczaj przy śniadaniu. [przypis redakcyjny]

Poliandria — wspólne grobowce albo cmentarze. [przypis redakcyjny]

polica — półka. [przypis redakcyjny]

police — półki. [przypis redakcyjny]

policmajster (niem.) — policjant. [przypis redakcyjny]

policyjne draby w swoją go straż biorą — rząd austriacki, w ogóle podejrzliwy względem polskich magnatów jako naturalnych przywódców narodowych, wzmógł czujność w końcu r. 1789, podejrzewając ich o zamierzenia powstańcze. [przypis redakcyjny]

Poligamja — wielożeństwo. [przypis redakcyjny]

Polignotus — sławny malarz grecki, z Tasos rodem, żyjący w V w. przed Chr. w Atenach. [przypis redakcyjny]

Polikrates — potężny władca wyspy Samos, dał się zwabić perskiemu satrapie Orojtesowi do Magnezy i tam stracił życie. [przypis redakcyjny]

Polikrates (VI w. p.n.e.) — tyran Samos, górzystej wyspy gr. u brzegów Azji Mniejszej. [przypis redakcyjny]

polip — ogólna nazwa morskich zwierzątek niższego typu, tzw. jamochłonów, opatrzonych znaczną ilością kończyn, służących im za narzędzia do zdobywania sobie pokarmu. Przytwierdzone do jednego miejsca, bezustannie poruszają długimi mackami i chwytają nimi drobne żyjątka, które pochłaniają. [przypis redakcyjny]

poliszynel — bohater komiczny francuskiego teatru lalek i parad (widowisk jarmarcznych); słynne powiedzenie: tajemnica Poliszynela — w znaczeniu rzekomej tajemnicy. [przypis redakcyjny]

poliszynel (z fr. polichinelle) — pajac, od włos. pulcinella — kogucik. Jedna ze stałych postaci komicznych włoskiej komedii ludowej (commedia dell'arte). [przypis redakcyjny]

politechnika — w Królestwie wówczas nie istniała. [przypis redakcyjny]

politeizm — wiara w wielu bogów, w przeciwieństwie do monoteizmu, wiary w jednego Boga. [przypis redakcyjny]

politius (łac.) — polityczniej, przyzwoiciej. [przypis redakcyjny]

polityczną — upozorowaną. [przypis redakcyjny]

politycznie — grzecznie, uprzejmie. [przypis redakcyjny]

polityczniej — tu: przyzwoiciej. [przypis redakcyjny]

polityczny (daw.) — grzeczny, nie prostak, mający obycie. [przypis redakcyjny]

polityczny (daw.) — kulturalny, pełen ogłady. [przypis redakcyjny]

polityczny (z łac. politicus) — tu: obyczajny, cywilizowany. [przypis redakcyjny]

polityczny (z łac. politicus) — uprzejmy, cywilizowany. [przypis redakcyjny]

polityczny (z łac.) — tu: cywilizowany, przestrzegający prawa. [przypis redakcyjny]

polityczny (z łac.) — uprzejmy, cywilizowany. [przypis redakcyjny]

polityka (z łac.) — tu: grzeczność, uprzejmość. [przypis redakcyjny]

polityka (z łac.) — tu: uprzejmość, obyczajność. [przypis redakcyjny]

polityka (z łac.) — uprzejmość, dobry obyczaj. [przypis redakcyjny]

polityk — grzeczny człowiek. [przypis redakcyjny]

pollicitationes (łac.) — obietnice. [przypis redakcyjny]

pollicitationibus (łac. forma N.) — obietnicami. [przypis redakcyjny]

Pollinctor — ten, który ciało martwe myje i namaszcza. [przypis redakcyjny]

Polluks — jeden z braci bliźniaków, zwanych Dioskurami, śmiertelników obdarzonych nieśmiertelnością (por. gwiazdy konstelacji Bliźniąt, zodiakalne Bliźnięta). [przypis redakcyjny]

polnych Tatarów — koczowniczych Tatarów, którzy są tu odpowiednikami Scytów z pieśni Horacego. [przypis redakcyjny]

polonia rosyjska — tj. emigracja polska w Rosji. [przypis redakcyjny]

Poloni sunt genitores Germaniae (łac.) — Polacy urodzili (tj. ocalili) Niemców. [przypis redakcyjny]

poloru — ogłady towarzyskiej. [przypis redakcyjny]

polor (z łac. polire: polerować, wygładzać) — przen. ogłada towarzyska, dobre maniery. [przypis redakcyjny]

Polotu ognia (…) wbrew swojej natury — Ogień z natury swojej podnosi się w górę, ale w błyskawicy piorunowej wbrew swojej naturze na dół spada. [przypis redakcyjny]

Pol — świat, własc. biegun ziemski lub niebieski. [przypis redakcyjny]

Polska Chrystusowa — pismo poświęcone zasadom społecznym, wydawane staraniem L. Królikowskiego, tomów 2, Paryż 1843. [przypis redakcyjny]

Polska jeszcze mało ma podatków i wojska — potrzeba było 48,5 miliona złotych polskich, według obliczeń Moszyńskiego, na opędzenie potrzeb Rzeczypospolitej przy wojsku stutysięcznym, nie licząc kosztów polityki zagranicznej; wpływy w r. 1789 wyniosły tylko 28,6 miliona mimo bardzo znacznego wysiłku; wojsko wzrosło do 45 tys. [przypis redakcyjny]

Polska (…) waży się jeszcze domagać rządu i praw (…) Jest w okowach, a przemyśliwa o sposobach zachowania wolności… — por. w Umowie społecznej III, 11: „Zasada życia państwowego tkwi we władzy zwierzchniej. Władza ustawodawcza jest sercem państwa, władza wykonawcza jest jego mózgiem, wprawiającym w ruch wszystkie części. Mózg może popaść w paraliż, a mimo to osobnik może żyć jeszcze. Człowiek zostaje idiotą, lecz żyje; ale gdy tylko serce przestanie funkcjonować, zwierzę umiera”. [przypis redakcyjny]

polskie posty dusz do polskich świętych — nie chodzi tu o autentycznych świętych, lecz raczej o rozpowszechniony wówczas kult „wieszczów”, stosowane wobec nich (w szczególności A. Mickiewicza) „brązownictwo”, z podkreślaniem i rozwijaniem elementów mistycznych (towianizm). Być może jest tu aluzja do działalności Wincentego Lutosławskiego, który nawiązywał do mesjanizmu romantycznego i głosił odrodzenie duchowe poprzez rodzaj ascezy i kult „wieszczów”. [przypis redakcyjny]

polubił jak detynu ridnuju (z ukr.) — pokochałem jak rodzone dziecko. [przypis redakcyjny]

polubowym — wyd. lwów, ma: polubownym. [przypis redakcyjny]

poluje na dzikie gęsi — w oryg. run the wild–goose chase, rodzaj wyścigów konnych przypominający lot dzikich gęsi; jeden z dwóch ścigających się wyznaczał drugiemu bieg kursu i mógł go wodzić, gdzie chciał. Obecnie popularny ten zwrot oznacza: szukać wiatru w polu, wrócić z niczym. [przypis redakcyjny]

Polymetis — pierwsze wydanie z r. 1747, drugie z 1755 pt. Polymelis or an Enquiry concerning the Agreement between the Works of the Roman Poets and the Remains of the ancient Artists, being an Attempt to illustrate them mutually from one another. In ten Books, by the Revd. Mr. Spence (London); także parę razy już drukowany wyciąg, który R. Tindal zrobił z tego dzieła. [przypis redakcyjny]

Polymnia a. Polihymnia — Muza poezji lirycznej i muzyki, wynalazczyni liry. Przedstawiano ją w pozie pełnej zadumy, często okrytą welonem. Jest rysunek Wyspiańskiego tak właśnie przedstawiający Polihymnię (z 1897 r.). [przypis redakcyjny]

poma agrestia (łac.) — Kitowicz mylnie rozumie poma jako kartofle, nie wiedząc, że te Tacytowi nie były znane, bo sprowadzono je dopiero z Ameryki; już przed Augustem III jadał je Jan Sobieski. [przypis redakcyjny]

po macierzy (starop.) — po matce. [przypis redakcyjny]

pomagać za kim (starop. konstrukcja) — dziś: pomagać komu. [przypis redakcyjny]

Pomarańczarnia — mowa tu o Pomarańczarni Nowej, zbudowanej w latach 1869–1870, zawierającej wiele odmian drzew pomarańczowych przeflancowanych wtedy z ogrodu w Nieborowie. [przypis redakcyjny]

pomiara (starop.) — umiarkowanie. [przypis redakcyjny]

pomiar (starop.) — [tu:] umiarkowanie. [przypis redakcyjny]

pomiary (starop.) — umiarkowanie. [przypis redakcyjny]

pomidor — ksiądz (żartobliwie, w żargonie uczniowskim). [przypis redakcyjny]

pomiędzy być lub nie być — por. monolog Hamleta. W. Szekspir, Hamlet, Akt III, Scena 1. [przypis redakcyjny]

pomiędzy morzem a Apeninami — Oznaczenie granic Romanii. [przypis redakcyjny]

Pomiędzy ostatnim listem części pierwszej, a pierwszym drugiej upływa okres około sześciu tygodni. W tym czasie odbył Werter podróż do stolicy, odwiedził ministra i wstąpił do służby dyplomatycznej. O wszystkich tych przeżyciach niczego się nie dowiadujemy. [przypis redakcyjny]

pomiędzy starożytnymi przedmiotami herkulańskimi znajdują się jeszcze tak częste i różne błędy przeciw perspektywie — por. Lessinga Betrachtungen über die Malerei, s. 145. [przypis redakcyjny]

pomierny (daw.) — skromny. [przypis redakcyjny]

pomierny (starop.) — umiarkowany. [przypis redakcyjny]

Pomimo Niesieckiego… — chociaż nie figurują w wydanym w latach 1728–1743 herbarzu Kaspra Niesieckiego. [przypis redakcyjny]

Pomimo potęgi kilku członków Rzeszy, gdyby nie przypadkowy wybór Karola VII, kapitulacje cesarskie byłyby już tylko czczą formułką — Karol VII, wybrany cesarzem w 1712 r., w 15 miesięcy po śmierci Karola VI, ostatniego męskiego potomka austriackich Habsburgów. Śmierć ta stała się powodem wojny, zwanej sukcesyjną, a podjętej właśnie przez Karola, jeszcze jako elektora bawarskiego, przy pomocy Francji, Prus i Saksonii. Władza cesarska na długo przed Karolem VII przestała być niebezpieczna dla stanów Rzeszy. Cesarz zachował tylko nieliczne atrybuty władzy, a i te po największej części mógł wykonywać tylko łącznie z Sejmem Rzeszy, względnie kolegium elektorów. Zwłaszcza tzw. kapitulacje wyborcze, układane przez elektorów od 1519 r., od czasów pokoju westfalskiego roztrząsane także przez pozostałe stany Rzeszy, a które każdy nowo obrany cesarz musiał za przysiąc, jak najbardziej ograniczały samodzielność cesarza. Zawierały one nie tylko zatwierdzenie przywilejów, na podstawie których poszczególne kraje i miasta, w skład Rzeszy wchodzące, miały niemal zupełną samodzielność, ale nadto przepisywały cesarzowi kierunek, w jakim ma rządy sprawować. Godność cesarska straciła więc dawne swe znaczenie. Cesarz był już tylko raczej nominalnie naczelnym zwierzchnikiem Niemiec, złożonych z państw niezawisłych. W tym stanie rzeczy wygaśnięcie rodu Habsburgów nic nie zmieniło. [przypis redakcyjny]

pomiotło — miotła, poniewierka. [przypis redakcyjny]

pomiotło — miotła; tu pogardliwie o pióropuszach a. buńczukach. [przypis redakcyjny]

pomnicie — dziś popr. forma trybu rozkazującego: pomnijcie. [przypis redakcyjny]

pomnicie się — upamietajcie się. [przypis redakcyjny]

pomnik Cefrena — piramida Chefrena, brata i następcy Cheopsa, który wystawił sobie piramidę obok brata, ale nieco mniejszą. [przypis redakcyjny]

pomni sie — opamiętaj się. [przypis redakcyjny]

Pomnożeniem dochodzą babilońskich plonów — z[amiast:] rozkrzewieniem się, rozrośnieniem; dochodzą, [czyli] równają się, plonom, urodzajom babilońskim, to jest asyryjskim, sławnym w starożytności. [przypis redakcyjny]

pomoc (starop.) — [tu:] posag. [przypis redakcyjny]

pomoc z Kasy Mianowskiego — mowa o zasiłku, przyznanym Brzozowskiemu, już bardzo po niewczasie, przez warszawską Kasę Mianowskiego. [przypis redakcyjny]

Pomogę ja i myślistwa — włączę się do polowania. [przypis redakcyjny]

po monastyrach u czernic — po klasztorach u mniszek. [przypis redakcyjny]

Pomorcy — rosyjscy osadnicy nad Morzem Białym. [przypis redakcyjny]

pomort — fagot. [przypis redakcyjny]

pomoście — pomóżcie (zob. rym: „noście — pomoście”). [przypis redakcyjny]

Pompejusz (106–35 p.n.e.) — wybitny wódz rzymski; po zwycięskiej wojnie hiszpańskiej z Sertoriuszem w r. 71 p.n.e. odbył triumf w Rzymie; podczas takiej uroczystości przed triumfatorem wieziono na wozach wyobrażenia miast i krajów podbitych przez niego. [przypis redakcyjny]

pompy — świetności, okazałości. [przypis redakcyjny]

pomsta — zemsta (zob. współczesne wyrażenie pomścić kogoś). [przypis redakcyjny]

pomstujący — właściwie: mszczący się, mściciel. [przypis redakcyjny]

pomszczony za się przez niedźwiedzi za lekkomyślną niewiarę gawiedzi — Elizeusz, po widzeniu swoim wstępującego do nieba na wozie ognistym proroka Eliasza, przyszedł do miasta Betel i opowiadał swoje widzenie; gdy chłopcy uliczni z niego szydzili, Elizeusz przeklął ich w imię Pańskie, i wkrótce niedźwiedzie wypadły z pobliskich lasów i rozszarpały szyderców (Księgi Królewskie, rozdz. 2 w. 23). [przypis redakcyjny]

pomucha (daw.) — zaraza, choroba. [przypis redakcyjny]

pomucha (daw.) — zaraza. [przypis redakcyjny]

Pomyłujte, pane (ukr.) — zmiłujcie się, panie. [przypis redakcyjny]

pomyłuj (ukr.) — zmiłuj się. [przypis redakcyjny]

po mym słowie — pod moje dyktando. [przypis redakcyjny]