Przypisy

w turniru (starop.) — w czasie turniejów, igrzysk. [przypis redakcyjny]

W twardej kamiennej wieży (…) gmach otworzony — Danae została zamknięta w wieży przez swego ojca Akrisjosa („Akryzego”), pragnącego uchronić jej cnotę; Jowisz dostał się jednak do niej w postaci złotego deszczu, w wyniku czego została matką Perseusza. [przypis redakcyjny]

w twardej nocy — w niedostępnej ciemności, tajemnicy (znaczenie wyrażenia nie do końca jasne). [przypis redakcyjny]

w twarzach ludzkich przywykł czytać OMO — Według zdania niektórych fizjonomistów można czytać w rysach naszej twarzy, słowo omo, tak rozłożone, że dwa o jest to dwoje oczu, a litera M formuje się z wydatnych zarysów powiek, nosa i policzków tym wyraźniej, im więcej twarz jest chuda. Omo, od słowa łacińskiego homo, człowiek. Porównanie zaś powyższe pierścieni, z których wyjęto kamienie, do wpadłych oczu dziwnie jest trafne i prawdziwe. [przypis redakcyjny]

W tych pierwszych kręgach (…) same Serafy i Cheruby krążą — Pierwsza z trzech hierarchii aniołów, z których każda składa się z trzech chórów. [przypis redakcyjny]

W tył, a nie naprzód posunąłem kroku — Troska nigdy nas o krok jeden rzeczywiście nie posunie naprzód, tylko oświecona rozwaga. Bez niej każdy niepokój wstecz nas cofa. Dlatego to w następnych, tę pieśń kończących wierszach Wirgiliusz (czyli jego symbol rozumu) ze stanowiska powagi swojej daje naukę moralną. [przypis redakcyjny]

W tym czasie (…) Deczyński został mianowany podporucznikiem — z Archiwum Sztabu Głów. Księga kontroli, nr 10, 42, w Bibliotece Polskiej w Paryżu. [przypis redakcyjny]

w tym czasie, kiedy Matejko skończył malować bitwę grunwaldzką — Matejko zakończył pracę nad nią wcześniej (wiadomość o gotowym obrazie przynosi »Kurier Warszawski« już w sierpniu 1878). W październiku natomiast odbyły się w Krakowie wielkie uroczystości ku czci Matejki. [przypis redakcyjny]

w tym języku (…) wznosiliśmy głos do Boga — Książki do nabożeństwa dawnych Polaków zwykle bywały po łacinie, rękopismowe na pergaminie z ozdobnymi złoceniami i malowidły, później modlili się na mszałach, brewiarzach i świeccy, nastały officia i tym podobne dzieła. [przypis redakcyjny]

w tym miejscu (…) gdzie wysłuchani są wszyscy niewinni — Święty Jan mówi: „Deus peccatores non audit”. [przypis redakcyjny]

w tym okresie czasu — tautologizm (czyli pot.: „masło maślane”); dziś popr.: w tym czasie. [przypis redakcyjny]

w tym portreciku mamy bardzo wierną podobiznę Króla Zamczyska — w liście do prof. Stanisława Kota z dnia 18 VI 1921 r. [przypis redakcyjny]

w tym rosole — w kłopocie. [przypis redakcyjny]

W tym samym czasie — zbombardowanie Belgradu w grudniu 1788 (przed wypowiedzeniem wojny). [przypis redakcyjny]

w tym stadzie — w tym zgromadzeniu (odnosi się do ludzi). [przypis redakcyjny]

W tym też roku [1603] (…) umarła 15 czerwca (…) Katarzyna z Tymińskich (…) Kaplicę wyposażył nasz Piotr Kochanowski (…) wystawili obaj bracia, Adam i Piotr, w tejże kaplicy pomnik przekazujący potomności pamięć tej dobrej matki — [por.] ks. Gacki, O rodzinie Jana Kochanowskiego, s. 131 i n. [przypis redakcyjny]

W Tym, w kim się radość poczyna i ginie — To znaczy: w Bogu. Dusze błogosławione czytają najskrytsze myśli poety, bowiem wzrok ciągle mają utkwiony w Bogu, w którym wszystko, a zatem i dusza każdego człowieka, jak w zwierciadle się odbija. [przypis redakcyjny]

W tym, że przedstawiciel klasy robotniczej, wyzyskiwanej przez kupców i fabrykantów, jest rzemieślnikiem fabryki jedwabiu, można dopatrzyć się echa wrażenia, jakie na Krasińskim wywarły rozruchy tkaczy lyońskich. [przypis redakcyjny]

w ubierze (starop. forma) — zamiast [Msc.lp]: w ubiorze; stara forma, podobnie: żenie zamiast: żonie, pieśń VII zwr. 11; ścienie zamiast: ścianie, pieśń III zwr. 51. [przypis redakcyjny]

wujaszek — ks. Piekarski. [przypis redakcyjny]

Wuj jego — książę Adam Czartoryski. [przypis redakcyjny]

wulgaryzator (z łac. vulgus: pospólstwo, tłum) — ten, który coś czyni dostępnym dla wszystkich; popularyzator. [przypis redakcyjny]

Wulkanów syn, z prochu samego urodzony… — Erechteus, król ateński. [przypis redakcyjny]

wulkan — tu: porywczy, skory do wybuchów. [przypis redakcyjny]

Wulkan — w mitologii rzymskiej bóg ognia i opiekun kowalstwa. [przypis redakcyjny]

Wulturnus — wiatr południowo-wschodni. [przypis redakcyjny]

w uroczystym nawoływaniu Bakchosa u Owidiusza — [patrz: Owidiusz,] Metamorph., lib. IV, v. 19–20. [przypis redakcyjny]

w Walencji — czytaj: w Mediolanie. [przypis redakcyjny]

W widoku najpozorniej usprawiedliwiającym moc praw dawania — tj. biorąc słusznie pod uwagę rolę ustawodawczą szlachty. [przypis redakcyjny]

w (…) wiecznym klasztorze — To jest: w niebie. [przypis redakcyjny]

w wiecznym pęcie (forma starop.) — w wiecznych pętach, więzach; pęto: więzy. [przypis redakcyjny]

w wiekach, kiedy zbytek nie był znany, wszystkie dzieci zostawały w domu i tam mieszkały: wystarczał bardzo mały dom dla wielkiej rodziny — Tak było u pierwotnych Rzymian. [przypis redakcyjny]

w Wietlance wybuchła dżuma… — Wietlanka: stanica kozacka w guberni astrachańskiej, gdzie wybuchła epidemia dżumy. Dokładne informacje o tym przyniósł »Kurier Warszawski« z 24 stycznia 1879 r. Rozszerzająca się w całej guberni zaraza wywołała duże zaniepokojenie we wschodniej i środkowej Europie. Dżuma znikła na wiosnę 1879 r. [przypis redakcyjny]

w wigilię wigilii — na dwa dni przed. [przypis redakcyjny]

w wojsku — mowa tu o wojsku Królestwa Kongresowego (1815–1831). [przypis redakcyjny]

WXMć — skrót od tytułu: Wasza Książęca Miłość. [przypis redakcyjny]

Wybieg instynktu — był drukowany w Książce zbiorowej ku uczczeniu pierwszej rocznicy istnienia Uniwersytetu Poznańskiego (Poznań, 1920) i mniej więcej równocześnie w warszawskim tygodniku „Światło” (1920) w zesz. 12–13. Tekst w „Świetle” różni się od tekstu w „Książce zbiorowej” szeregiem zmian stylistycznych i wstawek. Po raz trzeci za życia autora wydrukowano „Wybieg instynktu” w „Księdze pamiątkowej Kielczan 1856–1904” (Warszawa, 1925): tekst ze „Światła” został tu wzbogacony o nazwiska osób, które poprzednio z imion tylko były wymienione. Za tą trzecią redakcją poszliśmy w wydaniu niniejszem (tylko oczywiste błędy poprawiając według pierwszych dwóch). [przypis redakcyjny]

wybijać (starop.) — wypędzać. [przypis redakcyjny]

wybija — jak klin klinem. [przypis redakcyjny]

wybijaną (godziną) — końcem. [przypis redakcyjny]

wybłądzić wzad do stanowiska (starop.) — trafić. [przypis redakcyjny]

Wybór czterdziestu fantazji — tytuł wyboru ballad i piosneczek. [przypis redakcyjny]

wybór nowego papieża — 20 lutego 1878 r., po śmierci Piusa IX, został papieżem kardynał Joachim Pecci jako Leon XIII, znany później ze swych wystąpień przeciw ruchowi socjalistycznemu. [przypis redakcyjny]

wybór — pierwszeństwo, wyróżnienie. [przypis redakcyjny]

wyborgować (starop.) — pożyczyć. [przypis redakcyjny]

wyborniejszym i wiedzy naszej godniejszym jest rozpatrywanie czynności ludzkich aniżeli zwierzęcych (…) o tym obszerniej w innym miejscu — Autor miał tutaj na myśli zapewne Traktat polityczny. Zob. też Przyp. 2. do Tw. 37. [przypis redakcyjny]

wybrać oczy — tj. na oślep. [przypis redakcyjny]

wybrakowani — dobrani. [przypis redakcyjny]

Wybrałem sobie znajomego z Lukki — Buonadżinta rodem z Lukki, wspomniany wyżej w tej pieśni, był, jak się później dowiemy, dość miernym poetą. On przepowiada Dantemu, że kiedyś, będąc wygnańcem, odwiedzi miasto Lukkę i tam wpadnie mu w oczy młoda dziewczyna na imię Gentuka, w której się zakocha. [przypis redakcyjny]

Wybrańszymi drzewami opasane pole (…) W jakim lubił rozprawiać Krates z Epikurem — Krates, jeden z uczniów Platona, wykładał filozofią sposobem akademików, to jest przechadzając się po miejscach wolnym tchnących powietrzem, nieobjętych murem. To miejsce „wszystkich wnioskujących”, rozumujących filozofów, „wpuszcza w swe obręby”, otwarte jest dla nich. [przypis redakcyjny]

Wybrane duchy (…) jak gdy owce wychodzą z zagrody — W piekle widzieliśmy duchy pogrążone w wiecznym grzechu, w ciągłej między sobą walce i nienawiści wzajemnej; tu przeciwnie, widzimy duchy łączące się z sobą miłością, jedną i wspólną chęcią oczyszczenia się od zmaz grzechowych. Zaiste, miłość jest pierwszym owocem usiłowań tych, którzy chcą postąpić dalej na drodze poprawy moralnej. Samo to porównanie duchów do owiec wychodzących z zagrody pełne jest prawdy i dziwnie plastyczne. [przypis redakcyjny]

wybrany (daw.) — wyborny, najlepszy. [przypis redakcyjny]

wybredzał — był wybredny, wybierał. [przypis redakcyjny]

wychędożoną — wyczyszczoną aż do połysku. [przypis redakcyjny]

Wychodźcie z łodzi, oto wrota — Tu wchodzi poeta w krąg szósty, gdzie są karani pierwsi ustawodawcy rozmaitych odszczepieństw religijnych. Duchy zbuntowane przeciwko Bogu z wielkim gniewem bronią przystępu do bramy podróżnemu, którego tu rozum prowadzi. Chciałyby nawet sam rozum na swoją stronę przyciągnąć, zaiste na to, ażeby go uwięzić, a tym samym odjąć podróżnemu jedynego jego przewodnika. [przypis redakcyjny]

wychodząc witaliśmy gwiazdy — Każda część Boskiej komedii kończy się słowem: gwiazda, która tu jest symbolem naszego nieśmiertelnego ducha wchodzącego coraz wyżej do najwyższego dobra i wiekuistej prawdy, jakimi są: Niebo i Bóg! Myśl ta w tym symbolu ukryta głównym jest celem i ostatnim wyrazem tej arcy chrześcijańskiej epopei Dantowskiej. [przypis redakcyjny]

Wychodzi krwawy ze smutnego lasu — Przez ten las poeta rozumie Florencję. [przypis redakcyjny]

Wychodzi — objaśnienie to dodał Czubek na podstawie rękopisu. [przypis redakcyjny]

wychować się (daw.) — [tu:] wybrać się, nabrać dobrego wyglądu. [przypis redakcyjny]

wychowańców — wychowanków. [przypis redakcyjny]

wychowanie (daw.) — [tu:] wyżywienie, utrzymanie. [przypis redakcyjny]

wychowanie Ksawerego — Branickiego. [przypis redakcyjny]

wychowanie (starop.) — [tu:] opędzenie; [zaspokojenie]. [przypis redakcyjny]

wychowawca — r.ż. [tj. ta wychowawca]. [przypis redakcyjny]

wyciąć kozła — wyrażenie myśliwskie: kozła wycina ptak trafiony w powietrzu. [przypis redakcyjny]

wyciągać — tu: wymagać. [przypis redakcyjny]

wyciągnął… rogi — naciągnął łuk. [przypis redakcyjny]

wyciągniętą — tu: wyliczoną. [przypis redakcyjny]

wyciągnięte na głazie leżały, jak stać niechcący przez lenistwo leży (…) — Poeta wstępuje w krąg leniwców duchowych. Pierwszy z nich, którego tu spotyka, jest Belakwa sławny mistrz instrumentów muzycznych, lutni i cytry, które lubił zdobić pięknymi rzeźbami: sam muzyk i Danta, jako lubiącego muzykę, przyjaciel. [przypis redakcyjny]

wyciągnione (starop.) — tu: wygładzone, wesołe (czoło). [przypis redakcyjny]

wyciągniony — dziś: wyciągnięty; tj. oszacowany wysoko. [przypis redakcyjny]

wycior — szczotka do wycierania armaty po wystrzale. [przypis redakcyjny]

Wyciskałeś talerze, wyciskasz (…) stołki — rzucałeś talerzami, rzucasz stołkami. [przypis redakcyjny]

wyczha — w słownictwie łowieckim jest to okrzyk zachęcający psy do rzucenia się na zwierzynę. [przypis redakcyjny]

wydać (daw.) — [tu:] opuścić, zdradzić. [przypis redakcyjny]

wydając pamiętnik (…) — Pamiętnik podajemy w pisowni zmodernizowanej. [przypis redakcyjny]

wydaje się niepodonym do człowieka — Nag. Schr.: „albo wyzutym z wszelkiej ludzkości”. [przypis redakcyjny]

wydania pism — podaję tylko najnowsze, wszystkie poprzednie począwszy od r. 1818 (Rozprawa o zasadzie wystarczającej podstawy) mogłyby obchodzić tylko tego, kto by chciał się zająć porównaniem tekstów; można je zresztą znaleźć w podanych przeze mnie powyżej książkach Labana i Überwega. [przypis redakcyjny]

wydartki (starop.) — zdzierstwami. [przypis redakcyjny]

wydarzyć — wyrządzać. [przypis redakcyjny]

Wydawca, mąż uczony i znawca poezji, a nawet sam kawałek poety (…) jego przyjaźń z biskupami: Jędrzejem Lipskim, Jakubem Zadzikiem i Pawłem Piaseckim — [por.] Bandtke, Historja drukarń krakowskich, s. 459. [przypis redakcyjny]

wyderek a. wyderkaf — suma pożyczona na zastaw, z warunkiem odkupu. [przypis redakcyjny]

Wyd. Libery i Sawrymowicza sugeruje w przypisie, że zarzut hr. Henryka skierowany jest rzekomo do obozu rewolucyjnego, jako odpowiedzialnego za śmierć robotnika, który przecież jednak zginął jako ofiara wyzysku kapitalistycznego. Podobnie Kleiner uważa, że „Henryk niesłusznie wysnuwa ze śmierci robotnika zarzuty przeciw partii Pankracego”. Wydaje się jednak, że Henrykowi chodzi o to, iż cierpienia fizycznego i śmierci rewolucja nie jest w stanie odsunąć od ludzkości, że zatem obietnice „doskonałości i szczęścia rodu ludzkiego” są oszustwem. [przypis redakcyjny]

Wyd. Libery i Sawrymowicza wyjaśnia, że mowa tu o służbie magnackej, zwanej kozakami. Może to jednak być mowa o karze wymierzonej rekrutowi przez oddział wojskowy Kozaków za jakieś przestępstwo przeciw regulaminowi. Powyżej bowiem Głos Jeden jako jeden ze sposobów dręczenia Pana wymienia „pójście w rekruty”. Długa służba w wojsku carskim obowiązująca chłopów była jednym z jaskrawych przykładów krzywdy społecznej. [przypis redakcyjny]

wydobycia prawdy z głębokiej studni Demokryta — Demokryt z Abdery, filozof grecki V w. przed Chr. miał wedle Diogenesa Laertiosa (ks. IX, 72) wyrzec: ετεή δε ουδέν ίδμεν, εν βυθώ γαρ η αλήθεια (=w rzeczywistości nie wiemy nic, bo prawda jest na dnie głębin morskich), odnosząc to sceptyczne wyrażenie do zjawisk chyba tylko, nie do teorii atomistycznej, głoszonej przez siebie. Spopularyzowało się atoli łagodniejsze tłumaczenie wyrazu βυθός przez „głęboką studnię”, „dno studni”, tak jak to podaje i Kant. [przypis redakcyjny]

wydostarczyć — wystarczyć. [przypis redakcyjny]

wydróżcie (forma starop.) — wyżłóbcie, wyryjcie, wydrążcie. [przypis redakcyjny]

wydrożono (starop.) — (było) wydrążone, wyrzeźbiony. [przypis redakcyjny]

wydrożyć (daw.) — [tu:] wydrążyć. [przypis redakcyjny]

wydrużyć — wydrążyć. [przypis redakcyjny]

wydrzy (…) utni (starop. forma) — zamiast: wydrzyj, utnij; obie formy dawniejsze trybu rozkazującego, por. pieśń IX zwr. 44. [przypis redakcyjny]

wydziałowa robota — praca wymierzana zależnie od wydajności, nie czasu; Staszic żąda, by zamiast nakazywania poddanemu pracy na pańskim przez określoną ilość dni, wyznaczona mu była określona praca do wykonania, np. morga pola do uprawy, zżęcia itd.; omówienie w Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego, str. 93 przypis. [przypis redakcyjny]

wydział przyrodniczy w uniwersytecie — warszawskim, przekształconym ze Szkoły Głównej (1869). [przypis redakcyjny]

wydział — rozdział. [przypis redakcyjny]

wydziwiać (daw.) — popisywać się. [przypis redakcyjny]

wyekskuzować (z łac.) — wytłumaczyć, usprawiedliwić. [przypis redakcyjny]

wygalonowani — w liberii obszytej galonami, czyli złotą lub srebrną taśmą. [przypis redakcyjny]

wygarnirowany — przyozdobiony. [przypis redakcyjny]

wyga (starop.) — pies. [przypis redakcyjny]

wygładzić (starop.) — tu: zgładzić, zabić. [przypis redakcyjny]