Przypisy

Ze środka na wierzch jak jest krągła czasza (…) ze swego środka — Najpierw mówił św. Tomasz z kręgu błogosławionych, jaki Dantego i Beatrycze otaczał, to jest, do punktu środkowego koła, w którym stali. Teraz mówi Beatrycze z punktu środkowego do błogosławionych otaczających ją swoim kołem. Obraz ten uzmysławia poeta przez porównanie w tych pierwszych czterech wierszach zamknięte. [przypis redakcyjny]

ze Świtem — mowa o dziele Cieszkowskiego Ojcze nasz. [przypis redakcyjny]

ze skałek — raczej z panewek, na które w broni „skałkowej” sypano proch, a kurek ze „skałką”, tj. krzesiwem, spadając powodował wybuch, wystrzał. [przypis redakcyjny]

ze snu rozmarznąć — rozbudzić się. [przypis redakcyjny]

ze stem ludzi (daw.) — ze stoma ludźmi. [przypis redakcyjny]

ze strychem (daw.) — z naddatkiem, z dosypką. [przypis redakcyjny]

ze swego balkonu — S. Godlewski na podstawie tekstu powieści przypuszczał, że mieszkanie Wokulskiego znajdowało się na Krakowskim Przedmieściu w domu nr 4 na rogu Oboźnej (spalonym w czasie powstania warszawskiego). W r. 1937 wmurowano tu tablicę pamiątkową. Hipotezę tę zakwestionowali: L. Grzeniewski i J. W. Gomulicki, który mieszkanie Wokulskiego umieszcza przy ul. Krakowskie Przedmieście 7 (w tym samym domu, co „nowy sklep”). [przypis redakcyjny]

…ze swoją kastylską dumą rzekła mi… — zdanie to nie zostało dokończone. [przypis redakcyjny]

zeszłe (starop.) — tu: osłabione. [przypis redakcyjny]

zeszły (starop.) — podeszły. [przypis redakcyjny]

zeszły (starop.) — podeszły [wiek]. [przypis redakcyjny]

zeszły (starop.) — podeszły; [w podeszłym wieku; red. WL]. [przypis redakcyjny]

zeszli — tu: spotkali. [przypis redakcyjny]

Zetes i Kalais — synowie Boreasa i Orytii, bracia Kleopatry, żony króla salmideskiego, Fineusza. [przypis redakcyjny]

Zeuksis (V w. p.n.e.) — sławny malarz gr. [przypis redakcyjny]

Zeuksys — sławny malarz grecki, współczesny Parrazjasowi. [przypis redakcyjny]

Zeusa synu — Apollinie. [przypis redakcyjny]

zewłoka (daw.) — zwłoki. [przypis redakcyjny]

zewłoki poimania swego — zwłoki swego niewolnika. [przypis redakcyjny]

zewlec (starop.) — zrzucić, zdjąć. [przypis redakcyjny]

zewnątrz (daw.) — z wnętrza, tj. wewnątrz. [przypis redakcyjny]

zewnętrzny (starop.) — to, co z wnętrza pochodzi; dziś: wewnętrzny. [przypis redakcyjny]

ze wszech namilszej — w domyśle: oblubienicy. [przypis redakcyjny]

ze wszech Wenus bogiń piękniejsza — przekładnia, zamiast: ze wszech bogiń Wenus piękniejsza. [przypis redakcyjny]

zeżmie — ściśnie (od zżąć, żmę). [przypis redakcyjny]

ze zapomnień — dziś popr.: z zapomnień, tj. z zapominalstwa. [przypis redakcyjny]

zezwolenie na druk — Na ostatniej stronie pierwodruku jest nalepiona karteczka, na której wydrukowano: Wolno drukować J. K. Szaniawski. R. S. D. J. W. P. [przypis redakcyjny]

z faworem — z pobłażaniem. [przypis redakcyjny]

zgada — zgaduje, zmyśla. [przypis redakcyjny]

Zgadniesz, że dojdzie do nieśmiertelności! — pomnik konny kolosalny Piotra roboty Falkoneta i posąg Marka Aureliusza stojący teraz w Rzymie w Kapitolium są tu wiernie opisane. [przypis redakcyjny]

zgadzać (daw.) — zmierzać. [przypis redakcyjny]

zgaga — tu ogólnie: cierpienie. [przypis redakcyjny]

z gardłem za węgłem — dla zrzucenia; [tj. żeby zwymiotować; red. WL]. [przypis redakcyjny]

zgasła w dniu klęski — Sobieski, Marek herbu Janina (1628–1652), starszy brat Jana III Sobieskiego, po bitwie pod Batohem (1652) dostał się do niewoli i został ścięty na rozkaz Chmielnickiego. [przypis redakcyjny]

Zgasły wszech kruszców połysk i kamieni (…) przy tej doliny kwiatach i zieleni — Blask drogich kruszców i kamieni symbolicznie oznacza osoby zajmujące wysokie szczeble w społeczeństwie na ziemi, które poeta spotyka przed bramą czyśćcową w oczekiwaniu na jej otwarcie. Dolina ta bogato ubrana kwiatami symbolicznie tę myśl wyraża: że wielmożni ziemscy, książęta i ludzie prywatni, co blaskiem przepychu są otoczeni, o jeden krok do rzeczywistego duchowego celu jeszcze naprzód nie postąpili. Dlatego to zgodnymi głosami śpiewają pieśń: Salve Regina, ażeby co prędzej z tego przepychu kwiatów i kamieni, przypominającego im blask ich ziemski, do mąk oczyszczających ze zmaz grzechowych dojść mogli. [przypis redakcyjny]

zgasnąć (przen.) — umrzeć. [przypis redakcyjny]

zgęba — kęs. [przypis redakcyjny]

zgębę — kęs. [przypis redakcyjny]

Z głębokości wołam do Ciebie, o Panie. [przypis redakcyjny]

zgligi (starop. forma) — zejdzie. [przypis redakcyjny]

zgliszcze — pozostałość po pożarze, pogorzelisko. [przypis redakcyjny]

zgmerać (starop.) — [tu:] wydobywać. [przypis redakcyjny]

zgniła gorączka — w ówczesnej terminologii lekarskiej gorączka, przy której „soki ciała psują się i gniją”. [przypis redakcyjny]

zgodny — tu: od „Zgoda”: League and Covenant. [przypis redakcyjny]

Zgoił (…) ranę zwycięski oręż Karlomana — Karol Wielki zniszczył królestwo Longobardów, przez co wsparł Kościół i ugruntował cesarstwo zachodnie. [przypis redakcyjny]

zgoła mówiąc — mówiąc bez ogródek, mówiąc wprost. [przypis redakcyjny]

zgoła — w rękopisie goła. [przypis redakcyjny]

zgonina — plewa. [przypis redakcyjny]

Zgon pośród gadów Sabella, Nazyda — Lukan w swojej Farsalii wspomina dwóch żołnierzy Katońskich w pochodzie przez piaski libijskie ukąszonych od wężów, Sabella i Nazyda. Pierwszy po ukąszeniu węża na proch się rozsypał, drugi tak obrzękł, że aż pancerz na nim pękł. [przypis redakcyjny]

zgon (starop.) — tu: wyrzucenie; wychodził na ostatnim zgonie: jako ostatni wylosowany. [przypis redakcyjny]

zgrali — zgrali się. [przypis redakcyjny]

zgromadno (daw.) — gromadnie. [przypis redakcyjny]

zgromadny (starop.) — zgromadzony. [przypis redakcyjny]

z gruntu — w rękopisie: z grontu (dla rymu). [przypis redakcyjny]

Zgrzeszyłem tylko… Dawno już na nim umarły — ta strofa przypomina słowa Gustawa z Upiora i z IV cz. Dziadów. [przypis redakcyjny]

zgwałcić (daw.) — zadać gwałt, postąpić wbrew prawu i powinności, zbeszcześcić coś, uczynić krzywdę wbrew prawu. [przypis redakcyjny]

z gwiazd nieśmiertelnych w uwitej koronie — przestawienie zamiast: w koronie uwitej z gwiazd nieśmiertelnych. [przypis redakcyjny]

zhreszy (z ukr.) — zgrzeszy. [przypis redakcyjny]

zhukać — oszołomić, onieśmielić. [przypis redakcyjny]

zhukany — onieśmielony, przerażony; zahukany. [przypis redakcyjny]

zhukany — oszołomiony, wystraszony. [przypis redakcyjny]

zhukany — zestrachany. [przypis redakcyjny]

ziać — tu: oddychać. [przypis redakcyjny]

zięciowskie — Wacława Leszczyńskiego, krajczego koronnego. [przypis redakcyjny]

zieleniak — gatunek wina węgierskiego. [przypis redakcyjny]

ziele — zioło. [przypis redakcyjny]

Zieliński — pisany na przemian tak bądź „Zieleński”. [przypis redakcyjny]

Zielona — majątek Anny Kisielnickiej, uczennicy i przyjaciółki Narcyzy. [przypis redakcyjny]

Zielona — majątek Anny Kisielnickiej, uczennicy Narcyzy. [przypis redakcyjny]

Zielona Puszcza — daw. nazwa puszczy nowogrodzkiej, rozciągającej się między Grodnem a Białowieżą. [przypis redakcyjny]

Zielony Balonik — pierwszy polski kabaret literacki, założony w r. 1905; do jego zespołu dołączył w pewnym momencie Tadeusz Boy-Żeleński. [przypis redakcyjny]

zielsko — na przednówku, w miesiącach wiosennych, gdy zapasy dawne wyczerpały się, pokarmem bywał chleb, pieczony z mąki mieszanej z popiołem, mech, lebioda itd. [przypis redakcyjny]

ziem Dunaju (…) gdzie rzeka (…) żegna Teutony — Węgry na pograniczu od Niemiec. [przypis redakcyjny]

ziemia dobrzyńska — obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez Krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem. [przypis redakcyjny]

ziemia, gdzie się schodzi / Izaur z morzem (…) Nazwana będzie, swego nie tracąc imienia — tak tłumacz przełożył „nominata sara” i zaopatrzył dodatkiem: „swego nie tracąc imienia”. Wedle Kochanowskiego więc Pesaro (gdyż to o nim tu mowa) ma mieć dwa imiona: jedno własne, a drugie od Gwidona Posthuma, co się zgoła nie zgadza z oryginałem. Ariost mówi tylko, że ta ziemia „będzie wspominana od Inda do Maura” (nominata sara dall' Indo al Mauro). [przypis redakcyjny]

Ziemia ma rodzima leży nad morzem (…) — Cień, który tu mówi, jest to Franczeska, córka Widona z Polenty, panującego w Rawennie. Przez ojca zmuszona była wyjść za mąż za Jana Maletastę, pana Rimini, ułomnego i szpetnego; podczas kiedy brat jego młodszy, Paweł z Rimini, młodzieniec piękny i pociągający, uprzednio jej skłonność pozyskał. Mąż żonę z jej kochankiem zdybał na kryjomych pieszczotach i oboje szpadą przebił. Dante zgodnie z nauką kościoła, że każdy występek niewyznany przed śmiercią w spowiedzi, niezgładzony żalem i pokutą za życia zasługuje na potępienie, nieszczęśliwą Franczeskę uważał za potępioną. Ale tu surowy umysł Dantego ustępuje przed wrażeniem jego czułego serca, jakim podziela los młodej, pięknej a nieszczęśliwej córki swojego dobroczyńcy, a nawet swojej powinowatej. Rzewne współczucie poety tym piękniej tu się odbija, że z nim rzadko spotykamy się w tej pierwszej części poematu. Piękność tej pieśni poetyczna powszechnie jest oceniona, a przez kogóż nieuczuta? [przypis redakcyjny]

ziemianka (daw.) — szlachcianka. [przypis redakcyjny]

ziemia rznięta a suszona — torf. [przypis redakcyjny]

ziemię, co ją wspiera / Menzo, a jezior kilka głębokich zawiera — Mantuę. [przypis redakcyjny]

ziemie — dawn., dop. l. p. rzecz. r. ż. z osn. spółgł. podniebienną. [przypis redakcyjny]

ziemie muriatyczne (por. murias: sól kwasu) — dawniejszej terminologii chemicznej nazywają się obecnie „chlorkami metali ziem alkalicznych”. Prawdopodobnie Kant miał tu na myśli (jak przypuszcza jeden z chemików naszych) tylko chlorek wapnia i chlorek magnezu, gdyż one jedynie z pomiędzy znanych współcześnie odznaczają się zdolnością absorbowania wody czy wilgoci. [przypis redakcyjny]

ziemieński (forma starop.) — ziemiański, szlachecki; cząstka ziemieńska: dziedziczna część posiadłości szlacheckiej, ziemskiej. [przypis redakcyjny]

ziemie (starop. B. lp rodz.ż.) — ziemi. [przypis redakcyjny]

ziemie (starop. forma) — dziś D.lp r.ż.: ziemi; wszystkorodna ziemia. [przypis redakcyjny]

ziemie (starop. forma) — zamiast: (do) ziemi, starsza forma, 2. przypadek [tj. D.] lp. [przypis redakcyjny]

ziemstwo — tutaj: staropolski sąd szlachecki. [przypis redakcyjny]

ziemstwo — „Ziemskie sądy składają się z urzędników mających jurysdykcją, obranych przez zgromadzoną szlachtę na sejmikach elekcyjnych”. (Zbiór potrzebn. wiad.). Sądy ziemskie zajmowały się sprawami cywilnymi szlachty osiadłej. [przypis redakcyjny]

Zima bywszy zejdzie snadnie — zima przybywszy, łatwo ustąpi. [przypis redakcyjny]

Zima miejska — wiersz ukazał się w „Tygodniku Wileńskim” 15 lipca 1818 roku; był to pierwszy opublikowany wiersz Mickiewicza. [przypis redakcyjny]

zimie (starop. forma) — locativus, zamiast: w zimie. [przypis redakcyjny]

zimne ciężary — obfity śnieg. [przypis redakcyjny]

zimnica — febra. [przypis redakcyjny]

zimny zwierz koziorogi — koziorożec (zimowy znak zodiaku). [przypis redakcyjny]

zimostradny (daw.) — nędzny, mizerny. [przypis redakcyjny]

z impetem — popędliwie, z pasją. [przypis redakcyjny]

Zinków — miasto (dziś wieś) w centralnej części Ukrainy, ok. 20 km na płd. wschód od Jarmoliniec. [przypis redakcyjny]

z-istniewa (neol.) — czas. utworzony od czas. istnieć, synonim: zaczyna istnieć, tworzy się. [przypis redakcyjny]

Zitto! (wł.) — Milcz! [przypis redakcyjny]

zjąć (starop.) — złączyć. [przypis redakcyjny]

zjadłbym śledzia — miałbym za swoje, czułbym się z pyszna. Wyrażenie powstało w związku ze staropolskim zwyczajem, według którego w zapustny wtorek, o północy, na zakończenie zabawy, podawano śledzia. Oznacza więc coś nieprzyjemnego, tym bardziej że następuje po poprzedniej przyjemności. [przypis redakcyjny]