Przypisy

akcyza — cło na rogatkach miejskich, tu przenośnie: zajęcie uciążliwe. [przypis redakcyjny]

a kędy rozdawają — fraszka wymierzona jest przeciw tym protestantom, którzy dla korzyści materialnej udawali stronników kościoła panującego. [przypis redakcyjny]

Akerman a. Białogród (dziś ukr.: Biłhorod-Dnistrowskij) — miasto położone nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. w rękach tatarskich. [przypis redakcyjny]

akkomodować intencyje — stosować zamysły. [przypis redakcyjny]

akkomodować — przykładać. [przypis redakcyjny]

akkomodować — przysługiwać się. [przypis redakcyjny]

akkomodować — układać, przysposabiać. [przypis redakcyjny]

akkomodować — ułożyć. [przypis redakcyjny]

aklimatacja — właśc.: aklimatyzacja; przystosowanie się do innego, nowego klimatu. [przypis redakcyjny]

akomodacji — życzliwości, przychylności. [przypis redakcyjny]

akomodować — prowadzić, układać. [przypis redakcyjny]

akomodować — tu: ułożyć. [przypis redakcyjny]

akomodowany — przystosowany. [przypis redakcyjny]

akompaniując — towarzysząc. [przypis redakcyjny]

akord — tu: zgoda. [przypis redakcyjny]

Akrocerauńskie (…) skały — skalisty przylądek w Epirze. [przypis redakcyjny]

Akropol — zamek i świątynia Ateny (Partenon) w Atenach; tytuł dramatu Wyspiańskiego, który utożsamił Akropol z Wawelem. [przypis redakcyjny]

akrostych — igraszka poetycka rozpoczynająca wiersze utworu od liter tak dobranych, by składały pewne słowa. [przypis redakcyjny]

akrostychon — akrostych: mały utwór poetycki, którego wiersze zaczynają się od liter stanowiących razem imię lub zdanie. [przypis redakcyjny]

Akteon — słynny myśliwiec, zamieniony przez Artemis (Dianę) w jelenia za to, że ją podpatrzył w kąpieli i przez własne psy rozszarpany. [przypis redakcyjny]

A któraby się twojem imieniem krzcić dała, / Każda rozum nad insze więtszy będzie miała / Piękność, ludzkość, roztropność (…) — w tej stancy, sławiącej wszystkie Izabelle, składa poeta niewątpliwie hołd Izabelli esteńskiej, siostrze Alfonsa i Hipolita (por. XIII 59–61). [przypis redakcyjny]

aktorowie — dziś popr. forma M. lm: aktorzy. [przypis redakcyjny]

(…) a kto się pyta o sprawy czyje (…) śmiech pusty — znaczy: każdemu co by się pytał o to, co się kryje pod tą czy ową maską, odpowie tylko wrzawa, śmiech pusty. [przypis redakcyjny]

akt pierwszy — przekład całego tego aktu jest innego pióra [Nie udało się zidentyfikować autora tego przekładu. Red. WL]. [przypis redakcyjny]

akt prawny (…) Petrus Kochanowski miles ordinis S. Iohannis Hierosolymitani (…) — [por.] Materyały do dziejów piśmiennictwa polskiego t. II. Warszawa 1904, s. 46. [przypis redakcyjny]

aktualny — czynny, prawdziwy. [przypis redakcyjny]

aktualny — tutaj: rzeczywisty. [przypis redakcyjny]

aktuariusz (z łac.) — urzędnik mający pieczę nad aktami, pisarz sądowy. [przypis redakcyjny]

Akwasparta (…) Kasala — Akwasparte, miasto rodzinne kardynałów, Mateusza Kasale i Ubertino. Obaj byli zakonu franciszkańskiego, obaj uczeni komentowali statut swojego zakonu. [przypis redakcyjny]

akwawita (łac. aqua vitae) — woda życia, okowita, wódka. [przypis redakcyjny]

Akwedukt — kanał prowadzący wodę. Wodotok. [przypis redakcyjny]

akwedukty — wodociągi. [przypis redakcyjny]

Akwilant — syn Oliwiera, margrabiego („markieza”) Burgundii. [przypis redakcyjny]

Akwilon — wiatr północny. [przypis redakcyjny]

Akwisgrana — miasto Akwizgran (Aachen). [przypis redakcyjny]

akwitańskie brzegi — południowo-zachodniej Francji. [przypis redakcyjny]

Akwitanowie — mieszkańcy płd. Francji między rzeką Garonną a Pirenejami. [przypis redakcyjny]

Akwitanowie — mieszkańcy południowo-zachodniej Francji. [przypis redakcyjny]

Ałe szczoby cij łycar Bohuna ubyw (z ukr.) — ale żeby ten rycerz zabił Bohuna. [przypis redakcyjny]

Ałła, Allach — nazwa Boga u mahometan. [przypis redakcyjny]

Alabaster — naczynie alabastrowe, słoik do wonności. [przypis redakcyjny]

alabastrowe kolumienki — „klasyczne” kolumienki należały do znamiennych elementów konstrukcji zegarów w stylu cesarstwa; alabaster: marmur o barwie białej, prześwietlony, półprzejrzysty. [przypis redakcyjny]

alabrys (z fr. à la braise: na żarze) — bulion świeży. [przypis redakcyjny]

Aladyn — król palestyński. [przypis redakcyjny]

Alaman — Ludwik Alamani (1495–1556), poeta; wygnany z Florencji przez Medyceuszów, schronił się do Francji, gdzie się cieszył łaską Franciszka I i Henryka II. [przypis redakcyjny]

„Alani — naród Scytii. […] Prokopiusz nazywa ich Gotami. […] Naród ten dziki najwięcej pod namiotami przebywał, nauk i kunsztów nie znał, obyczajów był grubych, chciwości niepohamowanej. W wojnie byli biegłymi i nad zwyczaj podobnych sobie umieli karność i porządek zachowywać”. (Zbiór potrzebn. wiad.). Koczownicze te plemiona barbarzyńskie przez najazdy i podboje prowincji cesarstwa rzymskiego (I–V w.) przyczyniły się do jego upadku. [przypis redakcyjny]

Alard — syn Amona, brat Bradamanty. [przypis redakcyjny]

alba — biała szata księża. [przypis redakcyjny]

Alba cię powołała, nie znam ciebie więcej — Corneille, Horacjusz, akt II, sc. 3. [przypis redakcyjny]

Albada — kraina w Afryce, granicząca z Nubią (Abisynią). [przypis redakcyjny]

Albańska Góra — Montalbano, zamek Montauban we Francji, którego położenie niewiadome. [przypis redakcyjny]

Albani — Albaniusz, rycerz, mąż Aleksandry w mieście złych niewiast. [przypis redakcyjny]

Albergo di Europa (wł.) — hotel europejski. [przypis redakcyjny]

Albert — arcyksiążę Albert w r. 1600 we Flandrii. [przypis redakcyjny]

Albert Wielki — Albert z Kolonii, nazwany Wielkim, swojego wieku wielki uczony i głęboki badacz tajemnic przyrody, nauczyciel św. Tomasza z Akwinu. [przypis redakcyjny]

Albin — St. Aubin we Francji. [przypis redakcyjny]

Albiona — Anglia. [przypis redakcyjny]

Albo dający obrok swej myśliwej duszy — pasąc duszę. [przypis redakcyjny]

Albo gdy nieba cud nad chorobą, gołąb (…) — [można przypuszczać, że; Red. WL] tak nazywa poeta Marię. Życie jest chorobą; posiadanie takiej córki lub żony jak Maria jest cudem nad chorobą (por. w. 658: „jak uśmiech ust kochanych w śmiertelnej chorobie”); „gołąb' (tak w. A.[autografie], I. wyd. i u Lindego) od przeklęstw odleci”: porzuci ten przeklęty padół; „władzę życia zabierze z sobą (…)” itd. Malczewski ma tu myśli Miecznika. Jemu to śmierć córki zabiera z sobą władzę (zdolność do) życia, wprzód nim mu zabierze życie samo (wprzód nim mu gromnica zaświeci). Z wyprawy na Tatarów powróci Miecznik zwycięski; ale niechże mu nikt z tego powodu i dla uśpienia boleści z powodu zgonu Marii „tryumfu pieśni nie nuci”, chybaby go równocześnie zdołał przekonać, że jego anioł [Maria; Red. WL] wróci [Podobnie można odnieść te słowa do Wacława, którego aniołem i „gołębiem” (w znaczeniu źródła łagodności i dobrego ducha) jest Maria; Red. WL]. [przypis redakcyjny]

albo koty — przytyk do fałszywego śpiewu Papkina. [przypis redakcyjny]

Albośmy to jacy, tacy — początek znanego „krakowiaka”; Jasiek z Kasprem zapewne intonują tę piosenkę. [przypis redakcyjny]

Albo Staś, albo Gąska — czy go nazwiesz Stasiem, czy Gąską. [przypis redakcyjny]

Alboż choć raz do serca me dziecię przytulił? — naturalnie wojewoda. [przypis redakcyjny]

Alboż łzami pisać można (…) — list, pisany po śmierci Kajetana Koźmiana. [przypis redakcyjny]

Albraka — kraina w Afryce, hołdująca Egiptowi. [przypis redakcyjny]

Albraka — zamek w Kataju (w Chinach). [przypis redakcyjny]

Albrechcie, germański cezarze — Cesarz Albrecht, syn Rudolfa Habsburskiego, równie jak jego ojciec, zanadto uwikłany w zawiłe sprawy Niemiec i Szwajcarii, na Włochy mało zwracał uwagi; z czego korzystając Bonifacy VIII, osobisty jego nieprzyjaciel, gruntował swoje wszechwładztwo na półwyspie włoskim. [przypis redakcyjny]

alcejski a. alkajski — od Alkajosa (Alceusza) poety greckiego w VII w. przed Chr. [przypis redakcyjny]

Alcestes — bohater noweli, opowiedzianej przez Lidię. [przypis redakcyjny]

alchimia — sztuka robienia złota; tu metonimia: sztuczne złoto. [przypis redakcyjny]

alchimia — [tu:] zwodnicza nauka, pozór. [przypis redakcyjny]

Alcides — imię nadawane Herkulesowi, od imienia bogini Alcei. [przypis redakcyjny]

Alcydes — wnuk Alceusza, czyli Herakles (Herkules), mitologiczny bohater grecki, znany z nadludzkiej siły, odwagi, dobroci, ale też grubiaństwa. [przypis redakcyjny]

Alcyd — Herakles (Herkules) jako wnuk Alceusza; na wyprawie po woły Gerionesa wbił dwa słupy, jeden po stronie europejskiej, Kalpe, drugi w Afryce, Abila, nad cieśniną (Gibraltarską), która jego dopiero miała być dziełem. [przypis redakcyjny]

Alcydowe znaki — Herakles (Herkules) jako wnuk Alceusza na wyprawie po woły Gerionesa wbił dwa słupy jeden po stronie europejskiej, Kalpe, drugi w Afryce, Abila, nad cieśniną (Gibraltarską), która jego dopiero miała być dziełem. [przypis redakcyjny]

Alcyd — wnuk Alceusza, Herkules. [przypis redakcyjny]

Alcyna — wiedźma, postać alegoryczna, wyobrażająca gnuśność i rozpustę. [przypis redakcyjny]

Alcyona — Alkione, żona króla trachińskiego, Keiksa, który zginął w czasie podróży morskiej; Alkiona, znalazłszy jego ciało na brzegu morskim, szerzyła nad zwłokami skargi i narzekania, które tak bogów wzruszyły, iż oboje zamienili w zimorodków. [przypis redakcyjny]

Alda — córka księcia saskiego, zresztą nieznana. [przypis redakcyjny]

Alda — żona Orlanda. [przypis redakcyjny]

Aldobrandini — z domu Adimari, odradzał gwelfom staczać bitwę pod Arbią i przegranie tej bitwy wpierw im przepowiedział. [przypis redakcyjny]

Aldobrandyn — Aldobrandino d'Este, pierwszy margrabia ferarski. [przypis redakcyjny]

Aldony, Grażyny, Maryle — Aldona i Grażyna: bohaterki romantycznych poematów Mickiewicza: Konrad Wallenrod i Grażyna, Maryla: Maryla Wereszczakówna, pochodząca z zamożnej rodziny ziemiańskiej. Z woli rodziców Wereszczakówna wyszła za mąż za hr. Wawrzyńca Puttkamera. Nieszczęśliwa miłość Mickiewicza do Wereszczakówny pozostawiła silne ślady w jego twórczości (poezje liryczne, IV część Dziadów). [przypis redakcyjny]

Aldygier — Aldygierej, protoplasta domu Jasnej Góry (Clermont), Bernard, pozostawił licznych synów: Amona z Dordony, Bowa z Agrymontu, Gerarda z Russylonu, Milona z Anglantu i innych. Malagizy i Wiwian byli ślubnymi synami, Aldygier nieślubnym synem Bowa. [przypis redakcyjny]

Aldzerba — wyspa w zatoce Małej Syrty. [przypis redakcyjny]

Aldzierba — wyspa w zatoce Małej Syrty. [przypis redakcyjny]

aldzierski król — król algierski, Rodomont. [przypis redakcyjny]

alea iacla est (łac.) — kości zostały rzucone; słowa te miał wypowiedzieć Juliusz Cezar przekraczając rzekę Rubikon, co oznaczało decyzję rozpoczęcia wojny domowej i walki o pełnię władzy; zwrot używany na określenie jakiegoś stanowczego kroku, śmiałego, przełomowego postanowienia. [przypis redakcyjny]

aleam (łac. forma B. lp) — dosł. kostkę; kolej. [przypis redakcyjny]

Ale ci to zapowiadam (…) sprawiedliwości — Iliada, I, 234–289. [przypis redakcyjny]

alegorycznych — przenośnych. [przypis redakcyjny]

ale Irzykowski woli pisać „lombard paradoksów”, kuźnię bluźnierstw — aluzja do Aforyzmów o czynie, znanych Brzozowskiemu z „Widnokręgów” (zeszyty XXIII, XXIV i XXV). [red. WL]. [przypis redakcyjny]

ale jaki Polak zechciałby przypisywać (…) — Quelques mots sur l'etat des paysans en Pologne, par un Polonais (Kilka słów o położeniu chłopów w Polsce, przez Polaka), Paris 1833, s. 42. [przypis redakcyjny]

Ale jak trafić do serc, o tym wcale nie myślą nasi prawodawcy: oni widzą tylko siłę i kary — we fragmentach Instytucji politycznych, w ustępie o „Prawach” mówi: „Dla prawodawców nie było trudniej pobudzać do dobrych czynów niż przeszkadzać złym. A jednak prawie wszyscy ograniczyli się do zapewnienia zemsty publicznej i do regulowania sporów o interesy pomiędzy ludźmi prywatnymi, tych dwóch przedmiotów, które powinny zajmować najmniej miejsca w ustawodawstwie dobrze urządzonego państwa”. [przypis redakcyjny]

Aleja Ujazdowska — najpiękniejsza, niegdyś głównie spacerowa aleja w Warszawie. Wznoszą się wzdłuż niej zabytkowe pałace, rozciągają stare parki. Poważnie zniszczona w czasie powstania warszawskiego, została całkowicie odbudowana (obecnie przecina ją Trasa Łazienkowska). [przypis redakcyjny]

Ale kiedy Herkules sam dwiema nie zdole — dwóm nie podoła (z łac. przysłowia: Nec Hercules contra plures). [przypis redakcyjny]

Aleksander — Aleksander Potocki. [przypis redakcyjny]

Aleksander — Czartoryski. [przypis redakcyjny]

Aleksander de Villa Dei (Villedieu) — w r. 1209 ułożył gramatykę łacińską dla uczniów, Doctrinale puerorum, która aż do r. 1514 uważana była za najważniejszy podręcznik. [przypis redakcyjny]

Aleksander Farnesius — Aleksander Farnese (1545–1592), syn Oktawiusza i Małgorzaty parmeńskiej, namiestnik w Niderlandach; w r. 1586 został księciem parmeńskim. [przypis redakcyjny]