Przypisy

Bite majn her (niem.) — proszę, mój panie (napisane są te wyrazy tak, jak je wymawiał służący). [przypis redakcyjny]

bite — ubite, utarte. [przypis redakcyjny]

bitwa pod Cecorą (1620) — zakończona zwycięstwem wojsk turecko-tatarskich nad Polakami podczas odwrotu, spowodowanego przez niezgodę i niesubordynację polskich magnatów; do niewoli dostał się wówczas m.in. Bohdan Chmielnicki; Cecora — miejscowość w pn.-wsch. Rumunii. [przypis redakcyjny]

bitwa pod Sołonicą (1596) — bitwa, w której hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem. [przypis redakcyjny]

Bitwa się sroga wszczyna — wspomniana w [stancy] 14, w. 2 bitwa pod Rawenną. [przypis redakcyjny]

Bitwa u Huły — zapewne pieśń o bitwie nad Ułą (1564), gdzie Mikołaj Radziwiłł rozbił wojsko moskiewskie. [przypis redakcyjny]

bityńskie narody — [mieszkańcy Bitynii]; Bitynia: kraina w Azji Mniejszej, oddzielona od Europy Morzem Marmara. [przypis redakcyjny]

Bitynia — kraina w Azji Mniejszej, oddzielona od Europy Morzem Marmara. [przypis redakcyjny]

Biuletyn Polskiej Konfederacyi Pracowników Umysłowych — Nr. 1 — wyszedł w Warszawie w kwietniu 1925 r. Artykuł Żeromskiego, drukowany na pierwszem miejscu, nie ma żadnego tytułu; w spisie rzeczy nazwany jest Przedmową. [przypis redakcyjny]

biurger (z niem.: Bürger) — obywatel, mieszczanin. [przypis redakcyjny]

bizarre (fr.) — dziwaczny. [przypis redakcyjny]

bizerski — przymiotnik od nazwy miasta Bizerta (starożytna Utica) w płn. Afryce w krainie Tunis. [przypis redakcyjny]

Bizerta — starożytna Utica, miasto nadbrzeżne w płn. Afryce w krainie Tunis. [przypis redakcyjny]

Björnson — Über die Krafte. [przypis redakcyjny]

błąd (…) co w nas dusz tyle, ile władz jest, mieści — Poeta zbija tu bezbożne zdanie tych, którzy utrzymują, że człowiek ma duszę zbiorową, to jest czującą i myślącą. Koncylium ósme w kanonie XI tak o tym mówi: „Apparet quondam in tantum impietativenisse, ut hominem duas animas habere impudente dogmatizent”. [przypis redakcyjny]

błąd ludzki — fałszywa, nieprawdziwa myśl ludzka, głupota ludzka. [przypis redakcyjny]

błąd przeciwny (…) błędowi, co miłość złudzeniem między człowiekiem zatlił a strumieniem — Narcyz patrząc na cień swój odbity w strumieniu, brał go za swój obraz rzeczywisty. Podczas gdy Dante rzeczywiste postaci świateł tylko za odbite obrazy uważał. [przypis redakcyjny]

błąd ślepy nierządem się chlubił — aluzja do głoszonego przez szlachtę, szczególnie w epoce saskiej, hasła: „Polska nierządem stoi”. [przypis redakcyjny]

błąd — tu: błądzenie. [przypis redakcyjny]

błąd wiek człowieczy — błądzeniem jest życie ludzkie. [przypis redakcyjny]

błagać (daw.) — uspokoić, ukoić. [przypis redakcyjny]

błagać kogo (starop.) — [tu:] miękczyć, uśmierzać. [przypis redakcyjny]

błagać się (daw.) — uspokoić, ukoić. [przypis redakcyjny]

błam — futro. [przypis redakcyjny]

bławat — cenna tkanina jedwabna, najczęściej błękitna. [przypis redakcyjny]

bławatne — z bławatu, sukna. [przypis redakcyjny]

bławatny — z sukna zwanego bławatem; [kosztownego, jedwabnego materiału]. [przypis redakcyjny]

błaźni — w rękopisie: blaźni. [przypis redakcyjny]

błazeńska laska — godło błazna, zazwyczaj z dzwoneczkami. Komentatorzy zwracają uwagę, że Matejko w obrazie Stańczyk (na dworze królowej Bony) dał mu laseczkę z główką w kapturze z oślimi uszami i z dzwoneczkami, takim, jaki on sam miał na głowie. [przypis redakcyjny]

błędne (daw.) — [tu:] wlokące się. [przypis redakcyjny]

błędnego rycerza Tristana — Tristan, którego łączył stosunek miłosny z małżonką stryja, Izoldą; bohater średniowiecznego, powszechnie znanego romansu . [przypis redakcyjny]

błędne roty (starop.) — oddziały koczownicze. [przypis redakcyjny]

błędny — taki, po którym się błądzi. [przypis redakcyjny]

błędy (daw.) — złudzenie. [przypis redakcyjny]

błędy (starop.) — błądzenie, błąkanie. [przypis redakcyjny]

błędy (starop.) — głupstwa, sprawy niewarte zachodu. [przypis redakcyjny]

Błoga Nawarro — poeta ostrzega, żeby królestwo Nawarry zagrożone przez Francuzów, lepiej od Pirenejów swoich granic strzegło. [przypis redakcyjny]

Błogosławieni cisi… Błogosławieni smutni… — słowa Chrystusa z Ośmiu błogosławieństw (Mt 5:4-5). [przypis redakcyjny]

Błogosławieni, którzy łakną sprawiedliwości… Błogosławieni, którzy płaczą… — słowa Chrystusa z Ośmiu błogosławieństw (Mt 5:4-6). [przypis redakcyjny]

Błogosławieni (…) łaknący — Słowa z Ewangelii św. Mateusza: „Błogosławieni, którzy łakną i pragną sprawiedliwości”. Tu, w przejściu z kręgu pokutujących łakomców do kręgu pokutujących żarłoków, to przypomnienie słów Chrystusowych jest stosowne i w miejscu właściwym wspomniane. [przypis redakcyjny]

Błogosławieni są ubodzy w duchu — Tekst z Ewangelii św. Mateusza, gdzie Chrystus Pan mówi: „Błogosławieni ubodzy w duchu (to jest pokorni), albowiem ich jest królestwo niebieskie”. [przypis redakcyjny]

błogosławione dwa światła — To jest Trajan i Ryfeusz. [przypis redakcyjny]

Błogosławiony, który w imię Pańskie przychodzisz — Słowa z Ewangelii św. Mateusza wyrzeczone przez lud żydowski, kiedy Chrystus wchodził do Jerozolimy. [przypis redakcyjny]

Błogosławionym (…) kierunkom — Nie tylko same ciała niebieskie rozdzielają ruch i siłę między siebie, ale i słudzy boży, aniołowie, którzy to, co od Boga pochodzi, według jego rozmaitych celów dalej prowadzą. Piękne i wesołe jest światło gwiazd jak rodząca je arcysiła, to jest Bóg, od którego wszystko pochodzi. [przypis redakcyjny]

Błogosławiony żywot… — cytat z Ewangelii św. Łukasza (Łk 11:27). [przypis redakcyjny]

Błyśnie na niebie po raz pięćdziesiąty — Tu poeta przez liczbę księżyców oznacza rok fatalny 1304, w którym stronnictwo gwelfów białych, do którego należał Dante, daremnie kusiło się o powrót do Florencji, a przez sztukę trudną rozumie niełatwy powrót z wygnania. [przypis redakcyjny]

Błyskawica zrzenice jej wyżarła — Pod wpływem strachu i poczucia niemocy Mąż odzyskuje jasność spojrzenia, rozeznanie własnej sytuacji. [przypis redakcyjny]

Błysnęło światło: oby jeszcze błysło — Tym zjawiskiem światła, które poeta życzy sobie po raz drugi oglądać, jest anioł, sługa boży, posłannik jego świętej woli, który dusze po śmierci ciała w miejsce oczyszczenia prowadzi. [przypis redakcyjny]

błyszczała taka jasna woda — Lete oświecona świecznikami błyszczy po lewej stronie poety, to jest od strony jego serca i odbija mu w swoich wodach jego własne serce jak we zwierciadle. Dziwnie obrazowa i głębokiego znaczenia moralnego alegoria [przypis redakcyjny]

blach — blacha, część zbroi. [przypis redakcyjny]

blach — blacha zbroi. [przypis redakcyjny]

blach (daw. forma) — blacha, część zbroi. [przypis redakcyjny]

blachmal (daw.) — emalia. [przypis redakcyjny]

blachmalowy (z niem.) — nakładany blaszkami złotymi lub srebrnymi; także emaliowany [przypis redakcyjny]

blachmal — piana na roztopionym srebrze; blachmalowy: popielaty, siwy. Sędziwi żołnierze nie należeli do rzadkości. W konstytucji r. 1662 mamy dwa na to przykłady. Nobilitowany w tejże konstytucji Jan Guldyn, major pieszego pułku Aleksandra Lubomirskiego, koniuszego koronnego, służył „aż do siwego włosa” w gwardii królewskiej. Podobnie nobilitowany wraz z trzema dorosłymi synami Michał Cerkies, porucznik chorągwi kozackiej, „kontynuował służbę wojskową od wojny chocimskiej do sędziwego wieku”. [przypis redakcyjny]

blachman — bielmo. [przypis redakcyjny]

Blaja — miasto Blaye w Guienne we Francji. [przypis redakcyjny]

blandientis fortunae ab ore populi (łac.) — pochlebiającej fortuny z ust ludu. [przypis redakcyjny]

blanki — zwieńczenie murów obronnych w kształcie prostokątnych zębów; osłaniały łuczników. [przypis redakcyjny]

blasfemować (fr.) — bluźnić. [przypis redakcyjny]

Blask nagły przebiegł (…) w końcu cały las oświecił — W duszy oczyszczonego człowieka wschodzi światło wiary nie jak szybko przemijająca błyskawica, ale stopniowo wzrastając, staje się jaśniejsze i więcej oświecające. [przypis redakcyjny]

blech — bielidło do bielenia płótna. [przypis redakcyjny]

blednico… — Julia ma białą ze smutku twarz. [przypis redakcyjny]

Bledniesz — w wyd. II, a także u Czubka i w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: „Bledniejesz”. [przypis redakcyjny]

Bleichröder Gerszon (1822–1893) — mąż zaufania Bismarcka; wpływowy bankier berliński, jeden z największych w Europie. [przypis redakcyjny]

blejwas — niem. biel ołowiana. [przypis redakcyjny]

Blessa — miasto Blois we Francji nad rzeką Loarą poniżej Orleanu. [przypis redakcyjny]

bleszczy (daw.) — błyszczy. [przypis redakcyjny]

bleszczy (daw.) — błyszczy się. [przypis redakcyjny]

bleszczyła (daw.) — błyszczała. [przypis redakcyjny]

bleszczy się (daw.) — błyszczy się. [przypis redakcyjny]

Bliski ujęcia cel wymyka z dłoni, gdy w nas bezładnie myśl za myślą goni (…) — Powtórzenie tu jest przypomnienia, że cel ważnego przedsięwzięcia ciągle trzeba mieć na oku, nie rozpraszać myśli na mniej znaczące przedmioty, ażeby przez to sił potrzebnych do osiągnienia pożądanego celu nie osłabić. [przypis redakcyjny]

blisko milion złotych — to znaczy owe 140 tysięcy rubli. [przypis redakcyjny]

blizu (daw.) — blisko. [przypis redakcyjny]

Bloch (…) poznał siostrę — ta „siostra Blocha” raz jest siostrą, raz „kuzynką”. Takich przeoczeń (lub rozmyślnych oznak nieważności „realiów”) bywa u Prousta sporo. [przypis redakcyjny]

Blomuz, potaź i frykacz (fr. blanc-manger, potage, fricassê) — francuskie potrawy. [przypis redakcyjny]

bluzgiery — przykrycie przodu żupana. [przypis redakcyjny]

bóg, co włada w kyllenejskim jarze — Hermes, syn Zeusa i Mai, urodzony na szczytach góry Kyllene w Arkadii. [przypis redakcyjny]

Bóg klęsk — Ares, który tu występuje jako bóstwo dżumy. [przypis redakcyjny]

Bóg (…) nierząd psował — zwalczał zepsucie, grzech. [przypis redakcyjny]

Bóg nieznany — takiemu bogowi (Ignoto deo), nieznanemu, lecz pomimo to czczonemu, wystawiono ołtarz w Atenach. „Co tedy, nie znając, chwalicie, to ja wam opowiadam”, rzekł Ateńczykom św. Paweł (por. Dzieje Apostolskie XVII, 23). [przypis redakcyjny]

bóg ogniem zionący — demon zarazy, dzierżący ognistą pochodnię, która szerzy śmierć. [przypis redakcyjny]

Bóg się rodzi — moc truchleje — początek kolędy Franciszka Karpińskiego (1741–1825). [przypis redakcyjny]

Bóg wiara, ufność szabla — skróty zam.: wiara (nadzieja zwycięstwa) w Bogu, ufność w szabli oto hasła. [przypis redakcyjny]

Bóg wysadzi tę ziemią, jak on swą redutę — opinia o wysadzeniu reduty nr 54 przez Ordona była długo kwestią bezsporną. Pierwszą rysą w tym rycerskim rapsodzie było zjawienie się żywego Ordona, który po długiej tułaczce na obczyźnie zjawił się w kraju i począł sam pogłoski o swym czynie i zgonie prostować i za każdym razem szczegóły odmiennie przedstawiać. Skrupulatne badania K. Bartoszewicza, oparte tak na sprzecznościach wynurzeń Ordona, jak na zeznaniach gen. Mierosławskiego (Bitwa warszawska, Poznań 1887), a wreszcie na kategorycznym stwierdzeniu gen. Lewińskiego, zastępcy szefa sztabu, gen. Prądzyńskiego, zdegradowały ostatecznie Ordona z roli „patrona szańców”. Okazało się, że „gdy nieprzyjaciel wdarł się do reduty nr 54, kapitan piechoty Nowosielski wysadził ją w powietrze wraz z majorem, kilku oficerami i mnóstwem żołnierstwa rosyjskiego naturalnie, i że sam padł ofiarą swego bohaterstwa. Stwierdzenie tego faktu przez uczestniczącego w tej walce jenerała, akcentowane w jego Pamiętnikach z całą powagą i tą intencją, by położyć kres „okrutnej pomyłce”, wydzierającej „umarłemu pięknych i wielkich poświęceń zasługę”, przekreśla ostatecznie lwią część ordonowskiej legendy, odbierając jej najszczytniejszy moment: bohaterstwo dobrowolnej śmierci na straconej placówce (Bartoszewicz, Legenda o Ordonie, „Tygodnik Ilustrowany”, r. 1912, nr 46, s. 955; Bełza, Ordon czy Mickiewicz, „Kurier Warszawski”, 1911 r., nr 327; Dybowski, Drobne sprostowania o reducie Ordona, „Kurier Lwowski” 1917 r.). [przypis redakcyjny]

Bóstwo jest przyczyną wsobną [immanentną] wszechrzeczy, nie zaś wysobną [transcendentną] — Por. List 73 (dawniej 21) § 2. [przypis redakcyjny]

bobak — gryzoń blisko spokrewniony ze świstakiem. [przypis redakcyjny]

bobki — dziś popr. forma N.lp „bobkami”, tj. laurem, wawrzynem. [przypis redakcyjny]

bobki końskie — łajno końskie. [przypis redakcyjny]

bobki — laury, wawrzyny. [przypis redakcyjny]

bobo (daw.) — straszydło. [przypis redakcyjny]

bob (pot.) — szyling; [moneta w dawnej Anglii; red. WL]. [przypis redakcyjny]

bobrować (daw.) — brodzić w wodzie albo grzęznąć w błocie jak bóbr. [przypis redakcyjny]

Bobry — tj. Teodor Bóbr-Piotrowicki z żoną Joanną i z dwiema córeczkami. [przypis redakcyjny]

boćwina a. botwina — liście buraczane; obraźliwe określenie mieszkańców Litwy. [przypis redakcyjny]

boćwina a. botwina — liście buraczane. [przypis redakcyjny]

boćwina — liście buraczane. [przypis redakcyjny]

boćwina — potrawa z liści i łodyg buraczanych, tu uznawana za sztandarowe danie kuchni litewskiej. [przypis redakcyjny]

Boćwinkowie — obelżywe przezwisko Litwinów; boćwina: potrawa z liści buraczanych i młodych zawiązków bulw. [przypis redakcyjny]

bo chcesz się oszukać — słowa dodane przez Czubka na podstawie rękopisu. [przypis redakcyjny]